Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 130.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Kidariylar davlatining vujudga kelishi

Sotib olish
Kidariylar davlatining vujudga kelishi MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………3 I.BOB. ILK O`RTA ASRLAR DAVRI DAVLATLARINING TASHKIL TOPISHI 1.1. Kidariylar davlatining vujudga kelishi …………………………………….…5 1.2. Kidariylar davlatini tashkil topishidagi shart sharoitlar …………………….9 II.BOB QADIMGI VA ILK O'RTA ASRLAR DAVLATCHILIGA ASOSIY BOSQINCHLARI VA O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1 Kidariylar davlatining vujudga kelishi, ularning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti…………………………………………………………………………..….14 2.2 Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi …………….22 XULOSA …………………………………………………………………………29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………………31 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo xalqlarining davlatchiligi tarixida ilk o`rta asrlar davri muhim o`rin egallab, aynan mintaqa tarixining yetarlicha o`rganilmagan qismi sifatida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bugungacha jahon tarixshunosligi, shuningdek Markaziy Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligida salmoqli ishlar amalga oshirilgan bo`lib, bu boradagi tadqiqotlar davom etib kelmoqda. Qariyb bir yarim asr davomida ushbu mintaqa tarixining ilk o‘rta asrlar davri bo‘yicha shunchalar ko‘p va xilma-xil materiallar to‘plandiki, bugungi kunda ularni yangicha qarashlar asosida qayta ilmiy taxlildan o‘tkazish va tarixiy ob’ektivlik asosida bir yaxlit ilmiy tizimga solib umumlashtirish zaruratga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev o‘zbek xalqining qadimgi tarixi, uning davlatchiligi va etnogenezi bilan bog‘liq masalalar yuzasidan tarixchi olimlar oldiga qo‘yilgan konseptual muammolar bosqichma- bosqich o‘zining ilmiy yechimini topmoqda. Ayniqsa so`nggi yillarda o‘zbek davlatchiligi va uning ilk o‘rta asrlar davridagi rivojlanish tarixiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar va monografiyalar e’lon qilindi. Jahonda xalqlarning tarixini o‘rganish va targ‘ib qilish asosida umuminsoniy qadriyatlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. IV-V asrlarda Sharqiy Yevropada Attila boshchiligidagi Xun saltanati, O‘rta Osiyo va unga janubdan qo‘shni hududlarda Xioniylar va Kidariylar davlati, V-VI asrlarda esa Eftaliylar saltanati hukmronlik qildi. Bu esa Osiyo va Yevropa qit’alarining sezilarli bir qismida turli tillarda so‘zlashuvchi, farqli madaniyatlarga ega elatlarning etnomadaniy jihatdan o‘zaro madaniy almashinuvlari jadallashuviga sharoit yaratdi. Yevroosiyo kengliklarida yuz bergan bu jarayonlar bugungi kunda ham 2 davom etib, mintaqa mamlakatlari orasida kuchayib borayotgan integratsiya jarayonlari buning yorqin misolidir. Shu bois, mintaqa xalqlari uchun umumiy bo‘lgan tarixiy davrlarni sinchiklab o‘rganish borasidagi amaliy ishlar davom etmoqda. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Ushbu kurs ishimizning maqsadi “Ilk o‘rta asrlarda Kidariylar davlatlari mavzusini o`quvchilarga tushuntirib berish. Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqqan holda biz quyidagi vazifalarni belgilab oldik: Kidariylar vujudga kelishini yoritib berish Kidariylar davlatini tashkil topishidagi shart sharoitlarni tahlil qilish Kurs ishining metodologik asosini : Kurs ishimizni metodologik asosini ta ` lim va fanning ayni sohasiga oid qonun va xujjatlar tashkil etadi . O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 oktyabrdagi PF -6097- son “ Ilm - fanni 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ‘ g ‘ risida ”, 2022 yil 28 yanvardagi PF -60- son “2022-2026 yillarga mo ‘ ljallangan Yangi O ‘ zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to ‘ g ‘ risida ” Farmonlari bugungi tarix fani uchun metodologik asos bo ` lib xizmat qilad 1 i . Kurs ishining ob`ekti: Kurs ishimizning obyektini “Ilk o‘rta asrlarda Kidariylar mavzusi yoritib berish Kurs ishining predmetini: Kurs ishimizning predmetini mavzuga oid tarixiy tadqiqotlar va mavzuni metodik qismini yoritishga xizmat qiluvchi darslik va o`quv qo`llanmalar tashkil etadi. Kurs ishining ilmiy yangiligi: Kurs ishimizning xulosa va taklif qismilaridan kelib chiqib yuqoridagi metod asosida dars mashg`ulotlarini tashkil qilishdagi usullar va texnik jihatini kurs ishimizga yangilik sifatida qabul qildik. 1 Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007, 139-158-165 bet. 3 Kurs ishining amaliyotga tadbiqi: mazkur kurs ishi o'rta ta'lim tizimida tarix va tarbiya darslarini samarali tashkil etishda, yosh avlodning ongida haqqoniy tariximiz haqida tasavvur uyg'otishda, tarix fani to'garaklari faoliyatida shuningdek Oliy ta'lim tizimida tarix fanini o'qitish metodikasi, ilg'or metodlarni qo'llash kabi mashg'ulotlarda foydalanish mumkin. Kurs ishining tuzulishi: Kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 6 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 4 I.BOB. ILK O`RTA ASRLAR DAVRI DAVLATLARINING TASHKIL TOPISHI 1.1. Kidariylar davlatining vujudga kelishi Kidariylar — kelib chiqishi masalasida har xil taxminlar mavjud. Ba'zilar turkiy xalq desa, boshqalari eroniy deb hisoblashadi. Kidariylarning birinchi podsholaridan biri Kidara I bo`lgan. Kidariylar Oltoy tog lari vaʻ Sharqiy Turkiston oralig idan janubiy-g arbga siljib, 420-yilda Bolo (Naxshab) shahrini ʻ ʻ o ziga ʻ qarorgoh qilishgan va Xioniylar davlati bilan qo shni bo lib qolganlar. ʻ ʻ 5-asrning 2-yarmida Xioniylar va Kidariylar davlati hududini o z ichiga olgan ʻ yangi bir davlat eftaliylar sulolasi o rtaga chiqadi va 6-asr 60- ʻ yillarigacha Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatga aylanadi. IV asr Markaziy Osiyoda turli nomlar bilan atalgan va ko plab manbalarda qayd etilgan ʻ ko chmanchi qabilalarning yangi to lqini paydo bo lganiga guvoh bo ldi. Lotin mualliflari ularni ʻ ʻ ʻ ʻ xiyoniylar, yunon mualliflari esa kidariy xunlari yoki “xunlar” deb atashgan. Kidariylar; Hind yilnomalarida ular “Xuna” nomi bilan mashhur bo‘lsa, arman manbalarida ham Xonk, ham Kushonlar, Xitoy yilnomalarida esa Ta Yüeh-chih yoki Kichik Yüeh-chih sifatida tanilgan(ya'ni, o'sha o'lkalarda Kushon imperiyasiga asos solgan o'z peshqadamlarini bildirgan bir xil nom). Ularning hukmdori Kidara yoki Tsi-to-lo (qadimgi Xitoy, kjie-tâ-lâ) deb atalgan. Turli nomlarning qo‘llanilishi yozma manbalarda berilgan ma’lumotlarni baholash va umumiy tarixiy manzarani qayta tiklashni ba’zan qiyinlashtiradi1. Kidariylar va eftaliylar deb nomlanuvchi boshqa qabila guruhi o‘rtasida aniq tafovut bilish muhim shartdir(Manbalarda Hua, I-ta, Hep’tal, Tetal, Heftal, Abdel va Hayatila; 6-bobga ham qarang)2. Xunlar va Xioniylar atamalari bu xalqning umumiy etnik nomini aks ettiradi3, Kidariylar esa ularning podshosi Kidara nomidan kelib chiqqan sulolaviy belgi sifatida tushunilishi kerak. Kushon(arman manbalarida xunlarning qabilalari va davlatini belgilashda keng qo llaniladi) va Ta Yueh-chih(Xitoy manbalarida ʻ qo llangan) o z saltanatlarini o rnatgan mamlakatni nazarda tutadi va ularning Kushon ʻ ʻ ʻ podshohlarining vorislari bo lish da volarini aks ettirishi mumkin. Xunlar yoki xioniylarni ʻ ʼ 5 kidariylar bilan aniqlashning asosi, ularni V asrda yashagan Vizantiya muallifi va tarixchisi Prisk tomonidan Kidariy Xunlar (yoki Afrig iylar — Xorazmda 4-10-asrlarda hukmronlik qilgan xorazmshohlarʻ sulolasi. Asoschisi — Afrig . 995-yil Afrig iylarning so nggi vakili Abu Abdulloh ʻ ʻ ʻ Muhammad raqibi Urganch amiri Ma mun ibn Muhammad tomonidan asir olinib ʼ o ldirilgan. Xorazm Urganch hokimiyati ostiga birlashgan. Ma mun qadimgi ʻ ʼ xorazmshoh unvonini qabul qilgan. Milodiy 305-yilda Xorazmshoh Afrig‘ o‘z qarorgohini Xorazmning qadimgi Kat shahriga ko‘chiradi. Kat qayta tiklanib, shoh o‘ziga yangi saroy qurdiradi. 305-yildan boshlab, Xorazmning afrig‘iy shohlari kumush tangalar zarb etganlar. Tangalarining oldi tarafiga shoh surati, orqasiga esa suvoriy surati tushirilgan. Kumush tangalarning zarb etilishi mamlakatning ichki va tashqi savdo munosabatlarini mustahkamlagan. Hukmdorlar “Xorazmshoh” unvoniga sazovor bo‘lishgan. “Xorazmshohlar” unvonini dastlab “siyovushlar sulolasi” tomonidan qabul qilingan. III asrda Xorazm hududida bir nechta mayda hokimliklar mavjud bo‘lgan. Tuproqqal’adan qo‘lida burgut qo‘ndirilgan tojdor hukmdor yoki Anqaqal’a yaqinidan esa qo‘lida lochin tutgan tojdor kishi tasviri tushirilgan tanganing topilishi, shubhasiz, hukmronlik ramzidan dalolat beradi. Xorazmda sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq, ilm-fan, san at, xususan, haykaltaroshlik yuqori darajada rivoj topgan. Xorazm ʼ xioniylar, kidariylar, eftallar hamda Turk xoqonligi davrida ham o‘zining siyosiy mustaqilligini saqlab qoladi. Xorazm Vizantiya va turklar bilan diplomatik aloqalar olib borgan. Afrig dan keyingi Xorazmshohlardan 22 tasini nomi ma lum: Ofring, Bug ra ʻ ʼ ʻ (Bag za), Shoxassax, Askajamux, Saxr, Sabriy, Askajavar, Saxxasak, Shovushafar, ʻ Turkash ota, Abdulloh, Mansur, Iroq, Muhammad, Ahmad, Abu Abdulloh Muhammad. Beruniyning ta kidlashicha, xorazmliklar tarix olishda eronliklarga ʼ 6 ergashib, Kayxusravning (Xorazm) shohlari deb ataluvchi naslidan bo lgan birʻ podshoh davrining boshlanishidan tarix oldilar. Nihoyat, Kayxusrav naslidan Afrig podsholigi boshlandi. Xorazmliklar Afrig va uning avlodi podshohlaridan ʻ ʻ tarix oldilar 2 . Afrig iylar sulolasi vakillari (Milodiy 305-995 y.) ʻ 1. Afrig ʻ 2. Bag ra ʻ 3. Saxxasan 4. Azhajamuq 5. Azkajavar I 6. Saxr I 7. Tovush 8. Xamgari 9. Bo zgar ʻ 10. Arsamux 11. Saxr II 12. Sabri 13. Azkajavar II 14. Azhajamuq II 15. Shovshafar 16. Turksabosa 17. Abdulloh 18. Mansur ibn Abdulloh 19. Iroq ibn Mansur 2 Аҳмад ибн Авазуллоҳ ал-Ҳазбий. Ал-Мотуридия: диросатан ва тақвиман. – Ар-Риёд: “Дор ас-самиий”, 2000. – Б. 86 (Бундан кейин: Ҳазбий. Мотуридия). 7 20. Muhammad 21. Ahmad ibn Iroq 22. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad Qadimgi Xorazm “Xvarizam” (Avesto tilida), Xuarazmish (qadimgi fors tilida), Xorasmie (qadimgi yunon tilida) tushunchalari Quyi Amudaryo hududlaridagi Xorazm vohasiga tegishli bo4lgan. Qadimgi Xorazm tarixi va yodgorliklari S.P. Tolstov rahbarligidagi arxeologik ekspeditsiyaning tadqiqotlari natijasida keng yoritilgan. Xorazmmng sug4orish inshootlari va sug4orilishi tarixini o4rganishda taniqli arxeolog olim Ya.G‘ulomov katta hissa qo’shgan. Xorazm tuprog’ida turli xil ko’hna manzilgohlar va shahar xarobalari qazib ochilgan. Hozir ham Qadimgi Xorazm tarixini o’rganish va uning arxeologik yodgorliklarini tadqiq qilish ishlariga katta e’tibor berilmoqda. «Avesto»ning dastlabki ma’lumotlariga (Yasht madhiyalari) zamondosh Xorazm yodgorliklari mil. avv. IX-VIII asrlarga oid Amirobod madaniyati nomi bilan atalgan. Bu davr yodgorliklari mahalliy bronza davri madaniyati xususiyatlarini saqlab, yarim yerto4la turarjoy, kichik sug’orish inshootlari va qo4lda yasalgan sopol idishlari bilan ajralib turgan. Bronza buyumlaridan o4roqlar, jez ignalar hamda o4q uchlar qo’yilgan tosh qoliplar topilgan. Xorazmdagi shu davr aholisining asosiy tirikchilik manbai chorvachilik va dehqonchilik bo’lgan. Tabiiy sharoit Amudaryoning eski o’zani Oqchadaryo irmoqlaridan ariq qazib, suv chiqarishga imkon bergan tumanlarda sug’orma dehqonchilik rivojlangan. Gekateyning parfiyaliklardan sharqda joylashgan xorasmiylar elati haqida ma’lumotlar va Gerodotning Akes daryosi suvlaridan foydalanuvchi xalqlaming yerlari haqidagi xabarlariga tayangan holda, xorasmiylaming siyosiy yetakchiligidagi «Katta Xorazm» birlashmasi to4g4risidagi ilmiy nazariya pay do bo’lgan. Bu davlatga Gerodot sanab o’tgan xalqlar - xorasmiylar, girkanlar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylar yerlari ham 8 kirgan deb taxmin qilindi. Ba’zi tadqiqotchilaming ta’kidlashicha (V. Tarn, F. Altxaym), ahamoniylar davridan aw al xorasmiylar Parfiya chegaralaridan Sharqiy 158 yo’nalishda Kopetdog4 yonbag’irlarida joylashgan. «Katta Xorazm» davlatining markazi Marv va Hirot atrofida bo4lib, bu davlatni qadimgi fors podshosi Kir II bo‘ysundirgan, so‘ng xorasmiylar Quyi Amudaiyo - Xorazm vohasiga ko4chib borishgan, deb faraz qilinadi (V.B. Xenning, I. Gershevich, I.V. Pyankov). E.V. Rtveiadzening nazariyasiga ko4ra, Baqtriyaning shimoli-g’arbida joylashgan xorasmiylar qadimgi forslarning bosqini tahdidi tufayli Quyi Amudaryo yerlariga janubdan ko’chib kelishgan edi. Boshqa olimlar mazkur nazariyalarga qarshi bo’ lib, xorazmliklar 0’rta Osiyo janubidan ko’chib kelishmagan va Xorazm davlati Quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan, degan fikmi ilgari surishgan (S.P. Tolstov, M.G. Vorobyova). Bu davlatning chegaralari hozirgi Xorazm vohasi hududidan ancha keng bo4 lib, 0 4rta Amudaryo vohasidan boshlab Orol dengizigacha bo4lgan yerlami o`z ichiga olgan. Bu hududda mil. aw. VI-V asrlarga oid 310 ta uy-qo’rg’onlar, shahar xarobalari ma’lumdir. Shular jumlasidan eng yirigi Ko’zaliqir mustahkam mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Ko’zaliqir mudofaa devorlarining tuzilishi bilan Baqtriyadagi Qiziltepa, Bandixon 2, Talashkantepa kabi istehkomlar devorlarining tuzilishida ancha o'xshashliklar aniqlandi. Baqtriya va Xorazm shahar markazlari mudofaa devorlarining o'rtasida jangchilar yurishi uchun maxsus yo’lak bo’lgan hamda o’q otish uchun mudofaa butji qurilgan. Devorlarda har 2 metrda shinaklar qoldirilgan. Shuningdek, Ko’zaliqirda saroy ko4rinishidagi yirik inshoot hamda olovga sig’inish bilan bog’liq otashkada topilgan. Ko’zaliqir madaniyatidan awal Xorazm vohasida mil. aw. IXVIII asrlarga oid paxsa yoki xom g’ishtdan qurilgan uy-joylar, mudofaa devorlari va turli me’morchilik inshootlar aniqlanmagan. Turarjoylar kulba va chaylalarga o4xshash yarim yerto’lalardan iborat, sopol idishlar esa qo’lda 9 yasalgan va kulolchilik charxi bu davr mahalliy hunarmandchiligida noma’lum bo4lgan. Xorazm moddiy madaniyati hamda binokorligidagi tub o’zgarishlar va vohada oldingi davrlarda noma’lum madaniy an’analaming paydo bo4lishi mil. aw. VII—VI asrlar chegarasi bilan belgilanadi. 159 Mazkur davrga oid Xorazmda xom g’isht va paxsadan qurilgan uyjoylarning qoldiqlari qazib ochilgan. Qurilish va hunarmandchilik ancha rivoj topgan (Ko‘zaliqir, Xumbuztepa, Hazorasp). Voha kulolchiligida charxdan foydalanish boshlanadi, temirdan mehnat hamda harbiy qurollari ishlab chiqariladi, saroy shaklidagi inshootlar, sajdagohlar va otashkadalar paydo bocladi. Bu davr Xorazm vohasi sopol idishiari Margciyona, Baqtriya va Sug‘diyona kulolchilik buyumlariga o’xshab, ulardan deyarli farq qilmaydi. Sopol idishlar va boshqa moddiy manbalar asosiy xususiyati bilan umumiy madaniyatga mansubdir 3 . 1.2. Kidariylar davlatini tashkil topishidagi shart sharoitlar “Kidariylar bo‘lgan hunlar”) deb ataganligidir. Bizda mavjud bo'lgan boshqa ma'lumotlarning hech biri (jumladan, numizmatik ma'lumotlar) bu identifikatsiyaga zid emas. Bu xalqlar haqidagi eng dastlabki ma lumotlar,ʼ Ammian Marcellinus tomonidan yozilgan bo‘lib, xiyoniylar (ya ni kidariylar) ʼ Suriyada Sosoniylar shohi Shapur II (309–379) ning milodiy 350-yilda Amida (zamonaviy Diyarbekir) qamalida ittifoqchilar sifatida jang qilganlari haqida ma’lumotlar uchraydi. Ularga "Xioniylarning yangi qiroli, o'rta yoshli, yuzi allaqachon chuqur chizilgan, ajoyib aql-zakovatga ega va ko'plab g'alabalari bilan mashhur bo'lgan Grumbat" boshchilik qilgan. U bilan birga jangda halok bo'lgan o'g'li, yaxshi yigit edi" (Ammianus Marcellin). Xioniylar (ya'ni kidariylar) o'sha paytda o'z saltanatining sharqiy chegaralarida dushmanga qarshi urushga surilgan 3 Аҳмад ибн Авазуллоҳ ал-Ҳазбий. Ал-Мотуридия: диросатан ва тақвиман. – Ар-Риёд: “Дор ас-самиий”, 2000. – Б. 86 (Бундан кейин: Ҳазбий. Мотуридия). 10 Shopur II(Ammianus Marcellin) bilan tuzgan ittifoqi tufayli sosoniylarga yordam berishgan. Kidariylarning IV asrning ikkinchi yarmigacha bo'lgan tarixi haqida hech narsa ma'lum emas. Ular 300 yilda K’ang-chyu va So’g’diyonani zabt etganlar, degan taxminlar bor, ammo yozma manbalar hali arxeologik dalillar bilan tasdiqlanmagan5. Kidariylarning O rta Osiyoda paydo bo lishini janubiyʻ ʻ So g diyonaning Qarshi cho li bilan bog lashga va bu voqeani 420 yilga ʻ ʻ ʻ ʻ to g rilashga urinishlar bo lgan, biroq bu mintaqadagi keyingi arxeologik ʻ ʻ ʻ tadqiqotlar bilan tasdiqlanmagan6. So'g'diyonada kidariylar mavjudligini birdan- bir tasdig'i teskari tomonida kamonchi tasviri va old tomonidagi afsonada kydr (Kidara) so'zi tasvirlangan ilk sug'd tangalaridir7. Ammo 2000 ga yaqin shunday tangalardan atigi 7 tasida Kidara nomi yozilgan, bu Kidariylar hukmronligi qisqa muddatli bo‘lganini ko‘rsatadi. Kamonchi tipidagi ilk so‘g‘d tangalar xronologiyasi tangalarni Kidara nomi bilan belgilashga yordam beradi, bu IV asrning o‘rtalaridan oldinroq bo‘lishi mumkin emas, shuning uchun So‘g‘diyonaning kidariylar tomonidan bosib olinishi bu vaqtdan oldin bo‘lishi mumkin emas. Kidariylar va Shopur II o'rtasidagi ittifoq uzoq davom etmadi. Kidariylar va Sosoniy Eron o'rtasidagi munosabatlarning mohiyatini kidariylarning kumush draxmalari, sosoniy podshohlarining tangalarini nusxalash ko'rish mumkin8.Martin9 sosoniylar tipidagi kidariy tangalarini IV asrning oxirgi choragidayoq Kidariylar davlati mavjudligiga dalil sifatida qabul qiladi va bu tangalarni imkon qadar ularning sosoniy prototiplari chiqarilgan vaqtga yaqinroq sanaladi. U sosoniylar Kidariylar davlatini tan olgan, kidariylar esa sosoniylar hukmronligini tan olgan, degan fikrni ilgari suradi va boshqa voqealarni – Kushon- Sosoniylar saltanatiga kidariylar bosqinini, Shopur II davrida sosoniylar bosqinini va kushon-sosoniy knyazlarining quvib chiqarilish xuddi shu tarixiy kontekst milodiy 350 yilni ko‘rsatadi. U sosoniylar kidariylar davlatini Enoki10 Kidara 11 qirolligining barpo etilishi biroz keyinroq sodir bo'lganligini ko'rsatdi va Gobl11 Kidarit draxmalarining prototiplarini Shapur II va Shapur III (383-388) davriga to'g'riladi. Numizmatik dalillarni o'rganganlarning keng nuqtai nazariga ko'ra, Kidariy tangalari IV asrda boshlab tarixiy matnlarda Kidara yoki Kidariy xunlari nomiga yuqorida ko'rsatilganlardan boshqa to'g'ridan-to'g'ri havola yo'q, ularning ikkalasi ham Kidara va Kidariy Xunlarini V asrda joylashtiradi. Enokining tanga dalillari matnli dalillarni ag'darish uchun ishlatilmasligi kerakligi haqidagi fikri hali ham o'z tarafdorlarini topmoqda 4 . Bundan binokorlik usullari, uy-joylaming tuzilishi va mudofaa tizimi ham dalolat beradi. Ilk temir davrda 0 ‘rta Osiyo janubiy viloyatlarida juda qadimgi zamon lardayoq rivojlangan madaniy an’analar Xorazm vohasi aholisining moddiy madaniyatiga ham tatbiq qilinadi. 0 ‘rta Osiyo janubiy viloyatlarini madaniy umumiylik, ziroatchi aholining qocshni-qarindoshligi, yaqin urf-odatlari, tili, diniy qarashlari va madaniy aloqalari birlashtirgan. Shuningdek, Marg‘iyona Baqtriya aholi guruhlaming (binokorlar, hunarmandlar, ziroatchilar) Xorazm chegaralarida va aynan voha hududiga yoyilishi, ehtimoldan xoli emas. Ziroatchi aholisining migratsiyalari fors podshosi Kir II ning yurishlaridan ancha oldingi davrlarda boshlangan. Migratsiyalar tufayli janubiy viloyatlar jamoalarining vakillari va Xorazm mahalliy aholisi qo‘shilib qorishishi sababli yangi madaniy va etnik jarayonlarga zamin yaratilgan. Boshqa nazariyaga ko‘ra, (Y.A. Rapoport, O.A. Vishnevskaya) mil. avv. VII asrda xorazmlik saklaming janubiy viloyatlarga (Marg‘iyona, Parfiya) yurishlari paytida, ular janubdagi shaharlarning mudofaa tizimi, sun’iy sug‘orish inshootlari va moddiy madaniyati bilan tanishib chiqishi natijasida, bu sohalarda o’zlashtirilgan bilimlar va ko‘mkmalar Quyi Amudaryo hududlaridagi hunarmandchilik va binokorlik sohalariga tatbiq etilgan. 4 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 322-бет. 12 Shuningdek, mil. aw. VI asrdan boshlab, xususan shu saklar «xorasmiylm*» degan shaxsiy etnonimga ega bo'lishgan, degan fikr ilgari surilgan. 160 Biroq o’zga yurtlarning madaniy yutuqlarini faqat tanishib chiqish va kuzatish usullari orqali murakkab me’morchilik va mudofaa inshootlarini Xorazmda yaratish uchun yetarlicha bo’lmagan. Bunday binokorlik ishlami hamda hunarmandchilik sohalarini rivojlantirish maqsadi muayyan bilimlar hamda amaliy tajribani talab etardi. Xorazm vohasida Quyisoy madaniyatiga oid mahalliy chorvadorlar hamda Sakarchaga mozor qo4rg4onlaridan arxeologik topilmalarga ko’ra, Quyi Sirdaryodan ko4chib kelgan ilk saklar istiqomat qilishgan (mil. aw. VII asr). Bu davrda vohada chorvachilik xo4jaligi ustuvor bo4lgan. Xususan, «xorazmliklar» - saklar va kelgindi baqtriyaliklar etnomadaniy an’analaming qorishishi natijasida Xorazm vohasida Ko'zaliqir madaniyati hamda xorasmiylar elati vujudga kelishi ehtimoldan xoli emas. Shunday qilib, Ko’zaliqir madaniyati Marg’iyonaBaqtriyada awal yuqori darajada rivoj topgan va janubdan migratsiyalar natijasida Xorazmda yoyilgan sivilizatsiya ta’sirining mahsulidir. Misol tariqasida, mil. avv. X-VIII asrlarda Janubiy Sug4d - Qashqadaryo vohasida kulolchilik charxda ishlangan sopol idishlarning paydo bo4lishi, qurilishda xom g’isht va paxsaning ishlatilishi, uy-qo’rg’onlar va ayrim qal’alarning bino qilinishi Baqtriyaning Sug’diyonaga madaniy ta’sirini va baqtriyaliklar tomonidan ba’zi mahalliy vohalaming o'zlashtii'ishini tasdiqlaydi. Bugungi kunga kelib, «Katta Xorazm» birlashmasi haqidagi nazariya olimlar tomonidan rad etildi. Xorazm vohasida ilk davlatchilik alohida voha-tumanlarda mil. aw. VII-VI asr chegarasida vujudga kelgan, degan fikr ilgari surildi. Alohida voha-tumanlardan iborat, markazlari Ko'zaliqir va Hazorasp kabi qal’alar bo’lgan qadimgi Xorazmda ilk davlatchilik mil. avv. VI asrning boshlariga kelib Amudaryoning o’ng sohili yerlarida vujudga kelgan, degan xulosa arxeologiya ma’lumotlari asosida tasdiqlandi. «Katta Xorazm» 13 davlatining markazi Hirot va Marv atrofida joylashmagan, chunki yozma manbalarga ko4ra, Marg'iyona qadimgi Baqtriya davlatining tarkibiy qismi bo‘lib, uning yirik viloyatini 161 tashkil etgan. Hirot vohasi esa qadimdan Ariya (Areya) viloyati va ariyaliklar elati markazi edi. Shu bois «Katta Xorazm» nazariyasidan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Baqtriya va Xorazmning hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi yerlar orqali o‘tgan. Shu zaminda bir-biriga yaqin holatda ikkita qadimgi istehkom - Odoytepa va Qushqala qurilgan. Xorazmliklar egalik qilgan yerlar Sug‘diyona, Marg‘iyona va Baqtriyaga tegishli o‘lkalarga borib taqalgan. Balki shuning uchun ham Gekatey xorasmiylar — xorazmliklar viloyatini parfiyaliklardan sharqiy tomonda joylashtirgan. Gerodot esa o‘z asarida parfiyaliklar va xorasmiylaming yerlari chegaradosh bo‘lgan, deb yoritgan. 14 II.BOB QADIMGI VA ILK O'RTA ASRLAR DAVLATCHILIGA ASOSIY BOSQINCHLARI VA O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1 Kidariylar davlatining vujudga kelishi, ularning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti Bu davr ko‘chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi (konfederasiya)ning yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo‘lishi bilan izohlanadi. SHunday kuchlardan biri - Kidoriylar xususidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi solnomasida hamda g‘arb tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida uchraydi. Bu ma’lumotlarga ko‘ra Kidoriylarning yuechjilar hukmdori Sidolo yoki tadqiqotlar fikricha Kidor (ba’zan “Kidara”) IV-asrda hukmronlik qilgan. Yaponiyalik tadqiqotchi K. Enoki braxmiy yozuvidagi bir qator “Kidara Kushon sha” deb yozilgan tangalarni tadqiq qilgan. Bu taxminan 390-430 yillarga mansub bo‘lib, hind tadqiqotchisi A. Bivarning xulosasiga ko‘ra bunday tangalar 2 ta hokim tomonidan bir vaqtning o‘zida zarb etilgan. Enokining fikricha Kidoriylar Tohariston va Gandxarni 412-437 yillar oralig‘ida o‘z qo‘llarida birlashtirganlar. Kidariylar masalasi nisbatan ancha kam o‘rganilgan va tadqiqotlar davom ettirilishi kerak bo‘lgan masaladir. CHunki yuqoridagi ma’lumotlarni (jumladan Beyshi) keyinchalik boshqa manbalar tilga olmaydi. Hindistonga (456 y) ketib Gupta davlatini bosib olganlaridan keyingi kidoriylar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham deyarli yo‘q. Faqatgina ular Hindistonda 75 yil hukmronlik qilganlari, 477 yil Gandxardan Xitoyga elchilar yuborganliklari ma’lum xolos. Ba’zi tadqiqotchilar ularni SHarqiy Turkistondan kirib kelgan kushonlar qoldig‘i deb ham tushuntirish berishadi. SHuningdek, kidoriylarning O‘rta Osiyoning janubida xiyoniylar bilan birga ittifoqchiligi hamda ularning Eronga qarshi birgalikdagi harakatlari 15 to‘g‘risida ham turli taxmin va fikrlar mavjud. IV-asr o‘rtalarida Turon o‘lkasiga shimoldan ko‘chmanchi xion qabilalarining hujumi boshlanadi. Tarixda ular xiyonit yoki xioniylar nomi bilan tanilganlar. Xioniylarning 353 yil So‘g‘d ustiga yurish qilganliklari ma’lum. Xioniylar hukmdori o‘rta yoshlardagi tadbirkor va aqlli davlat arbobi Grumbat ismli shaxs bo‘lgan. 359 yil xioniylar o‘z ittifoqchilik burchlariga ko‘ra SHopur II bilan Suriyaning Amida (Umda) shahri uchun bo‘lgan jangida qatnashishadi. Bu jangda Grumbatning o‘g‘li halok bo‘ladi. IV-asrning 60-70 yillarda Eron bilan munosabatlar yana keskinlashib, Eron shohi SHopur II xioniylar bilan kurash olib boradi va ikki marotaba engiladi. Bu kurashda xioniylar kidoriylar bilan ittifoqchilikda bo‘lgan bo‘lishlari ham ehtimoldan xol emas. Bu davrda Sirdaryo bo‘yidan Amudaryogacha cho‘zilgan hudud xioniylar ta’siri ostida bo‘lgan. Umuman olganda, xioniylar kidoriylar bilan ko‘pincha ittifoqda harakat qilgan bo‘lishlari kerak. CHunki tadqiqotlarda ularning nomi ko‘pincha birgalikda uchraydi. Ularni ba’zida Kidariylarning bir qismi deb ham hisoblashadi. Fikrimizcha, ulardagi o‘zaro farqlanish etnik emas, faqat sulolaviy bo‘lgan. CHunki ularning hammasi qon-qardosh turkiy xalqlardan bo‘lishgan. Kidariylar tarixi yuzasidan ma’lumotlar, rim, vizantiya, suriya va arman tarixchilari asarlarida hamda Xitoy solnomalarida, pahlaviy matnlarida, Firdavsiyning “SHohnoma” asarida ham uchraydi. Ushbu manbalarning ma’lumot berishicha, o‘sha davrda Kidariylar bilan Eron sosoniylari o‘rtasida bir necha marta to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tadi. Ular o‘rtasidagi birinchi to‘qnashuvlar V-asrning 30-yillardiyoq sodir bo‘lgan edi. Arman tarixchisi Vardapetning ma’lumotiga ko‘ra V asrning 50-yillariga kelib Kidariylar konfederasiyasi nihoyatda kuchayib ketadi. 456 yildayoq Kidariylar o‘z elchilarini Xitoyga jo‘natadilar. Kidariylar tobora janubga qarab siljiy boshlaydilar va o‘z 16 navbatida ularning Eron bilan munosabatlari keskinlasha boradi. Sosoniylar bilan hal qiluvchi kurashlar davri shoh Peroz (Feruz) davriga (459-484 yy.) to‘g‘ri keladi. Taxminan 457 yili Vaxshunvor (Axshunvor) Eftalon boshchiligidagi Kidariylar CHag‘oniyon (Surxondaryo vil. Termiz shahridan shimoldagi erlar), Tohariston, Badaxshonda o‘z hokimiyatlarini o‘rnatadilar. 459-yilda Eron taxtiga Peroz chiqadi. Manbalarda Perozning hokimiyatga kelishi Kidariylar bilan bog‘liq ravishda bayon qilinadi. Peroz Kidariylarning kuchayib borishini vaqtinchalik deb bilib, ular kuchidan Eron taxtiga kelish uchun foydalangan bo‘lishi kerak. Ammo, Kidariylar qudrati oshib tez orada ular sosoniylarga ham qarshi turishlarini anglagan Peroz Kidariylarga qarshi jangga kiradi. Bu to‘g‘risidagi ma’lumotlar “Baxman-YAshta”da ham, arab tarixchisi at-Tabariyning asarlarida ham uchraydi. Peroz (459-484) 3 marotaba Kidariylarga qarshi yurish qiladi. Birinchi kurashdayoq Peroz mag‘lubiyatga uchraydi va asirga tushadi. Vizantiya imperatori Zenon o‘rtaga tushib uni ozod qilib oladi. Peroz chegaradagi Talqon (Talikon) shahrini Kidariylarga topshirish va Varaxran V Bahromgo‘r belgilagan Toshminordagi chegaradan o‘tmaslik majburiyatini oladi. Bu mag‘lubiyatdan xulosa chiqarib olmay, u yana 2-marotaba Kidariylar ustiga yurish boshlaydi. Bu kurashda ham mag‘lubiyatga uchragach Peroz asirga olinadi va 30 xachir kumush tanga to‘lash majburiyatini oladi. Biroq xazinadan 20 ta xachirga etgulik mablag‘ topiladi xolos. Perozning yosh o‘g‘li Kubod Kidariylar qo‘lida garovga qoldiriladi, shundan keyingina Peroz tutqunlikdan xalos etiladi. U Kidariylarga 2 yil mobaynida soliq to‘lab turish majburiyatlarini ham oladi. Prisk Paniyskiyning ma’lumoticha, 3-urushga bahona bo‘lib Perozning Kidariylarni aldashi xizmat qilgan. Peroz o‘lpon to‘lab bo‘lgach, Kidariylar bilan munosabatni yaxshilashga harakat qiladi. U Kidariylarga sulh tuzishni va o‘zining tinch maqsadlarini namoyon etish maqsadida “Xunnlar hukmdoriga” o‘z taklifini 17 kafolati sifatida singlisini unga turmushga berishini taklif etadi. Singlisi o‘rniga esa o‘z kanizak ayollardan birini jo‘natib yuboradi. Izzat-nafsi toptalgan Kidariylar va sosoniylar o‘rtasida 484 yili oxirgi kurash boshlanib ketadi. Bu kurash Marv yaqinida sosoniylarning tugal mag‘lubiyati bilan yakunlanadi. Sosoniylar qudratiga Kidariylar tomonidan shunday qilib chek qo‘yildi. Eronning o‘zida shu vaqtga kelib ichki siyosiy ahvol keskinlashib ketgan edi. Og‘ir iqtisodiy ahvol, qulchilikning emirilishi, soliqlarning o‘sishi, quyi tabaqalarning qashshoqlanishi, urushdan keyingi xonavayronliklar natijasida bu hududlarda norozilik harakatlari boshlanib ketadi. Xalq g‘alayonlari diniy tus olib keng tarqaladi. Mazdak Hamdadon (470-529) zardo‘shtiylikning asl g‘oyalarining hayotga tadbiq qilmoqchi bo‘lib, o‘z harakat mafkurasini yaratdi. Mazdak ta’limoticha, kishilar bu dunyoning ne’matlaridan barobar foydalanishlari lozim, Uning fikricha, ijtimoiy hayotga jamoa huquqlarini tiklash, er-suv, mol-mulkka barobar egalik qilish hammaning o‘zaro teng ligiga erishish lozim edi. Mazdak ta’limoti asosida uch “zlik-”zan”, “zar”, “zamin” teng ligi g‘oyasi yotar edi. Mazdak tarafdorlarining soni Eronda juda ko‘payib ketdi. Mazdakiylar harakati nihoyatda kuchayib ketgach Kubodshohning (488-531) o‘zi u bilan hisoblashishga majbur bo‘ldi. Kubod Mazdak tarafiga o‘tib uni Eronning bosh kohini etib tayinladi. Mazdak hokimiyatni o‘z qo‘liga kiritib olgach, uning tarafdorlari oxir-oqibatda Kubodni 496 yilda taxtdan ag‘darib tashlab zindonga tashlaydilar. Uning o‘rniga ukasi taxtga chiqadi. Kubod zindondan qochib, Kidariylar dargohidan panoh topadi. U yoshligidanoq Kidariylar huzurida o‘sgan va Kidariylar hukmdorining singlisiga uylangan edi. Kubod Kidariylardan etarlicha harbiy yordam olib 499-yili Eronga yurish qiladi. CHegaraga etgan paytdayoq ukasi buni eshitib taxtni tashlab qochadi. Kubod shoh 18 I yana taxtga o‘tirganidan so‘ng avval maxfiy, keyinchalik oshkora mazdakiylikka qarshi kurash olib boradi. 529-yilda Mazdak qatl ettirilib, uning tarafdorlariga qarshi ayovsiz kurash olib boriladi. Kubodning o‘g‘li Xusrav I Anushervon (531- 579) davrida keng miqyosli islohotlar o‘tkazilishi bilan birga mazdakiylar harakatiga butkul chek qo‘yiladi. Kidariylar esa o‘z qo‘llari ostida Tohariston, Badahshon, So‘g‘d, SHarqiy Turkiston va O‘rta Osiyoning boshqa ba’zi erlarini birlashtirdilar. Xitoy muallifi tili bilan aytganda “Kongyust (Xorazm, So‘g‘d, SHosh), Xo‘tan, SHale (Qashqar), Ansi (Parfiya) va o‘ttizga yaqin boshqa (katta)-kichik viloyatlar Kidariylar hukmdoriga qaram bo‘ldi”. V asrning 2-yarmida Gandhar, keyinchalik shimoliy Hindistonning ba’zi hududlarini, Qobul va Panjob vodiylarini ham Kidariylar istilo qildilar. SHimoliy Hindistonda avval To‘ramon, so‘ngra uning o‘g‘li Mehirakula Kidariylar davlatini tashkil etdilar. Kubodshoh Kidariylar bilan deyarli tinch-totuv yashadi. U 502-506 yillarda Kidariylar bilan ittifoqchilikda Vizantiyaga qarshi yurishlarida ishtirok etdi. Kidariylar O‘rta Osiyo, SHarqiy Turkiston, SHimoliy Hindiston, SHarqiy Eronni birlashtirgan ulkan davlatga asos soladilar. Kidariylar davlati davridagi ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar er egaligi munosabatlarning shakllanishi bilan izohlanib, bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ilk o‘rta asrlardagi Xitoy manbalarida Kidariylarning ko‘chmanchi qabilalar ekanligi, ularning yurtida shaharlar yo‘qligi, o‘zlari o‘tloqlarda yashaganliklari ta’riflanadi. Keyingi davr tarixchilari xususan, g‘arb manbalarida esa boshqacha ma’lumotlar keltiriladi. Vizantiyalik muarrix Prokopiy Kesarskiy (VI asr) shunday ma’lumot beradi: “Kidariylar (saltanati) bir hukmdor orqali idora etilib, o‘z qonuniy (adolatli) davlatchiliklariga egadirlar. O‘zaro va qo‘shnilar bilan (munosabatlarda) adolat me’yorini saqlashda vizantiyaliklar va forslardan hech bir 19 qolishmaydilar”. Demak, Kidariylar davrida ham kushonlar davridagi kabi saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Demak, ana shu nomzodlik aniqlab taqdim etadigan qandaydir bir kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanat arkonlaridan iborat bo‘lgan bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas. SHuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, bunday ulkan saltanatni boshqarishda yuksak darajada faoliyat ko‘rsatuvchi markaziy hokimiyatga erishish qiyin edi. SHuning uchun SHimoliy Hindiston, SHarqiy Turkiston hududlarida va ehtimol boshqa ba’zi viloyatlarda ham boshqaruv Kidariylar nomidan mahalliy xonadon (sulola) tomonidan olib borilgan. Fikrimizcha, mintaqa davlatchilik tarixida istifoda etib kelingan satrapiyalik boshqaruvi, ya’ni markaziy hokimiyat noiblari orqali idora etish usuli ham bu vaqtda o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak. Hali kushonlar davridayoq aholi orasida er va qo‘rg‘onlarga ega bo‘lgan aslzodalar ajralib chiqa boshlagan. Dehqonlar mahalliy zodagonlarga ko‘proq tobe bo‘la borgan. Kidariylar ulkan hududda boshqaruvni qo‘lga kiritgach obod dehqonchilik vohalarga, rivojlangan shaharlarga, savdo yo‘llariga ega bo‘ladilar. Vaqt o‘tishi bilan ular mahalliy omilkor aholi bilan aralashib keta boshlaydilar. Kidariylarning bir qismi ko‘chmanchi chorvador bo‘lsa, ikkinchi-kattaroq qismi shahar va qishloqlarda yashaydigan o‘troq aholi bo‘lgan. Tohariston va So‘g‘dda dehqonchilik va bog‘dorchilik rivoj topgan. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari sholi ham etishtirilgan, Xitoy manbalarida qayd etilishicha V-VI asrlarda SHarqiy Turkiston va O‘rta Osiyo erlarida ko‘plab g‘o‘za ekilar edi. O‘rta Osiyo paxta tolasi Xitoyda ham mashhur bo‘lgan. Tog‘ va tog‘ oldi erlaridagi aholi yilqichilik bilan shug‘ullangan. Farg‘ona vodiysida zotdor armug‘onlar 20 ko‘paytirilar edi. YAngi er egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi bilan sug‘oriladigan er maydonlarining ma’lum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari- ”dehqon lar ” qo‘lida to‘plana boshlangan edi. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin qo‘shchilari ma’lum darajada zadagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivar larga aylanib boradi. Obikor erlarning bir qismi ibodatxonalar mulki hisoblangan. Bunday erlar “vag‘nze” deb yuritilgan edi. YAylovlarning asosiy qismi oqsoqol zodagonlar qo‘lida bo‘lgan. Kidariylar orasida ijtimoiy tabaqalanish ham kuchli bo‘lgan. Ular orasida er egaligi munosabatlari shakllanishi bilan bir qatorda ibtidoiy-jamoa tuzumi sarqitlari hali saqlanib qolgan edi. Xitoy solnomalarida qayd qilinishicha Kidariylarda poliandriya (ko‘p erlik) ham tarqalgan edi. Bir necha aka-ukada umumiy bitta xotin bo‘lib, ayolning boshidagi qalpog‘ining burchaklari soniga ko‘ra aka-ukalar nechtaligini bilish mumkin edi. Oliy tabaqa vakillari ichida ko‘p xotinlilik odati ham keng tarqalgan. Eng boy zodagonlar doimiy hamroh sifatida 20 va undan ortiq do‘stlarga ega bo‘lishgan. Zodagon vafot etganda, qoida bo‘yicha uning do‘stlari ham tirikligicha qabrga qo‘yilgan. Jinoyatchilik yuzasidan jazo nihoyatda qattiq bo‘lgan. O‘g‘rilik qilgan shaxs kim bo‘lishidan qat’iy nazar boshi kesilgan. O‘g‘irlangan mol-mulk miqdoridan qat’iy nazar o‘n barobar qilib undirib olgan. Kidariylar kuchli qo‘shinga ega bo‘lishgan. Lashkarning asosiy qismini suvoriylar tashkil etgan. Suvoriylar asosan gurzi va qilich bilan qurollanganlar. Xitoyliklar ularni mohir kamonboz deb ham ta’riflashgan. Bu davrda otliq qo‘shin asosiy ahamiyat kasb etgan. V-VI asrlarda dehqonchilik vohalarida Kidariylarning o‘troqlashuvi kuchayadi. Buning oqibatida esa obikor erlarga bo‘lgan muhtojlik ortadi. Kichik-kichik sug‘orish kanallari qazib chiqarilib minglab gektar yangi er maydonlari o‘zlashtiriladi. Sug‘orish texnikasi takomillashadi, shohariqlar chuqurlashib, er-suv 21 va sershoha sug‘orish tarmoqlariga aylanadi. Hozirgi vaqtda ham mavjud bo‘lgan Zahariq, Bo‘zsuv, Darg‘om kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan bo‘lgan. Shuningdek tog‘ oldilariga suv chiqarish uchun suv chiqarish asboblaridan keng foydalanilgan. YAngi o‘zlashtirilgan erlarda zodagon dehqonlarning qalin va katta-katta xom g‘ishtdan urib chiqilgan hamda mustahkam asos (fundament) ustiga qurilgan qo‘rg‘onlari, istehkomlari yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning to‘rt burchagi baland minoralar bilan mustahkamlanib, devoru yo‘llari bir necha qator kamondan o‘q uzgich nishon tuynuklari bilan ta’minlangan. Qalin mudofaali qo‘rg‘onlar ilk o‘rta asrning o‘ziga xos me’morchilik namunalaridan bo‘lib, Nahshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi SHahri Vayron, Xorazmdagi Fir qal’asi shular qatoridandir. Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha chaqirimlab uzunlikdagi qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvozaga ega bo‘lgan “Devori qiyomat”, Buxoro vohasidagi uzunligi 336 kilometrli “Kampirak”, Toshkent vohasidagi “Kampirdevor” istehkom devorlari shular jumlasidandir. Bu davr me’morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo‘lgan. Qasrlar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha xonadan iborat bo‘lgan. V asrdan saroy, qasrlar qurilishida paxsa va xom g‘isht bilan bir qatorda pishiq g‘ishtlar ham ishlatilina boshlangan. Saroy va ibodatxonalar devorlari odatda rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. Bunday tasviriy san’at namunalaridan biri Bolaliktepa (Surxondaryo) qasri devorlarida qayd etilgan. Bu nodir tasviriy san’at asarida bashang kiyingan ayol va erkaklarning ziyofat tasviri tushirilgan rasmlar katta did va mahorat bilan ishlangan. SHu davr moddiy madaniyat yodgorligi sifatida Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasini ham ko‘rsatish mumkin. Bu qal’a o‘zining istehkom devoriga ega bo‘lib, qal’a ichidagi 22 to‘g‘ri yo‘naltirilgan ko‘chalar shaharni 10 ta mavzega bo‘lib turgan. SHaharning shimoliy-g‘arbiy qismida ko‘tarma supa ustiga xom g‘ishtdan saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi bo‘lgan. SHuningdek 100 ga yaqin turar joy, xo‘jalik binolari, 8 ta saroy zali xarobalari, qadimgi xorazmiy yozuvidagi 80 tadan ortiq hujjatlar topilgan. Kidariylar me’morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyidir. Bu qo‘rg‘on ulkan kvadrat shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib, devoriy suratlar bilan bezatilgan. Xonalar keng-keng bo‘lib qalin devorlar bilan bir-biridan ajralib turgan. Tadqiqotchilarning fikricha, VI-VII asrlarda bu erda buxorxudotlarning qarorgohi bo‘lgan. SHuningdek Toshkent vohasidagi Oqtepadan, Jo‘nariq yaqinidan, Poykentdan va boshqa bir qator joylardan Kidariylar davri yodgorliklari topib tadqiq qilingan. Kidariylar davrida hunarmandchilik ham rivoj topgan. Ayniqsa kulolchilik, shishasozlik, chilangarchilik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari ravnaq topgan. CHochda yasalgan o‘q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida Rivdod, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romiton, Varaxsha, Poykand kabi savdo hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra Poykand shahri Kidariylarning poytaxti bo‘lgan (xitoyliklar uni Bi deb, arablar keyinchalik “Madinat ut-tujjor” deb atashgan). Poykand shahri ayniqsa zirhli po‘lat qurollar ishlab chiqarish bilan ham mashhur bo‘lgan. SHuningdek shu davrda rangli oynalar ishlab chiqarish ham keng tarqalgan. Kidariylar halqaro savdo sohasida Eron, Vizantiya, Hindiston, Xitoy bilan savdo-sotiq munosabatlarini olib borishgan. Kidariylar “Ipak yo‘l” savdo yo‘lini nazoratda tutishga harakat qilganlar. Ipak yo‘li 23 savdosida va umuman savdogarlar ichida so‘g‘diylar etakchi o‘rinni egallashgan edi. Bu paytda O‘rta Osiyodan oltin, kumush, Badaxshon la’lisi, rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, qorako‘l, zotdor tulporlar olib chiqilib savdo qilinardi. Avval boshda Kidariylar sosoniylardan bo‘lgan Varaxran V va Perozning kumush tangalaridan o‘zaro savdo-sotiqda foydalanar edilar. Keyinchalik Kidariylar Eron shohi Varaxran V Bahromgo‘r tangalariga taqlid qilgan holda kumush tangalar zarb qildilar. Bundan tashqari Buxoro, Poykand, Samarqand, Xorazmdagi mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar ichki savdoda keng muomalada bo‘lgan. V-VI asrlarda diniy e’tiqod va tasavvur bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan tasviriy san’at-koroplastika-ma’budalarning sopol haykalchalarini yasash va ularga topinish keng yoyiladi. Sopol haykalchalar hududlarga ko‘ra turlicha bo‘lib, kiyim- kechaklari, yuz siymolari, taqinchoqlari jihatidan ham bir-biridan farqlangan. Ulkan hududdagi Kidariylar davlati juda ko‘p xalqlarni o‘zida birlashtirganligi sababli undagi diniy e’tiqodlar ham turlicha bo‘lgan. So‘g‘dda zardo‘shtiylik keng tarqalgan bo‘lsa, Tohariston va SHarqiy Turkistonda buddizmga e’tiqod qiluvchilar ko‘pchilikni tashkil etgan. SHaharlarda xristian va yahudiy jamoalari ham mavjud edi. Moniylik va Mazdak ta’limoti tarafdorlari ham paydo bo‘layotgan edi. Zardo‘shtlar Nohid, Mitra, Siyovush kabi mahalliy ma’budalarga ham sig‘inganlar. Navro‘z kuni Buxoro otashparstlarlari Siyovush qabri ustida xo‘roz so‘yib, qurbonlik qilar edilar. Janubda buddizmning ta’siri ko‘proq bo‘lgan edi. CHorvador aholi turkiycha so‘zlashar, turkiy til tobora ko‘proq yoyila boshlagan edi. O‘troq aholining katta qismi so‘g‘diy tilida so‘zlashar edilar. So‘g‘diy tili va yozuvi Ettisuv, Farg‘onadan o‘tib SHarqiy Turkistonga qadar etib boradi. Uning 24 xususiy so‘g‘d-“samarqand usuli” keng yoyilgan edi. Bundan tashqari xorazm, kxaroshtiy, buxoro yozuvlari ham mavjud bo‘lgan. Kidariylar yozuvi baqtriya yozuvi asosida paydo bo‘lgan. Syuan Szanning yozishicha u 25 ta harfdan iborat bo‘lib, xat chapdan o‘ngga qarab ko‘ndalangiga yozilgan. Bunday yozuv namunalari Zangtepa, Qoratepa, Afrosiyob xarobalaridan, Kofirqal’adan topilgan 5 . 2.2 Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi. Milodning IV-V asrlari O‘rta osiyo qadimgi tarixining muhim bosqichlaridan hisoblanadi. Ulkan Kushonlar davlati ichki va tashqi kurashlar natijasida bir qancha mustaqil davlatlarga bo‘linib ketadi. O‘rta Osiyoning janubida uning tarixidan Toxariston va Marv ajralib chiqadi. Ulardan shimolda esa Sug‘d alohida bo‘lsa, uning sharqiy tomonida Ustrushona joylashadi. Ustrushonaga tutash hududlarda Farg‘ona, O‘rta Osiyoning shimoliy hududlarida Choch va Xorazm mulklari mustaqil edi. Bu davrda O‘rta Osiyoda bo‘lib o‘tgan siyosiy jarayonlar ko‘p sonli ichki va tashqi urushlar bilan bog‘liq edi. Shuningdek, milodiy IV-V asrlar o‘rta Osiyo hududlariga ko‘chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi, yangi siyosiy kuchlardan biri Kidariylar bo‘lib, ular haqidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi Solnomasida hamda g‘arb muallif tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida uchraydi. Tadqiqotchilarning fikricha, kidariylarning dastlabki, vatani Sharqiy Turkiston edi. Beyshi solnomasida berilishi, yuyechjilar humdori Sidolo jujanlar hujumi tufayli o‘z qarorgohini Bolo (Balxga) ga ko‘chirgan. Yana shu manba xabar berishicha, Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib Gandxardan shimoldagi 5 ta davlatni o‘ziga bo‘ysundirgan. Ayrim tadqiqotchilar, kidariylar Sharqiy Turkistondan ko‘chishni boshlangan so‘ng ular ikki qismga bo‘linib, katta qismi 5 Баходиров Р. Абу Абдуллох ал-Хоразмий ва илмлар таснифи тарихидан. -Т.: Узбекистон, 1995, -27б. 25 shimoli-g‘arbiy Hindistonga, kichik qismi esa O‘rta Osiyoga joylashadilar, degan fikrni ilgari suradilar. Kidariylarning O‘rta Osiyoga joylashuvi masalalari bilan shug‘ullangan. S.K.Kabanovning fikricha, ularning markazi Balx emas balki Qarshi atroflaridagi Yerqo‘rg‘on ko‘hna shahri bo‘lgan. Bu fikrni L.N.Gumilyov ham qo‘llab-quvvatlaydi. Ammo, bu fikrni ko‘pchilik olimlar e’tirof etmaydilar va balki Qarshi atroflarida kidariylarning kandaydir kichik guruhlari joylashgan bo‘lishi mumkin degan fikrni bildirdilar. Tadqiqotchilar Kidar hukmronlik qilgan davrni IV asrning ikkinchi yarmi va V asrning birinchi choragi bilan belgilaydilar. Kidar (yoki Kidara) avval boshda Eron shohi Shopur II ga bo‘ysungan. Oq xunlar bostirib kelishi bilan o‘z o‘g‘li Pironi Peshovarda qoldirib Shimolga yo‘l olgan. Oq xunlar bilan kurash manbalarda 400-yillarga to‘g‘ri kelishi ta’kidlangan. Kidar Shopur II (309-379 yy)ning zamondoshi bo‘lib, avvalambor kushonlar hokimiyatining davomchisi sifatida ularga bo‘ysunib kelgan hamda xioniylar yordamida Baqtriyada kushonlar hokimiyatiga chek qo‘ygan. Kidariylar tez orada Amudaryo o‘ng va chap qirg‘oq havzasi hamda Sug‘dning katta qismini egallaydilar. Manbalarning guvohlik berishicha, kidariylar Eron sosoniylari Bilan ko‘pmartalab urushlar olib boradilar. Bu urushlar ayniqsa sosoniy podsholari Varaxran V (420-438 yy.) va Yozdigard II (438-457 yy.) davrlarida ayniqsa avjiga chiqadi. 456 yilda bo‘lib o‘tgan navbatdagi harbiy to‘qnashuvlardan so‘ng katta talofatga uchragan kidariylar qayta o‘zlarini o‘nglab ololmadilar. Bu voqeadan keyin kidariylar haqida ma’lumotlar deyarli yo‘q. Faqatgina ular Hindistonda Gupta davlatini egallab bu yerda 75 yil hukumronlik qilgani, 477 yilda Gandxardan Xitoyga elchilar yuborgani ma’lum xolos. IV asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo yerlariga shimoli sharqdan xion qabilalari bostirib kiradilar. Tarixda xioniylar nomi Bilan mashhur bo‘lgan bu qabilalarning 26 asli vatanini ayrim tadqiqotchilar Orol bo‘yida deb hisoblaydilar. Xioniylar xun qabilalariga qon-qarindosh bo‘lganliklaridan bo‘lsa kerak, g‘arb tarixchilari ularni “oq xunlar” deb ataydilar. IV asrning o‘rtalarida ancha kuchaygan xioniylar janubga tomon harakat qilib sosoniylar bilan to‘qnashadilar. Bu to‘qnashuvlar hamda xioniylar yo‘lboshchisi Grumbat, ularning Suriyadagi Umda shahrini qamal qilganliklari haqida Ammian Marsellin ma’lumotlar beradi. Dastlabki harakatlarda xioniylar mag‘lubiyatga uchrasalarda, keyinroq ular sharqqa tomon yurishlar qilgan sosoniylar shohi Shopur II ga qattiq zarbalar beradilar. K.Treverning fikricha, xioniylar IV asrning 70-yillarida o‘zining kuchaygan pallasiga kiradi. O‘rta Osiyoda kidariylar va eftalitlar hukmronligi o‘rnatilgach xioniylarning siyosiy ahvoli o‘zgaradi va ular eftalitlarga tobe bo‘lib qoladi. Afsuski, xioniylar va kidariylarning davlat boshqaruvi tizimi haqidagi ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Xioniylar va kidariylarga nisbatan eftalitlar haqidagi ma’lumotlar nisbatan ko‘proq saqlangan. Shunga qaramadan eftalitlarning kelib chiqishi haqidagi olimlarning fikrlari turlicha. Misol uchun, S.P. Tolstov, A.N.Bernshtom, K.V.Trever kabi olimlar eftalitlarning ilk vatani Sirdaryoning quyi oqimi deb hisoblasalar, A.Mandelshtam, R.Grishman, L.Gumilyov, K.Yenoki kabi olimlar esa eftalitlar vatanini Badaxshon deb hisoblaydilar. B.Litvinskiy va K.Inostransevlar eftalitlarning ilk vatani Farg‘onaning tog‘ oldi hududlari bo‘lganligi haqidagi fikrni ilgari suradilar. Ularning turkiy halqlar bo‘lganligi haqidagi masala o‘zil-kesil yechimini topmagan. Eftalitlar turli manbalarda turlicha nomlanadilar. Misol uchun, xitoy manbalarida ular “ida, iyeda, idan, idyan” deb, suriya va lotin manbalarida esa “eplalit, eftalit, abdal” arab va fors mualliflarida “haytal, yaftal, yeftal” degan nomlar bilan eslatiladi. 27 Xitoy manbalari eftalitlarni turklar (tukyuye) bilan bog‘liq ravishda ta’riflaydilar. Vizantiyalik tarixchilar, masalan, Prokopiy (VI asr) eftalitlarni xunlardan deb ko‘rsatar ekan, “ular (ya’ni eftalitlar) xunlardandir , tanalari esa oq” deb eslatadi. Eftalitlarning kuchaygan davri V asrning o‘rtalariga (456-457 yy.) ya’ni ular Xitoyga birinchi marta elchi yuborgan davrga to‘g‘ri keladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu davrdan to 531 yilga qadar eftalitlar Xitoyga 13 marta elchi jo‘natadilar. Kuch-qudrat jihatdan mustahkamlanib olgan eftalitlar O‘rta Osiyo va Shimoliy Hindistondagi kata yerlarni ishg‘ol etishga kirishadilar. Eftalitlarning janubdagi asosiy raqiblari Eron sosoniylari edi. Eftalitlar asta- sekin janubiy hududlarni o‘zlariga bo‘ysundirar ekanlar, ularning sosoniylar Bilan munosabatlari keskinlasha boradi. Eftalitlar va sosoniylar o‘rtasidagi kurashlar podsho Pero‘z (459-484 yy.) davriga to‘g‘ri keladi. 484 yilda eftalitlar va sosoniylar o‘rtasida Marv yaqinida bo‘lib o‘tgan jangda sosoniylar mag‘lubiyatga uchraydilar. Eftalitlar 467-473 yillarda Sug‘dda mustahkam o‘rnashib olgan bo‘lsalar, 477-520 yillar mobaynida Gandxarni ishg‘ol etib, u yerdan kidariylarni siqib chiqaradilar. 490 yilda eftalitlar Urumchini, 497-509 yillar orasida Qashg‘arni bosib, deyarli butun Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar. Shunday qilib, VI asrning boshlariga kelib, eftalitlar anchagina katta hududlarni egallagan edilar, ko‘pchilik manbalar eftalitlarning dastavval ko‘chmanchi xalqlar bo‘lib, keyinchalik o‘troqlashganligi haqida ma’lumot beradi. Shuning uchun ham ayrim tadqiqotchilar ularni ko‘chmanchilar deb hisoblasa, ayrimlari ularni shahar va qishloqlarda yashaganligini ta’kidlaydilar. Eftalitlarning poytaxti Balx shahri edi . Ko‘pchilik tadqiqotchilarninng e’tirof etishlaricha, eftalitlar davlati unchalik ham mustahkam emas edi va shuning uchun ham uzoq yashamadi. 28 Darhaqiqat, olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyoda shahar madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan, V asrda Panjikentda nisbatan qadimgiroq bo‘lgan qishloq o‘rniga yangi shahar barpo etiladi. Umumiy maydoni 18 gektar bo‘lgan bu shahar VI asrning boshlariga kelib mustahkam himoya tartibiga, ibodatxona, saroy va ijtimoiy jihatdan ajralib turadigan turar-joylarga ega edi. Sug‘d shaharlaridan yana biri Poykandda ham qizg‘in tadqiqot ishlari olib borilgan. Yanada qadimgiroq davrda (antik) asos solingan ushbu ko‘hna shahar ilk o‘rta asrlar davriga kelib kengayib boradi va V-VI asrning boshlariga kelganda uch qismli yirik markazga aylanadi hamda umumiy maydoni 18 gektarga yetadi. Poykand qazishmalarida ilk o‘rta asrlarga oid ko‘plab moddiy madaniyat buyumlari topilgan bo‘lib, ular haqiqatdan ham Poykand bu davrda arab manbalarida ta’riflanganidek, “Madina- at-tujjor” -“Savdogarlar shahri” bo‘lganligidan dalolat beradi. Ilk o‘rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yirik markazlardan (ehtimol, poytaxt shaharlardan) biri Buxoro edi. To‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi ushbu shaharning asosi 21 gektar bo‘lib, bu yerda mustahkam himoya inshootlari, hukmdor saroyi, mafkuraviy inshootlar, turar-joy qoldiqlari ochib o‘rganilgan. Topilgan moddiy madaniyat buyumlari Buxoro ilk o‘rta asrlardan boshlab O‘rta Osiyoning yirik madaniy va iqtisodiy markazlaridan biri bo‘lganligidan dalolat beradi. Shuningdek bu davrda shaharning yettita darvozasi bo‘lib, bu holat uning muhim savdot-ranzit yo‘li ustida joylashganligidan dalolat beradi. Bu davrda Termiz va uning atroflarida ham shaharsozlik madaniyatining jadallik bilan rivojlanganligini ko‘zatishimiz mumkin. Termiz atrofidagi Zartepa shahri ana shunday shaharlardan biridir. Antik davrda kichik manzilgoh paydo bo‘lgan Zartepa ilk o‘rta asrlarga kelib maydoni 17 gektar bo‘lgan yirik shaharga aylanadi. 29 IV-V asrlar O‘rta Osiyoning pul muomalasida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bu o‘zgarishlar tangalar zarb etishning markazlashuvi hamda mintaqaning turli hududlarida zarbxonalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi. Bu davrning boshlarida E.Rtveladzening tadqiqotlariga ko‘ra, shimoliy Toxaristonda kushon tangalari va ularga taqlid qilib zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan. Butun V asr davomida Termizda mahalliy hukmdor tasviri tushirilgan mis tangalar zarb etilgan. Chag‘aniyonda shaxanshoh Pero‘z (459-448yy) davridan boshlab juda ko‘plab sosoniylarning kumush tangalari kirib keladi. Buxoro Sug‘dida o‘ng tomonida soqoldor hukmdorlar tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan bo‘lsa, Samarqand Sug‘dida V-VI asrlarda ters tomonida tik turgan kamonchi tasviri tushirilgan kumush tangalar zarb etilgan. Qarshi vohasida o‘ng tomonida podsho boshini tasviri tushirilgan mahalliy kumush va mis tangalar muomalada bo‘lgan. Xorazmda esa o‘ng tomonida hukmdor boshi, ters tomonida otliq chavandoz tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan. Yevrosiyo mintaqasidagi umumiy vaziyat va kushon davlatining inqirozi xalqaro savdoga birmuncha salbiy tasir ko‘rsatgan edi. Sosoniylar Eroni bilin munosabatlar ko‘p hollarda urushlarga aylanib ketishi tufayli o‘zaro savdo aloqalariga putur yetgan edi. Buddaviylikning inqirozi tufayli O‘rta Osiyoning Hindiston bilan munosabatlari ham yomonlashgan edi. Ammo, Xitoy bilan savdo munosabatlari avvalgidek yaxshi edi. Ilgari bo‘lganidek, V-VI asrlarda ham Xitoyga rangdor shishalar, qimmatbaho toshlar olib ketilgan bo‘lsa, Xitoydan asosan ipak va atir-upa keltirilgan. Bu davrda Vizantiya bilan ham savdo aloqalari taraqqiy etadi. Xalqaro savdoda ayniqsa sug‘diylarning ahamiyati katta edi. Manbalarning malumot berishicha, Sharqiy Turkistonda sug‘diylarning qishloqlari 30 ham bo‘lgan. Yurtlaridan uzoqda yashagan sug‘diylar o‘z vatanlari bilan doimiy aloqa qilib turganlar. Arxeologik tadqiqotlar (tangashunoslik malumotlari, hunarmandchilik buyumlari) bu davrda O‘rta Osiyoda xalqaro savdo bilan bir qatorda ichki savdo ham taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Bu davrda O‘rta Osiyo shahar va qishloqlarida oltin, kumush, Badaxshon lalisi, hunarmandchilik buyumlari, harbiy qurol-yaroqlar, turli taqinchoqlar,rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, qorako‘l, zotdor otlar bilan savdo qilinardi. Termiz, Naxshab, Kesh Samarqand, Poykand, Buxoro, Choch, Varaxsha kabilar o‘sha davrdagi yirik savdo-sotiq markazlari edi. 31 XULOSA Ma’naviyati barkamol, tashabbuskor, mustaqil fikrlay oladigan, har qanday hayotiy vaziyatga o‘z nuqtai nazari bilan yondasha oladigan fuqarolarni shakllantirish zaruriyati mamlakatda “Kadrlar tayorlash Milliy dasturi”ning qabul qilinishini taqozo etdi. Bu dastur va “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun respublikadagi mavjud ta’lim tizimida keskin o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi tabiiy edi. Natijada umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘qitiladigan barcha fanlar bo‘yicha yangilangan pedagogik tafakkur asosida konsepsiyalar yaratildi. Konsepsiya belgilab bergan yo‘nalish asosida o‘quvchilar bilimi darajasiga davlat tomonidan standart talablar qo‘yildi. Shu asnoda o‘z-o‘zidan barcha o‘quv fanlari bo‘yicha dasturlar va darsliklarni yangidan yaratishga ehtiyoj sezildi. Shuning uchun ham Respublikamiz Prezidenti Sh.Sh.Mirziyoyev ta’lim-tarbiya sohasiga milliy dialektik nuqtai nazardan yondashib, uni quyidagicha: “Ta’lim O‘zbekiston xalqi ma’naviyatiga yaratuvchilik faoliyatini baxsh etadi. O‘sib kelayotgan avlodning barcha yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga o‘tadi”, - deb ta’riflaydi. Maktabda adabiyot o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarda yuksak ma’naviy sifatlarni shakllantirish, ularni nozik qalb, nozik tuyg‘ular egasi qilib tarbiyalashdan iboratdir. Shunday ekan tarix o‘qituvchisi adabiyot fanidan tashkil qilinadigan har mashg‘ulotda ushbu maqsad sari intilishi zarur. tarix va ijtimoiy hayot, tarix va kishilik jamiyatida axloq masalalarini to‘la tushunib, faol tarixchi bo‘lish uchun, tarixiy bilimlarni egallab olish uchun o‘quvchilar, avvalambor, tarixiy tushunchalarni puxta o‘zlashtirgan bo‘lishlari kerak. Shuni nazarda tutgan holda Davlat talim standartlari va tarix fani o‘quv dasturlarida turli tarixiy voqealar, tarixiy faktlar, arxiv materiallari, moddiy va 32 yozma manbalar xaqida nazariy jarayonda turli grafikli chizmalardan, jadvallardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bunday grafikli tashkil etuvchilar o’quvchilarga berilayotgan ma’lumotlarni faqat axborot shaklida eslab qolishni emas, balki bu ma’lumotlarning tez va oson bilim, ko’nikma hamda malakaga aylanishiga yordam beradi. Shuningdek, organayzerlarning muayyan bir turi borki, ular o’quvchiga taqqoslash, solishtirish imkonini yaratadi. Umumta`lim maktablarida tarix o’qitish metodikasining dolzarb masalalaridan biri mashg’ulotlar jarayonida zamonaviy texnologiyalardanbiri sanalmish grafik organayzerlardan foydalanish uslubiyati haqida imkoniyatimiz qadar, o`z fikr-mulohazalarimizni bildirdik. Albatta, o`rganilayotgan masala juda murakkab va munozaratalab muammolardan biridir. Negaki, zamonaviy o’rgatish texnologiyalarning hajmi va turlari haqida manbalarda xilma-xil fikrlar uchraydi. Biz ularni o’rganib o’zimizga maqul deb topilganidan foydalandik. Xulosa qilib aytganda, tarix fanini zamonaviy texnologiyalar, xususan, grafik organayzerlar asosida o’rgatish davr talabi. Yosh avlod turli ma’naviy-texnikaviy omillar ta’sirida aqliy-shuuriy jihatdan faollashib borayotganligini e’tirof qilishimiz lozim. Ular tomonidan qabul qilinayotgan axborotlar oqimi va sig’imining ko’pligi inson ma’naviy-axloqiy tushunchalarining oziqlanadigan manbasi tarixiy bilimlar bilan ham to’ldirilishi uchun bu fanni o’rgatish metodikasidan doimiy izlanish, takomillashib borish talab etiladi. Bizning bitiruv-malakaviy ishimiz tarix o’qituvchilarining pedagogik faoliyatimizda shunday vazifa bajaradi, degan umiddamiz. 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007, 139-158-165 bet. 2. Ал-Комил. VII/279. 3. Аҳмад ибн Авазуллоҳ ал-Ҳазбий. Ал-Мотуридия: диросатан ва тақвиман. – Ар-Риёд: “Дор ас-самиий”, 2000. – Б. 86 (Бундан кейин: Ҳазбий. Мотуридия). 4. R.H.Murtazayeva. “O’zbekiston tarixi”. T., “O’AJBNT”, 2003, 380-bet. 5. R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. “Vatan tarixi”. 1-qism. T., “Sharq”, 2010, 299- 320-bet. 6. Аhmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007, 149-185-bet 7. Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 110 -бет. 8. Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 198-бет 9. Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997, -167б. 10. Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 322-бет. 11. Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-дахр. -Т.: 1976, -18бб. 12. Абул Косим Махмуд аз-Замахшарий. Нозик иборалар. -Т:Камалак. 1992, 13б. 13. Алоуддин Мансур. Имоми Аъзам - буюк имомимиз. Т.: 1999, -95б. 14. Баходиров Р. Абу Абдуллох ал-Хоразмий ва илмлар таснифи тарихидан. - Т.: Узбекистон, 1995, -27б. 15. Баходиров Р., Расулов Д. Ислом илмларининг буюк алломалари. Т.: 2000, - 34 24б. 16. Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. -Т.: Фан, 1950. -14б. 17. Зохидов В.Уч дахо (Форобий, Беруний, Ибн Сино). -Т., 1987, -32-441 б. 18. Ирисов А. Беруний ва Х,индистон. -Т.: Фан. 1963, -13б. 35

Kidariylar davlatining vujudga kelishi

Kidariylar davlatining vujudga kelishi

 

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………………3

I.BOB. ILK O`RTA ASRLAR DAVRI DAVLATLARINING TASHKIL TOPISHI 
1.1. Kidariylar davlatining vujudga kelishi …………………………………….…5

1.2. Kidariylar davlatini tashkil topishidagi shart sharoitlar …………………….9

II.BOB QADIMGI VA ILK O'RTA ASRLAR DAVLATCHILIGA ASOSIY BOSQINCHLARI VA O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

2.1 Kidariylar davlatining vujudga kelishi, ularning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti…………………………………………………………………………..….14

2.2 Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi…………….22

XULOSA…………………………………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………………31


 

 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo xalqlarining davlatchiligi tarixida ilk o`rta asrlar davri muhim o`rin egallab, aynan mintaqa tarixining yetarlicha o`rganilmagan qismi sifatida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bugungacha jahon tarixshunosligi, shuningdek Markaziy Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligida salmoqli ishlar amalga oshirilgan bo`lib, bu boradagi tadqiqotlar davom etib kelmoqda. Qariyb bir yarim asr davomida ushbu mintaqa tarixining ilk o‘rta asrlar davri bo‘yicha shunchalar ko‘p va xilma-xil materiallar to‘plandiki, bugungi kunda ularni yangicha qarashlar asosida qayta ilmiy taxlildan o‘tkazish va tarixiy ob’ektivlik asosida bir yaxlit ilmiy tizimga solib umumlashtirish zaruratga aylandi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev o‘zbek xalqining qadimgi tarixi, uning davlatchiligi va etnogenezi bilan bog‘liq masalalar yuzasidan tarixchi olimlar oldiga qo‘yilgan konseptual muammolar bosqichma-bosqich o‘zining ilmiy yechimini topmoqda. Ayniqsa so`nggi yillarda o‘zbek davlatchiligi va uning ilk o‘rta asrlar davridagi rivojlanish tarixiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar va monografiyalar e’lon qilindi. 

Jahonda xalqlarning tarixini o‘rganish va targ‘ib qilish asosida umuminsoniy qadriyatlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. IV-V asrlarda Sharqiy Yevropada Attila boshchiligidagi Xun saltanati, O‘rta Osiyo va unga janubdan qo‘shni hududlarda Xioniylar va Kidariylar davlati, V-VI asrlarda esa Eftaliylar saltanati hukmronlik qildi. Bu esa Osiyo va Yevropa qit’alarining sezilarli bir qismida turli tillarda so‘zlashuvchi, farqli madaniyatlarga ega elatlarning etnomadaniy jihatdan o‘zaro madaniy almashinuvlari jadallashuviga sharoit yaratdi. Yevroosiyo kengliklarida yuz bergan bu jarayonlar bugungi kunda ham davom etib, mintaqa mamlakatlari orasida kuchayib borayotgan integratsiya jarayonlari buning yorqin misolidir. Shu bois, mintaqa xalqlari uchun umumiy bo‘lgan tarixiy davrlarni sinchiklab o‘rganish borasidagi amaliy ishlar davom etmoqda. 

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Ushbu kurs ishimizning maqsadi “Ilk o‘rta asrlarda Kidariylar davlatlari mavzusini o`quvchilarga tushuntirib berish. 
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqqan holda biz quyidagi vazifalarni belgilab oldik: 

Kidariylar vujudga kelishini yoritib berish 

Kidariylar davlatini tashkil topishidagi shart sharoitlarni tahlil qilish 

Kurs ishining metodologik asosini: Kurs ishimiznimetodologik asosini ta`lim va fanning aynisohasiga oid qonun vaxujjatlar tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 oktyabrdagiPF-6097-son “Ilm-fanni 2030 yilgacharivojlantirishkonsepsiyasinitasdiqlash to‘g‘risida”, 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son “2022-2026 yillarga mo‘ljallanganYangi O‘zbekistonningtaraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” Farmonlaribugungi tarix fani uchunmetodologik asos bo`lib xizmat qilad[1]i. 

Kurs ishining ob`ekti: Kurs ishimizning obyektini “Ilk o‘rta asrlarda Kidariylar mavzusi yoritib berish 

Kurs ishining predmetini: Kurs ishimizning predmetini mavzuga oid tarixiy tadqiqotlar va mavzuni metodik qismini yoritishga xizmat qiluvchi darslik va o`quv qo`llanmalar tashkil etadi. 

Kurs ishining ilmiy yangiligi: Kurs ishimizning xulosa va taklif qismilaridan kelib chiqib yuqoridagi metod asosida dars mashg`ulotlarini tashkil qilishdagi usullar va texnik jihatini kurs ishimizga yangilik sifatida qabul qildik. 

Kurs ishining amaliyotga tadbiqi: mazkur kurs ishi o'rta ta'lim tizimida tarix va tarbiya darslarini samarali tashkil etishda, yosh avlodning ongida haqqoniy tariximiz haqida tasavvur uyg'otishda, tarix fani to'garaklari faoliyatida shuningdek Oliy ta'lim tizimida tarix fanini o'qitish metodikasi, ilg'or metodlarni qo'llash kabi mashg'ulotlarda foydalanish mumkin. 

Kurs ishining tuzulishi: Kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 6 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 

 


 

[1] Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T.,  “Universitet”, 2007, 139-158-165 bet.

Sotib olish