Katta yoshdagi maktab o’quvchilarini voleybol o’ynashga o’rgatish metodikasi - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	603.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

122 Продаж

Katta yoshdagi maktab o’quvchilarini voleybol o’ynashga o’rgatish metodikasi

Купить

1KATTA YOSHDAGI MAKTAB O‘QUVCHILARINI VOLEYBOL O‘YNASHGA
O‘RGATISH METODIKASI
MUNDARIJA:
Kirish: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
I.BOB. K a t t a y oshli m a k t a b o ‘ q u v c h i l a r i n i voleybolga tayyorlash
metodikasi
1.1 Maktabni voleybolchi o‘quvchilarini tayyorlassh metodikasi …………........6
1.2 Voleybol o’ynashni o’qitish va o’qitish texnikasi...........................................11
1.3 Yuqori sinf qizlar uchun voleybol o’ynashni o’qitish texnikasi....................17
II.BOB Maktab o’quvchilariga v oleybol o’ynashni o’qitishning metodik
xususiyatlari
2 .1 Yuqori sinf o’quvchilariga voleybolning taktik va texnik xususiyatlarini
o’qitish metodikasi............................................................................................... 24
2.2 Sportchi o’quvchilarni voleybol musobaqalariga tayyorlash va o’rgatish....28

XULOSA ...............................................................................................................32
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................34

2Kirish
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 30
oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish
dasturi to’g’risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol,
badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari” to’g’risidagi, “2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo’lib o’tadigan
XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o’yinlariga O’zbekiston
sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan
takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo’yicha sportchilar
zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb
etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning
mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtirokini
ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Yuqoridagi
qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida jismoniy tarbiya va sport
ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil
Parijda bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o’yinlariga
alohida tayyorgarlik ko’rish, aholi salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali
mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p.

3 Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak
ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo’lida.
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib,
ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”
kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la
bajarilda.1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport
maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora
chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar
mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga
chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi
va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq
deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy
natijasidir. Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak
avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy
sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik qismining
sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan
va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.Taraqqiy etgan
mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport
omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.Demak bu ham o’sib

4kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un kamol toptirish muqaddas
burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.Sport
turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich
tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo’linadi. Ob - havo
qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi.
Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan
maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi
tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish
va boshqa sport turlari bilan muntazam shug’ullanmoqdalar.
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda
shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus
jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi.Tabiiyki bunday tarbiyaviy
jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda

5murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni
(kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda
maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi.
Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani
(kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish
usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi.
Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi.
Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni
o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalar .Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va
jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda
muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini
tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo’llash yullarini ifodalash
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, 5 ta reja xulosalar, adabiyotlar ro’yxati 35
sahifadan iborat.Adabiyotlar ro’yxati ta manbani o’z ichiga oladi, Internet
saytlari mavjud.

6I.BOB.Katta yoshli maktab o‘quvchilarini voleybolga tayyorlash
metodikasi
1.1 Maktabni voleybolchi o‘quvchilarini tayyorlassh metodikasi
O’zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo’yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shaha r , viloyat shahobchalari bajaradi.
Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni boshqarish
mas’uliyati O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport qo’mitasi
qaramog’idagi sport o’yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo’mitalar
respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo’lib, ular
joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirla r .
Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali
voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo’yicha iste’dodli o’rinbosarlarni
yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ula r ga nazariy va uslubiy yordam
ko’rsatib turishi zaru r .
BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy o’quv
yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati
Respublikamizning barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport
turlaridan biri bo’lib hisoblanadi.
V oleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv yurtlarining o’quv
dasturidan joy olgan. V oleybolga bunchalik e ’ tibor kuchliligining sababi uning
soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita ekanligi.
«Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo’yicha muntazam o’tkaziladigan
o’quv mashg’ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog’liq bo’lgan aynan
shu jarayonlarda yuqori natijala r ga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab
topishga imkon yaratadigan ko’p yillik pedagogik jarayonidi r . T anlovni
maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida
o’zlashti r gan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional

7imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo’lgan iste’dod va bo’lajak
mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar
majmuasidan foydalanish odat tusiga ki r gan.
Sport tanlovi ko’p yillik sport tayyo r garligi bilan uzviy bog’liq bo’lib, sport
malakalarini o’zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori
bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi.
« T anlov» tushunchasi o’z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga
(ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo’yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini
kiritadi. Bu degan so’z inson nafaqat o’z imkoniyatlari (qaddi-
qomati , jismoni y sifatlari , ruhi y xususiyatlar i v a h.k. ) bila n muayya n faoliyatga
(kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat
mazkur inson mijoziga munosib bo’lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya,
aktivatsiya, motivatsiya masalalari). « T anlov» atamasi o’z tarkibiga yana
sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi.
Chamalash – bog’chalarda, maktablarda va sport maktablarining
boshlang’ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. T o’g’ri chamalash
murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog’liq. Bolaning nasliga,
turmush tarzi ko’rsatkichlariga qarab chamalash ham e ’ tiborli ahamiyatga ega.
Sport tanlovi – ko’p yillik pedagogik jarayondi r . Ko’p yillik sport
tayyo r garligi tizimi o’z mohiyati va maqsadiga binoan ko’p yillik sport tanlovini
o’z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi:
I. Dastlabki tanlov – (7-14);
II. Sportchilarni o’yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15-
17);
III. Y uqori jamoala r ga tanlov (18-20); I V .
T erma jamoala r ga tanlo v .
Ko’p yillik sport tayyo r garligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi
quyidagi blok-andozada berilgan.
Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya
o’qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o’quvchilar dastur asosida va

8baholovchi mashqla r , harakatli halq o’yinlari yordamida saralanishi mumkin.
Mazkur saralovchi vositalar aynan voleybol o’yinining mohiyatiga nihoyatda
yaqin bo’lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan
adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida
o’quvchilar muntazam tibbiy ko’rikdan o’tib turishlari shart. Bu tadbir
qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida
uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo’ladi.
Dastlabki tanlo v . Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi
I-bosqich. T a r g’ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o’quvchi bolalarni
qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ruzalar o’tkazish, voleybol musobaqalari
haqida filmlar namoyish qilish).
Ko’ r gazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida
suhbatlar o’tkazish.
II-bosqich. Baholovchi mashqla r , harakatli va halq o’yinlari yordamida
dastlabki tanlov – qabul o’tkazish (qaddi-qomat ko’rsatkichlari, jismoniy
sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo).
Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyo r garlik bo’yicha belgilangan me’yoriy
ko’rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan.
III-bosqich. Boshlang’ich tayyo r garlik I yillik o’ r gatish davrida bolalarni
maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini
baholash. Ularni nasliy xislatlarini o’ r ganish. T exnik va taktik tayyo r garlik
bo’yicha tanlov o’tkazish.
Sport to’garaklari va BO’SMla r ga tanlov o’tkazishda bolalar yoshi,
shug’ullanuvchilar soni va boshqa ko’rsatkichla r ga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo’llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq
«to’lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatola r ga duch kelish
mumkin. Binobarin, ko’p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy
holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport to’garaklari va BO’SMla r ga qabul

9qilishda bolalar guruhlarin i A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi
yosh guruhlari asosida tuzish maqsadga muvofiq:
1-guruh – 5–6 yosh;
2-guruh – 7–8 yosh;
3-guruh – 9–10 yosh;
4-guruh – 1 1–12 yosh;
5-guruh – 13–14 yosh;
6-guruh – 15–16 yosh;
7-guruh – 17–18 yosh.
Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test
sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan.
Sport to’garaklari, BO’SMla r ga tanlov o’tkazish, qabul qilish hamda
tayyo r garlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan
kichik yoshdagi bola (shug’ullanuvchi) katta yosh guruhiga o’tkazilishi mumkin.
V oleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar
1. T ana uzunligi va vazni
2. 30m. yugurish
3. 5x6m. yugurish
4. Joydan vertikal sakrash
5. Joydan uzunlikka sakrash
6. T o’ldirma to’pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo’llab uloqtirish Bo’y o’lchagich,
tarozi
Sekundomer
Sekundomer
Belga taqilgan o’lchov lentasi
O’lchov lentasi T o’ldirma to’plar Fiziologik uslublar
1. Y urakni qisqarish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali
sakrash yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqa o’tgandan keyin

102. Nafas olish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqadan keyin
Psixologik uslublar
1. Ko’zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to’xtatish
2. Q o ’ l d i n am o m et r i d a m a ks i m a l k uc h da n 50 % n i f ar q l a sh .
Sekundomer
Dinamometr
V oleybol o’yinida qo’llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga muvofiq,
aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari majmuiga o’yin
texnikasi deb aytishimiz mumkin.
V oleybol o’yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo’lsa, bulardan
o’yin texnikasi tashkil topadi.
Harakat texnikasini oldiga qo’yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan
maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Bu baholash-
texnikaning darajasi hisoblanadi. o’yindagi har bir texnik usulni bajarish bi r -biri
bilan chambarchas bo’lglanganligi va bu bog’liqlik harakatlanish tizimidan
tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun
zarur va yetarli bo’lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni,
kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o’rtasidagi
muvofiqlidir va hokazola r .
T exnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir
fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash
mumkin :
1. T ayyo r garlik fazasi
2. Asosiy fazasi
3. Y akunlovchi fazasi
T ayyo r garlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga
oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish,
sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyo r garlik qismi
qanchalik yaxshi bo’lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo’ladi.

11Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga
qaratiladi.
1.2 Voleybol o’ynashni o’qitish va o’qitish texnikasi
Boshlang’ich o’ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning
jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi kerak,
qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o’zlashtirishga mo’ljallangan
bo’lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli o’yinla r , shu
jumladan voleybol o’yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o’yinlarni qo’llash
tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday
harakatli o’yinlar o’ r gatish va takomillashtirish jarayonining barcha
bosqichlarida qo’llanilishi maqsadga muvofiq.
T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa
ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni
oshirilib boriladi.
Ko’nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida mashqlarni
ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim.
Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o’yin vaziyatlariga mos
ravishda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o’yin malakasini (to’pni
kiritish, uzatish, to’siq qo’yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro
etishga o’ r gatish, masalan, zarba berishning o’ng va chap qo’lda nisbatan bir
xilda bajara olish o’yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va
harakat zaxirasini boyitadi.
O’ r gatish va takomillashtirish jarayonida o’yin malakalarini uzoq vaqt
davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va
vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda
mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg’ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo’llanilishi darko r . Chunki,
me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo’riqishga, jarohat
olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin.

12Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel
tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida
muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy
etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri
baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda
«ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport
to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.
« T anlov» – ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z ichiga dastlabki tanlo v , qayta
tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash), o’yin funksiyalari bo’yicha
tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.
O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z rahbarligi ostida
shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqala r ga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o’rin egallaydi.
Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-trenirovka
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi bolani
ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali
olib borishi, shug’ullanuvchi bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni

13mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati,
dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog’liqdi r .
Ma’lumki , shug’ullanuvch i bolan i o’quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni
ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi,
malaka va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har
bir murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotla r ga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim rol’ o’ynaydi.
Shug’ullanuvchi bolalarni yoshi, o’ r gatish va takomillashtirish bosqichi
hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg’ulotla r ga ajratilgan
o’quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi.
Sog’lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy
tayyo r garlik eng ko’p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq,
texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi.
Keyingi guruhlarda mashg’ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab
yo’naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo’yicha ustun
bo’ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.
Voleybol o’yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik
usullari: turish, siljish, to’pni o’yinga kiritish, to’pni uzatish, hujum zarbasi, to’siq
qo’yish. O’yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka
harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo’lib harakat qilish.
Amaliy mashg’ulot . Voleybol o’yini texnikasini o’rgatish. Turish holati.
Voleybol o’yini uchun xos, har xil siljishlar, to’pni o’yinga kiritish bilan qabul
qilish. Ikkinchi uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish.
O’ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab,
siljishning har xil usullarini birga qo’shib bajarish, siljishdan keyin to’xtash.
To’pni uzatish. To’pni ikki qo’lda yuqoridan uzatish.
Voley bol o’y nashni o’qit ish v a o’qit ish t exnik asi

14To’pni tagiga chiqish . To’pni uzatishda oyoq, qo’l, gavda holati va
harakatining bir-biriga mosligi.
Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to’p uzatish. Qatorda qarama-qarshi
tomonga to’p uzatish. Juft-juft bo’lib siljish bilan to’p uzatish. Shit va devor oldida
to’p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 6- zonadan 3-
zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to’p uzatish. «To’p havoda», «To’p kapitanga»
harakatli o’yinlari, to’pni uzatish bilan bajariladigan estafetalar. To’pni pastdan
uzatish (tanishtirish), qo’l va oyoq, gavda holati. To’p bilan bajariladigan
tayyorgarlik mashqlari. To’pni o’yinga kiritish. To’pni pastdan o’yinga kiritish:
to’g’ridan va yon tomondan (yon boshdan). To’pni yuqoridan to’g’ri o’yinga
kiritish. Tik turish, to’pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo’l holati. To’pni yuqorida
va ikki qo’llab pastdan qabul qilish.
Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to’g’ridan zarba berish. To’r
ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to’ldirma to’pni ikki qo’llab otish.
Yugurib kelib va turgan joyidan to’r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish,
sakrash, qo’lni siltash va qo’shish. Rezinali amortizatorga o’rnatilgan to’pga zarba
berish. Sherigi tomonidan tashlangan to’pga to’r ustidan zarba berish.
To’siq qo’yish . 3, 2, 4- zonalarda (to’rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik
to’siq qo’yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To’rni yuqori
chekkasiga olib qo’yilgan to’pga (to’ldirma yoki voleybol) to’rni oldida siljib,
to’xtab va sakrash bilan to’pga qo’l panjalarini tegizish. To’r ustiga qo’yilgan
yengil rezinali to’pga to’siq qo’yish.
Voleybol o’yini taktikasini o’rganish
Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun
dastlabki holatni egallashni bilish, to’r ustidan to’pni qaytarish usulini tanlash,
to’pni to’r ustidan raqib maydonchasining mag’lum zonasiga yo’naltirish, to’pni
pastdan va yuqoridan o’yinga kiritishni almashlab borish.
Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to’pni uchish yo’nalishini imkoni
boricha aniqlay bilish va o’z vaqtida to’pni qabul qilib olish uchun chiqish, o’yin
sharoitiga mos ravishda to’pni yuqoridan va pastdan uzatishni qo’llash, hujumda

15guruh bo’lib harakat qilish. To’pni o’yinga kiritgandan keyin qabul qilish va
birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga zarba berish
uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to’pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2- zonaga
ikkinchi uzatish, 2-zonadan to’r ustidan oshiriladi. To’pni 6- zonadan 2- zonaga, 2-
zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to’r ustidan oshiriladi.
Himoyada guruh bo’lib taktik harakatlanish Zarba berayotgan o’yinchini muhofaza
qilish.Noqulay sharoitda to’pni uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to’pni qabul
qilib olayotgan o’yinchini muhofaza qilish.
Texnika va taktika bo’yicha o’tilgan materiallar asosida mag’lum topshiriqlar bilan
o’quv mashq o’yini.
Nazorat o’yini, musobaqani borib ko’rish . Nazorat o’yinlari oldidan
o’yinchilarga ko’rsatma berish va o’tkazilgan o’yinni taxlil qilish. Bo’ladigan
o’yinga topshiriq berish, jamoa o’yinini taktik rejasi va alohida o’yinchilarga
vazifa berish. O’tkazilgan o’yinni va taktik reja bajarilishini tahlil qilish. O’yindan
ulosa qilish.
Amaliy mashg’ulot. Boshqa maktab o’quvchilari, bolalar va o’smirlar sport
maktabining boshlang’ich tayyorgarlik guruhlari bilan nazorat o’yinlarini
o’tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini borib ko’rish.
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan
tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga –
to’pni uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor turishi”
deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan
vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi. Hujum
harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada esa
ko’proq past holatda turiladi. To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim
texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga
imkon beradi.

16To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va
yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga
kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar.
To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan
uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli
yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.Siljish. Maydonchada siljish, yurish,
yugurish, sakrash orqali bajariladi.Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani
biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
To’pga kelish uchun tez yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini
berishda, to’siq qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez sakrash
bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi.
To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va
yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga
kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda, o’yinchi
to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida
va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo’yilgan.
To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida bo’ladi. Zarba
beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga otilgan to’p

17pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan.
Gavdani og’irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi.
To’pni uchish yo’nalishi va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga
bog’liq bo’ladi.
1.3 Yuqori sinf qizlar uchun voleybol o’ynashni o’qitish texnikasi
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish, to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel
balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng)
qo’lni, to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi.
Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi
o’ng oyoqqa o’tkaziladi. To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi.Tepadan
to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin yuz bilan
to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi. To’pni
yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish vaqtida
imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi kuchni
oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda bilan
bajariladi. Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni
yuqoriga chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini
o’ng oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni
siltash tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni
rostlash boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish
uchun o’ng qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi. Chap qo’l
pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi
qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini
shtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga imkon
beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni oshirishni
aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga

18va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki
gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin.
To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p
oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng
foydalaniladi. To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni
yuqoridan to’g’ri va yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini
bajarishni asosiy farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi
to’pni og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat
bilan bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul
hisoblanadi. Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq
foydalanish hisobiga erishiladi.
Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda hammadan ko’ra
yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to’pni uzatish
va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-tez tayanch
holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi.
Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi.
To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish traektoriyasi
qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. (50-rasm)
O’rtacha turish holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana
og’irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz
bukkan holda turadi.Biroz oldinga engashtirilgan bo’ladi qo’llarni tirsakdan
bukkan holatdan to’pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To’pni uzatish oyoq, tana
va qo’lni ketma-ket to’g’rilanish hisobiga bajariladi. To’pni yo’nalishi,
balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol harakatlari
bilan erishiladi.To’pni sakrab yuqoridan uzatish. Sakrab to’pni yuqoridan
uzatish asosan hujumni tezlatish va chalg’itish uchun qo’llaniladi. Sakrab to’pni
uzatishda o’yinchini boshlang’ich harakati hujum zarbasidagi harakati bilan
o’xshash bo’ladi.

19 Sakrab to’pni uzatishi tez-tez hujum zarbasini berishni taqlid qilish bilan
birga qo’shib olib boriladi. O’yinchi yugurib keladi, sakdashda va zarba berish
uchun qo’lni siltaydi, biroq oxirgi payitda to’pni sherigiga uzatadi. Bunday
to’pni uzatishni orqaga uzatish yoki uloqtirish va yashirin uzatish deb aytiladi.
Raqib uchun kutilmaganda va hujumda yashirin kombinatsiyani o’tkazish
maqsadida to’pni uzatishni har-xil yo’nalishda, turli balandlikda va tezlikda
bajariladi.
To’pni yashirin uzutishning bir turi to’pni orqaga uzatish hisoblanadi. Tayanib
turgan holatdan odatdagidek to’p uzatishni taqqoslaganda bunday to’p uzatish
bilak va barmoq ko’proq yuqori holatda turadi. To’p bilan qo’l bir-biriga tegish
vaqtida bosh va elka engilgina orqaga engashtiriladi.
Zarba berish hujumning asosiy vositasi hisoblanadi. To’pni o’yinga kiritish
yoki ochko olish uchun kombinatsiyani yakunlash maqsadida bajariladi.
To’g’ri zarba berish 3-4m masofadan qisqa yugurib kelish bajariladi. Ayniqsa
to’rga nisbatan taxminan 45o-50o burchak ostida yugurib kelish qulay bo’ladi.
Yugurib kelish ikki oyoqda depsinib va to’g’ri qo’lni oldinga-yuqoriga vaol
harakatlantirib tugallanadi. Zarba beruvchi qo’l tirsakdan bukilib, keyin
to’g’rilanadi va keskin harakat bilan to’pga yo’naltiriladi. Dastlab bilak
chiqariladi, keyin esa panja chiqariladi. qo’l panjasi to’g’ri taranglashtirib to’pni
past-old tomoniga zarba beradi.o’yinchi topga zarba berishgachan uchish vaqtida
sharoitni to’g’ri baholab va to’g’ri qaror qabul qilishi kerak. o’yinchi zarba
bergandan keyin oyoqlarni bukib yumshoq qo’niladi.
O’tkazish bilan to’g’ri zarba berish. Bu usulda raqibni to’siq vaqtda
uchrashganda qo’llaniladi. O’tkazish bilan zarba berish texnikasini bajarish
xuddi shundayo to’g’ri zarba berishga o’xshash bo’ladi. Farqi shundan iboratki,
ya’ni o’yinchi zarba berish paytida bilak va panjani keskin harakatlantirib to’pni
uchish yo’nalishini o’zgatiradi.
Yon boshdan zarba berish. Bu zarbani bajarish uchun o’yinchi sakrashdan
oldin to’rga yon tomoni bilan turadi.

20 Oyoqni tagi parallel qo’yiladi, depsingandan keyin qo’l yuqoriga, taxminan elka
balandligida tepaga ko’tariladi. Shu yordam zarba beruvchi qo’l siltash uchun
past-yon tomonga tushiriladi. Siltash gavdani beldan kirishib va burilish bilan
davom etadi.
Yon boshdan zarba berish shuningdek o’tkazish bilan bajarilishi mumkin.
Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o’tkazish
bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo’shib olib boriladi.
Himoyada o’yin texnikasi. Keyingi vaqtda himoyada o’yin texnikasi
birmuncha yaxshilandi, nisbatan juz’iy bir xolni o’yinda to’pning o’rtancha
vaqti, 5-6 sekunddan to 7-9 sekundgacha oshganligini ko’rsatadi.
Bunday texnik usul, to’siq qo’yish bo’lib, u tozagina himoya vositasidan hozirgi
vaqtda hujum vositasiga aylanib qolmoqda. Lekin baribir to’siq qo’yish va
to’pni qabul qilish himoyasini asosiy vositalari bo’lib qoladi.
To’siq qo’yish. Raqibni zarba berishida to’siq qo’yish birinchi himoya
harakati hisoblanadi. To’siq qo’yishni ikkita turi mavjud: harakat qilmaydigan
(zonali) va tez harakat qiladigan. To’siq qo’yishni u yoki bu turi yakka va
ko’ngillik (guruhli) bo’lib to’siq qo’yish bo’lish mumkin. Ko’ngillik (guruhli)
bo’lib to’siq qo’yish ko’proq simaradorlikni ta’minlaydi. To’siq qo’yish
texnikasi quyidagilardan iborat bo’ladi: to’siq qo’yish joyiga siljish, sakrash,
qo’lni qo’yish va ko’nish. Siljish yonlama qadam tashlash bilan bajariladi.
Densinish joyini aniqlab olingandan keyin, sakrashga tayyorgarlik ko’rib, to’siq
qo’yuvchi qo’l va oyoqni bukadi.
Ikki oyoqda densinchandan keyin, o’yinchi qisqa yo’l bilan qo’lni tepaga
cho’zadi, uni o’tkizadi, agarda talab qilinsa to’r ustidan o’tkazadi, to’pni
qaytaradi yoki uni bosadi. O’yinchi to’siq qo’yishdan keyin oyoq uchiga
qo’nadi, keyinchalik to’liq oyoq yuziga o’tiladi
Hujumda va himoyada o’yin texnikasi
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan
usullardan tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar,

21ikkinchisiga – to’pni uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi
harakatlar kiradi .
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To’pga kelish uchun tez yugurish
qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va
ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi. (45-rasm)
To’pni o’yinga kiritish. To’pni
o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va
ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va
yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi.
Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni to’pni aylantirish va
aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda
o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka

22kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan.
To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida bo’ladi.
Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga otilgan to’p
pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini orqada turgan
oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi va balandligi
panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni oshirishni musht
bilan ham bajarish mumkin. (46-rasm)
Yon boshdan to’pni o’yinga
kiritish , to’pni pastdan to’g’ri
oshirishdan farqi shundaki, bunda
o’yinchi to’rga yon tomoni bilan
turadi. To’p chap qo’lda bel
balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni,
to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab
va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng oyoqqa o’tkaziladi. To’pni
zarbani past-old tomoniga uriladi.
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda
bilan bajariladi.
Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni yuqoriga
chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng
oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash
tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash

23boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng
qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi.
Chap qo’l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish
vaqtida uruvchi qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda
mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga
imkon beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni
oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga
va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki
gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin.
To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p
oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng
foydalaniladi.To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan
to’g’ri va yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy
farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49-rasm)
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.

24To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.
Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik
turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni
uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki
turish holati past bo’lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi
katta bo’ladi.
O’rtacha turish holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi
tana og’irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni
biroz bukkan holda turadi.
II.BOB Maktab o’quvchilariga v oleybol o’ynashni o’qitishning metodik
xususiyatlari
2.1 Yuqori sinf o’quvchilariga voleybolning taktik va texnik xususiyatlarini o’qitish
metodikasi
Volеybol o’zining gеografik chеgarasi va shug’ullanuvchilar soni jixatidan
nixoyatda kеng ommaviylashgan sport turlari qatoriga mansubdir. 1996 yil iyul
oyida AQSh ning Atlanta shaxrida bo’lib o’tgan Butun jaxon Kongrеsida e’lon
qilinganidеk volеybol jaxon miqyosida futboldan kеyin ikkinchi o’rinni egallaydi.
Mazkur o’yinni ilk bor 1895yilda ixtiro qilgan amеrikaning massagusito shtati
Xoliok shaxridagi kollеjlardan birining jismoniy tarbiya o’qituvchisi pastor Vilyam
Morgon volеybolni shu darajada ommaviylashib kеtishini o’z vaqtida extimol
xayoliga ham kеltirmagan bo’lsa kеrak.
O’zbеkistonda volеybol o’yini sport turi sifatida 1920 yillardan so’ng
vujudga kеlgan bo’lib qisqa vaqt ichida kеskin ommaviylashib kеtdi. Ayniqsa
Toshkеnt shaxri, Toshkеnt viloyati vodiy viloyatlari, shaxar va qishloqlarda

25volеybol kеng tus oldi.O’tgan davr ichida rеspublikamiz sharafini ximoya qiluvchi
o’qituvchi, navuka, lakamativ, spartak, paxtakor, avtomobilis, dinamo kabi еtakchi
volеybol jamoalari turli miqyosdagi musobaqalarda o’z san’atlarini
navbatma-navbat namoyish qilib kеlishdi. Mana shu davr ichida еtakchi
o’zbеk volеybolchilari еtishib chiqdi. Bular qatoriga ilk bor sport ustaligiga
sazovor bo’lgan G.Xudyakov, G’.Bakirov, Yu.Simonov, V.Kuchеrov, V.Anonig
va R. Xusainovlar kiradi. Ayollardan esa M.Katasanova, L.Ishmaеva,
L.Raxmonqulova, I.Nazarova olimpiada chеmpionlari V.Duyunova Galushko.
L.Pavlova yoshlar o’rtasida Ovrupa chеmpionlari L.Ishmaеva, L.Sulеykana,
O.Bеlova, O.Dubyaga hamda erkaklardan
S.Myaginlar O’zbеkiston shuxratini xalqaro miqyosga ko’tardilar. Xozirgi
kunga kеlib o’zbеk volеyboli mustaqil yo’nalishda taraqqiy etib bormoqda.
1993 yil iyul oyida Xitoyni Shanxay shaxrida o’tkazilgan UP Osiyo chеmpionatida
mustaqil O’zbеkiston Rеspublikasining ayollar jamoasi volеybol tarixida birinchi
bor ishtirok etib faxrli 6-o’rinni qo’lga kiritdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, istiqloldan
so’ng uzbеk volеybolining taraqqiyoti yangicha yo’nalishda rivojlanayotgani ko’zga
tashlanayotir. Jumladan 1992 yildan boshlab muntazam o’tkazilayotgan O’zbеkiston
milliy chеmpionati va viloyatlararo spartakiadasidagi volеybolning yanada
ommaviylashishiga ta’sir etmoqda.
Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining kеngayishi
faqatgina yirik musobaqalarni o’tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha «katta»
voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha o’quv
yurtlarida shu sport turiga bo’lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan
o’lchanadi.
O’quv yurtlarida volеybol bo’yicha o’tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi yoki
o’quv mashg’ulotlari saviyasi ancha past bo’lib moddiy va ma’naviy ta’minoti
talabga javob bеrmaydi. Aynan mazkur ma’suliyat O’zbеkiston davlat jismoniy
tarbiya instituti va uni sport o’yinlari kafеdrasiga yuklatilgan bo’lib xozirgi kunda
bu masala bo’yicha talaygina tashkiliy uslubiy va ilmiy ishlar amalga
oshirilmoqda.

26 Volеybol bo’yicha o’qituvchi murabbiy modеli. Volеybol bo’yicha trеnеr-
murabbiyning kasb faoliyati va o’z moxiyati va mazmuni bilan o’zga pеdagogik
ixtisosga munosib bo’lgan o’qituvchi yo’riqchi tashkilotchi mutaxassislardan
tubdan farq kiladi.Shuning uchun ixtisoslik fanini talqin qilishdan avval
murabbiyning
ko’p qirralik faoliyati namunaviy nusxasini modеlini va uni mazmuniy
moxiyatini ko’rib chiqishi lozim bo’ladi. Modеl-frantsuzga so’z bo’lib nusxa-
andoza namuna kabi tushunchalarni anglatadi. Mazkur soxa mutaxassisi o’quv
rеjasida qayd etilgan o’quv fanlarini umumiy va maxsus yo’nalishini, ma’muriy
ko’rsatmalarni, jismoniy tarbiya va sportga oid 1992 yil 14 yanvarda qabul
qilingan qonun moxiyatini hamda barcha dasturiy va shaxodatlash xujjatlarini
bilishi ularni amaliyotga tadbiq qila olishi darkor.
Murabbiy ommaviy sport razryadlariga loyiq volеybolchilarni va yuqori
malakali sportchilarni еtishtirish tadbirlarini mashg’ulotlarni tashkil qilish
tеxnologiyasini o’zlashtirgan bo’lishi zarur. Volеybol ixtisosi bo’yicha tahsil
olayotgan talabalar 4kunduzgi bo’lim va sirtqi bo’lim yil davomida, nazariy
amaliy va uslubiy mashg’ulotlar yordamida volеybolga oid bo’lgan barcha bilim
malaka va ko’nikmalarni o’zlashtiradilar. Institutni bitiruvchi, mutaxassis kasbi va
ixtisosiga xos faoliyatlarni, qobiliyatlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi
lozim. Jumladan еchiladigan masalalar, o’tkaziladigan tadbirlar va barcha soxaga
oid ishlarni oldindan loyixalashtirish, rеjalashtirish andoza va nusxalarni chizish
barcha shu g’ullanuvchi tarbiyalanuvchi va umuman soxa kishilari bilan maqsadga
muvofiq aloqa bog’lay olish, soxaga bog’liq barcha tadbirlarni samarali tashkil qila
olish o’z soxasi bo’yicha bilim doirasini kеngaytira borish uni kasb yo’nalishiga
joriy qilish boshqa shu kabi faoliyatlar bеlgilangan.
Volеybol o’yini haqida umumiy tushuncha.
Volеybol jamoasi o’yin turlariga mansub bo’lib, o’yinda ikki jamoaning har birida
6 kishi bo’lishi shart. Zaxiradagi o’yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bo’lishi
mumkin.O’yinchilarning sport kiyimi-futbolka trusi va shippak. O’yinchining
yoshi va jinsiga qarab turning balandligi quyidagicha bo’ladi.

27qizlar: 13-14 -2m 10 sm
15-16 -2m 20sm
ayollar 17-18 va bundan katta yoshdagilar uchun 2 m 24 sm
- o’g’il bolalar: 13-14 -2m20sm
15-16 -2m35sm
-erkaklar: 2m 43 sm
o’yin uch yoki bеsh partiyadan iborat bo’lib, har bir partiya 25 ochkoga
davom etadi.Agar achkolar 25:25 bo’lsa o’yin 27 achkoga davom etadi. So’nggi
partiyada 5-nchi o’yin xisobi «taym-brеyk» asosida olib boriladi.
Ya’ni o’yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to’pni o’yinga kiritish xuquqi
qaysi jamoada bo’lishidan qat’iy nazar jamoaga mag’lubiyat yoki g’alaba kеltirishi
mumkin. Hal qiluvchi partiyada o’yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O’yin
jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to’pni
o’yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. To’pni o’yinga kiritishda agar to’p
irg’itmasdan to’g’ridan-to’g’ri qo’ldan urilsa: to’pni o’yinga kiritishda
bеlgilangan chеgara chiziqlarini bosish, to’p irg’itilsa lеkin urilmasdan tapaga
tеgsa va xokazo.
Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini to’rga tеgib kеtish 9mli bеlgilangan
chеgara oralig’ida, qo’nish vaqtida oyoq o’rta chiziqdan butunlay o’tib kеtsa raqib
tomonidagi to’pga tеgilsa va xokazo. Ximoyada:
-to’pni qabul qilishda: agar to’pni uzatishdagi xatolar bo’lsa
- to’siq qo’yishda: zarba bеrishdagi xatolar bo’lsa
Volеybol o’yinining vujudga kеlishi, uning dastlabki qoidalari. Volеybol
1895 yilda Amеrika Qushma shtatlarining Massagusеto shtatidagi Xomok shaxrida
yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya bo’yicha raxbari pastor Vilyam Margan
tomonidan yaratilgan. U volеybol o’yinini oddiy, ko’p mablag’ sarflamasdan
tashkil etishni ko’zda tutib yangi o’yinning qoidalari ishlab chiqdi.
1896 yilda Springifild shaxridagi kollеj dirеktori doktor Alfrеd
Kalotеd bu o’yinga «volеybol» dеb nom bеrdi. «Volеybol» inglizcha so’z
bo’lib o’zbеk tilida «parvoz qiluvchi to’p» dеgan ma’noni bildiradi.

281897 yilda tadbiq etilgan ba’zi bir o’yin qoidalari quyidagicha edi.
1. Maydoncha chеgaralari 7,6x15,1m
2. To’pning o’lchamlari 0,61x8,2m balandligi 198sm
3. To’pning vazni 340g, aylanasi 63,5-68,5sm
4. o’yinchilar soni chеgaralanmaydi va xokazo.
1895-1920 yillar volеybol o’yini rivojlanishning birinchi bosqichi
bo’lib xisoblanadi. O’yinning boshqa davlatlarda vujudga kеlishi va
rivojlanishi quyidagicha. 1900-Kanada, 1906y-Kuba, 1909y, Puerto-Riko, 1910y
Pеru, 1917y
Braziliya, Urugvay, Mеksika, Osiyoda 1900-1913 yillar Yaponiya, Xitoy
Filippinda. 1914y Angliya, 1917 Frantsiya.
2.2 Sportchi o’quvchilarni voleybol musobaqalariga tayyorlash va
o’rgatish
Volеybol sport o’yinlari turlariga mansub bo’lib o’z moxiyati mazmuni va
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Volеybol o’yini nisbatan kichik bo’lgan, ya’ni
o’rtasidan tеng ikkiga bo’lingan 18x9 mеtrli to’g’ri burchakli to’rtburchak
shakldagi maydoncha amalga oshiriladi.6 kishidan iborat bo’lgan ikki jamoani
maydoncha o’rtasidan o’tgan o’rta chiziq va tur chеgaralangan bo’lib o’yin shu tur
ustidan to’p bilan o’ynaladi. Zamonaviy volеybol turi o’yin malakalari taktik
kombinatsiyalariga nihoyatda boy bo’lib, o’ta katta shiddat va tеzlikda o’tadi.
Binobarin volеybolning yuqorida zikr etilgan o’ziga xos xususiyatlari
o’yinchilardan mukammal takomillashgan tеxnik mahorat qanchalik kеng va tashqi
ta’sirlarga nisbatan mukammal shakllangan bo’lsa, shunchalik g’alabani qo’lga
kiritish imkoni ko’p bo’ladi. O’yin tеxnikasi bu bir, vaqtning o’zida kеtma-kеt va

29muayyan maqsadli tartibda ijro etiladigan ixtisoslashgan harakat yoki harakatlar
majmuasidir. O’yin tеxnikasi harakatni aniq tеz, еngil, vaziyatga muvofiq, kam
kuch sarf etish yuqori samarada bajarishga mo’ljallangan bo’lishi lozim. O’yin
tеxnikasini tasnifiy tarkibi va uning mazmuni volеybolda o’yin tеxnikasi o’ziga
xos tasnifga ega bo’lib, u bir nеcha turkumdan tarkib topadi.o’yin tеxnikasining
tasnifi «xujum tеxnikasi va himoya tеxnikasi» kabi turkumlarga bo’linadi. Ular esa
o’z navbatida yuqoridan pastga qarab bir-biriga bo’y sundirilgan kichik
turkumlarda tashkil topadi. Xujum tеxnikasiga holat va harakatlanish, uzatish,
to’pni o’yinga kiritish va zarba tеxnikasi kiradi. Ximoya tеxnikasi esa xolat va
harakatlanish,to’pni qabul qilish va to’siq qo’yish tеxnikasidan iborat.
O’zbеkistonda volеybolning vujudga kеlishi O’zbеkistonda volеybol qachon,
qaеrda va qanday vaziyatda vujudga kеlgani xaqida aniq ma’lumot yo’q. Lеkin
ayrim taxminlarga qaraganda, 1921-1924yillarda volеybol o’yini Qo’qon,
Voleybol maxsus maydonchaning o’rtasidan to’r bilan ajratilgan qismlarida 2
jamoaning to’p vositasida musobaqalashuvidan iborat sport o’yinidir.O’yinning
maqsadi - to’pni to’r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va raqibning aynan
shunday harakatiga yo’l qo’ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to’p bilan 3 marta
o’ynash huquqiga ega (to’siq qo’yishdan tashqari).
O’yin to’pni o’yinga kiritish usuli bilan boshlanadi: to’p kirituvchi o’yinchi
zarb bilan to’pni to’r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo’naltiradi. To’p
maydon chiziqlari chegarasidan chiqib, yerga tushguncha yoki jamoa o’yinchisi
xatoga yo’l qo’yguncha o’yin davom etadi.Voleybolda har bir o’yin vaziyatining
natijasi, to’p qaysi tomondan kiritilganligidan qat’iy nazar, ochko bilan
tugallanadi.
Inshootlar va uskunalar
O’yin maydoni.
O’yin maydoni 18x9 m lik to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’ladi. O’yin
maydonining yuzasi tekis, gorizontal va bir xil bo’lishi hamda o’yinchilar uchun
hech qanday jarohat olish xavfini tug’dirmasligi lozim.
Maydondagi chiziqlar.

30Barcha chiziqlarning kengligi 5 sm. O’yin maydonchasini ikkita yon va ikkita
orqa chiziqlar chegaralaydi. O’rta chiziq o’yin maydonini har biri 9x9 m
o’lchamga teng bo’lgan ikki maydonchaga ajratib turadi. Har bir maydonchaning
hujum chizig’i o’rta chiziqdan 3 m oraliqda bo’lib, 5 sm oraliqda 5 ta 15 sm li
kesik chiziqlar bilan yon chiziqlar tashqarisiga davom ettirilgan bo’ladi.
Zonalar. Oldingi hujum zonasida 2,3,4-zonalar joylashadi. Orqa himoya
zonasida 1,6,5-zonalar joylashadi. To’p kiritish zonasi 9 m o’lchamga teng bo’lgan
orqa chiziqning davomidir.
To’p, to’r va ustunlar To’rning tuzilishi. To’rning kengligi 1 m va uzunligi
9,5 m bo’lib, teshiklari 10x10 sm kvadrat shaklida, qora rangli ipdan to’qilgan
bo’lishi kerak. To’rning yuqori qismida 5 sm kenglikdagi lenta bo’lib, uning
ichidan tros (ustunlarga mustahkamlash uchun) o’tkaziladi. To’rning pastki
qismidan shnur o’tkaziladi. To’rning ikki tomonidan ikki yon chiziqlarga
perpendikulyar ravishda chegaralovchi lentalar joylashtiriladi. Lentalarning
kengligi 5 sm va uzunligi lm bo’ladi. To’rning ikki tomoniga joylashtirilgan
chegaralovchi lentalar bilan bir yo’nalishda ikki antenna vertikal ravishda
joylashtiriladi. Antenna diametri 10 mm, uzunligi 1,8 m li naychadan iborat bo’lib,
qattiq egiluvchan materialdan tayyorlangan bo’ladi. To’r o’rta chiziq ustidan
vertikal joylashtirilishi kerak.
Ikkinchi hakam birinchi hakam ro'parasidagi voleybol ustuni ortida birinchi
hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U zaxiradagi o'yinchilarni kuzatib
turadi; tanaffus olish va o'yinchi almashtirishga ruxsat beradi; o'yin oldidan, har bir
partiya oldidan o'yinchilarning maydondagi joylashuvini nazorat qilib turadi. O'yin
vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan quyidagilar bo'yicha qaror qabul qiladi:
o'yinchi maydon va to'r ostidan raqib tomoniga o'tib ketganda; o'yinga
kiritilayotgan to'pni qabul qiluvchi jamoa joylashuvda xatoga yo'l qo'yganda;
o'zi joylashgan tomon yaqinida o'yinchi to'rga va chegaralovchi antennaga tegib
ketganda; orqa chiziq o'yinchisi yoki «Libera» to'siq qo'yganda; o'yinchi to'rning
pastki qismiga tegib ketganda.

31Kotib Kotib o'z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun
ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi:
o'yin bayonnomasiga o'yin va jamoa haqidagi ma'lumotlarni yozadi; yig'ilgan
ochkolar, tanaffuslar, o'yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to'pni o'yinga
kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko'rsatib o'tilgan
vaziyatlar buzilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi.
Chiziq hakamlari. Chiziq hakamlari (4 ta bo'lganda) may donning har bir
burchagidan 1-3 m uzoqlikda joylashadilar va o'z chiziqlarini nazorat qiladilar.
Agar o'yinda 2 ta chiziq hakami ishtirok etsa,
s ular maydon burchaklaridan 1-2 m
uzoqlikda bir-biriga diagonal holatda joylashadilar.
Ustunlar
To’r tortiladigan ustunlar yon chiziqlardan 0,5-1,0 m oraliqda o’rnatiladi.
Ustunlarning balandligi 2,55 m. Ustunlar yumaloq va tekis shaklda bo’lib,
o’yinchilarga xavf tug’dirmasligi kerak. Ustunlar tortuvchi va taranglashtiruvchi
moslamalarsiz o’rnatilishi darkor.
To’p
To’pning ichidagi kamerasi rezinadan, tashqi qismi tabiiy yoki sintetik
charmdan ishlanib, o’zi qat’iy dumaloq shaklga ega bo’lishi lozim. Uning aylana
diametri 65-67 sm, og’irligi 260-280 g, ichki bosimi 294,3 dan 318,82 mba yoki
gPa gacha bo’lishi lozim.
Hakamlar va hakamlik qilish
Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga: birinchi
hakam; ikkinchi hakam; kotib; to’rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi.
Birinchi hakam vakolatlari
Birinchi hakam o’yin jarayoni boshlanganidan to yakunlanguniga qadar uni
boshqarib boradi. U shu o’yinda ishtirok etayotgan barcha hakam va o’yinchilarga
rahbarlik qiladi. Uning qarori hal qiluvchi kuchga ega. Birinchi hakam qolgan
hakamlar qarorini noto’g’ri deb topsa, uni bekor qilish huquqiga ega. Agar biror
hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning vazifasini o’z zimmasiga
olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni muhokama qilishga yo’l

32qo’yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko’ra u o’z qaroriga izoh berishi
mumkin. Birinchi hakam o’yindan oldin maydon, to’p va boshqa uskunalar
holatini nazoratdan o’tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a tashlashni uyushtiradi.
O’yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo’yicha qaror chiqarish
huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to’p kirituvchining xatosi; to’p
kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi bo’yicha; to’p bilan o’ynash
xatolari bo’yicha; to’r va uning ustida ro’y beradigan xatolar bo’yicha; orqa chiziq
o’yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni oldingi zonadan yuqoridan
uzatilgan to’piga hujum zarbasi qo’llanilganda.

33XULOSA.
Yuqori sinf q’quvchilarini voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash
musobaqalarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori
malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni
yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy
qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. O’quvchilarni voleybol
sportiga 15-16 yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki
tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy
fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va
ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga
to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik
harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish
bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari
davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol
o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari
rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy
iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini
ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki,
voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish
barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda
tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan
bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi
ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.

34Tanlov – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta
tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov
o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi, balki
sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin
egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o‘ynaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro ’ yxati
1. B Mamuro v , A Mamanazaro v , K Abdullae v , I Davrono v . Acmeological
Approac h to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III
International Scientific Congress Society of Ambient …, 2020. https://
ww w .atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-20/125937241
2. Bakhodir Mamuro v . Scientific basis of the acmeological approach to the
process of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/
article/view/348
3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future
teachers and methods of determining its qualit y . https://ww w .elibrar y .
ru/item.asp?idq28408580
4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future T eachers to Design a
Student-Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal,
2017. http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/600/596
5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among
students T e k st n a uchnoy s t a ti po spetsi a ln o sti «N a uki o z do- rove».
https://cyberleninka.ru/article/n/form a tion-of-a-healthy-lifestyle- among-students
6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of
students to their own health in conflict situations. journal of critical reviews.
ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2020. http://ww w .jcrevie w . com/?
secqcissue.
7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The W orld: Gender Scenario Of The
Person [S k a z o chnaya K a r tina Mira: G enderno’y Stsenariy Lichn o sti].
https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy-
picture.html
8. Ayr a petyants L. R . V o leyb o l. Uchebnik. 2000 g . T ash k en t .
9. Akramo v a G . R . Dida k tich e skie o snovo’ fo r miro v aniya k ontseptsii
to lerantn o sti u uchahi x sya n a ch a lno’x klassov: k and. n a uk. diss. a v t . T .,
2007.

36
3610. Akramo v a G . R . Sotsi a lno’y aspe k t prots e s s a razvitiya kriti-
ch e s k o g o mo’shleniya uchahi x sya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy-
aspekt-protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/
1 1 . Akramo v a G . R . E f fe k tivno’e me t o do’ razvitiya kritich e s k o g o mo’sh- leniya
u uchahi x sya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2018/1/
effective1.pdf/
12. Achilov A.M. Akramov J.A. G oncharo v a O.V. B o l a larning jismoniy
sif a t larini t arbiyalash. O’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
13.B Mamurov. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu mo- l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. P e da g ogich e s k o e obra z o v anie i na- u k a, 2016.
http://ww w .manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2016_03. pdf#pageq147
14. G oncharo v a O.V. Yosh spo r tchilarning jismoniy qobiliya t larini
ri v o jlantirish. o’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
15. Qo’chqaro v a O.V., Qipchoqov V.V., B o l t aev G .V. V o leyb o l. o’quv
qo’llan m a. 2001y. T osh k en t .
16.Mamurov B.B. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu m o l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. http://ww w .manpo.ru/manpo/
publications/ped_obraz/n2016_03.pdf#pageq147
17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qi t u v chilarni sha x sga yo’n a ltirilgan t a’lim-
t arbiya jarayonini loyih a lashga t ayyo r lash- da qo’llaniladigan t amoyillar.
Sovremenn o e obra z o v anie ( U z b e- kis t an), 2017.
https://cyberleninka.ru/arti c le/n/b-lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim-
tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar
18.S a l o mov R .S., K erimov F.A. Jismoniy t arbiyada p e da g o- gik
t e xn o logiyalar. O’quv qo’llan m a. 2002 y. T osh k en t .
19. U smon x o djaev T .S. v a boshqa. B o l a lar v a o’smi r lar spo r ti m ash/ u l o t lari
nazariyasi v a usl u biya t lari. 2005 y. T osh k en t .

Katta yoshdagi maktab o’quvchilarini voleybol o’ynashga o’rgatish metodikasi

Купить