Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 603.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

32 Продаж

Katta yoshdagi maktab o’quvchilarini voleybol o’ynashga o’rgatish metodikasi

Купить
1KATTA YOSHDAGI MAKTAB O‘QUVCHILARINI VOLEYBOL O‘YNASHGA O‘RGATISH METODIKASI MUNDARIJA: Kirish: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 I.BOB. K a t t a y oshli m a k t a b o ‘ q u v c h i l a r i n i voleybolga tayyorlash metodikasi 1.1 Maktabni voleybolchi o‘quvchilarini tayyorlassh metodikasi …………........6 1.2 Voleybol o’ynashni o’qitish va o’qitish texnikasi...........................................11 1.3 Yuqori sinf qizlar uchun voleybol o’ynashni o’qitish texnikasi....................17 II.BOB Maktab o’quvchilariga v oleybol o’ynashni o’qitishning metodik xususiyatlari 2 .1 Yuqori sinf o’quvchilariga voleybolning taktik va texnik xususiyatlarini o’qitish metodikasi............................................................................................... 24 2.2 Sportchi o’quvchilarni voleybol musobaqalariga tayyorlash va o’rgatish....28 XULOSA ...............................................................................................................32 Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................34 2Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to’g’risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari” to’g’risidagi, “2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o’yinlariga alohida tayyorgarlik ko’rish, aholi salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur. Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish, yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash, ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. 3 Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida. Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la bajarilda.1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir. Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.Demak bu ham o’sib 4kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un kamol toptirish muqaddas burchimizdir. Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan muntazam shug’ullanmoqdalar.  Sabr chidamga o’rgatish  O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash  O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash  Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish  Hozir javob bo’lishga tayyorlash  Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi. Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan – bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik, mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol o’ynaydi. Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi.Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda 5murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi. Kurs ishining maqsad va vazifalar .Ularda asosan jismoniy tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo’llash yullarini ifodalash Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish,ikkita bob, 5 ta reja xulosalar, adabiyotlar ro’yxati 35 sahifadan iborat.Adabiyotlar ro’yxati ta manbani o’z ichiga oladi, Internet saytlari mavjud. 6I.BOB.Katta yoshli maktab o‘quvchilarini voleybolga tayyorlash metodikasi 1.1 Maktabni voleybolchi o‘quvchilarini tayyorlassh metodikasi O’zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari, ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo’yicha davlat tashkilotlari tarkibiga kiruvchi tuman, shaha r , viloyat shahobchalari bajaradi. Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni boshqarish mas’uliyati O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport qo’mitasi qaramog’idagi sport o’yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo’mitalar respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo’lib, ular joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirla r . Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo’yicha iste’dodli o’rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ula r ga nazariy va uslubiy yordam ko’rsatib turishi zaru r . BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy o’quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati Respublikamizning barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turlaridan biri bo’lib hisoblanadi. V oleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv yurtlarining o’quv dasturidan joy olgan. V oleybolga bunchalik e ’ tibor kuchliligining sababi uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita ekanligi. «Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo’yicha muntazam o’tkaziladigan o’quv mashg’ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog’liq bo’lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijala r ga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko’p yillik pedagogik jarayonidi r . T anlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida o’zlashti r gan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional 7imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo’lgan iste’dod va bo’lajak mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar majmuasidan foydalanish odat tusiga ki r gan. Sport tanlovi ko’p yillik sport tayyo r garligi bilan uzviy bog’liq bo’lib, sport malakalarini o’zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi. « T anlov» tushunchasi o’z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga (ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo’yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini kiritadi. Bu degan so’z inson nafaqat o’z imkoniyatlari (qaddi- qomati , jismoni y sifatlari , ruhi y xususiyatlar i v a h.k. ) bila n muayya n faoliyatga (kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat mazkur inson mijoziga munosib bo’lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya, aktivatsiya, motivatsiya masalalari). « T anlov» atamasi o’z tarkibiga yana sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi. Chamalash – bog’chalarda, maktablarda va sport maktablarining boshlang’ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. T o’g’ri chamalash murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog’liq. Bolaning nasliga, turmush tarzi ko’rsatkichlariga qarab chamalash ham e ’ tiborli ahamiyatga ega. Sport tanlovi – ko’p yillik pedagogik jarayondi r . Ko’p yillik sport tayyo r garligi tizimi o’z mohiyati va maqsadiga binoan ko’p yillik sport tanlovini o’z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi: I. Dastlabki tanlov – (7-14); II. Sportchilarni o’yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15- 17); III. Y uqori jamoala r ga tanlov (18-20); I V . T erma jamoala r ga tanlo v . Ko’p yillik sport tayyo r garligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi quyidagi blok-andozada berilgan. Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya o’qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o’quvchilar dastur asosida va 8baholovchi mashqla r , harakatli halq o’yinlari yordamida saralanishi mumkin. Mazkur saralovchi vositalar aynan voleybol o’yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo’lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida o’quvchilar muntazam tibbiy ko’rikdan o’tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo’ladi. Dastlabki tanlo v . Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi I-bosqich. T a r g’ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o’quvchi bolalarni qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ruzalar o’tkazish, voleybol musobaqalari haqida filmlar namoyish qilish). Ko’ r gazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida suhbatlar o’tkazish. II-bosqich. Baholovchi mashqla r , harakatli va halq o’yinlari yordamida dastlabki tanlov – qabul o’tkazish (qaddi-qomat ko’rsatkichlari, jismoniy sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo). Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyo r garlik bo’yicha belgilangan me’yoriy ko’rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan. III-bosqich. Boshlang’ich tayyo r garlik I yillik o’ r gatish davrida bolalarni maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini baholash. Ularni nasliy xislatlarini o’ r ganish. T exnik va taktik tayyo r garlik bo’yicha tanlov o’tkazish. Sport to’garaklari va BO’SMla r ga tanlov o’tkazishda bolalar yoshi, shug’ullanuvchilar soni va boshqa ko’rsatkichla r ga standart va bir tartibda yondoshilmasa, qo’llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq «to’lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatola r ga duch kelish mumkin. Binobarin, ko’p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport to’garaklari va BO’SMla r ga qabul 9qilishda bolalar guruhlarin i A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari asosida tuzish maqsadga muvofiq: 1-guruh – 5–6 yosh; 2-guruh – 7–8 yosh; 3-guruh – 9–10 yosh; 4-guruh – 1 1–12 yosh; 5-guruh – 13–14 yosh; 6-guruh – 15–16 yosh; 7-guruh – 17–18 yosh. Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan. Sport to’garaklari, BO’SMla r ga tanlov o’tkazish, qabul qilish hamda tayyo r garlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan kichik yoshdagi bola (shug’ullanuvchi) katta yosh guruhiga o’tkazilishi mumkin. V oleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar Pedagogik uslublar 1. T ana uzunligi va vazni 2. 30m. yugurish 3. 5x6m. yugurish 4. Joydan vertikal sakrash 5. Joydan uzunlikka sakrash 6. T o’ldirma to’pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo’llab uloqtirish Bo’y o’lchagich, tarozi Sekundomer Sekundomer Belga taqilgan o’lchov lentasi O’lchov lentasi T o’ldirma to’plar Fiziologik uslublar 1. Y urakni qisqarish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqa o’tgandan keyin 102. Nafas olish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqadan keyin Psixologik uslublar 1. Ko’zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to’xtatish 2. Q o ’ l d i n am o m et r i d a m a ks i m a l k uc h da n 50 % n i f ar q l a sh . Sekundomer Dinamometr V oleybol o’yinida qo’llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari majmuiga o’yin texnikasi deb aytishimiz mumkin. V oleybol o’yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo’lsa, bulardan o’yin texnikasi tashkil topadi. Harakat texnikasini oldiga qo’yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Bu baholash- texnikaning darajasi hisoblanadi. o’yindagi har bir texnik usulni bajarish bi r -biri bilan chambarchas bo’lglanganligi va bu bog’liqlik harakatlanish tizimidan tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun zarur va yetarli bo’lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni, kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o’rtasidagi muvofiqlidir va hokazola r . T exnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash mumkin : 1. T ayyo r garlik fazasi 2. Asosiy fazasi 3. Y akunlovchi fazasi T ayyo r garlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyo r garlik qismi qanchalik yaxshi bo’lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo’ladi. 11Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga qaratiladi. 1.2 Voleybol o’ynashni o’qitish va o’qitish texnikasi Boshlang’ich o’ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o’zlashtirishga mo’ljallangan bo’lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli o’yinla r , shu jumladan voleybol o’yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o’yinlarni qo’llash tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o’yinlar o’ r gatish va takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo’llanilishi maqsadga muvofiq. T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni oshirilib boriladi. Ko’nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o’yin vaziyatlariga mos ravishda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o’yin malakasini (to’pni kiritish, uzatish, to’siq qo’yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro etishga o’ r gatish, masalan, zarba berishning o’ng va chap qo’lda nisbatan bir xilda bajara olish o’yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat zaxirasini boyitadi. O’ r gatish va takomillashtirish jarayonida o’yin malakalarini uzoq vaqt davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday mashg’ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo’llanilishi darko r . Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo’riqishga, jarohat olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin. 12Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab qiladi. Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi. « T anlov» – ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z ichiga dastlabki tanlo v , qayta tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash), o’yin funksiyalari bo’yicha tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi. O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqala r ga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq- testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin egallaydi. Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali olib borishi, shug’ullanuvchi bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni 13mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog’liqdi r . Ma’lumki , shug’ullanuvch i bolan i o’quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi, malaka va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har bir murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha ma’lumotla r ga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim rol’ o’ynaydi. Shug’ullanuvchi bolalarni yoshi, o’ r gatish va takomillashtirish bosqichi hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg’ulotla r ga ajratilgan o’quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi. Sog’lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy tayyo r garlik eng ko’p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq, texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi. Keyingi guruhlarda mashg’ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab yo’naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo’yicha ustun bo’ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi. Voleybol o’yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik usullari: turish, siljish, to’pni o’yinga kiritish, to’pni uzatish, hujum zarbasi, to’siq qo’yish. O’yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo’lib harakat qilish. Amaliy mashg’ulot . Voleybol o’yini texnikasini o’rgatish. Turish holati. Voleybol o’yini uchun xos, har xil siljishlar, to’pni o’yinga kiritish bilan qabul qilish. Ikkinchi uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish. O’ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab, siljishning har xil usullarini birga qo’shib bajarish, siljishdan keyin to’xtash. To’pni uzatish. To’pni ikki qo’lda yuqoridan uzatish. Voley bol o’y nashni o’qit ish v a o’qit ish t exnik asi 14To’pni tagiga chiqish . To’pni uzatishda oyoq, qo’l, gavda holati va harakatining bir-biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to’p uzatish. Qatorda qarama-qarshi tomonga to’p uzatish. Juft-juft bo’lib siljish bilan to’p uzatish. Shit va devor oldida to’p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to’p uzatish. «To’p havoda», «To’p kapitanga» harakatli o’yinlari, to’pni uzatish bilan bajariladigan estafetalar. To’pni pastdan uzatish (tanishtirish), qo’l va oyoq, gavda holati. To’p bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari. To’pni o’yinga kiritish. To’pni pastdan o’yinga kiritish: to’g’ridan va yon tomondan (yon boshdan). To’pni yuqoridan to’g’ri o’yinga kiritish. Tik turish, to’pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo’l holati. To’pni yuqorida va ikki qo’llab pastdan qabul qilish. Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to’g’ridan zarba berish. To’r ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to’ldirma to’pni ikki qo’llab otish. Yugurib kelib va turgan joyidan to’r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish, sakrash, qo’lni siltash va qo’shish. Rezinali amortizatorga o’rnatilgan to’pga zarba berish. Sherigi tomonidan tashlangan to’pga to’r ustidan zarba berish. To’siq qo’yish . 3, 2, 4- zonalarda (to’rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik to’siq qo’yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To’rni yuqori chekkasiga olib qo’yilgan to’pga (to’ldirma yoki voleybol) to’rni oldida siljib, to’xtab va sakrash bilan to’pga qo’l panjalarini tegizish. To’r ustiga qo’yilgan yengil rezinali to’pga to’siq qo’yish. Voleybol o’yini taktikasini o’rganish Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun dastlabki holatni egallashni bilish, to’r ustidan to’pni qaytarish usulini tanlash, to’pni to’r ustidan raqib maydonchasining mag’lum zonasiga yo’naltirish, to’pni pastdan va yuqoridan o’yinga kiritishni almashlab borish. Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to’pni uchish yo’nalishini imkoni boricha aniqlay bilish va o’z vaqtida to’pni qabul qilib olish uchun chiqish, o’yin sharoitiga mos ravishda to’pni yuqoridan va pastdan uzatishni qo’llash, hujumda 15guruh bo’lib harakat qilish. To’pni o’yinga kiritgandan keyin qabul qilish va birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga zarba berish uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to’pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2- zonaga ikkinchi uzatish, 2-zonadan to’r ustidan oshiriladi. To’pni 6- zonadan 2- zonaga, 2- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to’r ustidan oshiriladi. Himoyada guruh bo’lib taktik harakatlanish Zarba berayotgan o’yinchini muhofaza qilish.Noqulay sharoitda to’pni uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to’pni qabul qilib olayotgan o’yinchini muhofaza qilish. Texnika va taktika bo’yicha o’tilgan materiallar asosida mag’lum topshiriqlar bilan o’quv mashq o’yini. Nazorat o’yini, musobaqani borib ko’rish . Nazorat o’yinlari oldidan o’yinchilarga ko’rsatma berish va o’tkazilgan o’yinni taxlil qilish. Bo’ladigan o’yinga topshiriq berish, jamoa o’yinini taktik rejasi va alohida o’yinchilarga vazifa berish. O’tkazilgan o’yinni va taktik reja bajarilishini tahlil qilish. O’yindan ulosa qilish. Amaliy mashg’ulot. Boshqa maktab o’quvchilari, bolalar va o’smirlar sport maktabining boshlang’ich tayyorgarlik guruhlari bilan nazorat o’yinlarini o’tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini borib ko’rish. Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi. Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi. Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada esa ko’proq past holatda turiladi. To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi. 16To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To’pga kelish uchun tez yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez sakrash bilan davom etadi. Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib sakrash kamdan-kam qo’llaniladi. To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi. To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi. Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda, o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga otilgan to’p 17pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. 1.3 Yuqori sinf qizlar uchun voleybol o’ynashni o’qitish texnikasi Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish, to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni, to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng oyoqqa o’tkaziladi. To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi.Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi. To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda bilan bajariladi. Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni yuqoriga chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi. Chap qo’l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini shtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga imkon beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga 18va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi. To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir. Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida kutalmaan joyga tushadi.To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi. Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. (50-rasm) O’rtacha turish holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda turadi.Biroz oldinga engashtirilgan bo’ladi qo’llarni tirsakdan bukkan holatdan to’pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To’pni uzatish oyoq, tana va qo’lni ketma-ket to’g’rilanish hisobiga bajariladi. To’pni yo’nalishi, balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi.To’pni sakrab yuqoridan uzatish. Sakrab to’pni yuqoridan uzatish asosan hujumni tezlatish va chalg’itish uchun qo’llaniladi. Sakrab to’pni uzatishda o’yinchini boshlang’ich harakati hujum zarbasidagi harakati bilan o’xshash bo’ladi. 19 Sakrab to’pni uzatishi tez-tez hujum zarbasini berishni taqlid qilish bilan birga qo’shib olib boriladi. O’yinchi yugurib keladi, sakdashda va zarba berish uchun qo’lni siltaydi, biroq oxirgi payitda to’pni sherigiga uzatadi. Bunday to’pni uzatishni orqaga uzatish yoki uloqtirish va yashirin uzatish deb aytiladi. Raqib uchun kutilmaganda va hujumda yashirin kombinatsiyani o’tkazish maqsadida to’pni uzatishni har-xil yo’nalishda, turli balandlikda va tezlikda bajariladi. To’pni yashirin uzutishning bir turi to’pni orqaga uzatish hisoblanadi. Tayanib turgan holatdan odatdagidek to’p uzatishni taqqoslaganda bunday to’p uzatish bilak va barmoq ko’proq yuqori holatda turadi. To’p bilan qo’l bir-biriga tegish vaqtida bosh va elka engilgina orqaga engashtiriladi. Zarba berish hujumning asosiy vositasi hisoblanadi. To’pni o’yinga kiritish yoki ochko olish uchun kombinatsiyani yakunlash maqsadida bajariladi. To’g’ri zarba berish 3-4m masofadan qisqa yugurib kelish bajariladi. Ayniqsa to’rga nisbatan taxminan 45o-50o burchak ostida yugurib kelish qulay bo’ladi. Yugurib kelish ikki oyoqda depsinib va to’g’ri qo’lni oldinga-yuqoriga vaol harakatlantirib tugallanadi. Zarba beruvchi qo’l tirsakdan bukilib, keyin to’g’rilanadi va keskin harakat bilan to’pga yo’naltiriladi. Dastlab bilak chiqariladi, keyin esa panja chiqariladi. qo’l panjasi to’g’ri taranglashtirib to’pni past-old tomoniga zarba beradi.o’yinchi topga zarba berishgachan uchish vaqtida sharoitni to’g’ri baholab va to’g’ri qaror qabul qilishi kerak. o’yinchi zarba bergandan keyin oyoqlarni bukib yumshoq qo’niladi. O’tkazish bilan to’g’ri zarba berish. Bu usulda raqibni to’siq vaqtda uchrashganda qo’llaniladi. O’tkazish bilan zarba berish texnikasini bajarish xuddi shundayo to’g’ri zarba berishga o’xshash bo’ladi. Farqi shundan iboratki, ya’ni o’yinchi zarba berish paytida bilak va panjani keskin harakatlantirib to’pni uchish yo’nalishini o’zgatiradi. Yon boshdan zarba berish. Bu zarbani bajarish uchun o’yinchi sakrashdan oldin to’rga yon tomoni bilan turadi. 20 Oyoqni tagi parallel qo’yiladi, depsingandan keyin qo’l yuqoriga, taxminan elka balandligida tepaga ko’tariladi. Shu yordam zarba beruvchi qo’l siltash uchun past-yon tomonga tushiriladi. Siltash gavdani beldan kirishib va burilish bilan davom etadi. Yon boshdan zarba berish shuningdek o’tkazish bilan bajarilishi mumkin. Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o’tkazish bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo’shib olib boriladi. Himoyada o’yin texnikasi. Keyingi vaqtda himoyada o’yin texnikasi birmuncha yaxshilandi, nisbatan juz’iy bir xolni o’yinda to’pning o’rtancha vaqti, 5-6 sekunddan to 7-9 sekundgacha oshganligini ko’rsatadi. Bunday texnik usul, to’siq qo’yish bo’lib, u tozagina himoya vositasidan hozirgi vaqtda hujum vositasiga aylanib qolmoqda. Lekin baribir to’siq qo’yish va to’pni qabul qilish himoyasini asosiy vositalari bo’lib qoladi. To’siq qo’yish. Raqibni zarba berishida to’siq qo’yish birinchi himoya harakati hisoblanadi. To’siq qo’yishni ikkita turi mavjud: harakat qilmaydigan (zonali) va tez harakat qiladigan. To’siq qo’yishni u yoki bu turi yakka va ko’ngillik (guruhli) bo’lib to’siq qo’yish bo’lish mumkin. Ko’ngillik (guruhli) bo’lib to’siq qo’yish ko’proq simaradorlikni ta’minlaydi. To’siq qo’yish texnikasi quyidagilardan iborat bo’ladi: to’siq qo’yish joyiga siljish, sakrash, qo’lni qo’yish va ko’nish. Siljish yonlama qadam tashlash bilan bajariladi. Densinish joyini aniqlab olingandan keyin, sakrashga tayyorgarlik ko’rib, to’siq qo’yuvchi qo’l va oyoqni bukadi. Ikki oyoqda densinchandan keyin, o’yinchi qisqa yo’l bilan qo’lni tepaga cho’zadi, uni o’tkizadi, agarda talab qilinsa to’r ustidan o’tkazadi, to’pni qaytaradi yoki uni bosadi. O’yinchi to’siq qo’yishdan keyin oyoq uchiga qo’nadi, keyinchalik to’liq oyoq yuziga o’tiladi Hujumda va himoyada o’yin texnikasi Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, 21ikkinchisiga – to’pni uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi . Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi. Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi. Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi. Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To’pga kelish uchun tez yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez sakrash bilan davom etadi. Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib sakrash kamdan-kam qo’llaniladi. (45-rasm) To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi. To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi. Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda, o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka 22kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin. (46-rasm) Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish , to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni, to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng oyoqqa o’tkaziladi. To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi. Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi. To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda bilan bajariladi. Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni yuqoriga chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash 23boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi. Chap qo’l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga imkon beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49-rasm) Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida kutalmaan joyga tushadi. 24To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi. Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi. Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda turadi. II.BOB Maktab o’quvchilariga v oleybol o’ynashni o’qitishning metodik xususiyatlari 2.1 Yuqori sinf o’quvchilariga voleybolning taktik va texnik xususiyatlarini o’qitish metodikasi Volеybol o’zining gеografik chеgarasi va shug’ullanuvchilar soni jixatidan nixoyatda kеng ommaviylashgan sport turlari qatoriga mansubdir. 1996 yil iyul oyida AQSh ning Atlanta shaxrida bo’lib o’tgan Butun jaxon Kongrеsida e’lon qilinganidеk volеybol jaxon miqyosida futboldan kеyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Mazkur o’yinni ilk bor 1895yilda ixtiro qilgan amеrikaning massagusito shtati Xoliok shaxridagi kollеjlardan birining jismoniy tarbiya o’qituvchisi pastor Vilyam Morgon volеybolni shu darajada ommaviylashib kеtishini o’z vaqtida extimol xayoliga ham kеltirmagan bo’lsa kеrak. O’zbеkistonda volеybol o’yini sport turi sifatida 1920 yillardan so’ng vujudga kеlgan bo’lib qisqa vaqt ichida kеskin ommaviylashib kеtdi. Ayniqsa Toshkеnt shaxri, Toshkеnt viloyati vodiy viloyatlari, shaxar va qishloqlarda 25volеybol kеng tus oldi.O’tgan davr ichida rеspublikamiz sharafini ximoya qiluvchi o’qituvchi, navuka, lakamativ, spartak, paxtakor, avtomobilis, dinamo kabi еtakchi volеybol jamoalari turli miqyosdagi musobaqalarda o’z san’atlarini navbatma-navbat namoyish qilib kеlishdi. Mana shu davr ichida еtakchi o’zbеk volеybolchilari еtishib chiqdi. Bular qatoriga ilk bor sport ustaligiga sazovor bo’lgan G.Xudyakov, G’.Bakirov, Yu.Simonov, V.Kuchеrov, V.Anonig va R. Xusainovlar kiradi. Ayollardan esa M.Katasanova, L.Ishmaеva, L.Raxmonqulova, I.Nazarova olimpiada chеmpionlari V.Duyunova Galushko. L.Pavlova yoshlar o’rtasida Ovrupa chеmpionlari L.Ishmaеva, L.Sulеykana, O.Bеlova, O.Dubyaga hamda erkaklardan S.Myaginlar O’zbеkiston shuxratini xalqaro miqyosga ko’tardilar. Xozirgi kunga kеlib o’zbеk volеyboli mustaqil yo’nalishda taraqqiy etib bormoqda. 1993 yil iyul oyida Xitoyni Shanxay shaxrida o’tkazilgan UP Osiyo chеmpionatida mustaqil O’zbеkiston Rеspublikasining ayollar jamoasi volеybol tarixida birinchi bor ishtirok etib faxrli 6-o’rinni qo’lga kiritdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, istiqloldan so’ng uzbеk volеybolining taraqqiyoti yangicha yo’nalishda rivojlanayotgani ko’zga tashlanayotir. Jumladan 1992 yildan boshlab muntazam o’tkazilayotgan O’zbеkiston milliy chеmpionati va viloyatlararo spartakiadasidagi volеybolning yanada ommaviylashishiga ta’sir etmoqda. Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining kеngayishi faqatgina yirik musobaqalarni o’tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha «katta» voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha o’quv yurtlarida shu sport turiga bo’lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan o’lchanadi. O’quv yurtlarida volеybol bo’yicha o’tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi yoki o’quv mashg’ulotlari saviyasi ancha past bo’lib moddiy va ma’naviy ta’minoti talabga javob bеrmaydi. Aynan mazkur ma’suliyat O’zbеkiston davlat jismoniy tarbiya instituti va uni sport o’yinlari kafеdrasiga yuklatilgan bo’lib xozirgi kunda bu masala bo’yicha talaygina tashkiliy uslubiy va ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda. 26 Volеybol bo’yicha o’qituvchi murabbiy modеli. Volеybol bo’yicha trеnеr- murabbiyning kasb faoliyati va o’z moxiyati va mazmuni bilan o’zga pеdagogik ixtisosga munosib bo’lgan o’qituvchi yo’riqchi tashkilotchi mutaxassislardan tubdan farq kiladi.Shuning uchun ixtisoslik fanini talqin qilishdan avval murabbiyning ko’p qirralik faoliyati namunaviy nusxasini modеlini va uni mazmuniy moxiyatini ko’rib chiqishi lozim bo’ladi. Modеl-frantsuzga so’z bo’lib nusxa- andoza namuna kabi tushunchalarni anglatadi. Mazkur soxa mutaxassisi o’quv rеjasida qayd etilgan o’quv fanlarini umumiy va maxsus yo’nalishini, ma’muriy ko’rsatmalarni, jismoniy tarbiya va sportga oid 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan qonun moxiyatini hamda barcha dasturiy va shaxodatlash xujjatlarini bilishi ularni amaliyotga tadbiq qila olishi darkor. Murabbiy ommaviy sport razryadlariga loyiq volеybolchilarni va yuqori malakali sportchilarni еtishtirish tadbirlarini mashg’ulotlarni tashkil qilish tеxnologiyasini o’zlashtirgan bo’lishi zarur. Volеybol ixtisosi bo’yicha tahsil olayotgan talabalar 4kunduzgi bo’lim va sirtqi bo’lim yil davomida, nazariy amaliy va uslubiy mashg’ulotlar yordamida volеybolga oid bo’lgan barcha bilim malaka va ko’nikmalarni o’zlashtiradilar. Institutni bitiruvchi, mutaxassis kasbi va ixtisosiga xos faoliyatlarni, qobiliyatlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi lozim. Jumladan еchiladigan masalalar, o’tkaziladigan tadbirlar va barcha soxaga oid ishlarni oldindan loyixalashtirish, rеjalashtirish andoza va nusxalarni chizish barcha shu g’ullanuvchi tarbiyalanuvchi va umuman soxa kishilari bilan maqsadga muvofiq aloqa bog’lay olish, soxaga bog’liq barcha tadbirlarni samarali tashkil qila olish o’z soxasi bo’yicha bilim doirasini kеngaytira borish uni kasb yo’nalishiga joriy qilish boshqa shu kabi faoliyatlar bеlgilangan. Volеybol o’yini haqida umumiy tushuncha. Volеybol jamoasi o’yin turlariga mansub bo’lib, o’yinda ikki jamoaning har birida 6 kishi bo’lishi shart. Zaxiradagi o’yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bo’lishi mumkin.O’yinchilarning sport kiyimi-futbolka trusi va shippak. O’yinchining yoshi va jinsiga qarab turning balandligi quyidagicha bo’ladi. 27qizlar: 13-14 -2m 10 sm 15-16 -2m 20sm ayollar 17-18 va bundan katta yoshdagilar uchun 2 m 24 sm - o’g’il bolalar: 13-14 -2m20sm 15-16 -2m35sm -erkaklar: 2m 43 sm o’yin uch yoki bеsh partiyadan iborat bo’lib, har bir partiya 25 ochkoga davom etadi.Agar achkolar 25:25 bo’lsa o’yin 27 achkoga davom etadi. So’nggi partiyada 5-nchi o’yin xisobi «taym-brеyk» asosida olib boriladi. Ya’ni o’yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to’pni o’yinga kiritish xuquqi qaysi jamoada bo’lishidan qat’iy nazar jamoaga mag’lubiyat yoki g’alaba kеltirishi mumkin. Hal qiluvchi partiyada o’yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O’yin jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to’pni o’yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. To’pni o’yinga kiritishda agar to’p irg’itmasdan to’g’ridan-to’g’ri qo’ldan urilsa: to’pni o’yinga kiritishda bеlgilangan chеgara chiziqlarini bosish, to’p irg’itilsa lеkin urilmasdan tapaga tеgsa va xokazo. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini to’rga tеgib kеtish 9mli bеlgilangan chеgara oralig’ida, qo’nish vaqtida oyoq o’rta chiziqdan butunlay o’tib kеtsa raqib tomonidagi to’pga tеgilsa va xokazo. Ximoyada: -to’pni qabul qilishda: agar to’pni uzatishdagi xatolar bo’lsa - to’siq qo’yishda: zarba bеrishdagi xatolar bo’lsa Volеybol o’yinining vujudga kеlishi, uning dastlabki qoidalari. Volеybol 1895 yilda Amеrika Qushma shtatlarining Massagusеto shtatidagi Xomok shaxrida yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya bo’yicha raxbari pastor Vilyam Margan tomonidan yaratilgan. U volеybol o’yinini oddiy, ko’p mablag’ sarflamasdan tashkil etishni ko’zda tutib yangi o’yinning qoidalari ishlab chiqdi. 1896 yilda Springifild shaxridagi kollеj dirеktori doktor Alfrеd Kalotеd bu o’yinga «volеybol» dеb nom bеrdi. «Volеybol» inglizcha so’z bo’lib o’zbеk tilida «parvoz qiluvchi to’p» dеgan ma’noni bildiradi. 281897 yilda tadbiq etilgan ba’zi bir o’yin qoidalari quyidagicha edi. 1. Maydoncha chеgaralari 7,6x15,1m 2. To’pning o’lchamlari 0,61x8,2m balandligi 198sm 3. To’pning vazni 340g, aylanasi 63,5-68,5sm 4. o’yinchilar soni chеgaralanmaydi va xokazo. 1895-1920 yillar volеybol o’yini rivojlanishning birinchi bosqichi bo’lib xisoblanadi. O’yinning boshqa davlatlarda vujudga kеlishi va rivojlanishi quyidagicha. 1900-Kanada, 1906y-Kuba, 1909y, Puerto-Riko, 1910y Pеru, 1917y Braziliya, Urugvay, Mеksika, Osiyoda 1900-1913 yillar Yaponiya, Xitoy Filippinda. 1914y Angliya, 1917 Frantsiya. 2.2 Sportchi o’quvchilarni voleybol musobaqalariga tayyorlash va o’rgatish Volеybol sport o’yinlari turlariga mansub bo’lib o’z moxiyati mazmuni va xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Volеybol o’yini nisbatan kichik bo’lgan, ya’ni o’rtasidan tеng ikkiga bo’lingan 18x9 mеtrli to’g’ri burchakli to’rtburchak shakldagi maydoncha amalga oshiriladi.6 kishidan iborat bo’lgan ikki jamoani maydoncha o’rtasidan o’tgan o’rta chiziq va tur chеgaralangan bo’lib o’yin shu tur ustidan to’p bilan o’ynaladi. Zamonaviy volеybol turi o’yin malakalari taktik kombinatsiyalariga nihoyatda boy bo’lib, o’ta katta shiddat va tеzlikda o’tadi. Binobarin volеybolning yuqorida zikr etilgan o’ziga xos xususiyatlari o’yinchilardan mukammal takomillashgan tеxnik mahorat qanchalik kеng va tashqi ta’sirlarga nisbatan mukammal shakllangan bo’lsa, shunchalik g’alabani qo’lga kiritish imkoni ko’p bo’ladi. O’yin tеxnikasi bu bir, vaqtning o’zida kеtma-kеt va 29muayyan maqsadli tartibda ijro etiladigan ixtisoslashgan harakat yoki harakatlar majmuasidir. O’yin tеxnikasi harakatni aniq tеz, еngil, vaziyatga muvofiq, kam kuch sarf etish yuqori samarada bajarishga mo’ljallangan bo’lishi lozim. O’yin tеxnikasini tasnifiy tarkibi va uning mazmuni volеybolda o’yin tеxnikasi o’ziga xos tasnifga ega bo’lib, u bir nеcha turkumdan tarkib topadi.o’yin tеxnikasining tasnifi «xujum tеxnikasi va himoya tеxnikasi» kabi turkumlarga bo’linadi. Ular esa o’z navbatida yuqoridan pastga qarab bir-biriga bo’y sundirilgan kichik turkumlarda tashkil topadi. Xujum tеxnikasiga holat va harakatlanish, uzatish, to’pni o’yinga kiritish va zarba tеxnikasi kiradi. Ximoya tеxnikasi esa xolat va harakatlanish,to’pni qabul qilish va to’siq qo’yish tеxnikasidan iborat. O’zbеkistonda volеybolning vujudga kеlishi O’zbеkistonda volеybol qachon, qaеrda va qanday vaziyatda vujudga kеlgani xaqida aniq ma’lumot yo’q. Lеkin ayrim taxminlarga qaraganda, 1921-1924yillarda volеybol o’yini Qo’qon, Voleybol maxsus maydonchaning o’rtasidan to’r bilan ajratilgan qismlarida 2 jamoaning to’p vositasida musobaqalashuvidan iborat sport o’yinidir.O’yinning maqsadi - to’pni to’r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va raqibning aynan shunday harakatiga yo’l qo’ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to’p bilan 3 marta o’ynash huquqiga ega (to’siq qo’yishdan tashqari). O’yin to’pni o’yinga kiritish usuli bilan boshlanadi: to’p kirituvchi o’yinchi zarb bilan to’pni to’r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo’naltiradi. To’p maydon chiziqlari chegarasidan chiqib, yerga tushguncha yoki jamoa o’yinchisi xatoga yo’l qo’yguncha o’yin davom etadi.Voleybolda har bir o’yin vaziyatining natijasi, to’p qaysi tomondan kiritilganligidan qat’iy nazar, ochko bilan tugallanadi. Inshootlar va uskunalar O’yin maydoni. O’yin maydoni 18x9 m lik to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’ladi. O’yin maydonining yuzasi tekis, gorizontal va bir xil bo’lishi hamda o’yinchilar uchun hech qanday jarohat olish xavfini tug’dirmasligi lozim. Maydondagi chiziqlar. 30Barcha chiziqlarning kengligi 5 sm. O’yin maydonchasini ikkita yon va ikkita orqa chiziqlar chegaralaydi. O’rta chiziq o’yin maydonini har biri 9x9 m o’lchamga teng bo’lgan ikki maydonchaga ajratib turadi. Har bir maydonchaning hujum chizig’i o’rta chiziqdan 3 m oraliqda bo’lib, 5 sm oraliqda 5 ta 15 sm li kesik chiziqlar bilan yon chiziqlar tashqarisiga davom ettirilgan bo’ladi. Zonalar. Oldingi hujum zonasida 2,3,4-zonalar joylashadi. Orqa himoya zonasida 1,6,5-zonalar joylashadi. To’p kiritish zonasi 9 m o’lchamga teng bo’lgan orqa chiziqning davomidir. To’p, to’r va ustunlar To’rning tuzilishi. To’rning kengligi 1 m va uzunligi 9,5 m bo’lib, teshiklari 10x10 sm kvadrat shaklida, qora rangli ipdan to’qilgan bo’lishi kerak. To’rning yuqori qismida 5 sm kenglikdagi lenta bo’lib, uning ichidan tros (ustunlarga mustahkamlash uchun) o’tkaziladi. To’rning pastki qismidan shnur o’tkaziladi. To’rning ikki tomonidan ikki yon chiziqlarga perpendikulyar ravishda chegaralovchi lentalar joylashtiriladi. Lentalarning kengligi 5 sm va uzunligi lm bo’ladi. To’rning ikki tomoniga joylashtirilgan chegaralovchi lentalar bilan bir yo’nalishda ikki antenna vertikal ravishda joylashtiriladi. Antenna diametri 10 mm, uzunligi 1,8 m li naychadan iborat bo’lib, qattiq egiluvchan materialdan tayyorlangan bo’ladi. To’r o’rta chiziq ustidan vertikal joylashtirilishi kerak. Ikkinchi hakam birinchi hakam ro'parasidagi voleybol ustuni ortida birinchi hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U zaxiradagi o'yinchilarni kuzatib turadi; tanaffus olish va o'yinchi almashtirishga ruxsat beradi; o'yin oldidan, har bir partiya oldidan o'yinchilarning maydondagi joylashuvini nazorat qilib turadi. O'yin vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan quyidagilar bo'yicha qaror qabul qiladi: o'yinchi maydon va to'r ostidan raqib tomoniga o'tib ketganda; o'yinga kiritilayotgan to'pni qabul qiluvchi jamoa joylashuvda xatoga yo'l qo'yganda; o'zi joylashgan tomon yaqinida o'yinchi to'rga va chegaralovchi antennaga tegib ketganda; orqa chiziq o'yinchisi yoki «Libera» to'siq qo'yganda; o'yinchi to'rning pastki qismiga tegib ketganda. 31Kotib Kotib o'z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi: o'yin bayonnomasiga o'yin va jamoa haqidagi ma'lumotlarni yozadi; yig'ilgan ochkolar, tanaffuslar, o'yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to'pni o'yinga kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko'rsatib o'tilgan vaziyatlar buzilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi. Chiziq hakamlari. Chiziq hakamlari (4 ta bo'lganda) may donning har bir burchagidan 1-3 m uzoqlikda joylashadilar va o'z chiziqlarini nazorat qiladilar. Agar o'yinda 2 ta chiziq hakami ishtirok etsa, s ular maydon burchaklaridan 1-2 m uzoqlikda bir-biriga diagonal holatda joylashadilar. Ustunlar To’r tortiladigan ustunlar yon chiziqlardan 0,5-1,0 m oraliqda o’rnatiladi. Ustunlarning balandligi 2,55 m. Ustunlar yumaloq va tekis shaklda bo’lib, o’yinchilarga xavf tug’dirmasligi kerak. Ustunlar tortuvchi va taranglashtiruvchi moslamalarsiz o’rnatilishi darkor. To’p To’pning ichidagi kamerasi rezinadan, tashqi qismi tabiiy yoki sintetik charmdan ishlanib, o’zi qat’iy dumaloq shaklga ega bo’lishi lozim. Uning aylana diametri 65-67 sm, og’irligi 260-280 g, ichki bosimi 294,3 dan 318,82 mba yoki gPa gacha bo’lishi lozim. Hakamlar va hakamlik qilish Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga: birinchi hakam; ikkinchi hakam; kotib; to’rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi. Birinchi hakam vakolatlari Birinchi hakam o’yin jarayoni boshlanganidan to yakunlanguniga qadar uni boshqarib boradi. U shu o’yinda ishtirok etayotgan barcha hakam va o’yinchilarga rahbarlik qiladi. Uning qarori hal qiluvchi kuchga ega. Birinchi hakam qolgan hakamlar qarorini noto’g’ri deb topsa, uni bekor qilish huquqiga ega. Agar biror hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning vazifasini o’z zimmasiga olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni muhokama qilishga yo’l 32qo’yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko’ra u o’z qaroriga izoh berishi mumkin. Birinchi hakam o’yindan oldin maydon, to’p va boshqa uskunalar holatini nazoratdan o’tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a tashlashni uyushtiradi. O’yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo’yicha qaror chiqarish huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to’p kirituvchining xatosi; to’p kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi bo’yicha; to’p bilan o’ynash xatolari bo’yicha; to’r va uning ustida ro’y beradigan xatolar bo’yicha; orqa chiziq o’yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni oldingi zonadan yuqoridan uzatilgan to’piga hujum zarbasi qo’llanilganda. 33XULOSA. Yuqori sinf q’quvchilarini voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash musobaqalarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. O’quvchilarni voleybol sportiga 15-16 yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi. 34Tanlov – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv- trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir. Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim ro’l o‘ynaydi. Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro ’ yxati 1. B Mamuro v , A Mamanazaro v , K Abdullae v , I Davrono v . Acmeological Approac h to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III International Scientific Congress Society of Ambient …, 2020. https:// ww w .atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-20/125937241 2. Bakhodir Mamuro v . Scientific basis of the acmeological approach to the process of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/ article/view/348 3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future teachers and methods of determining its qualit y . https://ww w .elibrar y . ru/item.asp?idq28408580 4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future T eachers to Design a Student-Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal, 2017. http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/600/596 5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among students T e k st n a uchnoy s t a ti po spetsi a ln o sti «N a uki o z do- rove». https://cyberleninka.ru/article/n/form a tion-of-a-healthy-lifestyle- among-students 6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of students to their own health in conflict situations. journal of critical reviews. ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2020. http://ww w .jcrevie w . com/? secqcissue. 7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The W orld: Gender Scenario Of The Person [S k a z o chnaya K a r tina Mira: G enderno’y Stsenariy Lichn o sti]. https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy- picture.html 8. Ayr a petyants L. R . V o leyb o l. Uchebnik. 2000 g . T ash k en t . 9. Akramo v a G . R . Dida k tich e skie o snovo’ fo r miro v aniya k ontseptsii to lerantn o sti u uchahi x sya n a ch a lno’x klassov: k and. n a uk. diss. a v t . T ., 2007. 36 3610. Akramo v a G . R . Sotsi a lno’y aspe k t prots e s s a razvitiya kriti- ch e s k o g o mo’shleniya uchahi x sya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy- aspekt-protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/ 1 1 . Akramo v a G . R . E f fe k tivno’e me t o do’ razvitiya kritich e s k o g o mo’sh- leniya u uchahi x sya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2018/1/ effective1.pdf/ 12. Achilov A.M. Akramov J.A. G oncharo v a O.V. B o l a larning jismoniy sif a t larini t arbiyalash. O’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t . 13.B Mamurov. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu mo- l o do g o po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. P e da g ogich e s k o e obra z o v anie i na- u k a, 2016. http://ww w .manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2016_03. pdf#pageq147 14. G oncharo v a O.V. Yosh spo r tchilarning jismoniy qobiliya t larini ri v o jlantirish. o’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t . 15. Qo’chqaro v a O.V., Qipchoqov V.V., B o l t aev G .V. V o leyb o l. o’quv qo’llan m a. 2001y. T osh k en t . 16.Mamurov B.B. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu m o l o do g o po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. http://ww w .manpo.ru/manpo/ publications/ped_obraz/n2016_03.pdf#pageq147 17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qi t u v chilarni sha x sga yo’n a ltirilgan t a’lim- t arbiya jarayonini loyih a lashga t ayyo r lash- da qo’llaniladigan t amoyillar. Sovremenn o e obra z o v anie ( U z b e- kis t an), 2017. https://cyberleninka.ru/arti c le/n/b-lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim- tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar 18.S a l o mov R .S., K erimov F.A. Jismoniy t arbiyada p e da g o- gik t e xn o logiyalar. O’quv qo’llan m a. 2002 y. T osh k en t . 19. U smon x o djaev T .S. v a boshqa. B o l a lar v a o’smi r lar spo r ti m ash/ u l o t lari nazariyasi v a usl u biya t lari. 2005 y. T osh k en t .

Katta yoshdagi maktab o’quvchilarini voleybol o’ynashga o’rgatish metodikasi

Купить