Kern materiallarini o'rganishning ahamiyati - Geologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	4.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geologiya

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

34 Sotish

Kern materiallarini o'rganishning ahamiyati

Sotib olish

TOG‘-KON SANOATI VA GEOLOGIYA VAZIRLIGI
GEOLOGIYA FANLAR UNIVERSITETI
NEFT VA GAZ KONLARI GEOLOGIYASI FAKULTETI
BURG‘U QUDUQLARI KERINLARINI HUJJATLASHTIRISH
FANIDAN
MUSTAQIL ISH
Mavzu: Kern materiallarini o‘rganishning ahamiyati
Bajardi: Oxunov Abdulhakim
Rahbar: _________________
_________________
imzo)
Toshkent-202 5
1

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
ASOSIY QISM
1.1. Burg‘ilash quduqlarini namunalash… ……………………………………… 4
1.2. Quduqlarni burg ilashda kernni tanlash, yotqizish va yorliqlashʻ …………... 11
1.3. Kernni hujjatlashtirish ……………………………………………………… 16
XULOSA…………...…………………………………………………………... 24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 25

2

KIRISH
Geologiya sohasida kern materiallarini o‘rganish muhim ilmiy tadqiqot
sohalaridan biri bo‘lib, bu jarayonning natijalari nafaqat tabiiy resurslarni kashf
qilish, balki iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Kern
materiallari, ya’ni yerning qattiq qatlami va uning tarkibidagi minerallarni
o‘rganish, yangi yotqiziqlarni aniqlash va resurslarni samarali boshqarishda asosiy
omil hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining geologiya sohasidagi
rivojlanishiga doir yangi qonunlar va Prezident qarorlari bu sohada ilmiy
tadqiqotlarni yanada kuchaytirish va innovatsion texnologiyalarni joriy etishni
maqsad qilgan.
Xususan, 2021-yil 24-yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan qabul qilingan “Geologiya sohasini yanada rivojlantirish va tabiiy
resurslarni samarali boshqarish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmon, geologik
tadqiqotlar va texnologiyalarni joriy etish borasida yangi imkoniyatlarni yaratdi.
Ushbu qaror, tabiiy resurslar, jumladan, kern materiallarining o‘rganilishiga
alohida e’tibor qaratish zarurligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, qonunda geologiya
sohasidagi ilmiy izlanishlarni kuchaytirish va resurslarni samarali boshqarishning
eng zamonaviy usullarini qo‘llash muhimligi qayd etilgan. Kern materiallarini
o‘rganish jarayoni, geologik tuzilmalarning shakllanishi, minerallar tarkibi,
ularning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish orqali, yangi konlarni kashf
qilish, mavjud resurslarni to‘g‘ri boshqarish va ularning iqtisodiy samaradorligini
oshirish mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, O‘zbekistonning neft, gaz va boshqa
minerallarga boy bo‘lgan hududlarida kern materiallari bo‘yicha amalga
oshirilayotgan tadqiqotlar, yangi yotqiziqlarni aniqlash va resurslarni samarali
ishlatishda katta ahamiyatga ega.
Prezidentning farmoni va yangi qonunlar, geologiya sohasida ilmiy
tadqiqotlarni yanada chuqurlashtirish, innovatsion texnologiyalarni qo‘llash va
kern materiallarini o‘rganishda zamonaviy yondashuvlarni joriy etish zarurligini
ko‘rsatmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, geologik izlanishlar orqali yangi tabiiy
3

resurslarni kashf etish va ularni iqtisodiy rivojlanishda samarali ishlatish imkonini
yaratadi.
ASOSIY QISM
1.1. Burg‘ilash quduqlarini namunalash
Burg‘ilash quduqlarini namunalashda namuna sifatida kern (agar uning
chiqishi yetarli bo‘lsa), kern (1-rasm) bilan shlam (agar kern chiqishi yetarli
bo‘lmasa), yoki faqat shlam (agar kern butunlay chiqmasa) olinadi. Namuna
uzunligi 1 m dan 2-3- m gacha, ba’zi xollarda 5 m gacha olinadi. Ma’dan
tanasining ustidan va ostidan 0,25-0,50 m gacha namunalar olinadi. Ma’dan
tanasining chegaralari aniq ko‘rinmaydigan xollarda butun burg‘ilash qudug‘ining
uzunligi bo‘yicha namunalar olinishi mumkin 1
.
1-rasm. Tog‘ jinsidan olingan kern namunasi
1
X.A.Xusainov, Z.D.Yo‘ldoshev Dala materiallarini yig‘ish va qayta ishlash Dala materillarini yig‘ish va
ularni laboratoriya sharoitida o‘rganish usullari keltirib o‘tilgan. - Oliy O’quv yurtlarining geologiya yo’nalishida
ta'lim oluvchi talabalari uchun uslubiy qo’llanma - Toshkent: O’zMU, 2024. - 120 b.
4

Namunaga kerning yarmi olinadi. Buning uchun kern uzun o‘q bo‘yicha
ikkiga bo‘linadi va yarimi namunaga olinadi. Yarmi esa mineralogik tekshirishlar
uchun va saqlash uchun dublikat sifatida olib qo‘yiladi. Agar burg‘ilash
quduqlaridan olingan materiallardan texnologik tekshirishlar uchun namuna olish
kerak bo‘lsa, unda kerning qolgan yarmi yana uzun o‘q bo‘yicha ikkiga bo‘linadi
va bir qismi texnologik namunaga, ikkinchi qismi qoldirishga ajratiladi. Bir
texnologik namuna uchun o‘nlab burg‘ilash quduqlaridan olingan kern qismlari
to‘planadi.
Ba’zi xollarda texnologik namuna uchun kerning yarmi, kimyoviy namuna
uchun choragi, mineralogik tekshirish va qoldirish uchun chorak qismi ajratiladi.
Suvda eruvchan tuzlarning konlarda o‘tilgan burg‘ilash quduqlarini namunalashda,
quduqdan olingan kerning markaziy qismini namunaga olish tavsiya etiladi.
Buning uchun kern tokarlik dastgohii yordamida markaziy o‘qi bo‘yicha 8mm li
parma bilan parmalanadi va parmalash paytida xosil bo‘lgan kukun namuna
sifatida olinadi. Shlamdan namuna olish ma’danli konlarda kern chiqishi 60-80%
dan kam bo‘lgan xollarda bajariladi.
Namuna olish usulini tanlashga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar. Bironta
konda namuna olish usulini tanlashga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar shartli ravishda
ikki guruhga: geologik va umumiy omillarga bo‘linadi. Geologik omillarga
quyidagilar kiradi:
1) konning sanoat turi;
2) ma’danlarning elementar va mineralogik tarkibi;
3) ma’dan tanalarining qalinligi va uning o‘zgarishi;
4) ma’dan tanalarining shakli va o‘lchamlari;
5) madan tanalarining ichki tuzilishi;
6) foydali qazilma minerallari zarrachalarining kattaligi;
7) foydali minerallarning fazoviy taqsimlanishdagi notekislik darajasi;
8) ma’danlarning mustahkamligi;
Umumiy omillarga quyidagilar kiradi:
5

1) namunaning ishonchliligi;
2) namunalashning vazifasi;
3) ishlarning ko‘lami (miqdori);
4) namunalash ishlarini olib borish sharoitlari;
5) namunalash ishlarini dolbzarbligi va bu ishlarning lahmlarni qazish
davridagi ishtiroki.
Kernni qayta ishlashning bosqichma-bosqich amallari
Quduqlarni burg ilashʻ ko zda ʻ tutilgan loyihalarda kern bilan ishlashning
quyidagi ketma-ket amallari yoki bosqichlari bajarilishi kerak.
Bosqich yoki amal
Burg ilash
ʻ xodimi tomonidan bajariladi
Kernlarni zaif va buzilgan zonalardan mayda zarralar yuvilib ketishini
istisno qilgan holda yuvish.
Kernni kern qutilariga qo yish
ʻ
Barcha sun iy
ʼ siniqlarni “X” bilan belgilash
Har bir kovlab o tish
ʻ oxirida belgilash yorliqlarini, tegishli yozuv – metrajni
quti devoridagi yorliq tagiga ko chirib o tkazish.
ʻ ʻ
Kern yo nalishi
ʻ bo ylab ʻ ishora belgisini tushirish
Kern taxtachalarini marker bilan raqamlash
Geologik xodimlar tomonidan bajariladi
Kovlab o tish
ʻ belgilarini (yorliqlarni) tekshirish
Sun iy
ʼ siniqlarning “X” shaklidagi belgilarini tekshirish
Metrli belgilarini chizish
Geotexnik kernni hujjatlashtirish
Kern litologiyasini hujjatlashtirish
Kern bo yicha
ʻ minerallashuvni hujjatlashtirish
Kern bo yicha
ʻ o zgarishlarni ʻ hujjatlashtirish
Yirik strukturalarni hujjatlashtirish
Tomirlanishlarni hujjatlashtirish
Ixcham qurilmalar bilan o lchash
ʻ (loyihada ko zda ʻ tutilgan bo lsa) ʻ
6

Arralash chizig iniʻ belgilash
Namuna raqamlari yozilgan yorliqlarni o rnatish
ʻ orqali namunalarni
belgilash, nazorat namunalarini oldindan ko zlash
ʻ
Jinslarning nisbiy vaznini o lchash
ʻ
Kernni quruq va nam holatda suratga tushirish
Olingan barcha ma lumotlarni
ʼ ma lumotlar ʼ bazasiga kiritish
Kernni belgilangan arralash chizig i
ʻ bo ylab ʻ arralash
Kernni namunalash
Oldindan zaxiralangan raqamlar (nusxalar, standartlar, shakllar) bo yicha
ʻ
nazorat namunalarini ilova qilish
Namunalarni qoplarga qadoqlash
Namunalarning vaznini o lchash
ʻ
Namunalarni jo natish
ʻ uchun ariza yaratish
Namunalarni maydalash sexiga yuborish
Namuna tayyorlash sexidagi sifat nazorati
Namunalarni laboratoriyaga yuborish
Laboratoriyadagi sifat nazorati
Tahlillarni olish va ularni ma lumotlar
ʼ bazasiga kiritish
Kern qutilari, dublikatlar va namunalar chiqindilarini kern omboriga joylash
Kernni kern qabul qiluvchidan chiqarish Kernni yo naltirish
ʻ va belgilash
7

Sinishlarning burg ilovchilarʻ tomonidan
belgilanishi Chiqish va kovlab o tish ʻ yorliqlarini
o rnatish
ʻ
Texnik geolog tomonidan bajariladi
Kernni hujjatlashtirish uchun ortish va
yetkazib berish Kovlab o tish
ʻ belgilarini tekshirish
Metrli belgilarini chizish
Kern chiqishini o lchash
ʻ
(geotexnika)
Geolog tomonida n bajariladi
8

Litologiyani hujjatlashtirish Ma danlashuvniʼ hujjatlashtirish
O zgarishlarni
ʻ hujjatlashtirish
Strukturalarni hujjatlashtirish
Geolog texnik bilan birgalikda bajariladi
Cu
@23 0
3 santimetrgacha bo lgan tomirlarni
ʻ hujjatlashtirish.
NITON kabi rentgen-fluorissent uskuna bilan
o lchash
ʻ
Namunani belgilash va yorliqlarni o rnatish
ʻ Kernni suratga tushirish
9

Kernni arralash Kernni namunalash
Namunalarning vaznini o lchashʻ
Ariza yaratish va namunalarni yuborish
Elektron ma lumotlar
ʼ bazasini yaratish Birlamchi ma lumotlarni ʼ talqin qilish, quduq
ustunlari, qirqimlar qurish
Namuna tayyorlovi va laboratoriya nazorati Natijalarni olish, tahlillar va qidiruv 3D
modelini qurishni inobatga olgan holda
yakuniy talqin qilish.
Sikl takrorlanadi
2-rasm. Kern bilan ishlash sikli. Geolog va burg ilovchilar tomonidan
ʻ
bajariladi.
10

1.2. Quduqlarni burg ilashda kernni tanlash, yotqizish va yorliqlashʻ
Kalonkali burg ilash paytida quduqlardan kernlarni chiqarib olish majburiy
ʻ
sanaladi. Kalonkali quduqlarni qamrovchi tog jinslari kernini ko tarishsiz
ʻ ʻ
burg ilashga, o rganilgan geologik qirqimga ega hududlarda geologik qidiruv
ʻ ʻ
ishlarni olib borishda va kern ko tarilishi kerak bo lgan foydali qazilmaning
ʻ ʻ
ma lum chuqurligi, shuningdek quduqlarni burg ilash ishlarida alohida ko rsatilgan
ʼ ʻ ʻ
va tasdiqlangan maxsus hollarda ruxsat beriladi. Geologik hujjatlashtirishning
sifati sezilarli darajada kern bilan ishlashga bog liq. Ustun snaryadini ko targandan
ʻ ʻ
so ng, quduq og zi yopiladi va kernni chiqarib olishga kirishiladi. Kern bilan
ʻ ʻ
ishlayotganda uning shikastlanishini minimallashtirish uchun kern bilan
ehtiyotkorona ishlashning barcha choralari ko rilishi lozim. Kern qabul qiluvchi
ʻ
gorizontal ushlab turilishi, kernni esa oqib turgan suvning bosimi bilan lotok yoki
burchakka chiqarib olish kerak. Agar kern quvurdan chiqmasa, u yog och yoki
ʻ
rezina to qmoqning yengil zarbalari bilan urib tushiriladi.. Kernni bolg a bilan urib
ʻ ʻ
chiqarishga faqat o ta zarur hollarda ruxsat beriladi. Kernni ustun quvurini stanok
ʻ
chig iri bilan silkitish, ustun quvurini qizdirish orqali chiqarib olish taqiqlanadi.
ʻ
Har bir reysdan keyin kern quvurdan olingan kern burg ilash stanogining
ʻ
operatori (burg ilovchi) tomonidan olinadi. Burg ilash suyuqligini olib tashlash
ʻ ʻ
uchun kernni yuvish lozim, lekin kernning yaxlitligini saqlab qolish uchun bu ish
ehtiyotkorlik bilan bajarilishi kerak. Purkaydigan forsunkalardan foydalanish
tavsiya qilinmaydi, chunki bu kernning siljishi va uning keyingi shikastlanishini
keltirib chiqarishi mumkin. Mayda zarralar kernning zaif va buzilgan zonalaridan
yuvilib ketmasligini alohida e tibor bilan nazorat qilish lozim. Kern qabul
ʼ
qiluvchidan ajratib, burchakka joylayotganda ketma-ketlik va yo nalishning (“tepa-
ʻ
past”) to g riligi ta minlanganiga alohida e tibor qaratish lozim. Kern maxsus kern
ʻ ʻ ʼ ʼ
qutilariga taxlanadi. Reysning oxiriga kernning chuqurligini ko rsatuvchi yorliq
ʻ
qo yilishi kerak. Burg ilash reyslari o rtasida joylashtirilishi kerak bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
yorliqlar quduq soni, burg ilash reysining boshlanishi va tugashi, kovlab o tish
ʻ ʻ
masofasi, kernning metrda chiqishi ma lumotlarini o z ichiga olishi lozim.
ʼ ʻ
11

Burg ilash yo nalishi ham belgilab qo yilishi kerak (ishora belgisi bilan).ʻ ʻ ʻ
Yorliqlar yopiladigan (gripper) polietilen xaltachalarga joylanishi yoki o ralishi
ʻ
kerak. Kern qutisining devorida, yorliq ostida (yorliqning pastki qismida)
chuqurligi yozilgan uchburchak belgi tushirilishi lozim. Kern qutisining o zidagi
ʻ
yozuvlar tushunarli bo lishi va ishqalanishdan/kirlanishdan himoyalangan
ʻ
(masalan skotch bilan) bo lishi kerak.
ʻ
Kern qutilari kernni saqlash va tashishning ishonchli sharoitlarini ta minlashi
ʼ
lozim. Kern qutilari qopqoqqa ega bo lishi kerak. Kernni qopqoqsiz qutilarda
ʻ
saqlash taqiqlanadi. Kern qutilari yog och yoki boshqa qattiq materiallardan
ʻ
tayyorlanishi mumkin. Quti planka yordamida kataklarga bo lingan. Katakning
ʻ
o lchamlari, qo yilishi kerak bo lgan kern diametriga mos keladi. Kern qutilari
ʻ ʻ ʻ
yo qligida quduqlarni burg ilash taqiqlanadi. Kern qutiga bir qatorda, uzun
ʻ ʻ
tomoniga parallel ravishda, oldingi intervalning oxiri, keyingi intervalning
boshlanishi bilan qo shiladigan holda chapdan o ngga qarab joylashtiriladi.
ʻ ʻ
Devorlar chetining yuqori qismida va bo ylama plankalarda kernni chapdan o ngga
ʻ ʻ
qarab joylash tartibini ko rsatuvchi ishora belgilari tushirilishi kerak. Kernni
ʻ
qutilarga “ilon izi” shaklida yotqizishga yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ
Yog och NQ kern qutisining tavsiya qilingan o lchamlari quyidagicha:
ʻ ʻ
- 20 mm. qalinlikdagi taxtadan ishlangan tashqi devorlar.
- 15 mm. qalinlikdagi taxtadan ishlangan ichki plankalar.
- 8 mm. qalinlikdagi faneradan ishlangan quti tubi va qopqog i 20 mm.
ʻ
uzunlikdagi burama mixlar yordamida yig iladi.
ʻ
Yig ilgan qutining balandligi: 68 mm. (52 mm. + 8 mm. tub + 8 mm.
ʻ
qopqoq)
Qutining uzunligi: 1,04 m.
12

3-rasm. Yog och NQ kern qutisi.ʻ
Yog och HQ kern qutisining tavsiya qilingan o lchamlari quyidagicha:
ʻ ʻ
- 20 mm. qalinlikdagi taxtadan ishlangan tashqi devorlar.
- 15 mm. qalinlikdagi taxtadan ishlangan ichki plankalar.
- 8 mm. qalinlikdagi faneradan ishlangan quti tubi va qopqog i 20 mm.
ʻ
uzunlikdagi burama mixlar yordamida yig iladi.
ʻ
Yig ilgan qutining balandligi: 81 mm. (67 mm. + 8 mm. tub + 8 mm.
ʻ
qopqoq)
Qutining uzunligi: 1,04 m.
Barcha taxtalar randalangan bo lishi kerak. Barcha taxtalar randalangan
ʻ
bo lishi kerak.
ʻ
4-rasm. Yog och HQ kern qutisi.
ʻ
Kern qutilarga quduq qirqimiga qat iy muvofiq tarzda, alohida qismlari
ʼ
(plastina) orasidagi bo shliqlarsiz zich qilib joylanadi. Singan kern bo laklari
ʻ ʻ
joylanayotganda, kern sinish yuzalariga mos tarzda birlashtiriladi. Intervallardagi
aniq joylashuvi belgilanmagan kichik kern bo laklari qalin qattiq o rama qog ozga
ʻ ʻ ʻ
(yoki polietilen plyonkaga) o raladi va intervalning yuqori qismiga joylashtiriladi.
ʻ
Buzilib ketgan yoki sochma kernlar namunalari polietilen (yoki zich to qilgan
ʻ
mato) qoplarga joylashtiriladi va xuddi shu tartibla kern qutilarining kataklariga
joylashtiriladi. Tez nuraydigan yoki parchalanadigan foydali qazilmalarning kerni
alohida sharoitlarda (mumlash, kapsulalar, germetik idishlar va boshqalarda)
saqlanadi.
Kichik burg ilash mahsulotlarini (shlam, loyqa) tanlab olishda ular, kern
ʻ
qutilari kataklarining o lchamlariga mos keladigan polietilen (yoki zich to qilgan
ʻ ʻ
mato) qoplarga qadoqlanishi va tegishli interval oxiriga taxlanishi kerak.
13

5-rasm. Quti devoridagi yorliq va yorliq tagidagi yozuvlarni tushirish.
Yorliqqa qazib olingan kernning yagona geologik hujjatlashtirish shakliga
mos keladigan etiketka ilova qilinadi. Yorliq ham to plangan shlamdan keyin
ʻ
qo yiladi, ammo bu holda, kern uzunligining o rniga to plangan shlamning vazni
ʻ ʻ ʻ
qayd etiladi. Kern bilan to ldiriladigan va to ldirilgan qutilar vaqtinchalik shiypon
ʻ ʻ
ostida saqlanishi lozim. Shiypon ostida kern solingan qutilarning 5 (sekin
qo ng irlashadigan jinslar uchun) va 10 (tez qo ng irlashadigan jinslar uchun)
ʻ ʻ ʻ ʻ
kundan uzoq saqlanishiga yo l qo yilmaydi. Qutilarni tashishdan oldin, kern tushib
ʻ ʻ
qolmasligi yoki siljimasligi uchun kern solingan qutilar qopqoqlar bilan zich
yopilishi kerak. Har bir qutining qopqog i va oxiriga o chmas bo yoq yoki
ʻ ʻ ʻ
permanent marker bilan quyidagi ma lumotlar aniq yozilishi kerak: kon yoki
ʼ
maydonning nomi, burg ilashni amalga oshirgan tashkilot, quduq raqami, quti
ʻ
raqami, chuqurlik “dan” (m) chuqurlik “gacha” (m), ishlar olib borilgan yil.
14

Yozuvlar kuyib ketish va namlikka bardoshli bo lishi va suratga olgandaʻ
aniq ko rinib turishi kerak. Kern bilan to ldirilgan qutilar kern omborxonasiga yoki
ʻ ʻ
kernni batafsil geologik qayta ishlash maskanlariga olib boriladi va kern
omborxonasi uchun mas ul xodimga topshiriladi. Kernni topshirish kon, maydon
ʼ
nomi, quduq raqami, quti raqami, kern olingan chuqurlik ko rsatilgan dalolatnoma
ʻ
bilan rasmiylashtiriladi.
Kernning chiqishi, kernning ustun quvuridan to g ri chiqarib olinishi,
ʻ ʻ
kernning qutilarga taxlanishi, burg ilash uskunasida yorliqlanishi, belgilanishi va
ʻ
saqlanishiga burg ilash ustasi va burg ilash stanogining mashinisti mas ul bo ladi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Kern qutilari bilan ta minlash va kernni kern omboriga o z vaqtida olib ketish
ʼ ʻ
ishlari burg ilash ustasining zimm.asiga yuklatiladi.
ʻ
Kern chiqishi bo yicha talablar. Har bir burg ilash reysi uchun kernning
ʻ ʻ
uzunligi va vaznini o lchash zarur. To g ri baholash uchun taxtachalar
ʻ ʻ ʻ
birlashtirilishi, kern bo laklari bir-biriga zich keltirilishi kerak. Kernning chiziqli
ʻ
va vaznli chiqishi bo yicha tafsilotlar elektron ma lumotlar bazasiga ham kiritilishi
ʻ ʼ
kerak. Kern chiqishi ma dan zonasi bo yicha kamida 90 foizni, qamrovchi jins
ʼ ʻ
bo yicha esa kamida 80 foizni tashkil qilishi kerak. Kern chiqishining kamayishiga
ʻ
olib keluvchi geologik murakkablik holatida, burg ilash qisqartirilgan (1 m) reyslar
ʻ
bilan amalga oshirilishi kerak. Agar ma danli zonada yoki quduqdagi ma dan
ʼ ʼ
kesimlarining katta qismida o rtacha kern chiqish 90 foizdan kam bo lsa, ushbu
ʻ ʻ
quduqni qayta burg ilash haqida qaror qabul qilinadi.
ʻ
15

1.3. Kernni hujjatlashtirish
Quduqlarni geologik hujjatlashtirish burg ilash ishlari bilan birga olibʻ
boriladi. Har bir quduq uchun ish ochiladi (quduq ishi) va unga ushbu hujjatlar
biriktiriladi: geologik hujjatlashtirishning dala jurnali, quduq bo yicha geologik
ʻ
qirqim, burg ilash qudug ining ochilishi va yopilishi (konservatsiya), egrilanishlar
ʻ ʻ
o lchovi va chuqurlikning nazorat o lchovi bo yicha o rnatilgan shakldagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
dalolatnomalar hamda foydali qazilmani qayta burg ilash, quduqning likvidatsion
ʻ
tamponaji va boshqalar bo yicha dalolatnomalar.
ʻ
Quduqlarni geologik hujjatlashtirish partiyaning geologik xodimlari
tomonidan bajariladi. Quduqlarni geologik hujjatlashtirishga partiyaning bosh yoki
geologi mas ul bo lib, u quyidagilarni nazorat qilishi shart:
ʼ ʻ
• kernning odatiy chiqishi, ayniqsa foydali qazilma bo yicha, uning yetarli
ʻ
darajada chiqmaganida zarur choralarni (reysni cheklash, loyli eritma sifatini
yaxshilash, quduqlarning tamponaji va boshqalar) ko rish uchun texnik xizmat
ʻ
xodimlarini o z vaqtida jalb qilish, kernni kalonkali quvurdan to g ri va to liq
ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqarib olish, foydali qazilma bo yicha kern chiqishini chiziqli (ustun yoki
ʻ
taxtacha shaklidagi nisbatan monolit kern chiqqanda), hajmli yoki vaznli
(maydalangan kern chiqarilganda) usul bilan aniqlashtirish;
• kern qutilaridagi kernning to g ri joylanganligini, yorliqlashning maydon
ʻ ʻ
jurnaliga va haqiqiy chiqarib olingan kernga mos kelishini tekshirish va
o tkazilgan tekshiruvni yorliqdagi imzo bilan tasdiqlash;
ʻ
• kernni tavsiflashda geologik xodimlar tomonidan jinslarni aniqlashning
to g riligi, geologik ma lumotlarning bayonoti to liqligi va sifati, quduqni geologik
ʻ ʻ ʼ ʻ
hujjatlashtirishning dala jurnali to g ri yuritilganligini tekshirish.
ʻ ʻ
• quduqlardan ochilgan jinslarning burg ilanish toifalarini belgilash;
ʻ
• quduqlarning chuqurligini o lchash, ularda suv sathi turishining nazorat
ʻ
o lchovlarini amalga oshirish, egrilanish o lchovlari o z vaqtida amalga oshirilishi
ʻ ʻ ʻ
16

va karotaj ishlarining bajarilishi va uning natijalarini nazorat qilish, quduq o zʻ
vaqtida yopilganligi va quduqlarning likvidatsiyasi to g riligini nazorat qilish;
ʻ ʻ
• to ldirilgan kern qutilari quduqdan o z vaqtida olib ketilishini nazorat
ʻ ʻ
qilish.
Geologik hujjatlashtirish tugatilgandan keyin va burg ilanishi yakunlangan
ʻ
quduqdan barcha kern olib ketilgandan so ng kern qayta ishlanadi. Kernni qayta
ʻ
ishlashda foydali qazilmalarni namunalash, namunalarni mineralogik-petrografik,
paleontologik, spektrometrik va boshqa tadqiqotlar uchun tanlab olinadi.
Kernni tavsiflashga tayyorlash Kern qabul qilinib, kern tavsiflanadigan
xonaga yoki maydonga olib borilgandan so ng, kern qutilari ochiladi va ketma-ket
ʻ
qo yib chiqiladi. Kernni tavsiflash joyining tashkil etilganligiga qarab, kern
ʻ
qutilarini turli yo llar bilan joylashtirish mumkin. Ularni joylashtirish tartibiga
ʻ
yorug lik va muhitning yetarliligi hamda kern tavsiflangan joy kabi omillar ta sir
ʻ ʼ
ko rsatadi.
ʻ
Kernni havozada (estakada) yoki stolda tavsiflash tavsiya qilinadi. Kern
qutilari vertikal joylashtiriladi va ularni o qish chapdan o ngga, quduq yo nalishi
ʻ ʻ ʻ
bo yicha pastga qarab amalga oshiriladi (6-rasm).
ʻ
6-rasm. Kern qutilari – tavsiflash rejasi
Qutilarni joylashtirishning boshqa sxemalarini qo llashga xona yoki
ʻ
estakadalarning konfiguratsiyasidan kelib chiqib ruxsat etiladi.
Tabiiy yorug lik fasl sharoiti yoki xonada derazalarning yo qligi sabab
ʻ ʻ
cheklangan bo lsa, kunduzgi yoritish lampalarining yetarli miqdori o rnatilishi
ʻ ʻ
kerak. Kern xususiyatlarini o rganish uchun tabiiy yorug lik talab qilinsa, geolog
ʻ ʻ
kernni ochiq havoga olib chiqishi lozim. Hujjatlashtirish davomida kern
qutilaridagi chuqurlik va belgilar tekshirilishi, zarur hollarda – tuzatilishi kerak.
17

Bunga qo shimcha tarzda, kern qutisi quduq nomiga mos kelishiga ishonch hosilʻ
qilish lozim.
Kernni o rganish ushbu obyektning shartlari va yagona atamashunosligiga
ʻ
muvofiq ishlab chiqilgan, yetakchi (bosh) geolog tomonidan tasdiqlangan yagona
uslubiyatga muvofiq amalga oshiriladi. Kernni o rganishdan oldin, uning qayta
ʻ
ishlanishini yuritayotgan geolog, qayta ishlanayotgan quduqning geologik holatini
ko rib chiqishi, u tomonidan ochilgan jinslarning tabiati va qirqimi to g riligi
ʻ ʻ ʻ
birlamchi hujjatlashtirish orqali aniqlashi, alohida o rganilishi va namunalanishi
ʻ
kerak bo lgan intervallarni ajratib olishi shart. Quduq kernini batafsil qayta
ʻ
ishlashda, ayniqsa – qidirish va baholashda, uning optik, fizikaviy-kimyoviy va
boshqa tadqiqotlar yordamida har tomonlama (mineralogik-petrografik,
spektrokimyoviy, paleontologik va b.) o rganilishi ta minlanishi lozim.
ʻ ʼ
Geologik qirqim kern ishlov berish ishlari har bir quduq uchun
yakunlangandan keyin amalga oshiriladi va burg ilash qudug ining pasportiga
ʻ ʻ
biriktiriladi. Quduq pasportining bir varag ida uchta hujjat jamlanadi: geologik
ʻ
qirqim, namunalash ustuni, quduq bo yicha barcha pasport ma lumotlar (ilova 9).
ʻ ʼ
Kernni mikroskopik tadqiqotlar ma lumotlari bo yicha qayta ishlash
ʼ ʻ
davomida, o rganilayotgan jinslarning atamashunosligiga aniqlik kiritiladi hamda
ʻ
nomlanishi va burg ilanish toifalari bo yicha hududdagi jins namunalarining etalon
ʻ ʻ
to plami yaratiladi. Bu etalonlar keyingi geologik hujjatlashtirishda tayanch
ʻ
sifatida foydalanilishi, ularning nusxalari kundalik foydalanish uchun barcha ish
joylarida mavjud bo lishi kerak.
ʻ
Kernni tavsiflash har bir loyiha uchun oldindan tayyorlangan shifrlar
yordamida va kernni tavsiflash jurnalining maxsus belgilangan ustunida oddiy usul
orqali amalga oshirilishi kerak. Quduqlarning shifrli hujjatlari qabul qilingan
shifrlash va loyiha bo yicha etalonlar to plamidan foydalangan holda saqlanadi.
ʻ ʻ
Kernni hujjatlashtirish jurnalining ma lumotlari (geologik piketaj) keyinchalik
ʼ
elektron ma lumotlar bazasiga kiritiladi. Kernni hujjatlashtirish shakllari varaq ma-
ʼ
varaq to ldirishi mumkin. Hujjatlashtirish yakunlanganda varaqlar raqamlanadi va
ʻ
18

yagona jurnalga yoki oldindan tayyorlangan jurnalga tikiladi. Ish joyida tegishli
sharoitlar mavjud bo lsa, geologik hujjatlashtirish ishlari bevosita elektron shakldaʻ
yuritilishi mumkin.
Kernni hujjatlashtirish shaklida kodlash tizimida aks etmaydigan muhim
xususiyatlarni aniqlash maqsadida geologik chizgilar (ustunlar) va geologik
intervalni erkin shaklda (izoh) qisqacha tavsiflash joyi ko zda tutilgan. Erkin
ʻ
tavsiflar va chizgilar ma lumotlar bazasiga kiritilmaydi, ammo ish yakunida
ʼ
hujjatlashtirish jurnalidagi tafsilotlar ma lumotlar bazasiga kiritilishi shart. Kernni
ʼ
hujjatlashtirish tizimi loyihaning etalon to plamini tuzish va uni muntazam
ʻ
yangilab borishni o z ichiga oladi.
ʻ
Hujjatlashtirish qutilarning joylashtirilishi va yorliqlanishini tekshirishdan
boshlanadi. Burg ilash yo nalishining masofasi, kern chiqishi va kernning qisqa
ʻ ʻ
geomexanik tavsifi ma lumotlarini o z ichiga olgan jadval to ldiriladi. Kern
ʼ ʻ ʻ
chiqishini o lchashdan oldin, kern qismlari bir-biriga zich qilib yaqinlashtiriladi.
ʻ
Shundan keyin geologik intervallar ajratib olinadi va tavsiflanadi. Geologik
intervallarni ajratishda litologiya, minerallashuv, metasomatik o zgarishlar va
ʻ
ularning darajasi hisobga olinadi. Bundan tashqari, nurash, oksidlanish, darzlilik
darajasi va boshqalar ham inobatga olinishi mumkin. Barcha hollarda interval
uzunligi kernli namunaning minimal uzunligidan (0,5 metr) kam bo lishi mumkin
ʻ
emas. Bunda intervallarning o rtacha uzunligi geologik qirqim va minerallashuv
ʻ
xususiyatiga qarab, birinchi metrlardan birinchi o n metrlargacha bo lgan ko lamda
ʻ ʻ ʻ
farqlanishi mumkin.
Kernni tasvirlash usullari va texnikasi. Kernni tasvirlash texnikasi.
Burg ilash quduqlarini geologik hujjatlashtirishda uch turdagi kern tasvirlaridan
ʻ
foydalanish qabul qilingan:
1) kernning silindr yuzasini yuzaga proyeksiyalash shaklida chizish;
2) kernning o qidan o tayotgan kesimni tasvirlash;
ʻ ʻ
3) kernning silindr yuzasini sirtdagi to liq tasvir shaklida tasvirlash.
ʻ
19

Birinchi usulda tasvirda turli yuzalarning og ishining kern o qi va bir-birigaʻ ʻ
nisbatan haqiqiy og ish burchaklari nisbati grafik ravishda qayd etiladi.
ʻ
Hozirda ikkinchi usul – kern o qi orqali o tadigan kesimni tasvirlash usuli
ʻ ʻ
keng qo llaniladi. Kern kesmalarining tasviri qulay va yaqqol bo lishiga qaramay,
ʻ ʻ
turli tomirlar va darzlarning fazoviy joylashuvini aniq ifodalashga imkon
bermaydi.
8 va 9-rasmda Temirkon konidagi temir ma dani quduqlarining kern
ʼ
tasvirlari ko rsatilgan. Qizilqum konlaridagi quduqlar kernlarining tasviri
ʻ
ko rsatilgan.
ʻ
7-rasm. Kernni asl o lchamda tasvirlash namunasi. Bo linish yuzasi kern
ʻ ʻ
o qiga parallel joylashgan.
ʻ
Uchinchi usul bo yicha tasvirlash (yoyilgan holatda) kam ko rinuvchan
ʻ ʻ
bo lib, ko p mehnat talab qiladi. Bu usul deyarli qo llanilmaydi.
ʻ ʻ ʻ
20

Tasvirlarda quduqning umumiy og ishi va azimuti, hamda tasvir oralig iʻ ʻ
bilan bog liq tegishli o lchovlar shuningdek, kern o qiga nisbatan har bir darz yoki
ʻ ʻ ʻ
tomir hosil qiladigan burchaklarning o lchovlari ko rsatiladi.
ʻ ʻ
Kernni tasvirlash texnikasi. Kern tasvirlanayotgan intervalning umumiy
uzunligi, kovlab o tish intervalining tegishli uzunligiga teng qilib joylanadi.
ʻ
Bunda, jinslarning ishqalanishini inobatga olgan holda, alohida plastinalar
orasidagi bo shliqlar kattalashtiriladi. Agar kern asosan qaysi qismdan
ʻ
ishqalanganini aniqlash imkoni bo lmasa, ishqalanish bir maromda sodir bo lgan
ʻ ʻ
deb hisoblanadi.
8-rasm. Temirkon konidagi gematit ma danlarning morfologik turlari
ʼ
(L.M. Kirkunovaga ko ra).
ʻ
1 – qatlamli linzalar, mayda donador gematit tomirlari; 2 – kesuvchi va mos
gematit ma danlarning birikmasi; 3 – yarim oksidlangan gematit ma danlarning
ʼ ʼ
kontaktli qatlamli koni; 4 – brekchiyali gematit ma danlar; 5 va 6 –
ʼ
brekchiyalangan gematit ma danlar. Shartli belgilar: 1 – argillitlar; 2 – ohaklar; 3 –
ʼ
afirli diabazlar; 4 – diabazli porfiritlar; 5 – kvars-xlorit-karbonatli minerallashuv; 6
– gematit jinslar; 7 – pirit; 8 – kvars qatlamlari; 9 – temir gidroksidlari.
21

9-rasm. Temirkon konidagi magnetit tarkibli ma danlariningʼ
morfologik turlari (L.M. Krikunovaga ko ra).
ʻ
1 – hol-holli-tomirli tur; 2 – yirik- brekchiyali magnetit-gematit ma danlar; 3
ʼ
– brekchiyalangan magnetit-gematit ma danlar; 4 – tasmasimon gematit-magnitit
ʼ
ma danlar; 5 va 6 – yirik gematit-magnitit ma danlar. Shartli belgilar: 1 – afirli
ʼ ʼ
diabazlar; 2 – kvars-xlorit-karbonatli brekchiya; 3 – kvars-piritli tomirlar; 4 –
gematit ma dan; 5 – magnetit-gematit ma dan; 6 – magnetit ma dan; 7 –
ʼ ʼ ʼ
magnetitning hol-holligi.
Kern tasvirlanishi oddiy qog ozda yoki ko tarilish intervallari bo yicha
ʻ ʻ ʻ
millimetrdan darajalangan qog ozda, ustunlari pastdan tepaga va chapdan o nga
ʻ ʻ
22

qator bo lib joylashtirilgan holda amalga oshiriladi. Ko tarilish chuqurliginingʻ ʻ
belgilari ularning yoniga masshtabda tushiriladi va yoziladi.
10-rasm. Kalonkali quduqlarning kern tasvirlari namunalari (Qizilqum
konlari)
Tasvirda ustunlar orasidagi bo shliqlar belgilanadi, kern yo q bo lgan
ʻ ʻ ʻ
intervallarda (ishqalanish yoki boshqa sabablarga ko ra) tegishli izoh qoldiriladi.
ʻ
Ko tarilgan kern alohida chaqiqlar yoki ishqalangan bo laklar bilan ifodalangan
ʻ ʻ
joyda, tasvirda tarkibni ko rsatgan holda, ularning tarkibi va ular olingan ehtimoliy
ʻ
chuqurlik ko rsatilgan konturlar chiziladi.
ʻ
Kernni grafik materiallar asosida qayd etishning ushbu usuli yordamida ,
kern chiqishini baholash va geologik talqinning variantlarni tavsiya qilish
imkoniyati paydo bo ladi.
ʻ
Batafsillik darajasidan qat i nazar, barcha tasvirlarda quduqlarning nomi,
ʼ
olingan namunalar soni va ular olingan joylari ko rsatiladi, fazoviy yo nalish
ʻ ʻ
elementlarining o lchovlari maydonda yoziladi va bunda bu yuzaning kern o qi
ʻ ʻ
bilan hosil bo lgan o tkir burchagi hamda yo nalish va tushish azimuti (agar
ʻ ʻ ʻ
ikkinchisi aniqlangan bo lsa) ko rsatiladi.
ʻ ʻ
Kichik tomirlarni chizishda, ular chiziq bilan tasvirlangan holatlarda,
ularning mineralogik tarkibi tasvir maydonlaridagi tegishli belgilar (indekslar)
bilan aks ettirilishi mumkin. Kernning geologik hujjatlashtirilishi 1 an anaviy
ʼ
grafik tasvirlar usulida yoki foto hujjatlashtirish deb ataladigan maxsus fotosurat
usuli orqali amalga oshirilishi mumkin.
23

11-rasm. Kerndagi ma dan mineralining foiz nisbatiga misollar.ʼ
XULOSA
Kern materiallarini o‘rganish geologiya va mineralogiya sohalarida muhim
ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Ushbu materiallarning fizik-kimyoviy
xususiyatlarini va tuzilishini aniqlash geologik resurslarni samarali boshqarish va
yangi yotqiziqlarni aniqlashda katta ahamiyatga ega. Kern materiallarining
o‘rganilishi tog‘ jinslari va minerallarni tekshirish, ularning boyliklarini va
kimyoviy tarkibini aniqlash imkoniyatini beradi, bu esa nafaqat yangi geologik
yotqiziqlarni kashf qilishda, balki mavjud resurslarning ekspluatatsiya
samaradorligini oshirishda ham muhim o‘rin tutadi.
Geologiyada kern materiallarini chuqur o‘rganish tog‘ jinslari va
minerallarni tasniflashda, ularning o‘zaro aloqalarini tushunishda, shuningdek,
ularning turli fizik va kimyoviy xususiyatlarini o‘rganishda asosiy usul bo‘lib
xizmat qiladi. Bundan tashqari, bu tadqiqotlar, kern materiallarining sanoat va
qurilish sohalaridagi samarali ishlatilishini ta’minlashga yordam beradi. Misol
uchun, kern materiallaridan qurilish materiallari sifatida foydalanish, ularning
24

mustahkamligini va ishlash muddatini ta’minlashda muhimdir. Bundan tashqari,
kern materiallari minerallar va metallarning ishlab chiqarilishi va qayta ishlanishi
uchun zarur bo‘lgan xom ashyo sifatida ham ishlatiladi.
Kern materiallarini o‘rganishning yana bir muhim yo‘nalishi ekologiya va
atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liqdir. O‘rganish natijalari orqali zararli
moddalar, masalan, og‘ir metallar va radiaktiv elementlar tarkibi aniqlanib,
ularning tabiiy muhitga ta’siri o‘rganiladi. Bu esa atrof-muhitni saqlash va tabiiy
resurslarni ehtiyotkorlik bilan ishlatish choralarini ko‘rishga yordam beradi.
Shunday qilib, kern materiallarini o‘rganish nafaqat geologik, balki iqtisodiy
va ekologik jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, resurslarni oqilona ishlatish
va atrof-muhitni himoya qilishga yordam beradi. Ularning chuqur o‘rganilishi
sanoatning turli sohalarida yuqori samaradorlikni ta’minlashga va innovatsion
texnologiyalarni ishlab chiqishga hissa qo‘shadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. 2021-yil 24-yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
qabul qilingan “Geologiya sohasini yanada rivojlantirish va tabiiy resurslarni
samarali boshqarish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmon i.
2. Davlat zaxiralari komissiyasining 2022-yil 26 sentyabrdagi 1185-sonli
bayonnomasiga 1-ilova. Burg ilash quduqlarni geologik hujjatlashtirish bo yichaʻ ʻ
uslubiy tavsiyalar.
3. X.A.Xusainov, Z.D.Yo‘ldoshev Dala materiallarini yig‘ish va qayta
ishlash Dala materillarini yig‘ish va ularni laboratoriya sharoitida o‘rganish
usullari keltirib o‘tilgan. - Oliy O’quv yurtlarining geologiya yo’nalishida ta'lim
oluvchi talabalari uchun uslubiy qo’llanma - Toshkent: O’zMU, 2024. - 120 b.
4. S.T.Sоdikоv - Fоydаli qаzilmа kоnlаrini geologik хujjаtlаshtirish vа
nа’munаlаsh fаnidаn darslik. – Tоshkеnt, TоshDTU - 2014.
5. Я.С. Красильщиков - Основы геологии поисков и разведки
месторождений полезных ископаемых. Москва, Недра, 1987
25

6. В.В. Лаврова, А.С. Кумпана - Полевая геология: Справочное
руководство: В 2 кн Недра, 1989
7. X.Chiniqulov - Litologiya. Yangi asr avlodi, 2008-yil
26

Sotib olish