Kichik Osiyo hududidagi qadimgi podsholiklar tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	45.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Kichik Osiyo hududidagi qadimgi podsholiklar tarixi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH
I bob. Kichik Osiyo hududidagi mamlakatlarining o’rganish tarixi
II.bob. Kichik Osiyo eng qadimiy davlatlari. Ossuriya, Urartu davlatlari
haqida
III.bob.Yevropa davlatlari uchun Kichik osiyo hududidagi qadimgi
podsholiklar qadri
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Kirish
Mavzuning dolbzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentiʻ
Islom Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” kitobida “O z
ʻ ʻ
tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb
ʻ
ta’kidlashi bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot
yo lini chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik
ʻ
sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
Mavzusining dolzarbligi shundan iboratki, Kichik Osiyo hududidagi
mamlakatlarining tarixini o’rganish, Ossuriya, Urartu davlatlari haqida yetarlicha
ma’lumotlar toppish va topilgan ma’lumotlarga aniqlik kiritish.
Kurs ishi ob’ekti: Kichik Osiyo hududidagi mamlakatlari tarixini o’rganish.
Kurs ishi predmeti: Kichik Osiyo hududidagi mamlakatlari.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo’llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Ishdan maqsad Kichik Osiyo
hududidagi mamlakatlarni va bu mamlakatlarining tarixini o rganishdir.
ʻ
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
- Kichik Osiyo hududidagi mamlakatlari geografik joylashuvini o rganish;
ʻ
- Bu hududdagi mamlakatlarni tarixini yoritib berish.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi miloddan avvalgi I va II
mingyillik voqealarini o’z ichiga oladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 3 bob, umumiy
xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I bob. Kichik Osiyo mamlakatlarining o’rganish tarixi
Kichik Osiyoning g arbiy davlatlari tarixiga oid asosiy manbalar moddiyʻ
madaniyat yodgorliklari, epigrafik hujjatlar va antik davr mualliflarining
asarlaridir. 1870-1890 yillarda Hisorlik tepaligidagi Troya xarobalarini qazish
ishlari katta ahamiyatga ega edi. Bu shahar tarixi haqida yorqin va maftunkor
gapirgan nemis havaskor arxeologi G. Schliemann.
1932-1938-yillarda Troyani qazish ishlari K.Blegen boshchiligidagi
Amerika ekspeditsiyasi tomonidan davom ettirilib, madaniy qatlamlar ketma-
ketligi va ularning xronologiyasini aniqlab berdi. Keyinchalik amerikalik, nemis,
turk arxeologlari Frigiya poytaxti Gordion va Lidiya poytaxti Sardisni,
shuningdek, G arbiy Kichik Osiyoning boshqa markazlarini qazishdi.
ʻ XIX-asrning
birinchi yarmida. Karian yozuvlari ma’lum bo’ldi, ular keyinchalik Kichik
Osiyoning o’zida va uning chegaralaridan tashqarida - Misr va Shimoliy
Amerikada ko’p miqdorda topilgan. 60-yillardan beri tilshunoslar paralidiya va
parakariya deb nomlangan yangi yozuvlarni ochish va o’qish ustida ishlamoqda.
Troya tarixiga oid muhim manba Gomerning “Iliada” va “Odisseya” yunon
dostonlaridir. Lidiya tarixi qadimgi mualliflarning asarlarida, birinchi navbatda
Gerodotning “Tarix” da tasvirlangan. G arbiy Kichik Osiyo yodgorliklarini tadqiq
ʻ
etishning arxeologik va lingvistik yo nalishlari bilan bir qatorda Troya, Frigiya va
ʻ
Lidiya podsholiklari tarixi va madaniyatini o rganish ham rivojlandi.
ʻ K.
Blegenning Troya haqidagi, E. Akurgalning Frigiya san ati haqida, G. Kaletcha, K.
ʼ
Mazetining Lidiya xronologiyasiga ko ra asarlari qiziq.
ʻ Troya tarixiga oid muhim
manba Gomerning “Iliada” va “Odisseya” yunon dostonlaridir. Lidiya tarixi
qadimgi mualliflarning asarlarida, birinchi navbatda Gerodotning “Tarixi” da
tasvirlangan. G arbiy Kichik Osiyo yodgorliklarini tadqiq etishning arxeologik va
ʻ
lingvistik yo nalishlari bilan bir qatorda Troya, Frigiya va Lidiya podsholiklari
ʻ
tarixi va madaniyatini o rganish ham rivojlandi.
ʻ K. Blegenning Troya haqidagi, E.
Akurgalning Frigiya san ati haqidagi, G. Kaletcha, K.Mazetining
ʼ Lidiya
xronologiyasiga ko ra asarlari qiziq.
ʻ Troya tarixiga oid muhim manba Gomerning
“Iliada” va “Odisseya” yunon dostonlaridir. Lidiya tarixi qadimgi mualliflarning

asarlarida, birinchi navbatda Gerodotning “Tarixi” da tasvirlangan. G arbiy Kichikʻ
Osiyo yodgorliklarini tadqiq etishning arxeologik va lingvistik yo nalishlari bilan
ʻ
bir qatorda Troya, Frigiya va Lidiya podsholiklari tarixi va madaniyatini o rganish
ʻ
ham rivojlandi. K.Blegenning Troya haqidagi, E.Akurgalning Frigiya san ati
ʼ
haqida, G. Kaletcha, K. Mazetining Lidiya xronologiyasiga ko ra asarlari qiziq.
ʻ
Kichik Osiyo hududi nisbatan erta paleolit ovchilari tomonidan joylashtirgan
bo’lib, ular rivojlanishning keyingi bosqichlarida yovvoyi don ekinlarini iste’mol
qila boshlaganlar. Miloddan avvalgi VIII-VII- ming yilliklarda. Kichik Osiyoda bir
qancha aholi punktlari paydo bo’lgan, ularning aholisi loydan uylarda yashagan,
ovchilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan. Dehqonchilik va chorvachilikka
o’tish muhim madaniy taraqqiyot uchun asos bo’lib xizmat qildi. Masalan, Chatal-
g’uyuk aholisi 12 ga yaqin o’simlik turlarini, shu jumladan bug’doy, arpa,
no’xatning bir necha navlari, zotli uy hayvonlari - echki va qo’ylarni
etishtirgan. Muhim texnologik yutuq metall eritishning boshlanishi bo’ldi: mis va
qo’rg’oshindan turli xil mayda buyumlar - boncuklar, iplar va ovlar yasaldi. Ammo
asboblarning asosiy qismi hali ham tosh edi. Rivojlangan qishloq xo’jaligi va
chorvachilik iqtisodiyoti farovonlikning yuqori darajasini ta’minladi. Hozirgi
vaqtda metall buyumlar tobora keng tarqalgan, tosh asboblar soni esa
kamaymoqda. Asta-sekin metallurglar va kulollarning ixtisoslashuvi paydo bo’ldi,
ularni o’z jamoasi ehtiyojlariga xizmat qiluvchi jamoa hunarmandlari sifatida
ko’rish mumkin. Kichik Osiyoda yarim orolning tabiiy sharoiti ma’lum bir
madaniy va etnik tarqoqlikni keltirib chiqardi. Arxeologlar bir vaqtning o’zida
mavjud bo’lgan 10 ga yaqin madaniyatni hisoblashadi. Kichik Osiyoda yarim
orolning tabiiy sharoiti ma’lum bir madaniy va etnik tarqoqlikni keltirib
chiqardi. Arxeologlar bir vaqtning o’zida mavjud bo’lgan 10 ga yaqin madaniyatni
hisoblashadi. Kichik Osiyoda yarim orolning tabiiy sharoiti ma’lum bir madaniy
va etnik tarqoqlikni keltirib chiqardi. Arxeologlar bir vaqtning o’zida mavjud
bo’lgan 10 ga yaqin madaniyatni hisoblashadi.

Miloddan avvalgi III- ming yillikda, mustahkamlangan markazlarning o sishi vaʻ
hunarmandchilik sanoatining yuksalishi qayd etilgan davrda hal qiluvchi
o zgarishlar ro y beradi.
ʻ ʻ Bu markazlarga Troya, Poliochni, Ahlatlibel kiradi.
Akkad - miloddan avvalgi XIV-XX- asrlarda mavjud bo lgan davlat, shuningdek,
ʻ
Mesopotamiyaning o rta qismida, hozirgi Iroq hududidagi qadimiy hudud.
ʻ Poytaxti
- Akkade shahri. Bu o’z davrining eng yirik davlati edi.
Akkad davlati Shumerlar va Sharqiy Semitlarning yerlarini o’z hukmronligi
ostida birlashtirgan, shu jumladan Qadimgi Mesopotamiya va bir qator qo’shni
hududlarning barcha nomlarini o’z tasarrufida birlashtirgan Qadimgi Sargonning
agressiv yurishlari natijasida vujudga kelgan.
Akkadlar davrida Shumer-Akkad podsholigi, Bobil va Ossuriya davlat
tuzumiga asos solingan. Qadimgi Sharq xalqlari orasida Akkad namunaviy davlat,
qadimgi monarxiyaning o’ziga xos namunasi hisoblangan.
Miloddan avvalgi XXIII-asr oxirida davlat tanazzulga yuz tutdi va uning asosiy
hududi gut qabilalari tasarrufiga o tdi.
ʻ
Akkadning tub hududi Dajla va Furot daryolari oqimining o’rta qismini: Quyi
Mesopotamiyaning shimolini va Diyala daryosi vodiysini egallagan. Ko p sonli
ʻ
istilolar natijasida Akkad o z davrining eng yirik davlatiga aylanib, hozirda mavjud
ʻ
bo lgan davlatlar ichida eng yirik davlatga aylandi, uning tarkibiga yangi Kish,
ʻ
Sippar, Eshnunna, Bobil, Kutu va boshqalar kiradi 1
.Uning hududi. "Yuqori
dengizdan Quyigacha" cho’zilgan, ya’ni. O’rta er dengizidan Fors ko’rfaziga
qadar, shuningdek, kelajakdagi Finikiyaning bir qismi, Suriya, Kichik Osiyoning
chegara hududlari, Mesopotamiya, Zagros tog’larining bir qismi va Elam
(zamonaviy Eronda). Quyi Mesopotamiya Bobil tomonidan bosib olingandan
keyin Shumer va Akkad yerlari Bobiliya deb atalgan.
Boshqaruv shakli - monarxiya. Akkad despotik davlat bo’lib, unda qirol mutlaq
hokimiyatga ega bo’lgan deb ishoniladi. Biroq, Akkad hukmdori chetlab o’ta
olmagan bir qator omillar mavjud: eng muhimlaridan biri qirolning yerning oliy
egasi emasligi va shuning uchun uni o’z xohishiga ko’ra tasarruf qila olmasligi
1
Piotrovskiy B.B Van qirolligi (Urartu ) Obreli I.A- Moskva : Sharq adabiyoti nashriyoti .2019.B.286-288.

edi. Yangi davlatning tashkil topishi davrida Akkadning birinchi hukmdori
Sargonning harakatlari aftidan xalq tomonidan qo llab-quvvatlangan, ammoʻ
keyinchalik u zaiflasha boshlagan. Qirol hokimiyatining asosiy tayanchi yangi
paydo bo’lgan xizmatchi aristokratiya, shuningdek, qirolga tegishli bo’lgan katta
hajmdagi (jami 40-50% ga yaqin) er fondi edi. Hukmdorlar ruhoniylarni qo’llab-
quvvatlashga intilishdi, ammo Akkad qirollarining despotik intilishlari ularning
munosabatlarini juda sovuqlashtirdi. Qirol diniy kultning boshlig’i ham edi, u o’z
qo’l ostidagi shaharlarning oliy ruhoniylarini tayinlashi mumkin edi. Bundan
tashqari, uning to’liq unvoni eng muhim xudolarning kultlari bilan bog’liq bo’lgan
ruhoniy unvonlarini o’z ichiga olgan.
Mamlakat hududiy jamoalarga yoki nomlarga bo’lingan. Ularga Sargon davridan
beri ensi yoki shagan (gubernator) unvonlari bilan tayinlangan “Akkad o g illari
ʻ ʻ
(ya ni fuqarolari)” boshchilik qilgan.
ʼ Qoida tariqasida, bular o’z mavqeini qirolga
qarzdor bo’lgan va shuning uchun nisbatan ishonchli bo’lgan kamtar odamlar
edi. Rasmiy ravishda davlat tarkibiga kirmagan, lekin unga bevosita siyosiy qaram
bo lgan (masalan, Elam) hududlarni nazorat qilish uchun ularning hukmdorlari
ʻ
yonida maxsus elchi — sukkal bo lgan.
ʻ Sargon qabila aristokratiyasini
itoatkorlikda ushlab turish uchun poytaxtda ular orasidan garovga olishni mashq
qilgan. Naram-Suen (Sargonning nabirasi) o’z o’g’illari va qarindoshlarini joylarga
tayinlash orqali bu tartibni almashtirishga harakat qildi. Mamlakatdagi vaziyat
beqaror edi, ruhoniylar va zodagonlar qirol siyosatidan juda norozi edilar.
Akkadlarning ajdodlari - Sharqiy Semitlar alohida jamoalarning homiylari bo’lgan
turli xudolarga sig’inishgan, semitlar esa qadimdan xudolarni o’z nomlari bilan
chaqirishdan qochishgan. Har bir qabila yoki jamoa o zining homiy xudosini
ʻ
“lord” – ba al yoki bel, homiy ma budasi “ma buda” — astar yoki ishtor deb
ʼ ʼ ʼ
atagan. Akkad davlati vujudga kelgan paytga kelib semit xudolari shumer
mifologiyasiga moslashgan edi. “Bel” oliy xudo Enlilni anglata boshladi, “Ishtar” -
har qanday ma’budaga aylandi. Shumer xudolari ham semitik tarzda qayta
nomlandi: Enlil Ellilga aylandi; Inanna Ishtarga aylandi; quyosh xudosi Utu -
Shamash; oy ma’budasi Zuen - Suen; Enki - Haya; Ishkur - Adad. Panteon, turli xil

tasvirlar va syujetlar ko’pincha ikkala madaniyatda bir xil bo’lganiga asoslanib,
ular odatda bitta Shumer-Akkad ifologiyasi haqida gapirishadi.
Akkad davri madaniyati va san’atida qahramon g’oyasi asosiy sabab bo’lgan. Bu
yoki hokimiyatga erishish, yig’ish va uzoq mamlakatlarga olib borishga muvaffaq
bo’lgan kamtarin kelib chiqishi ilohiy shohdir (Qadimgi Sargon va Naram-
Suen). Yoki bu jamiyatning quyi tabaqalaridan bo’lgan, o’z kuchi va qobiliyati
tufayli harbiy yurishlarda ajralib turuvchi va podshoh tomonidan yuksaklikka
ko’tarilgan odam edi. Shunday qilib, san’atda akkadlar insonning shaxsiyatiga
ko’proq ahamiyat berishgan.
Oldingi davrlardan Akkad turli hunarmandchilik texnologiyasini meros qilib
oldi. Bu yerda kulolchilik, metallurgiya, tosh o’ymakorligi, to’quvchilik,
kemasozlik va boshqa ko’plab sohalar rivojlangan. Biroq, ko’plab qimmatbaho
narsalarni ishlab chiqarish uchun Mesopotamiyada topilmaydigan yoki juda kam
uchraydigan materiallar kerak edi. Shuning uchun xalqaro savdo muhim rol
o’ynadi. Erta antik davrdagi savdo, qoida tariqasida, ayirboshlash xususiyatiga ega
edi, garchi naqd pul ekvivalentlari asta-sekin paydo bo’lgan bo’lsa ham:
Mesopotamiyada u qimmatbaho metal edi. Mamlakatning boyligi non bo’lib, uni
qo’shni mamlakatlarga muvaffaqiyatli etkazib berdi. Buning evaziga u kerakli
materiallarni oldi. Elam va Sharqiy O’rta er dengizi Akkadga sifatli qurilish
yog’ochlari manbai sifatida qiziqish bildirgan. Magan mis yetkazib beruvchilardan
biri edi. Sargonidlar “qora mamlakat” - Melluxa bilan yaqin aloqada bo’lib, u
erdan Dilmun vositachiligida karnelian va oltin etkazib berildi. Xalqaro savdo,
qoida tariqasida, davlatga tegishli edi. Biroq, tsivilizatsiyaning ishlab chiqarish
quvvati ularning resurslarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun etarli emas
edi. Bunday holda, u qo’shni hududlarni talon-taroj qilishga yoki ularni o’z
tarkibiga kiritishga murojaat qildi. Sargon tomonidan davlat chegaralarining
kengaytirilishi, shuningdek, butun mamlakat uchun yagona kalendar, o lchov vaʻ
tarozilar tizimi joriy etilishi savdo-sotiqning gullab-yashnashiga olib
keldi. Keyingi an’ana Sargon qirolligiga yo’llar tizimini va “soxta marshrut” - ular
orasidagi masofani ko’rsatadigan mintaqalar va shaharlar ro’yxatini yaratish bilan

bog’liq. Biroq, sivilizatsiyaning ishlab chiqarish quvvati ularning resurslarga
bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun etarli emas edi. Bunday holda, u qo’shni
hududlarni talon-taroj qilishga yoki ularni o’z tarkibiga kiritishga murojaat
qildi. Sargon tomonidan davlat chegaralarining kengaytirilishi, shuningdek, butun
mamlakat uchun yagona kalendar, o lchov va tarozilar tizimi joriy etilishi savdo-ʻ
sotiqning gullab-yashnashiga olib keldi. Keyingi an’ana Sargon qirolligiga yo’llar
tizimini va “soxta marshrut” - ular orasidagi masofani ko’rsatadigan mintaqalar va
shaharlar ro’yxatini yaratish bilan bog’liq. Biroq, sivilizatsiyaning ishlab chiqarish
quvvati ularning resurslarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun etarli emas
edi. Bunday holda, u qo’shni hududlarni talon-taroj qilishga yoki ularni o’z
tarkibiga kiritishga murojaat qildi. Sargon tomonidan davlat chegaralarining
kengaytirilishi, shuningdek, butun mamlakat uchun yagona kalendar, o lchov va
ʻ
tarozilar tizimi joriy etilishi savdo-sotiqning gullab-yashnashiga olib
keldi. Keyingi an’ana Sargon qirolligiga yo’llar tizimini va “soxta marshrut” - ular
orasidagi masofani ko’rsatadigan mintaqalar va shaharlar ro’yxatini yaratish bilan
bog’liq.

II.bob. Kichik Osiyo eng qadimiy davlatlari. Ossuriya, Urartu davlatlari
haqida
Zamonaviy ilm-fan Urartuni XIX asr boshlarida kashf etgan. Olimlar e’tiborni
o’rta asr arman tarixchisi Movses Xorenatsining Van ko’li bo’yida shahar
qurilishida Ossuriya malikasi Shamiram (Semiramid) ishtiroki haqidagi hikoyasiga
qaratdi. 1827- yilda Fransuz Osiyo jamiyati Van viloyatiga birinchi tadqiqotchi
yosh olim Shulsni yubordi. 1829 -yilda u kurd qaroqchilari tomonidan o’ldirilgan,
ammo 1840- yilga kelib uning ishining materiallari Frantsiyaga kelib, nashr
etilgan. Shults o zi kashf etgan mixxat yozuvlarining eskizini chizib, Urartuʻ
shohlarining Urartu poytaxti Tushpadagi qadimiy qarorgohi bo lgan Van
ʻ
qoyasining birinchi ta rifini berdi va keyingi tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, bu
ʼ ʻ
yozuvlar ossuriy tilida yozilmagan, garchi ilgari Yevropa tadqiqotchilar ossuriya
madaniyati izlari uchun Van va Urartu yozuvlari yaqinidagi xarobalarni
olib, Urartu esa miloddan avvalgi V- asrdan boshlab “unutilgan saltanat” bo lib
ʻ
qolgan.
Qadimgi Ossuriya shaharlaridagi arxeologik qazishmalar Urartuni o’rganishga
yanada turtki berdi. 1842-1844-yillardagi qazishmalar paytida. Nineviyada,
Xorsoboddagi Sargon II saroyida, fransuz konsuli tomonidan, shuningdek, 1845-
1849- yillarda Layard qazishmalarida. Nimrud tepaligidan ko’plab Ossuriya
mixxatlari topilgan. Jumladan, mashhur Ashurbanipal qirollik kutubxonasi. XIX-
asrning o rtalariga kelib, ko plab olimlarning sa y-harakatlari bilan mixxat yozuvi
ʻ ʻ ʼ
ochildi va Ossuriya gil lavhalari Urartu haqidagi eng muhim ma lumot manbasiga
ʼ
aylandi.
Birinchi marta Shults tomonidan nashr etilgan Urartuning mixxat yozuvlarini
dekodlash sekinroq davom etdi. XIX-asrning ikkinchi yarmida urartu tilining
gruzin, arman va semit tillari bilan aloqasi to’g’risida taxminlar paydo bo’ldi,
keyinchalik bu asossiz bo’lib chiqdi 2
.
2
Dyakov I.M. Urartu xatlari va hujjatlari . -Moskva : -Leningrad:SSSR Fanlar akademiyasining nashriyoti 1963.
B.115-117.

Urartu tilini o’rganishdagi yutuq faqat XIX-asrning oxirida, nemis olimi Says
birinchi to’g’ri grammatikani nashr etganida yuz berdi. Urartu tilini o’rganishga
bo’lib urartu va hurriy tillari o’rtasidagi munosabat to’g’risida keyinchalik
tasdiqlangan taxminni ilgari surgan va asarini nashr etgan. yangilangan.
SSSRda u bir vaqtning o’zida urartu tilining kavkaz tillari bilan aloqalarini
o’rgangan N.Ya.Marr va gruzin olimi G.A.Melikishvili 50-yillarda Urartu
yozuvlarining butun korpusini tarjima qilgan va nashr etgan. Rus sharqshunosi
I.M.Dyakonov o sha davrda Urartuni o rganishni rivojlantirish maqsadidaʻ ʻ
Ossuriya manbalarida Urartuga oid barcha ma lumotlarni to plagan va tarjima
ʼ ʻ
qilgan. Shuningdek, u 60-yillarda topilgan yangi Urartu yozuvlarining tarjimalarini
nashr etdi.
Urartuni arxeologik tadqiq qilish dastlab faqat Van shahri yaqinida, Van qoyasi va
Toprak-Qal’ada olib borilgan. 1879 -yilda Britaniya muzeyi ekspeditsiyasi u yerda,
1898-1899- yillarda nemis ekspeditsiyasi qazishma ishlarini olib bordi. Bu
ekspeditsiyalar Urartu qoyalarining ko plab yozuvlarini topib, ko chirdi.
ʻ ʻ Jumladan,
Britaniya muzeyi va Berlindagi Yaqin Sharq muzeyida saqlangan qirol Argishti I
yilnomasi va Urartu moddiy madaniyatining bir qator ob’ektlari. Urartu
hududining salmoqli qismi Rossiya imperiyasi tasarrufida bo lgan 1911-1916-
ʻ
yillarda akademiklar I.A. Orbeli va N.Ya. Marra. Van qoyasining uyasida ular
Urartu tarixiga oid ikkinchi muhim hujjat - shoh Sarduri II yilnomasini topishga
muvaffaq bo’lishdi. Turkiya sharqidagi keyingi qazishma ishlariga jahon urushlari,
davom etayotgan siyosiy beqarorlik va turk kurdlarining mustaqillik uchun kurashi
to’sqinlik qildi. Ba zi Urartu yodgorliklari (masalan, Toprax-qal a) turk muntazam
ʼ ʼ
armiyasi tomonidan hozirgacha iste dod sifatida foydalaniladi.
ʼ Bu hududda olib
borilgan qazishmalar, hozirgi zamon Urartu tadqiqotchilarining ta biri bilan
ʼ
aytganda, “ibtidoiy holatda” 3
.
Erondagi Urartu madaniyati yodgorliklarida arxeologik qazishmalar uzoq
vaqtdan buyon u yerda sodir bo lgan inqilob tufayli to siq bo lgan, biroq keyingi
ʻ ʻ ʻ
3
Melikishvili G.A Urartu mixxat yozuvlari . Moskva SSSR Fanlar akademiyasining nashriyoti 1960 .B.136-138.

yillarda vaziyat o zgargan va Erondagi bir qancha Urartu obidalarida bir vaqtningʻ
o zida qazishmalar olib borilmoqda.
ʻ
1939- yildan beri muntazam arxeologik qazishmalar olib borilayotgan
zamonaviy Armaniston hududidagi Urartuning shimoli-sharqiy chekkasida
tadqiqotlar ancha faol va malakali bo’ldi. Karmir Blur tepaligidagi qazishmalar
Urartuning boshqa shaharlariga qaraganda Urartuni o’rganish uchun eng boy
material bo’ldi. Bunga tungi hujum natijasida shaharning birdaniga vayron
bo’lganligi va qazish ishlarining o’ta sinchkovlik bilan olib borilganligi sabab
bo’lgan. Karmir Blurdagi qazishmalar rahbari B.B. Piotrovskiy Urartuni
o’rganishga juda katta hissa qo’shgan va uning “Van qirolligi” kitobi bir necha
tillarga tarjima qilingan, ko’p yillar davomida butun dunyoda Urartu tarixi
bo’yicha eng to’liq va “klassik” kitob bo’lgan.
Zamonaviy ilm-fanda Urartu davlati haqidagi ma’lumotlar cheklangan, shuning
uchun Urartu tarixida hal etilmagan masalalar ko’p. Bu, asosan, arxeologik
ishlarning yetarli hajmda emasligi bilan bog’liq. Yozma manbalardan olimlar
bilishadi: Miloddan avvalgi XIII-VIII-asrlarda Ossuriya Urartuga ishora
qiladi. Ossuriya manbalari Urartu haqidagi ko pgina tarixiy ma lumotlarning asosi,
ʻ ʼ
shuningdek, Urartu xronologiyasining asosidir. Ossuriya va Urartu hukmdorlari
o rtasida o rnatilgan munosabatlar tufayli olimlar Urartu shohlari hukmronlik
ʻ ʻ
qilgan davrlarni aniqlashga va Urartudagi turli tarixiy voqealarni solishtirishga
muvaffaq bo ldilar.
ʻ Shuningdek qarang:
Urartu hukmdorlari ro yxati;
ʻ
Miloddan avvalgi VII-asrdagi Bobil yilnomalari. Asosan Urartuning tanazzulga
uchrashi bilan bog’liq;
Xet ieroglif matnlarida qisqacha havolalar;
Urartu yozuvlari, asosan mixxat yozuvida, ossuriyaliklardan olingan.
Ushbu manbalarning aksariyati Urartu haqida qisqacha ma’lumotni o’z ichiga oladi
va ko’pincha tor yo’nalishga ega. Urartu manbalarining barchasi shoh yozuvlari
bo lib, Urartudagi iqtisodiy, ijtimoiy va diniy hayot haqida kam ma lumot beradi.
ʻ ʼ

Yozma manbalardan tashqari Urartu yodgorliklari va san at buyumlari hamʼ
saqlanib qolgan, ularning ayrimlari hozirgacha o rganilmagan.
ʻ Urartu yozuvi va
san’atining topilgan yodgorliklari ko’plab mamlakatlarda tarqalgan va Britaniya
muzeyi, Ermitaj va Germaniya, Turkiya, Armaniston va Gruziya tarixiy
muzeylarida namoyish etilgan. Urartu qadimiylarining eng katta kolleksiyasi
hozirda Van muzeyida jamlangan.
Urartu Armaniston tog’larida - G’arbiy Osiyodagi dengiz sathidan 1500-
1800 m balandlikda joylashgan tog’ tizmasida joylashgan edi. Arman tog’larining
relyefi juda xilma-xil bo’lib, buning natijasida Armaniston mamlakatida bo’lgani
kabi, unga "qarama-qarshiliklar mamlakati" nomi berilgan. Arman tog’lari baland
tog’ tizmalarini birlashtiradi, ulardan biri G’arbiy Osiyoning eng katta cho’qqisi
Ararat tog’i va yumshoq iqlimi va unumdor tuproqli havzalarni o’z ichiga
oladi. Sobiq Urartu hududidagi landshaftlar xilma-xil: alp alp o’tloqlari (dengiz
sathidan 2700-2950 m balandlikda), cho’llar, o’rmonlar, unumdor
tekisliklar. G’arbiy Osiyoning to’rtta eng yirik daryolari ham shu erdan boshlanadi:
Dajla, Furot, Murot va Araks. Armaniston tog’larida uchta ko’l bor.
Van ko’li. Dengiz sathidan 1720 m balandlikda joylashgan, ko lda suv sathi
ʻ
davriy ravishda o zgarib turadi, suvi sho r, ichib bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ U sazan oilasiga
mansub baliqlarning yagona turlari uchun yashash joyi bo’lib xizmat qiladi.
Urmiya ko’li. Dengiz sathidan 1250 m balandlikda joylashgan suv juda
sho r.
ʻ Ko’lning past qirg’oqlari qishloq xo’jaligi uchun qulaydir.
Sevan ko’li. Dengiz sathidan 1915 m balandlikda joylashgan, suvi chuchuk, ko li
ʻ
baliqlarga boy.
Armaniston tog’lari iqlimi asosan kontinental bo’lib, qishi sovuq bo’ladi. Ayniqsa,
og ir iqlim sharoiti baland tog larning shimoli-g arbiy qismida, Erzurum platosida
ʻ ʻ ʻ
(dengiz sathidan 1800 m balandlikda) joylashgan. Arman tog’larining past-baland
hududlarida yog’ingarchilik kam, ularda qishloq xo’jaligi faqat sun’iy sug’orish
yordamida rivojlanadi. Tog’larning janubi-sharqiy qismida yumshoqroq O’rta er
dengizi iqlimi mavjud.

Armaniston tog’larida qadimgi davrlarda qimmatli bo’lgan foydali
qazilmalar konlari mavjud: temir, mis, qo’rg’oshin va qalay.
Urartu aholisi etnik jihatdan xilma-xil bo’lganligi sababli, yaqinda ilmiy
adabiyotlarda urartularning kelib chiqishi hukmron qabila, yozma urartu tilida
so’zlashuvchi qabilasining haqiqiy kelib chiqishi deb tushuniladi. Urartu
elementining o’ziga kelsak, urartu tilining hurriy tili bilan bevosita bog’liqligi,
shuningdek, urartiyaliklarning G’arbiy Ozarbayjondagi Revanduz viloyatidan
Armaniston tog’lari bo’ylab tarqalishi ehtimoli haqida olimlarning kelishuvi
mavjud, bu erda qadimgi shahar joylashgan. Musasir joylashgan edi. Qadimgi
Urartu Musasir shahri bu qabilaning asl manzilgohi hududida joylashgan bo’lishi
ehtimoldan yiroq.
Arxeologik materiallarning kamligi va boshqa “Nairi qabilalari” orasida
yozma tilning yo’qligi ularning kelib chiqishi haqida ishonchli gapirishga imkon
bermaydi. Tadqiqotchilar Urartu aholisi orasida ham o troq, ham ko chmanchiʻ ʻ
aholi bo lishi ehtimoli bor, deb hisoblaydilar va turli darajadagi aniqlik bilan ular
ʻ
Urartuda janubi-sharqdan, shimoli-sharqdan va g arbdan kelgan muhojirlarning
ʻ
turli guruhlari mavjudligini taxmin qiladilar. Shu bilan birga, Urartu aholisi,
ehtimol, ossuriyaliklar tomonidan “Nairi” so’zi sifatida belgilab qo’yilgan,
Mitannilar davlati parchalanganidan keyin saqlanib qolgan hurriylarning katta
massasini o’z ichiga olganligiga shubha yo’q.
Urartu tarkibidagi protoarman qabilalarining, ya’ni protoarman tilining
tashuvchisi qabilalarning kelib chiqishi masalasi alohida va chuqur
o’rganildi. Armanlarning etnogenezi tabiiy ravishda Armanistonda qiziqish
uyg’otdi va bundan tashqari, siyosiy sabablarga ko’ra Armaniston uchun
Armaniston tog’larida armanlarning avtoxtonligini tasdiqlash muhim edi, bu esa
o’rganilayotgan masalani qo’shimcha dolzarblik bilan ta’minladi. Jahon
tarixshunosligida protoarman qabilalari (ehtimol, Ossuriya manbalarining
pashshalari) Arman tog’lariga g’arbdan ko’chib kelgan va Urartu davlati tashkil
topgunga qadar - oxirida tarixiy Armaniston hududiga joylashgan degan fikr
hukmronlik qiladi. miloddan avvalgi 2-ming yillikda. (tarixiy Melitena o’rnida

zamonaviy Turkiyaning Malatya viloyati). Arman tarixshunosligida Hayyas
mintaqasidagi Arman tog’larida armanlarning avtoxtonligi haqida gapirish
(ehtimol siyosiy sabablarga ko’ra) tendentsiyasi ustunlik qiladi, xususan, Ivanov-
Gamkrelidzening arman gipotezasiga asoslanib, ko’pchilik tilshunoslar tomonidan
rad etilgan. Batafsil ma’lumot uchun Armanlarning etnogeneziga qarang.
Urartu haqidagi eng qadimgi eslatma Ossuriya shohi Shalmanesar I
(Shulman-Ashared I, miloddan avvalgi 1280-1261- yillarda hukmronlik qilgan)
yozuvlarida uchraydi. Matnlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, bu davrda
“Urartu shohlari” Ossuriya bilan uzoq muddatli harbiy to qnashuvda bo lgan vaʻ ʻ
ossuriyaliklarning uyushtirilgan harbiy yurishlari ularga muntazam ravishda
Urartular bilan urushlarda muvaffaqiyat olib kelgan. O’sha paytda kuchliroq
Ossuriya qo’shinlari, qoida tariqasida, yirtqich maqsadlarni ko’zlagan, Urartuga
bosqinlarning asosiy maqsadi qimmatbaho narsalarni tortib olish va chorva
mollarini o’g’irlash edi.
Ossuriyaliklarning harbiy yurishlaridan biri Shalmaneser I nomidan quyidagicha
tasvirlangan: Mening oliy ruhoniyligimning boshida Uruatri mamlakatlari menga
qarshi isyon ko’tarishdi. Ashurga va buyuk xudolarga, janoblarim, men qo’llarimni
ko’tardim, lashkarlarimni to’pladim. Men ularning qudratli tog’larining qoyalariga
chiqdim; Himme, Vatkun, Barg’un, Salua, Xalila, Luha, Nilipaxri va Zingun
mamlakatlarini qo’shinlari bilan sakkiz davlatni zabt etdim. Ellik bir aholi punktini
vayron qildim, yoqib yubordim, asirlarini, mol-mulkini olib ketdim. Uruatrining
barcha mamlakatlari, hazratim, men uch kun ichida Ashurning oyoqlariga ta’zim
qildim. Farzandlarini tanladim, xizmatiga oldim. Tog’larning og’ir o’lponini
to’xtovsiz qo’ydim.
Ko’pgina Ossuriya matnlarida urartuliklar Nairi deb ataladi, ehtimol bu Urartuda
yashagan odamlarning nomidir. Bir qancha “Uruatri mamlakatlari”ni sanab o’tish,
ko’p sonli “Uruatri shohlari” va “Nairi shohlari”ni eslatib o’tish, tadqiqotchilarning
fikriga ko’ra, bu davrda Urartu hali yagona davlat bo’lmagan, balki xalqlar ittifoqi
bo’lgan. qarindosh qabilalar.

Urartu tadqiqotchilarining fikriga ko’ra, aynan Ossuriya o’z harakatlari bilan
Arman tog’larida Urartu davlatining paydo bo’lishiga hissa qo’shgan. Mahalliy
aholining ossuriyaliklarning yirtqich bosqinlaridan himoyalanish istagi qabila
ittifoqlarining paydo bo’lishiga va oxir-oqibat davlat shakllanishiga yordam
berdi. Arman tog’larining tabiiy boyligi dastlab bu erda davlatning paydo bo’lishi
uchun iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratdi, ammo harbiy-siyosiy shartlar va shunga
mos ravishda bunday davlatni yaratish imkoniyati faqat temir asrida paydo bo’ldi:
Temir asboblarni toshni qayta ishlash texnologiyasi Armaniston tog’larida ko’plab
mudofaa qal’alarini qurishga imkon berganidan keyingina mahalliy aholi kuchli
Ossuriya armiyasiga samarali qarshilik ko’rsatishga muvaffaq bo’ldi.
Qabilalarni birlashtirish va qal’alar qurish texnologiyasini ishlab chiqish jarayoni
asrlar davomida davom etgan. Qirol Arama boshchiligida birlashishga birinchi
urinish muvaffaqiyatsiz tugadi. Miloddan avvalgi IX-asrda. Ossuriya Urartuga
qarshi so’nggi muvaffaqiyatli yurishlarini o’tkazishga muvaffaq bo’ldi: Miloddan
avvalgi 858-856-yillarda Shalmaneser III (Shulman-Ashared III)
boshchiligida. Arama hukmronligi davrida Shalmanesar III Urartuning birinchi
poytaxtlarini, aniq joylashuvi aniqlanmagan Suguniya va Arzashka shaharlarini
vayron qildi va Urartuga muvaffaqiyatli kirib bordi.
Shalmanaser III davriga oid Ossuriya barelyefi Urartularni mag lub etgan Ossuriyaʻ
qo shini tasvirlangan bronza barelyef parchasi.
ʻ Miloddan avvalgi 858-yil
Shalmaneser III qo’mondonligida Van ko’li qirg’og’idagi jangda. Darvoza
bezaklari sifatida kengligi 27 sm bo lgan barelyef ishlatilgan.
ʻ
Barelyefdagi yozuv: “Men o’z suratimni Nairi mamlakatining dengiziga qo’ydim,
xudolarimga qurbonliklar qildim”.
Keyingi urinish yanada muvaffaqiyatli bo’ldi: miloddan avvalgi 844-yil atrofida.
Urartuga Sarduri I (Lutiprining o g li) boshchilik qilgan, u Van ko lining sharqiy
ʻ ʻ ʻ
qirg og ida Urartuning yangi poytaxti Tushpa shahrini qurgan va poytaxt
ʻ ʻ
chekkasida mudofaa qal alarining butun tarmog ini yaratgan.
ʼ ʻ Ossuriya shohi
Shalmanaser III hukmronligi davridan boshlab Ossuriya va Urartu manbalari
Urartuda hokimiyatning markazlashganligi va Urartu qirollik sulolasining vujudga

kelishidan guvohlik beradi. Poytaxt uchun joy tanlash, aftidan, Tushpa o’rnida
Urartu quyosh xudosi Shiviniga sig’inish uchun qadimiy diniy markaz bo’lganligi
bilan bog’liq. Van qoyasining g arbiy etagida chetdan olib kelingan yirikʻ
toshlardan qurilgan, uzunligi 6 m, balandligi 1 m ga yetgan qal a devori saqlanib
ʼ
qolgan. Bu devorda ossuriy tilida Sarduriy shohi qal a qurganligidan dalolat
ʼ
beruvchi yozuvlar bor.
Yozuvning tarjimasi: Sarduri, Lutipri o’g’li, buyuk shoh, qudratli shoh,
koinot shohi, Nairi mamlakati podshosi, tengi yo’q podshoh, hayratga loyiq
cho’pon, janglardan qo’rqmagan, unga bosh eguvchi podshoh. Shohlar shohi
Lutiprining o’g’li Sarduri barcha shohlardan o’lpon oldi. Lutiprining o’g’li Sarduri
shunday deydi: “Men bu ohaktoshni Alniunu shahridan olib keldim, bu devorni
o’rnatdim”.
Sarduri I davrida Ossuriya bosqinlari endi Urartu poytaxtiga etib bora olmadi,
faqat mamlakatning janubiy chekkalarini bezovta qildi. Urartu qo’shini to’g’ridan-
to’g’ri to’qnashuvda Ossuriya qo’shiniga yutqazgan bo’lsa-da, urartiyaliklar
tomonidan qurilgan qal’alar Ossuriya qo’shinining uzoq ichki hududlarga kirib
borishiga imkon bermadi. Bundan tashqari, Arman tog’larining qattiq qishki iqlimi
ossuriyaliklar uchun vazifani murakkablashtirdi, ular barcha hujum
kampaniyalarini faqat yozda o’tkazishlari mumkin edi va endi ular o’zlari bilan
og’ir qamal qurollarini olib yurishga majbur bo’lishdi. Bunday sharoitda Ossuriya
qo’shinining kuchi faqat kichik muvaffaqiyatlar uchun etarli edi. Mintaqada
Ossuriyaning hokimiyati tuga boshladi, Yaqin Sharqda yangi kuch - birlashgan
Urartu gullab-yashnadi.
IX-asr oxirida Sarduriy I ning o g li Ishpuini podshosi (miloddan avvalgi
ʻ ʻ
828-810-yillar hukmronlik qilgan) davrida Tushpaning markaziy hokimiyati
yanada mustahkamlanadi. Urartu chegaralari kengayib bormoqda: janubdan Van
va Urmiya ko llari oralig idagi hudud Urartuga, shuningdek Urmiya ko lining
ʻ ʻ ʻ
janubidagi hududga qo shiladi;
ʻ shimolda, Transkavkazda Araks daryosining
unumdor vodiysini egallash uchun muvaffaqiyatli harbiy yurishlar olib
borilmoqda. Urartu dinining “markazlashuvi” ham mavjud. Ayrim qabilalarning

xudolari mamlakatning markaziy qismidagi xudolar: Xaldi, Teysheba va Shivini
boshchiligidagi yagona panteonga birlashgan. Xuddi shu davrda urartu tilida
mixxat lavhalar paydo bo’ldi.
Ishpuini o g li Menua taxtga o tirishi bilan Urartu hududida katta qurilishʻ ʻ ʻ
ishlari olib borildi. Menua hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 810-786-yillar)
Vanga yaqinlashish joylarini himoya qiluvchi qal’alar, ko’plab Urartu aholi
punktlarida saroylar va ibodatxonalar, shuningdek, Tushpa shahrini suv bilan
ta’minlaydigan kanal qurilgan bo’lib, u hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Menua
hukmronligi mashhur Ossuriya malikasi Semiramida hukmronligi bilan
kesishadi. Ossuriya bilan bo lgan harbiy harakatlardagi sukunat Ossuriyaning
ʻ
Urartuga madaniy ta siri bilan ajralib turdi.
ʼ Menua hayoti davomida Van ko’li
yaqinidagi ko’plab binolar, jumladan, Tushpaga boradigan kanal ham uning nomi
bilan bog’langan bo’lsa-da, bir muncha vaqt o’tgach, ular Semiramida nomi bilan
bog’lana boshlagan, chunki ular o’z davrida qurilgan. Armanistonlik o’rta asr
tarixchisi Muso Xorenskiy Menua davrida qirolichaning Van yaqinidagi binolarni
qurishda shaxsan ishtirok etgani haqidagi afsonalarni keltiradi. Menua hukmronligi
davrida butun mamlakat bo’ylab sug’orish ishlari ham jadal olib borildi va
Urartularning kengayishi shimolga Zakavkaziyada va Urartu chegaralari Furotning
o’rta oqimiga qadar bo’lgan janubi-g’arbda davom etdi.
Van qoyasidagi qal’a bir necha asrlar davomida Urartu shohlarining
qarorgohi bo’lib xizmat qilgan. Van qoyasining ichida Urartu hukmdorlari o’z
xudolariga sig’inadigan bir nechta maishiy va diniy binolar o’ralgan edi. Ehtimol,
bu erda qirollik xonalari bo’lgan. Bir nechta qo’shimcha istehkomlar qarorgohning
butun maydonini mustahkamladi, shuning uchun Van qoyasi yaqinidagi qal’a
ko’pincha qal’a deb ataladi. Urartu qulagandan so ng qal a birinchi jahon
ʻ ʼ
urushigacha turli janglarda foydalanilgan, uning yuqori qismi bir necha marta
qayta qurilgan.
Urartu chegaralarining janubga kengayishi Ossuriyadan Kichik Osiyoga boradigan
savdo yo llarining urartiylar nazoratiga o tishiga olib keldi, bu esa Kichik
ʻ ʻ
Osiyodan uzoq vaqtdan beri temir va ot olib kelayotgan Ossuriyaning strategik

mavqeini murakkablashtirdi. Urmiya ko li sharqidagi hududlardan ot yetkazibʻ
berishni qiyinlashtirdi. Ossuriya hukmdori Shalmanaser IV (Shulman-Ashared IV,
miloddan avvalgi 783-772-yillarda hukmronlik qilgan) hukmronligining o n
ʻ
yilidan olti yilini Urartuga qarshi yurishlarda o tkazdi.
ʻ Bu vaqtga kelib, Menuaning
o’g’li Argishti I allaqachon Urartuda hukmronlik qilayotgan edi, u yozma
manbalarga ko’ra, shimoliy chegaralarida Ossuriya bilan keskin kurash olib borgan
va oxir-oqibat, Shalmaneser IV ga yo’l qo’ymasdan, undan g’alaba qozongan.
Ossuriyaning chegara hududlarida yo’qolgan ta’sirini qaytarish. Bundan tashqari,
Argishti I janubi-sharqga, Urmiya ko’li hududiga manneanlarga qarshi bir nechta
muvaffaqiyatli yurishlar qildi. Argishti I, shuningdek, Zakavkazda, zamonaviy
Armaniston hududida yangi aholi punktlari va qal’alar qurilishini amalga oshirdi,
xususan, uzoq vaqt davomida Rossiyaning yirik ma’muriy markazi bo’lib qolgan
Argishtixinili (zamonaviy Armavirdan unchalik uzoq bo’lmagan) shahriga asos
soldi. Urartu va zamonaviy Yerevan yaqinidagi Erebuni shahri. Erebuni qal’asi
keyinchalik Urartu qo’shinlari tomonidan Sevan ko’li hududiga yurish va Ararat
vodiysini himoya qilish uchun ishlatilgan.
Miloddan avvalgi 786-764-yillarda Argishti I hukmronligi davrida. Urartu o’z
qudratining cho’qqisida edi va G’arbiy Osiyoning eng qudratli davlatiga
aylandi. Urartu Urmiya ko li atrofidagi hududlarni, Zaqafqaziya hududlarini
ʻ
mustahkam egallab oldi va Kichik Osiyodan Ossuriyaga boradigan savdo yo llarini
ʻ
to sib qo ydi.
ʻ ʻ Urartuning azaliy raqibi Ossuriya shu tariqa harbiy strategik otlar va
temir ta’minotidan mahrum bo’lib, o’sha paytda iqtisodiy va siyosiy tanazzul
holatida edi. Ossuriya podshosi, Arg’shti I ning zamondoshi Shalmanaser IV
Urartu podshosini shunday deb atagan: “Arg’ishi Urart, uning nomi dahshatli,
kuchli bo’rondek, kuchlari bepoyondir”. Argishti I taxtga o g li Sarduriy II o tirdi,
ʻ ʻ ʻ
u otasining ishini davom ettirib, qator harbiy yurishlar uyushtirdi, mamlakat
chegaralarini yanada kengaytirdi.
Miloddan avvalgi VIII -asr o’rtalaridagi Urartu davlati. o’sha davrga xos holat
edi. Urartu podsholari despotik mutlaq hokimiyatga ega bo’lib, qo’shni qabilalar
va mamlakatlarning mulkini zo’rlik bilan tortib olishga intilardilar. Qo’lga olingan

aholi ko’pincha qullikka aylantirilgan yoki boshqa hududlarga majburan
ko’chirilgan. U paytlarda aniq chegaralar mavjud emas edi, Urartu podshohlari
yildan-yilga o z chekkalarida vayronkor yurishlar uyushtirib, qo l ostidagiʻ ʻ
qabilalarni qo rqitishdi.
ʻ Biroq, Urartu mintaqada hech qachon Ossuriya ega
bo’lgan kuchga erisha olmadi: Urartuning ko’plab qo’shni qabilalar ustidan
hokimiyati vaqtinchalik deb hisoblangan. Urartuning o’ziga xos xususiyati uning
madaniy va lingvistik parchalanishi edi 4
. Qisqa vaqt ichida markaziy hukumat
temir qilichli katta hududda harbiy-madaniy davlat modelini o’rnatdi, asosan
Ossuriyadan qarz oldi, shu jumladan markazlashtirilgan sug’orish, mixxat
yozuvlari, Mesopotamiyaga xos bo’lgan politeistik din yordamida qishloq
xo’jaligini faollashtirdi va yuqori darajada kanonlashtirilgan san’at. Ushbu model
Urartuning haqiqiy yutug’i - yuqori sifatli tosh mudofaa me’morchiligi bilan
to’ldirildi. Bunday sharoitda Tushpa bo’ysundirgan hududlar davlat tarkibiga
yetarlicha chuqur qo’shilmagan va kuchlar nisbati o’zgarsa, osongina boshqa
kuchliroq markazga qayta bo’ysunishi mumkin edi. Mesopotamiyaga xos bo’lgan
politeistik din, kuchli kanonlashtirilgan san’at. Ushbu model Urartuning haqiqiy
yutug’i - yuqori sifatli tosh mudofaa me’morchiligi bilan to’ldirildi. Bunday
sharoitda Tushpa bo’ysundirgan hududlar davlat tarkibiga yetarlicha chuqur
qo’shilmagan va kuchlar nisbati o’zgarsa, osongina boshqa kuchliroq markazga
qayta bo’ysunishi mumkin edi. Mesopotamiyaga xos bo’lgan politeistik din, kuchli
kanonlashtirilgan san’at. Ushbu model Urartuning haqiqiy yutug’i - yuqori sifatli
tosh mudofaa me’morchiligi bilan to’ldirildi. Bunday sharoitda Tushpa
bo’ysundirgan hududlar davlat tarkibiga yetarlicha chuqur qo’shilmagan va
kuchlar nisbati o’zgarsa, osongina boshqa kuchliroq markazga qayta bo’ysunishi
mumkin edi.
4
Arutyunyan N.V. Biaynili – Urartu . Harbiy -siyosiy tarix va toponimika masalalari . – Sant- Peterburg unversiteti
nashriyoti , 2006 .B.212-217.

III.bob. Yevropa davlatlari uchun Kichik osiyo hududidagi qadimgi
podsholiklar qadri
Miloddan avvalgi 3-ming yillik o rtalariga oid shahar-davlatga oid mixxatʻ
lavhalarining dalillari ham muhim ahamiyatga ega. Ebla. Ushbu matnlarga ko’ra,
Ebla va Kichik Osiyo chegaralariga yaqin joylashgan Shimoliy Suriya va
Mesopotamiyaning ko’plab nuqtalari - Karchemish, Harran, Urshu, Xashshu,
Xaxxa o’rtasida yaqin savdo aloqalari mavjud edi. Keyinchalik bu va yana janubiy
hududlarda qadimgi Xettlar, keyinroq esa Yangi Xet podshohlari o’zlarining
harbiy korxonalarini amalga oshirdilar. Oxir-oqibat, bu hududlarning bir qismi Xet
davlati tarkibiga kirdi.
Miloddan avvalgi III-ming yillikda Kichik Osiyoda shahar-davlatlarning
mavjudligi haqidagi xulosa. Anadoluning o’zidan kelib chiqqan matnlarni
(“Kapadokiya lavhalari”) tahlil qilish natijalari bilan ham yaxshi rozi. Bu XIX-
XVIII-asrlarda bu yerda mavjud bo lgan Kichik Osiyo savdo markazlaridan
ʻ
topilgan ish hujjatlari va xatlardir. Miloddan avvalgi. Ular akkad tilining eski
ossuriya (ashuriy) shevasida mixxat yozuvida yozilgan. Ushbu hujjatlar tahlili
shuni ko’rsatadiki, savdogarlar faoliyati mahalliy Anadolu shahar-davlatlari
hukmdorlari tomonidan nazorat qilingan. Xorijiy savdogarlar ikkinchisiga savdo
qilish huquqi uchun ma’lum bir haq to’laganlar. Kichik Osiyo shaharlari
hukmdorlari tovarlarni sotib olishda imtiyozli huquqqa ega edilar. Kichik Osiyo
shahar-davlatlaridan XIX-XVIII-asrlardan boshlab. Miloddan avvalgi ancha
rivojlangan siyosiy tuzilmalar edi, keyin bu qirolliklarning shakllanishi, shubhasiz,
Savdo markazlaridagi savdogarlar orasida nafaqat Ashuriylar (Sharqiy Semitlar),
Shimoliy Suriya mintaqalaridan, xususan, G’arbiy Semit lahjalarida so’zlashuvchi
xalqlar yashaydigan ko’plab odamlar bor edi. G’arbiy semit (amorit) so’zlari,
masalan, Kanish arxivlari lug’atida mavjud. Amorit savdogarlari Shimoliy
Suriyadan Anadoluga yo’l ochgan birinchi savdogarlar emas edi. Akkad
savdogarlarining o’rnini bosgan Ashuriya savdogarlari singari, ular ham miloddan
avvalgi 3-ming yillikdagi Shimoliy Suriya savdogarlariga ergashib Anado’ligacha

borishgan. Savdo eramizdan avvalgi 3-2-ming yillik boshlarida Kichik Osiyoda
sodir bo lgan ko plab ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning muhim katalizatori bo lgan.ʻ ʻ ʻ
Savdo markazlari faoliyatida mahalliy savdogarlar faol rol o’ynagan:

xetlar

Luviylar

shlyapalar
Ular orasida Hurriy savdogarlari, Shimoliy Suriya, Shimoliy Mesopotamiya
shaharlari va, ehtimol, Kichik Osiyodan kelgan odamlar bor edi. Savdogarlar
Anadoluga gazlama va chiton olib kelishdi. Lekin savdoning asosiy buyumlari
metallar edi: sharqiy savdogarlar qalay, g arb savdogarlari esa mis va kumush
ʻ
yetkazib berishardi. Ashur savdogarlari katta talabga ega bo’lgan boshqa metallga
alohida qiziqish ko’rsatdilar; kumushdan 40 barobar, oltindan 5-8 barobar qimmat
turadi. So’nggi yillardagi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, bu metall temir edi. Uni
rudadan eritish usulini kashf etganlar X e tlar edi. Bu yerdan temir metallurgiyasi
Kichik Osiyoga, keyin esa butun Yevroosiyoga tarqaldi. Aftidan, Anadoludan
tashqariga temir eksporti taqiqlangan edi. Aynan shu holat bir qator matnlarda
tasvirlangan kontrabandaning takroriy holatlarini tushuntirishi mumkin.
Savdo yuk yirtqich hayvonlarga, asosan damashq eshaklariga yuk yetkazuvchi
karvonlar yordamida amalga oshirilgan. Karvonlar kichik chorrahalarda
harakatlanardi. Shimoliy Mesopotamiya, Shimoliy Suriya va Kichik Osiyoning
sharqiy qismidan o’tadigan yo’lda 120 ga yaqin to’xtash joylari nomi ma’lum 5
.
Ossuriya savdo markazlari mavjudligining oxirgi bosqichida (taxminan miloddan
avvalgi XVIII-asrda) Anadoludagi shahar-davlatlar hukmdorlarining siyosiy
yetakchilik uchun kurashi sezilarli darajada kuchaydi. Ular orasida yetakchi rolni
dastlab Purusxonda shahar-davlati egallagan. Faqat bu saltanatning
hukmdorlarigina “buyuk hukmdor” unvoniga ega bo’lgan. Keyinchalik,
Purusxanda va Kichik Osiyoning boshqa shahar-davlatlariga qarshi kurashni
Kichik Osiyo shahar-davlati Kusariy podsholari: Pitana va uning o’g’li Anitta olib
borgan. Uzoq davom etgan kurashdan so’ng Anitta Xattusa shahar-davlatini qo’lga
5
Dyakonov I.M Urartu xatlari va hujjatlari. – Moskva – Leningrad : SSSR Fanlar akademiyasining nashriyoti , 1963
yil .B. 153-159.

kiritdi, uni vayron qildi va kelajakda uni joylashtirishni taqiqladi. U Nesuni
egallab, uni Xet tilida so’zlashuvchi aholi qismining qal’alaridan biriga
aylantirdi. Ushbu shahar nomiga ko’ra, Xetitlarning o’zlari o’z tillarini Nesian yoki
Kanessian deb atay boshladilar. Anitta Purusxanda hukmdori ustidan g’alaba
qozonishga muvaffaq bo’ldi. O’zining vassaliga e’tirof etib, u Anittaga o’z
qudratining atributlarini - temir taxt va tayoqni olib keldi.
Anadoluda siyosiy gegemonlik uchun kurashda sezilarli muvaffaqiyatlarga
erishgan Kussara Pithana va Anitta qirollarining nomlari “Kapadokiya lavhalari”da
tilga olinadi. Anittaning ismi yozilgan qisqa yozuvli xanjar ham topilgan. Biroq,
Pithana va Anitta o’rtasidagi muvaffaqiyatli kurash tarixi bizga Anitta bilan
bog’liq voqealardan taxminan 150 yil o’tgach tashkil topgan Xet davlati arxivida
topilgan keyingi hujjatdan ma’lum. Anitta hukmronligi davridan Xet davlatining
tashkil topishigacha bo’lgan bu davr yozma hujjatlarda yoritilmagan. Xett
davlatining tashkil topishi (miloddan avvalgi XVII-XII-asrlar) ijtimoiy-iqtisodiy,
etnik-madaniy va siyosiy jarayonlarning mantiqiy natijasi bo’lib, u ayniqsa
miloddan avvalgi 3-2- ming yilliklar bo’sag’asida kuchaydi, deb taxmin qilish
mumkin. va miloddan avvalgi II-ming yillikning boshida.
Yozma hujjatlar - Xet davlati tarixini yorituvchi mixxat lavhalar asrimizning eng
boshida Xet poytaxti Xattusha (hozirgi Bog ozko y, Anqaradan 150 km sharqda)ʻ ʻ
arxivlarida topilgan. Nisbatan yaqinda, Kichik Osiyoning shimoli-sharqida, Zile
shahri yaqinidagi Mashat-Hyuyuk shahrida yana bir Xet arxivi topildi. Xattusdan
topilgan bir necha o n minglab mixxat yozuvlari va parchalari (Mashat-Xuyukda
ʻ
150 dan ortiq matn va parchalar topilgan) orasida tarixiy, diplomatik, huquqiy (shu
jumladan qonunlar to plami), epistolyar (xat, ish yozishmalari) mavjud. , adabiy
ʻ
matnlar va marosim mazmunidagi hujjatlar (bayramlar, afsunlar, afsunlar va
boshqalar tavsifi).
Matnlarning aksariyati xet tilida; boshqa ko’plar akkad, luviy, palay, hatti va
hurrian tillarida. Xet arxivlarining barcha hujjatlari mixxat yozuvining o’ziga xos
ko’rinishida yozilgan bo’lib, bu Ashur savdo markazlari xatlari va ish hujjatlarida
qo’llanilgan imlodan farq qiladi. Taxminlarga ko’ra, Xet mixxatlari Suriya

shimolidagi hurriylar tomonidan qo’llanilgan eski akkad mixxatlarining bir
variantidan olingan. Xet mixxat tilidagi matnlarni dekodlash birinchi marta 1915-
1917-yillarda amalga oshirilgan. atoqli chex sharqshunosi B.Grozniy.
XULOSA

Miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlarida. Kichik Osiyoning sharqiy chekkasida
joylashgan Van ko li mintaqasida bir qancha mayda davlatlar: Xubushkiya,ʻ
Mussayr va boshqalar tashkil topgan.Bu davlatlardan biri Urartu bo lib, poytaxti
ʻ
Tushna bo lgan.
ʻ Bu podsholiklarning Ossuriyaga qarshi kurashi IX-asr oxirida
yagona Urartu podsholigining tashkil topishi bilan yakunlanadi. Urartu qirollari
asta-sekin o’z qirolliklari hududini sharq va janubga, Zakavkazda kengaytirmoqda.
Urartu saltanati o zining eng katta qudratiga XIII- asrning birinchi yarmida
ʻ
Argishti I (miloddan avvalgi 781-760) va Sarduriy II (miloddan avvalgi 760-730)
davrida erishgan. Argishti sharqqa ko’p sayohat qildi, Ossuriya bilan jang qildi va
Zaqafqaziyada mustahkamlandi.
XIII-asrning ikkinchi yarmida Ossuriya mustahkamlanganda, Tiglat-Pileser III
davrida Urartuga kuchli zarba berildi. 743-yilda Sarduri II qo’shinlari
mag’lubiyatga uchradi. Sarduri vafotidan keyin tartibsizliklar boshlandi. Eng hal
qiluvchi zarbani miloddan avvalgi 714- yilda Ossuriya shohi Sargon bergan.
VII-asr boshlarida skiflarning halokatli bosqini sodir bo ldi.
ʻ VI -asrda Urartu
davlati midiyaliklar tomonidan nihoyat vayron qilingan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Piotrovskiy B.B. Van qirolligi (Urartu) / Orbeli I.A. - Moskva: Sharq adabiyoti
nashriyoti, 2019. - 286 b. - 3500 nusxa.
2. Melikishvili G.A. Urartu mixxat yozuvlari. - Moskva: SSSR Fanlar
akademiyasining nashriyoti, 1960 yil.
3. Arutyunyan N.V. Biaynili - Urartu. Harbiy-siyosiy tarix va toponimika
masalalari .. - Sankt-Peterburg: Sankt-Peterburg universiteti nashriyoti, 2006. -
368 b. - 1000 nusxa. - ISBN 5-8465-0133-8.
4. Dyakonov I.M. Urartu xatlari va hujjatlari. - Moskva - Leningrad: SSSR Fanlar
akademiyasining nashriyoti, 1963 yil.
5. Zimanskiy P. Ekologiya va imperiya: Urartu davlatining tuzilishi. - Chikago:
Chikago universiteti Sharq instituti, 1985. - (Qadimgi sharq sivilizatsiyalarini
o’rganish). - ISBN 0-918986-41.
6. Qadimgi dunyo tarixi Y.S. Krushkol tarixi ostida 2-j T:,1975.
7. Rajabov.R. Jahon tarixi I-qism “Qadimgi Sharq, Yunoniston, Rim”; -T:,“Yangi
asr avlodi” nashriyoti;, 2015;, 603-b.
8. Kabirov.A. Qadimgi Sharq tarixi; -T: “Tafakkur” nashriyoti; 2016;, 365-b.
9. Sagdullayev.A, Kostetskiy V. Qadimgi dunyo tarixi; -T: “Yangiyo’l Poligraf
Servis” nashriyoti; 2017; 190-b.

Kichik Osiyo hududidagi qadimgi podsholiklar tarixi

Sotib olish