Kimyoda illyustrativ va evristik metodlar - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	65000UZS
Размер	55.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Kimyoda illyustrativ va evristik metodlar

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Kimyoda illyustrativ va evristik metodlar
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi

2 MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………...……………….3
I BOB. Kimyo fanini o‘qitishda metodik yondashuvlarning nazariy
asoslari
1.1. Kimyo fanini o‘qitishda metodlarning turlari va ularning didaktik
ahamiyati ………………………………………………………………………..6
1.2. Illyustrativ metodning mohiyati, maqsadi va o‘qitish jarayonidagi o‘rni ….9
1.3. Evristik metodning mazmuni va kimyo darslarida qo‘llash
imkoniyatlari …………………………………………………….……………..14
II BOB. Kimyo ta’limida illyustrativ va evristik metodlardan
foydalanishning amaliy yo‘nalishlari
2.1. Illyustrativ metod asosida kimyo darslarini tashkil etishning samarali
usullari …………………………………………………………………………18
2.2. Evristik metod orqali o‘quvchilarda ilmiy fikrlash va muammoli vazifalarni
hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish ………………………………...………23
2.3. Illyustrativ va evristik metodlarning ta’lim natijalariga ta’siri: tajriba-sinov
natijalari va tahlil ………………………………………………….………..….26
XULOSA ……………………………………………………….……….…….31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….32

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimida
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahliliy yondashish va ilmiy izlanish
ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb vazifalardan biridir. Xususan, kimyo
fanini o‘qitishda dars jarayonini samarali tashkil etish, o‘quvchilarning fan
asoslarini chuqur o‘zlashtirishiga sharoit yaratish uchun ilg‘or pedagogik
texnologiyalar va metodlardan foydalanish talab etiladi. Shu nuqtai nazardan,
illyustrativ va evristik metodlar o‘quvchilarning faol bilish jarayonini
ta’minlaydigan, ularni kuzatishga, tajriba o‘tkazishga, tahlil qilishga va
xulosalar chiqarishga o‘rgatuvchi eng muhim o‘qitish usullaridan hisoblanadi.
Illyustrativ metodlar (vizual materiallar, eksperimentlar, grafikalar va
multimediа) nazariy tushunchalarni ko‘zga ko‘rinadigan shaklda beradi va
o‘quvchining eslab qolish samaradorligini oshiradi. Evristik metodlar esa
muammoli vaziyatlardan yo‘l topish, gipoteza tuzish va mustaqil izlanish orqali
o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rag‘batlantiradi. Mazkur metodlarni
integratsiyalash orqali darslar nafaqat ma’lumot berish, balki o‘quvchilarda
mustaqil ilmiy xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Ayniqsa, STEM yo‘nalishidagi ta’limni rivojlantirish, mantiqiy va
integratsiyalashgan bilimlar hosil qilish maqsadida bu yondashuvlar juda
muhimdir. Shu sababli mazkur mavzu — kimyo ta’limini samaradorligini
oshirish, o‘quv jarayonini interfaol, amaliy va tadqiqotga yo‘naltirilgan shaklda
olib borish nuqtai nazaridan dolzarb ilmiy-pedagogik ahamiyatga ega.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Kimyo ta’limida
metodlardan foydalanish masalasi ko‘plab o‘qituvchilar, metodistlar va olimlar
tomonidan tadqiq etilgan. Xususan, A. Sattorov, N. Xaydarov, M.
Abdurahmonova, D. To‘xtayeva, Sh. Sharipova hamda zamonaviy pedagogika
olimlari N. To‘raqulova, Z. Qodirova va boshqalar kimyo fanini interfaol
metodlar asosida o‘qitishning samarali yo‘llarini o‘rganganlar. Ularning
ishlarida ko‘pincha tajriba asosida o‘rgatish, multimediа vositalaridan

4foydalanish, laboratoriya mashg‘ulotlarini zamonaviy usullar bilan boyitish va
o‘quvchilarni ilmiy izlanishlarga jalb etish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. Shunga
qaramay, aynan illyustrativ va evristik metodlarning maktab darslarida
birgalikda va tizimli qo‘llanilishi, ularni yosh xususiyatlariga moslashtirish,
baholash mezonlarini ishlab chiqish va samaradorlikni empirik jihatdan
tekshirish kabi masalalar to‘liq o‘rganilgani yo‘q. Amaliy tadqiqotlar ko‘pincha
alohida metodning samaradorligini ko‘rsatadi, lekin kompleks yondashuv va
uning didaktik modellashtirilishi hamon yetarli darajada ishlanmagan. Shuning
uchun mazkur kurs ishi illyustrativ va evristik metodlarni sinovdan o‘tkazish,
dars rejalari va baholash vositalarini amaliy jihatdan moslashtirish hamda
natijadorlikni statistika asosida tahlil qilishga qaratilgan. Kurs ishi
mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi kimyo fanini
o‘qitishda illyustrativ va evristik metodlardan foydalanishning nazariy asoslari
hamda amaliy imkoniyatlarini chuqur tahlil qilishga qaratilgan. Bu
metodlarning mohiyatini ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish, ularning ta’lim
jarayonidagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash, shuningdek, o‘quvchilarda mustaqil
fikrlash va mantiqiy tahlil ko‘nikmalarini shakllantirishdagi rolini asoslab
berish ushbu ishning nazariy ahamiyatini tashkil etadi.Nazariy jihatdan, kurs
ishida pedagogik metodlarning evolyutsiyasi, zamonaviy didaktik yondashuvlar
bilan uyg‘unlashuvi va kimyo fanining o‘ziga xos jihatlariga moslashuvi
o‘rganiladi. Bu esa o‘qituvchilarga kimyo ta’limining konseptual asoslarini
yanada chuqurroq anglash imkonini beradi.
Amaliy ahamiyat esa kurs ishida ishlab chiqilgan tavsiyalar, metodik
yondashuvlar va dars ishlanmalari orqali namoyon bo‘ladi. Tadqiqot natijalari
o‘qituvchilarning darslarni yanada interfaol, ko‘rgazmali va izlanishga
yo‘naltirilgan tarzda tashkil etishlariga yordam beradi. Shuningdek,
o‘quvchilarda fanga bo‘lgan qiziqishni oshirish, ularning kimyoviy jarayonlarni
tahlil qilish, eksperiment natijalarini izohlash, xulosalar chiqarish kabi
ko‘nikmalarini rivojlantirish imkonini yaratadi. Mazkur kurs ishi natijalari

5pedagogika fakultetlari talabalari, amaliyotchi o‘qituvchilar hamda metodistlar
uchun foydali bo‘lib, uni kimyo darslarining metodikasini takomillashtirishda
amaliy qo‘llanma sifatida ishlatish mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti – umumta’lim maktablarida kimyo fanini
o‘qitish jarayoni hisoblanadi. Ayniqsa, o‘rta ta’lim bosqichidagi kimyo
darslarida illyustrativ va evristik metodlardan foydalanish holati o‘rganiladi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – kimyo ta’limida illyustrativ va evristik
metodlardan foydalanish jarayoni, ularning o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
tahliliy fikrlashini rivojlantirishdagi o‘rni.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – kimyo fanini o‘qitishda illyustrativ va
evristik metodlarning samaradorligini tahlil qilish, ularni dars jarayonida
qo‘llashning metodik asoslarini ishlab chiqish va amaliy tavsiyalar berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Kimyoviy ta’limda qo‘llaniladigan asosiy metodlarni o‘rganish va tahlil
qilish.
 Illyustrativ metodning nazariy mohiyatini, afzalliklari va kamchiliklarini
aniqlash.
 Evristik metodning kimyo darslaridagi amaliy imkoniyatlarini yoritish.
 Illyustrativ va evristik metodlarni birgalikda qo‘llash asosida dars
samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
 Nazariy tahlil – mavzu bo‘yicha adabiyotlar va manbalarni o‘rganish;
 Taqqoslash va umumlashtirish – turli metodlarni solishtirish orqali umumiy
xulosalar chiqarish;
 Pedagogik kuzatuv – o‘quv jarayonidagi tajribalarni tahlil qilish;
 Tajriba-sinov – illyustrativ va evristik metodlarni amalda sinab ko‘rish
orqali ularning natijadorligini baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bob
uchta bo‘limdan, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I BOB. Kimyo fanini o‘qitishda metodik yondashuvlarning nazariy
asoslari
1.1. Kimyo fanini o‘qitishda metodlarning turlari va ularning didaktik
ahamiyati .
Kimyo fani tabiiy fanlar tizimida o‘quvchilarning tafakkurini,
kuzatuvchanligini, mantiqiy fikrlash qobiliyatini va ilmiy dunyoqarashini
shakllantiruvchi eng muhim o‘quv predmeti hisoblanadi. Mazkur fan o‘z
tabiatiga ko‘ra, ko‘p sonli hodisalar, tajribalar, qonuniyatlar va formulalarga
asoslanadi. Shu sababli uni o‘qitishda turli metodlardan oqilona foydalanish
zarur. Har bir metodning o‘ziga xos o‘rni, maqsadi va didaktik vazifasi mavjud
bo‘lib, ular o‘quvchilarning kimyoviy tushunchalarni to‘g‘ri anglashiga,
amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. 1
Kimyo o‘qitish jarayonida metod deganda o‘qituvchi va o‘quvchi
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik, bilimni berish, uni o‘zlashtirish, mustahkamlash
va amaliyotga tatbiq etish yo‘llari tushuniladi. Metod tanlashda o‘qituvchi
darsning maqsadi, o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi, ularning yosh
xususiyatlari va mavzuning murakkablik darajasini inobatga olishi zarur.
Chunki bir xil metod har xil mavzularda turlicha natija berishi
mumkin.Didaktik nuqtai nazardan qaralganda, kimyo fanida qo‘llaniladigan
metodlar uch asosiy guruhga bo‘linadi: og‘zaki metodlar, ko‘rgazmali
(illyustrativ) metodlar va amaliy metodlar. Shu bilan birga, zamonaviy
pedagogikada evristik va tadqiqot (izlanish) metodlari ham keng
qo‘llanilmoqda. Har bir metod o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish,
ularni mustaqil fikrlashga, izlanishga va tahlil qilishga o‘rgatish uchun xizmat
qiladi.
Og‘zaki metodlar kimyo ta’limida eng an’anaviy va keng tarqalgan
usullardan biridir. Ular o‘quvchilarga yangi bilimlarni so‘z orqali yetkazish,
1
Sattorov A. ― Kimyo fanini o‘qitish metodikasi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”
nashriyoti, 2018. – 224 b.

7ilmiy tushunchalarni shakllantirish va ularning tafakkurini rivojlantirish
imkonini beradi. Bu turga hikoya, tushuntirish, suhbat va ma’ruza metodlari
kiradi. Hikoya orqali o‘qituvchi kimyoviy hodisalarni obrazli tarzda bayon
etadi, tushuntirishda esa ilmiy mohiyatga chuqur kiriladi. Suhbat metodi
o‘quvchilarni dars jarayonida faol ishtirok etishga undaydi, ularda savol berish
va mustaqil xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantiradi. Ma’ruza esa yuqori
sinflarda yoki akademik yo‘nalishda o‘qitiladigan murakkab mavzularda
samarali hisoblanadi.
Ko‘rgazmali (illyustrativ) metodlar kimyo fanida eng muhim metodlardan
biri sanaladi, chunki kimyo hodisalari ko‘p hollarda ko‘rish orqali idrok
etilganda yaxshiroq anglanadi. Illyustrativ metodda kimyoviy jadvallar,
sxemalar, formulalar, tajriba jihozlari, rangli modellar, video tajribalar,
laboratoriya asboblari qo‘llaniladi. Bu usul o‘quvchilarni mavzuga jalb etadi,
ularning eslab qolish qobiliyatini kuchaytiradi hamda mavzuni ko‘rgazmali
tarzda tahlil qilish imkonini beradi. Masalan, moddalarning holat o‘zgarishlari,
reaksiya jarayonlari, molekula tuzilmalari kabi mavzular aynan ko‘rgazmali
vositalar orqali chuqurroq o‘zlashtiriladi. 2
Kimyo ta’limida amaliy metodlar o‘quvchilarning nazariy bilimlarini real
tajribalar bilan bog‘lash imkonini beradi. Laboratoriya ishlari, mustaqil
mashqlar, tajriba o‘tkazish, kimyoviy moddalarning xossalarini aniqlash,
hisoblash masalalari yechish bu metodning asosiy shakllaridir. O‘quvchilar
tajriba o‘tkazish jarayonida moddalarning o‘zgarishini kuzatadi, kimyoviy
qonuniyatlarni o‘zlari kashf etadilar. Bu metod o‘quvchilarda amaliy fikrlash,
diqqatni jamlash, natijalarni tahlil qilish va xulosa chiqarish qobiliyatini
rivojlantiradi.
Zamonaviy kimyo ta’limida evristik metod muhim o‘rin tutadi. Bu metod
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish va muammoni o‘zlari hal etish
2
Xaydarov N. ― Umumiy kimyo asoslari: O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: “Universitet”
nashriyoti, 2019. – 312 b.

8ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Evristik metodda o‘qituvchi tayyor bilimni
bermaydi, balki o‘quvchilarni fikrlashga yo‘naltiruvchi savollar beradi, ularni
izlanishga undaydi. Masalan, o‘qituvchi “Nima sababdan bu modda reaksiya
beradi, boshqasi esa yo‘q?” degan savol orqali o‘quvchilarning ilmiy mantiqini
ishga soladi. Shu tariqa o‘quvchilar o‘zlari kashf etgan bilimlarni
mustahkamroq o‘zlashtiradilar.
Tadqiqot (izlanish) metodlari o‘quvchilarning ilmiy tafakkurini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Bu metodda o‘quvchilar laboratoriya
sharoitida tajribalar o‘tkazib, moddalarning xossalarini o‘zlari o‘rganadilar,
kuzatuvlar asosida ilmiy xulosa chiqaradilar. Ular nazariy bilimni amaliyot
bilan bog‘lab, ilmiy izlanish asosida yangi bilim hosil qiladilar. Bu jarayon
o‘quvchilarda ilmiy izlanishga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, ularni keyingi
bosqichlarda mustaqil tadqiqot olib borishga tayyorlaydi.
Kimyo o‘qitish metodlarini to‘g‘ri tanlashda didaktik printsiplar muhim
ahamiyatga ega. Bu printsiplarga ilmiylik, tizimlilik, ongli o‘zlashtirish, faollik,
nazariyani amaliyot bilan bog‘lash, ko‘rgazmalilik kiradi. Har bir metod ana
shu prinsiplarga mos holda qo‘llanilgandagina yuqori natija beradi. Masalan,
kimyoviy tajribalarni o‘tkazishda o‘quvchilar faolligini oshirish uchun evristik
va amaliy metodlarni birgalikda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 3
Kimyo fanini o‘qitishda metodlarning didaktik ahamiyati shundaki, ular
nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarni mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, sabab-
oqibat bog‘lanishlarini tushunish, ilmiy xulosa chiqarish, kuzatish va
eksperiment qilishga o‘rgatadi. Masalan, illyustrativ metod orqali o‘quvchi
reaksiya natijasini ko‘z bilan ko‘rsa, evristik metod orqali uni tushunadi, amaliy
metod orqali esa uni takrorlab, xulosa chiqaradi.Metodlarning samarali
qo‘llanishi dars jarayonining sifatini oshiradi, o‘quvchilarda kimyoga nisbatan
qiziqish uyg‘otadi, mustaqil izlanish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Tajribali
3
Abdurahmonova M. ― Kimyo ta’limida innovatsion yondashuvlar. – Toshkent:
“Iqtisodiyot”, 2022. – 175 b.

9o‘qituvchi har bir mavzuga mos metodni tanlay olishi, bir necha metodni
uyg‘unlashtirib qo‘llashi lozim. Chunki kimyo darslari faqat nazariy ma’lumot
berish emas, balki o‘quvchini amaliy faoliyatga tayyorlashni ham ko‘zda tutadi.
kimyo fanini o‘qitishda metodlarning turlari o‘zaro bog‘liq holda ishlatilganda
eng yuqori samaradorlikka erishiladi. Har bir metodning o‘ziga xos didaktik
vazifasi mavjud: og‘zaki metod – bilimni yetkazadi, ko‘rgazmali metod – uni
ko‘rsatadi, amaliy metod – o‘rgatadi, evristik metod – fikrlashga majbur qiladi,
tadqiqot metodlari esa – ilmiy izlanishga yo‘naltiradi. metodlarning didaktik
ahamiyati faqat bilim berish bilan cheklanmay, balki o‘quvchilarni ilmiy
dunyoqarashli, izlanishga qodir, tahliliy fikrlovchi shaxs sifatida tarbiyalashda
namoyon bo‘ladi. Shu boisdan kimyo fanini o‘qitishda metodlarni to‘g‘ri
tanlash, ularni o‘zaro uyg‘unlashtirish va zamonaviy pedagogik texnologiyalar
bilan boyitish — zamonaviy ta’lim jarayonining eng muhim talablaridan biridir.
1.2. Illyustrativ metodning mohiyati, maqsadi va o‘qitish jarayonidagi
o‘rni
Kimyo fanini o‘qitish jarayoni o‘z mohiyatiga ko‘ra, ko‘rgazmalilikka
asoslangan ta’lim yo‘nalishlaridan biridir. Chunki kimyoviy jarayonlar,
moddalarning o‘zgarishi, reaksiyalar natijasida hosil bo‘ladigan yangi
mahsulotlarni o‘quvchi ko‘z bilan ko‘rishi, idrok etishi va tahlil qilishi lozim.
Shu sababli illyustrativ metod — kimyo fanini o‘qitishning ajralmas, eng
samarali va didaktik jihatdan asosli metodlaridan biri hisoblanadi.
Illyustrativ metodning asosiy mohiyati — o‘quv materialini ko‘rish, eshitish
va amaliy kuzatish orqali o‘zlashtirishni ta’minlashdir. Bu metodda o‘qituvchi
faqat so‘z bilan tushuntirib qolmay, balki o‘quvchilarga real tajriba, chizma,
rasm, jadvallar, modellar, videotasvirlar yoki interaktiv taqdimotlar yordamida
tushuntiradi. Shu tariqa mavzu o‘quvchining esida nafaqat nazariy bilim
sifatida, balki vizual (ko‘rgazmali) obraz sifatida ham mustahkamlanadi.

10Kimyo darslarida ko‘pgina tushunchalarni og‘zaki yo‘l bilan tushuntirish
qiyin. Masalan, atom tuzilmasi, ionlarning joylashuvi, reaksiya mexanizmi yoki
molekula modeli haqida faqat so‘z bilan gapirish o‘quvchilarda to‘liq tasavvur
uyg‘otmaydi. Bunday holatda illyustrativ metod yordamga keladi.
Molekulaning uch o‘lchamli modelini ko‘rsatish, reaksiya jarayonining
sxemasini taqdim etish yoki laboratoriyada tajribani amalda bajarish orqali
o‘quvchi mavzuni osonroq, to‘liqroq tushunadi.
Illyustrativ metodning asosiy maqsadi — o‘quvchilarda ko‘rish, tahlil
qilish, solishtirish, umumlashtirish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini
shakllantirishdir. Bu metod o‘quvchilarning diqqatini faollashtiradi, dars
jarayonini jonlantiradi va o‘rganilayotgan mavzuga nisbatan qiziqishni
kuchaytiradi. Shu bilan birga, u nazariy bilimni amaliy ko‘rsatmalar bilan
mustahkamlaydi. Masalan, “Eritma konsentratsiyasini aniqlash” mavzusida
o‘qituvchi tajriba ko‘rsatib bersa, o‘quvchi nafaqat formulani, balki uning real
natijasini ham ko‘radi.
Didaktik nuqtai nazardan illyustrativ metod ko‘rgazmalilik prinsipiga
tayanadi. Bu prinsip “ko‘rish orqali o‘rganish eshitishdan samaraliroq” degan
didaktik qonuniyatga asoslanadi. Mashhur pedagog Y.A. Komenskiy ham
“O‘quvchilar bilimni avvalo ko‘rish, so‘ng idrok etish orqali o‘zlashtiradi”
degan edi. Shuning uchun illyustrativ metod o‘qitishda axborotning tez, aniq va
tushunarli yetkazilishini ta’minlaydi.
Kimyo ta’limida illyustrativ metodning asosiy shakllari quyidagilardan
iborat:
Ko‘rgazmali qurollar — plakatlar, jadvallar, formulalar, sxemalar, modellar.
Laboratoriya tajribalari — o‘qituvchi yoki o‘quvchi tomonidan
bajariladigan amaliy tajribalar.
Multimedia vositalari — videodarslar, animatsiyalar, 3D-modellar, raqamli
simulyatsiyalar.

11Interaktiv doskalar va taqdimotlar — dars jarayonida mavzuni dinamik va
vizual tarzda ko‘rsatish uchun.
Ushbu shakllarning har biri dars jarayonining maqsadiga qarab tanlanadi.
Masalan, moddalarning fizik xossalarini o‘rganishda haqiqiy tajriba samaraliroq
bo‘lsa, murakkab molekulyar tuzilmalarda 3D-model yoki animatsiya eng
yaxshi natija beradi.
Illyustrativ metodning o‘qitish jarayonidagi o‘rni nafaqat bilim berish, balki
o‘quvchilarda ilmiy tafakkur va tahliliy qarashni shakllantirishda ham katta
ahamiyatga ega. O‘quvchilar tajriba natijasini kuzatar ekan, “nima sababdan bu
rang o‘zgardi?”, “nega gaz ajralib chiqdi?”, “reaksiya issiqlik chiqarganmi yoki
yutganmi?” kabi savollarga javob izlaydi. Bu esa o‘quvchini passiv
tinglovchidan faol izlanuvchi shaxsga aylantiradi.
Illyustrativ metod, ayniqsa, evristik va amaliy metodlar bilan uyg‘un holda
qo‘llanganda, yanada yuqori samaradorlik beradi. Masalan, o‘qituvchi dastlab
tajriba ko‘rsatadi (illyustrativ), so‘ng o‘quvchilardan natijani tahlil qilishni
so‘raydi (evristik), keyin o‘quvchilar o‘zlari tajriba bajaradilar (amaliy).
Bunday yondashuv darsni bir tomonlama emas, balki izchil va bosqichma-
bosqich o‘rganish jarayoniga aylantiradi. 4
Bu metodning yana bir muhim jihati shundaki, u o‘quvchilarda abstrakt
tushunchalarni konkret tasvirlar orqali anglash imkonini yaratadi. Masalan,
molekulyar tuzilish, atomlarning o‘zaro joylashuvi yoki reaksiya mexanizmini
modellar yordamida ko‘rsatish, mavzuni yanada oson va tushunarli qiladi. Shu
orqali kimyoviy tushunchalar o‘quvchilarning ongida aniq obraz sifatida
shakllanadi.
Illyustrativ metodning maqsadi — o‘quvchilarga mavzuni faqat yodlash
emas, balki uni anglash va tahlil etish imkoniyatini yaratishdir. U nafaqat bilim
berish, balki bilishga qiziqishni, tajriba o‘tkazish ishtiyoqini uyg‘otadi.
4
To‘xtayeva D. ― Eritmalar konsentratsiyasini o‘qitish metodikasi. – Samarqand: “SamDU
nashriyoti”, 2019. – 156 b.

12Ayniqsa, kimyo fanida murakkab reaksiyalarni yoki ko‘zga ko‘rinmaydigan
jarayonlarni modellash orqali tushuntirish o‘quvchilarda fanga nisbatan ijodiy
qiziqishni oshiradi.Illyustrativ metod kimyo ta’limida ko‘rgazmalilik prinsipini
amalga oshirishning asosiy vositasidir. Bu prinsip o‘quv jarayonini jonlantiradi,
mavzuga hayotiylik baxsh etadi. Misol uchun, kislorodning olish tajribasi,
metallarning kislotalar bilan reaksiyasi yoki elektroliz jarayonini tajriba asosida
ko‘rsatish — bu metodning amaliy ko‘rinishidir.
O‘qituvchi illyustrativ metoddan foydalanganda ko‘rgazmali vositalar
tizimini to‘g‘ri tanlashi muhim. Har bir ko‘rsatma, rasm yoki tajriba
o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga, bilim darajasiga va mavzuning
murakkabligiga mos bo‘lishi kerak. Bu metodni muvaffaqiyatli qo‘llash uchun
o‘qituvchi oldindan puxta tayyorgarlik ko‘rishi, tajribani xavfsiz va aniq tarzda
tashkil etishi lozim.Shuningdek, illyustrativ metodni multimedia vositalari bilan
uyg‘unlashtirish ham zamonaviy ta’limning muhim talabi hisoblanadi. Masalan,
kimyoviy reaksiyalarni animatsiya ko‘rinishida ko‘rsatish, interaktiv
taqdimotlar yoki virtual laboratoriyalar yordamida mavzuni tushuntirish
o‘quvchilarning darsga bo‘lgan e’tiborini kuchaytiradi. Bu esa dars jarayonini
nafaqat qiziqarli, balki samarali qiladi.Illyustrativ metod o‘quvchilarning
emotsional holatini ham ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Chunki ular mavzuni
“ko‘rish”, “kuzatish” jarayonida bilim olishdan zavqlanadi. Shu bilan birga, bu
metod o‘quvchilarda kuzatuvchanlik, mantiqiy tahlil qilish, sabr-toqat va
aniqlik kabi shaxsiy sifatlarni rivojlantiradi.O‘qituvchi ushbu metodni qo‘llash
jarayonida o‘quvchilarni faqat tayyor bilimni qabul qiluvchilar sifatida emas,
balki bilimni faol ishtirokchi tarzida egallovchilar sifatida ko‘radi. Bu
yondashuv kimyo fanining o‘qitish jarayonini biryoqlama nazariy
tushuntirishdan chiqarib, uni faol, jonli va interfaol shaklga keltiradi.Kimyo
ta’limida illyustrativ metodning o‘rni shunchalik muhimki, u boshqa
metodlarning samaradorligini ham oshiradi. Masalan, evristik yoki muammoli
o‘qitish metodlari bilan uyg‘unlashganda o‘quvchi nafaqat ko‘radi, balki

13ko‘rganini izohlaydi, tahlil qiladi va xulosa chiqaradi. Shu yo‘l bilan
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, mantiqiy tafakkur va ijodkorlik rivojlanadi.
Pedagogik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchi mavzuni eshitish orqali
30–35 foiz, ko‘rish orqali 60–70 foiz, amalda bajarish orqali esa 90 foizgacha
o‘zlashtiradi. Shu bois, kimyo ta’limida illyustrativ metodni keng qo‘llash
o‘quvchilarning fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasini sezilarli darajada oshiradi.
Illyustrativ metoddan foydalanishning samaradorligi, avvalo, o‘qituvchining
tayyorgarlik darajasi va metodik yondashuviga bog‘liq. O‘qituvchi ko‘rgazmali
vositalarni mavzuga mos, aniq va tushunarli tarzda tanlashi kerak. Masalan,
“Kislorodning olinishi va xossalari” mavzusida o‘qituvchi tajriba jarayonini
to‘liq ko‘rsatib, hosil bo‘lgan gazning ta’sirini illyustratsiya qilsa, o‘quvchilar
mavzuni nafaqat yodlaydi, balki uni mantiqan tushunadi.Bugungi kunda
raqamli texnologiyalar rivojlanib borayotgani sababli, illyustrativ metodni
interaktiv shaklda amalga oshirish imkoniyatlari kengaydi. Virtual
laboratoriyalar, onlayn kimyo tajribalari, 3D-sxemalar, simulyator dasturlari
o‘quvchilarni tajribani xavfsiz va qiziqarli tarzda o‘rganishga undaydi. Bu esa,
ayniqsa, moddiy bazasi cheklangan maktablarda katta afzallik beradi.
Illyustrativ metodning yana bir muhim jihati — u darsni psixologik jihatdan
yengil va qiziqarli qiladi. O‘quvchi ko‘rish orqali bilim olganida, u mavzuni
eslab qolishda qiyinchilik sezmaydi. Bundan tashqari, bu metod o‘quvchilar
o‘rtasida ijobiy raqobat va faol ishtirokni ta’minlaydi. Masalan, o‘qituvchi
tajriba jarayonini to‘xtatib, o‘quvchilardan “Keyin nima sodir bo‘ladi deb
o‘ylaysiz?” deb so‘rasa, bu darsni interfaol jarayonga aylantiradi.
Illyustrativ metodni samarali tatbiq etish uchun o‘qituvchi quyidagi
bosqichlarga e’tibor qaratishi lozim:
Mavzuga mos illyustratsiyalarni tanlash;
Tajribalarni xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan holda tayyorlash;
O‘quvchilarni jarayonga faol jalb etish;
Har bir tajriba natijasini muhokama qilish;

14Kuzatish natijalaridan umumiy xulosa chiqarish.
Illyustrativ metod kimyo fanini o‘qitishda o‘quvchilarning faolligini
oshiradi, ularni real tajriba va ko‘rish asosida fikrlashga o‘rgatadi, ilmiy
tafakkur va kuzatuvchanlikni shakllantiradi. U nazariy bilimni amaliy tajriba
bilan bog‘lab, dars jarayonining didaktik samaradorligini oshiradi.
1.3. Evristik metodning mazmuni va kimyo darslarida qo‘llash
imkoniyatlari
Evristik metod — bu o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, muammoli vaziyatni
hal etish, yangi bilimlarni izlab topish va o‘z xulosasini shakllantirishga
yo‘naltirilgan o‘qitish usulidir. Bu metodning mohiyati shundan iboratki,
o‘quvchi tayyor ma’lumotni qabul qilmaydi, balki o‘z faol izlanishi orqali
kerakli natijaga erishadi. Evristik yondashuv o‘quv jarayonini faqat bilim berish
emas, balki ijodiy tafakkurni rivojlantirishga qaratadi. Ushbu metodning
asosida “o‘zi topgan bilim — chin bilim” degan didaktik tamoyil yotadi.
Evristik metod o‘qituvchining rahbarligi ostida o‘quvchining faolligini
oshiradi. O‘qituvchi bu jarayonda tayyor bilimni emas, balki yo‘nalish beradi,
savollar orqali o‘quvchini fikrlashga undaydi. Kimyo darslarida bu metod
ayniqsa samarali, chunki ko‘plab kimyoviy hodisalar va qonuniyatlar sabab-
oqibat munosabatlariga asoslanadi. O‘qituvchi o‘quvchilarni tajriba va kuzatuv
orqali ilmiy xulosa chiqarishga yetaklaydi. Masalan, “Nima uchun temir
zanglaydi?” degan savol orqali o‘quvchilar oksidlanish jarayonini o‘zlari izlab
topadilar.
Evristik metodning asosiy maqsadi — o‘quvchilarni faqat faktlarni yod
olishdan emas, balki ilmiy fikrlash, sabab va natijalarni bog‘lash, mustaqil
yechim topishga o‘rgatishdir. Kimyo fanida bu metod orqali o‘quvchilar
moddalar orasidagi bog‘lanishlarni tushunib, o‘z tajribalari asosida yangi
xulosalarga keladilar. Bu esa ularni nafaqat kimyo, balki boshqa tabiiy fanlarga
ham qiziqtiradi.

15Evristik metodni qo‘llashda o‘qituvchi darsni muammoli savoldan
boshlaydi. Masalan, “Nima uchun bir xil sharoitda ba’zi moddalar reaksiyaga
kirishadi, boshqalari esa yo‘q?” degan savol o‘quvchilarda ilmiy qiziqish
uyg‘otadi. Shundan so‘ng o‘quvchilar tajriba, kuzatuv, tahlil va xulosa
chiqarish bosqichlaridan o‘tadilar. Shu jarayonda o‘qituvchi yo‘l-yo‘riq beradi,
ammo to‘liq javobni aytmaydi. Bu o‘quvchini mustaqil fikr yuritishga majbur
qiladi. 5
Evristik yondashuvning muhim jihatlaridan biri — u o‘quvchilarda ijodiy va
tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi. Kimyo darslarida o‘quvchilar modda tuzilishi,
reaksiyalar mexanizmi, tajriba natijalarini tahlil qilishda o‘z mulohazasini
bildiradilar. Bu jarayon ularni ilmiy izlanishga o‘rgatadi, har bir hodisaning asl
sababini topishga yo‘naltiradi. Shu tariqa, o‘quvchi passiv tinglovchidan faol
ishtirokchiga aylanadi.
Kimyo fanida evristik metodni qo‘llashning amaliy imkoniyatlari kengdir.
Misol uchun, o‘qituvchi “Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari” mavzusini
o‘tayotganda, dastlab kislorodli birikmalar haqida savollar beradi, so‘ngra
o‘quvchilar o‘zlari tajriba orqali natijani aniqlaydilar. Natijada ular faqat
nazariy bilim emas, balki amaliy tajribani ham o‘zlashtiradilar. Shunday qilib,
evristik metod o‘quvchilarda fanning hayotiy ahamiyatini tushunish, natijalarni
tahlil qilish, izlanish ko‘nikmalarini shakllantiradi.Evristik metod darsda
muammoli vaziyatlar yaratish orqali ham samarali qo‘llaniladi. Masalan,
o‘qituvchi o‘quvchilarga ikki xil modda — kalsiy karbonat va natriy karbonatni
berib, ularning xossalarini taqqoslashni topshiradi. O‘quvchilar tajriba o‘tkazib,
farqlarini aniqlaydilar va bu orqali umumiy qonuniyatni o‘zlari kashf etadilar.
Bu usul orqali o‘quvchilar nazariyani amaliyot bilan bog‘lashni o‘rganadilar.
Evristik metodni qo‘llashning yana bir afzalligi — o‘quvchilarda mustaqil
qaror qabul qilish, tanqidiy fikrlash va muammoni turli yo‘llar bilan hal etish
5
To‘xtayeva D. ― Eritmalar konsentratsiyasini o‘qitish metodikasi. – Samarqand: “SamDU
nashriyoti”, 2019. – 156 b.

16qobiliyatini rivojlantiradi. Kimyo darslarida bu usul orqali o‘quvchilar bir
masalaga bir nechta yondashuvni sinab ko‘radilar. Bu esa ularni yangilik
yaratishga, ilmiy fikrlashga o‘rgatadi.
Evristik yondashuv o‘qituvchidan ham yuqori darajada metodik
tayyorgarlikni talab qiladi. O‘qituvchi darsni shunday rejalashtirishi kerakki,
unda o‘quvchi izlanishga majbur bo‘lsin, lekin yo‘qolib qolmasin. Savollar
ketma-ketligi, tajriba tanlovi, dars bosqichlari aniq belgilangan bo‘lishi kerak.
Shu tarzda evristik metod dars samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarda bilimga
ishtiyoqni kuchaytiradi. 6
Kimyo darslarida evristik metodni qo‘llash jarayonida quyidagi bosqichlar
amalga oshiriladi: muammo qo‘yish, taxmin ilgari surish, tajriba o‘tkazish,
natijani tahlil qilish, xulosa chiqarish va umumlashtirish. Bu bosqichlarning har
biri o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi. Masalan, “Modda
massasining saqlanish qonuni” mavzusida o‘quvchilar o‘zlari tajriba orqali
qonunni tasdiqlaydilar.
Evristik metodning yana bir muhim afzalligi — u o‘quvchilarda ijobiy
motivatsiyani shakllantiradi. O‘quvchi o‘zi topgan bilimdan zavqlanadi,
muvaffaqiyatini his qiladi va fanga bo‘lgan qiziqishi ortadi. Bu esa kimyo
fanini o‘rganishda barqaror natijaga erishish imkonini beradi. O‘quvchilar o‘z
mehnatining natijasini ko‘rib, ijodiylikka intiladilar. 7
Evristik metod zamonaviy ta’lim konsepsiyalariga ham mos keladi. Chunki
bugungi kunda ta’lim tizimida kompetensiyaga asoslangan yondashuv ustuvor
ahamiyat kasb etmoqda. Evristik metod o‘quvchilarda ilmiy fikrlash,
muammoni hal etish, muloqot va tahlil ko‘nikmalarini rivojlantiradi — bu esa
zamonaviy kimyo o‘qitishining asosiy maqsadlariga to‘la javob
beradi.Shuningdek, evristik metod masofaviy ta’lim, interaktiv darslar va
6
Mamatov R. ― Kimyoviy miqdorlar va ularga doir masalalar. – Toshkent: “O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi” nashriyoti, 2018. – 210 b.
7
Qodirova Z. ― Metodik tavsiyalar: Eritma va konsentratsiya tushunchalari. – Farg‘ona:
“Farg‘ona universiteti nashriyoti”, 2020. – 140 b.

17raqamli platformalar orqali ham qo‘llanilishi mumkin. O‘quvchilarga onlayn
laboratoriyalar, virtual tajribalar, testlar orqali mustaqil izlanish imkoniyati
yaratiladi. Shu bilan birga, evristik yondashuv o‘quvchilarni jamoada ishlash,
fikr almashish va birgalikda xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
Evristik metodning kamchiligi sifatida vaqtning ko‘pligi va o‘qituvchidan
yuqori tayyorgarlik talab qilinishini keltirish mumkin. Biroq uning natijalari bu
kamchiliklarni oqlaydi. Chunki o‘quvchi bilimni o‘z tajribasi orqali
o‘zlashtirganda, bu bilim uzoq vaqt esda qoladi. Shu bois kimyo darslarida
evristik metod o‘qitish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. evristik
metod kimyo ta’limida o‘quvchini markazga qo‘ygan, izlanishga asoslangan va
ijodiy faoliyatni rivojlantiruvchi metoddir. U o‘quvchilarda ilmiy tafakkur,
mustaqil fikrlash, muammoni tahlil qilish, tajriba asosida xulosa chiqarish kabi
ko‘nikmalarni shakllantiradi. Natijada, kimyo darslari nafaqat bilim manbai,
balki o‘quvchilar tafakkurini rivojlantiruvchi, izlanishga undovchi, ilmiy
dunyoqarashni shakllantiruvchi jarayonga aylanadi.

18II BOB. Kimyo ta’limida illyustrativ va evristik metodlardan
foydalanishning amaliy yo‘nalishlari
2.1. Illyustrativ metod asosida kimyo darslarini tashkil etishning
samarali usullari
Illyustrativ metod — bu o‘quv jarayonida bilimni ko‘rsatma vositalar,
tasviriy materiallar va amaliy misollar orqali o‘zlashtirishga qaratilgan
metoddir. Bu metodning asosiy maqsadi o‘quvchilarda o‘rganilayotgan
mavzuga nisbatan aniq tasavvur hosil qilish, murakkab tushunchalarni
ko‘rgazmali shaklda ifodalash va idrokni chuqurlashtirishdir. Kimyo fanida
ushbu metod alohida ahamiyatga ega, chunki kimyoviy jarayonlarni ko‘z bilan
ko‘rish yoki moddalarning o‘zgarishini bevosita kuzatish o‘quvchilarda bilimni
mustahkamlashga yordam beradi.Illyustrativ metodning samaradorligi, eng
avvalo, o‘qituvchi tomonidan tanlangan ko‘rgazmali vositalarning to‘g‘ri
tanlanishiga bog‘liq. Kimyo darslarida bu vositalar — tajriba jihozlari,
modellar, sxemalar, grafiklar, videomateriallar, virtual laboratoriyalar yoki
kimyoviy reaksiyalarni aks ettiruvchi animatsiyalar bo‘lishi mumkin. Bunday
yondashuv o‘quvchilarni mavzuga jalb etadi, bilimni hissiy idrok orqali
mustahkamlaydi va mavzuni esda saqlashni osonlashtiradi. 8
Illyustrativ metod kimyo darslarida murakkab mavzularni sodda,
ko‘rgazmali shaklda tushuntirishda ayniqsa muhimdir. Masalan, “Moddalarning
atom tuzilishi” yoki “Kimyoviy bog‘lanish turlari” mavzularida atom modellari,
elektron qatlamlari yoki molekula tuzilmasini ko‘rsatuvchi maketlardan
foydalanish o‘quvchilarning mavzuni chuqurroq anglashiga imkon beradi.
Ko‘rish orqali o‘rganilgan ma’lumot o‘quvchining xotirasida uzoq saqlanadi.
8
Po‘latova M. ― Kimyoviy hisoblashlar va ularni o‘qitish bosqichlari. – Toshkent: “Ziyonet
nashriyoti”, 2018. – 178 b.

19Darsni tashkil etishda illyustrativ metoddan foydalanishning samarali yo‘li
— bu “ko‘rsatish, tushuntirish va tahlil qilish” tamoyiliga asoslanishdir.
O‘qituvchi avval ko‘rgazmali vosita yordamida jarayonni ko‘rsatadi, so‘ng
uning mohiyatini tahlil qiladi, keyin esa o‘quvchilar bilan birgalikda natijani
muhokama qiladi. Shu tarzda o‘quvchilar nafaqat ko‘radilar, balki sabab-oqibat
bog‘lanishlarini ham o‘zlashtiradilar.
Kimyo fanining o‘ziga xosligi shundaki, u nazariy bilimlar bilan bir qatorda
amaliy tajribalarni ham talab etadi. Illyustrativ metod bu ikki jihatni
birlashtiradi. Masalan, “Kislorodning olinishi va xossalari” mavzusida
o‘qituvchi tajriba ko‘rsatadi: margimush va kaliy xlorat aralashmasidan
kislorod ajralishini kuzatish orqali o‘quvchilar gazning paydo bo‘lishini
bevosita ko‘radilar. Bu tajriba ularda kimyoviy jarayon mohiyatini to‘liq
anglashni ta’minlaydi.
Illyustrativ metodni samarali qo‘llash uchun darsdan oldin o‘qituvchi
tayyorgarlikni puxta amalga oshirishi zarur. Har bir ko‘rgazma vositasi
maqsadga muvofiq tanlanadi, xavfsizlik qoidalari hisobga olinadi, tajriba uchun
kerakli jihozlar tayyorlanadi. Dars davomida o‘qituvchi o‘quvchilarning
e’tiborini muhim jihatlarga qaratadi, savollar beradi, kuzatish asosida tahlil
qilishga undaydi.
Bugungi kunda axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi illyustrativ
metod imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. Interaktiv doskalar, 3D
animatsiyalar, raqamli laboratoriyalar, onlayn kimyoviy simulyatorlar
yordamida o‘qituvchi murakkab reaksiyalarni real holatda ko‘rsatmasdan ham
o‘quvchiga tushunarli tarzda yetkazishi mumkin. Bu, ayniqsa, xavfli
moddalardan foydalanish zarur bo‘lgan holatlarda juda qulaydir.
Illyustrativ metodni samarali tashkil etish uchun o‘qituvchi quyidagi
bosqichlarga amal qilishi tavsiya etiladi:
Darsning maqsadini aniqlash va unga mos ko‘rgazma vositalarini tanlash.
Tajriba yoki tasvirni o‘tkazishdan avval o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish.

20Ko‘rsatish jarayonida asosiy jihatlarni izohlash.
O‘quvchilarning mustaqil kuzatuviga imkon berish.
Natijalarni birgalikda muhokama qilib, umumiy xulosaga kelish.
Bu bosqichlar o‘quv jarayonini tizimli tashkil etishga yordam beradi.
Natijada o‘quvchilar bilimni passiv qabul qilmay, balki faol tahlil qiladi,
kuzatadi va o‘z fikrini shakllantiradi. Shu tarzda dars nafaqat o‘qituvchining
monologi, balki ikki tomonlama muloqot jarayoniga aylanadi.
Illyustrativ metodning yana bir samarali usuli — bu taqqoslash asosida
o‘qitishdir. Masalan, o‘qituvchi “metallar va metallmaslarning xossalari”ni
o‘rgatishda ularning reaksiya holatini ko‘rsatadi. O‘quvchilar natriy va
oltingugurtning kislorod bilan reaksiyalarini kuzatish orqali ular o‘rtasidagi
farqni aniq ko‘radilar. Bu taqqoslash orqali bilimlar yanada
mustahkamlanadi.Shuningdek, illyustrativ metod laboratoriya ishlarida ham
muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar o‘zlari tajriba o‘tkazish jarayonida
kuzatuvchanlik, tahlil va natija chiqarish ko‘nikmalarini egallaydilar. Masalan,
“Kislorodning olinishi” yoki “Kislotaning metall bilan reaksiyasi” mavzularida
o‘quvchi o‘zi tajriba o‘tkazganida, bilimni mustahkam eslab qoladi.Illyustrativ
metodni o‘quvchilarning yosh va tayyorgarlik darajasiga qarab moslashtirish
ham muhim. Boshlang‘ich bosqichda oddiy ko‘rsatma tajribalar va rasmlar
ishlatilsa, yuqori sinflarda murakkab animatsiyalar, laboratoriya sinovlari va
nazariy tahlillar bilan uyg‘unlashtirish maqsadga muvofiqdir.Bu metodning
samarali ishlashi uchun o‘qituvchi darsni interfaol shaklda olib borishi kerak.
“Savol–javob”, “Fikrlar jadvali”, “Kuzatish natijasi bo‘yicha xulosa” kabi
usullar darsni jonlantiradi. O‘quvchilar faolligi oshadi, ular o‘z fikrlarini dalillar
bilan asoslashga harakat qiladilar.
Zamonaviy kimyo ta’limida illyustrativ metodni STEAM yondashuvi
(Science, Technology, Engineering, Art, Mathematics) bilan uyg‘unlashtirish
ham samarali natija beradi. Masalan, o‘quvchilar moddaning molekulyar

21modelini yasash, reaksiya jarayonini grafik yoki maket shaklida tasvirlash
orqali o‘z ijodiy tafakkurini namoyon etadilar.
Illyustrativ metoddan foydalangan holda o‘qituvchi o‘quvchilarning ko‘p
kanalli idrokini faollashtiradi: ular bir vaqtning o‘zida ko‘radi, eshitadi,
fikrlaydi va xulosa chiqaradi. Bunday darslar o‘quvchilarda chuqur, barqaror
bilim hosil qiladi. Shuningdek, o‘quvchilarning kimyo faniga bo‘lgan ijobiy
munosabati kuchayadi.Shu bilan birga, illyustrativ metodning o‘ziga xos
kamchiliklari ham mavjud — masalan, o‘qituvchidan katta tayyorgarlik talab
qilinadi, texnik vositalarning yetishmasligi yoki vaqt chegarasi ba’zan cheklov
tug‘diradi. Ammo to‘g‘ri rejalashtirilgan dars bu kamchiliklarni bartaraf etadi.
Masala 1. Gaz hajmini ko‘rgazmali usulda aniqlash
Vaziyat: O‘qituvchi kolba ichida natriy karbonat (Na CO ) va xlorid₂ ₃
kislotani (HCl) aralashtiradi. Gaz ajraladi.
Savol: Agar 1 mol Na CO reaksiyaga kirishsa, necha mol CO ajraladi?
₂ ₃ ₂
Reaksiya: Na CO + 2HCl → 2NaCl + H O + CO ↑
₂ ₃ ₂ ₂
Yechish:
Ko‘rinib turibdiki, 1 mol Na CO dan 1 mol CO hosil bo‘ladi.
₂ ₃ ₂
1 mol gaz — 22,4 l hajmga teng.
Javob: 1 mol Na CO dan 22,4 litr CO hosil bo‘ladi.
₂ ₃ ₂
Ko‘rgazmali natija: Tajribada gaz pufakchalari ajralib chiqishi orqali
o‘quvchilar jarayonni bevosita ko‘radilar.
Masala 2. Eritma rangini kuzatish orqali tahlil
Vaziyat: O‘qituvchi temir(III) xlorid (FeCl ) eritmasiga kaliy geksatsionid
₃
(K [Fe(CN) ]) qo‘shadi.
₄ ₆
Savol: Qanday o‘zgarish sodir bo‘ladi?
Yechish:
Fe³ + [Fe(CN) ] → Fe [Fe(CN) ] (temir-ferrotsianid — ko‘k cho‘kma)
⁺ ₆ ⁴⁻ ₄ ₆ ₃
Ko‘rgazma orqali: O‘quvchilar ko‘k cho‘kma hosil bo‘lishini kuzatadilar va bu
orqali ionlararo reaksiyalarni tushunadilar.

22Masala 3. Eritma kontsentratsiyasini aniqlash (ko‘rgazmali titrlash tajribasi)
Vaziyat: 25 ml NaOH eritmasi 0,1 M HCl bilan titrlanmoqda. Neytrallanish
nuqtasiga 20 ml HCl ketdi.
Savol: NaOH eritmasining konsentratsiyasini aniqlang.
Yechish:
C V = C V₁ ₁ ₂ ₂
C = (C × V ) / V = (0,1 × 20) / 25 = 0,08 M
₁ ₂ ₂ ₁
Javob: NaOH eritmasi 0,08 M.
Illyustrativ izoh: Tajriba paytida indikator rangining o‘zgarishi (masalan,
fenolftalein pushtadan rangsiz holatga o‘tishi) orqali o‘quvchilar titrlash
jarayonini ko‘rish orqali o‘rganadilar.
2. Evristik metod asosidagi masalalar
Bu metodda o‘qituvchi tayyor yechim bermaydi, balki o‘quvchini savollar,
yo‘naltirishlar, izlanish va mantiqiy fikrlash orqali yechim topishga undaydi.
Masala 1. Suv tarkibini aniqlash (muammoli savol asosida)
Savol: Suv molekulasi nega ikki atom vodorod va bitta atom kisloroddan
iborat? Agar atomlar soni o‘zgarsa, moddaning xossasi o‘zgaradimi?
O‘quvchilarning izlanishi:
O‘qituvchi ularni dalil topishga yo‘naltiradi.
Tajriba: Vodorod va kislorodni elektroliz orqali olish.
Natija: 2:1 hajm nisbatda ajraladi.
Demak, suv molekulasi H O shaklida tuzilgan, atomlar nisbati modda xossasini
₂
belgilaydi. Bu evristik usul orqali o‘quvchilar o‘zlari “kashf” qilishadi.
Masala 2. Reaksiya yo‘nalishini taxmin qilish
Vaziyat: O‘qituvchi savol beradi: “Agar mis (Cu) ni kumush nitrat (AgNO )
₃
eritmasiga solsangiz, qanday o‘zgarish kuzatiladi?”
O‘quvchilar fikrlaydi:
Mis metallmi? Ha.
Kumush ham metall. Lekin qaysi biri faolroq?

23Faollik qatorini eslaydilar: Cu — Ag dan faolroq.
Cu → Cu² + 2e , Ag + e → Ag⁺ ⁻ ⁺ ⁻
Eritmadan kumush cho‘kadi, eritma ko‘k rangga kiradi.
Bu usulda o‘quvchilar tayyor yechimni emas, mantiqiy tahlil orqali javob
topadilar.
Masala 3. Reaksiya tenglamasini mustaqil tuzish
Savol: “Agar oltingugurt kislorodda yonsa, qanday modda hosil bo‘ladi? U
suv bilan reaksiyaga kirishadimi?”
Izlanish jarayoni:
O‘quvchilar o‘ylaydi: oltingugurt yonishi → oksid hosil qiladi.
O‘qituvchi yo‘naltiradi: qaysi oksid? (SO )
₂
SO + H O → H SO (sulfat kislotasi emas, balki sulfit kislota)
₂ ₂ ₂ ₃
Shundan keyin o‘qituvchi savol beradi: “SO hosil bo‘lsa, qanday kislota
₃
bo‘ladi?”
O‘quvchilar tahlil qilib: SO + H O → H SO (sulfat kislotasi) degan xulosaga
₃ ₂ ₂ ₄
keladilar. Bu orqali o‘quvchilar mavjud bilim asosida yangi bilim hosil qilishni
o‘rganadilar.
2.2. Evristik metod orqali o‘quvchilarda ilmiy fikrlash va muammoli
vazifalarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish
Evristik metod — bu o‘quvchilarni tayyor bilimlarni yodlash emas, balki
o‘z mustaqil izlanishlari, kuzatishlari va tahlillari orqali yangi bilimni topishga
yo‘naltiradigan o‘qitish usulidir. “Evristika” so‘zi yunoncha “heurisko”
so‘zidan olingan bo‘lib, “topaman”, “kashf qilaman” ma’nosini anglatadi.
Shundan kelib chiqib, evristik metodning asosiy maqsadi — o‘quvchini faol
ishtirokchi, izlanayotgan shaxs sifatida shakllantirishdir. Kimyo fanida bu
metod ilmiy tafakkurni rivojlantirish, tajribaviy tahlil qilish va muammoli
vaziyatlarni yechish orqali ijodiy fikrlashni kuchaytirishga qaratiladi.

24Evristik metodning mohiyati shundaki, o‘qituvchi o‘quvchilarga tayyor
javoblarni bermaydi, aksincha, savollar, muammoli vaziyatlar, tajribalar orqali
ularni o‘ylashga, taxmin qilishga, sinovdan o‘tkazishga undaydi. Bunday
yondashuv natijasida o‘quvchi “nimaga?”, “nega?”, “qanday?” kabi savollarga
mustaqil javob izlaydi va ilmiy xulosa chiqarishni o‘rganadi. Shu sababli
evristik metod kimyo fanida o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini, mantiqiy
fikrlashini, ilmiy tahlil ko‘nikmalarini rivojlantirishda eng muhim metodlardan
biridir.
Evristik metoddan foydalanishda o‘qituvchi quyidagi bosqichlarni amalga
oshiradi:
Muammoli vaziyat yaratish – o‘quvchilar e’tiborini jalb qiladigan, javobi
noma’lum bo‘lgan savol yoki tajriba orqali ularni o‘ylashga undash.
Taxmin (gipoteza) ilgari surish – o‘quvchilar o‘z taxminlarini bildiradilar,
o‘qituvchi ularni yo‘naltiradi.
Tajriba yoki tahlil bosqichi – taxmin to‘g‘riligini tekshirish uchun tajriba
o‘tkaziladi yoki hisoblash amalga oshiriladi.
Natijani muhokama qilish – o‘quvchilar natijani izohlaydilar, tahlil qiladilar
va ilmiy xulosa chiqaradilar.
Bu jarayon orqali o‘quvchi mustaqil fikrlaydi, o‘z qarashlarini dalillar bilan
asoslashni o‘rganadi va o‘z tajribasidan yangi bilim hosil qiladi. Bu metod
ayniqsa kimyoviy hodisalar va reaksiyalar sabablarini tushuntirish, nazariy
qonuniyatlarni amaliy misollar bilan bog‘lashda juda foydalidir.
Evristik metod asosida dars jarayonini tashkil etish namunasi:
Masalan, o‘qituvchi quyidagi savol bilan darsni boshlaydi:
“Nima uchun temir nam havoda zanglaydi, lekin zang hosil bo‘lish tezligi
ayrim hollarda farq qiladi?”
O‘quvchilar turli taxminlarni bildiradilar: ba’zilar namlik miqdori sabab
bo‘ladi desa, boshqalar harorat, havo tarkibidagi gazlar ta’sir qiladi deb
o‘ylaydi. Keyin o‘qituvchi tajriba o‘tkazadi:

25— Birinchi probirkada temir mixni quruq havo sharoitida saqlaydi;
— Ikkinchi probirkada nam sharoitda;
— Uchinchi probirkada esa sho‘r suvda.
Bir necha kun o‘tib natijalar taqqoslanadi: eng kuchli zang sho‘r suvdagi
mixda hosil bo‘ladi. Shundan o‘quvchilar o‘zlari xulosa chiqaradilar: “Zanglash
tezligi suv va tuzlarning mavjudligiga bog‘liq”. Bu jarayon evristik metodning
mohiyatini to‘liq ochib beradi — bilimni o‘quvchining o‘zi kashf qiladi.
Evristik metod asosida yechilgan masalalar misollari:
Masala 1:
Savol: Nega NaOH eritmasi bilan CuSO eritmasini aralashtirganda moviy₄
cho‘kma hosil bo‘ladi?
— O‘quvchilar tajriba o‘tkazadilar va reaksiya natijasida Cu(OH) cho‘kmadek
₂
modda hosil bo‘lishini kuzatadilar.
CuSO + 2NaOH → Cu(OH) ↓ + Na SO
₄ ₂ ₂ ₄
O‘quvchi xulosa qiladi: bu reaksiya cho‘kma hosil bo‘lish reaksiyasi ekan.
Masala 2:
Savol: Agar metall kislotaga solinsa nima bo‘ladi? Barcha metallar bir xil
reaksiyaga kirishadimi?
— O‘quvchilar mis, rux va magniy bilan tajriba o‘tkazadilar. Faqat faol metall
(Mg, Zn) kislotani vodorod ajratib parchalaydi.
Zn + 2HCl → ZnCl + H ↑
₂ ₂
Bu misolda o‘quvchi o‘rganadi: metall faolligi kimyoviy reaksiyaga kirishish
qobiliyatini belgilaydi.
Masala 3:
Savol: Agar ikki eritma aralashtirilganda gaz chiqsa, bu qanday turdagi reaksiya
bo‘ladi?
— O‘quvchilar Na CO va HCl ni aralashtirib, CO gazi ajralishini kuzatadilar.
₂ ₃ ₂
Na CO + 2HCl → 2NaCl + H O + CO ↑
₂ ₃ ₂ ₂

26Bu evristik tarzda o‘quvchiga kislota va tuz o‘zaro ta’siri natijasida gaz hosil
bo‘lishini kashf qilish imkonini beradi.
Evristik metodning o‘ziga xos jihati shundaki, u o‘quvchining faol
fikrlovchi sifatida dars jarayonida bevosita ishtirokini ta’minlaydi. O‘quvchi
o‘zi “kashf etgan” bilimni eslab qoladi, uni keyinchalik boshqa vaziyatlarga
tatbiq eta oladi. Bu metod shuningdek o‘quvchilarning muammoli vaziyatlarni
tahlil qilish, mustaqil qaror qabul qilish, mantiqiy va tanqidiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Zamonaviy ta’limda evristik metod ko‘pincha
muammoli ta’lim, tadqiqotli o‘qitish, loyihaviy faoliyat, interaktiv savol-javob
kabi shakllar bilan uyg‘unlashadi. Kimyo fanida bu usullar orqali o‘quvchilar
laboratoriya tajribalari, hisoblash masalalari va nazariy qonuniyatlarni amaliy
misollar bilan bog‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.Masalan, “Kislorodli va
kislorodsiz oksidlanish jarayonlari” mavzusida o‘qituvchi muammoli vaziyat
yaratadi: “Nega yog‘och yonishda kislorod kerak, lekin temir zanglayotganda
ham kislorod ta’sir qiladi?” O‘quvchilar fikr yuritib, har ikkala jarayonning
mohiyati oksidlanish ekanini o‘zlari kashf qiladilar. Bu evristik fikrlashning
yuksak namunasi hisoblanadi.
Evristik metod orqali o‘quvchi “tayyor bilimni olishchi” emas, balki
“bilimni yaratadigan” shaxsga aylanadi. U o‘z fikrini himoya qilishni, tajriba
orqali isbotlashni, dalil keltirishni o‘rganadi. Shu bois, bu metod
o‘quvchilarning ilmiy tafakkurini rivojlantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Evristik metod o‘qituvchi uchun ham katta imkoniyat yaratadi. Chunki u
dars jarayonini jonlantiradi, har bir o‘quvchining qiziqish darajasiga qarab
ishlash imkonini beradi. O‘quvchilar orasida bahs-munozaralar, fikr
almashishlar yuz beradi, bu esa hamkorlikda o‘qitishning zamonaviy
tamoyillariga mos keladi.
2.3. Illyustrativ va evristik metodlarning ta’lim natijalariga ta’siri:
tajriba-sinov natijalari va tahlil

27Illyustrativ va evristik metodlarning kimyo ta’limidagi o‘rni va
samaradorligini aniqlash maqsadida tajriba-sinov ishlari o‘tkazildi.
Tadqiqotning asosiy maqsadi — bu metodlar orqali o‘quvchilarda bilimlarni
ongli ravishda o‘zlashtirish, ilmiy fikrlash, muammoli vaziyatlarni hal qilish va
ijodiy faoliyatni rivojlantirish darajasini aniqlashdan iborat bo‘ldi. Tajriba
ishlari o‘rta ta’limning 9-sinf kimyo darslarida amalga oshirildi.
Sinov ikki guruhda olib borildi:
Tajriba guruhi — illyustrativ va evristik metodlar asosida darslar
o‘tkazilgan o‘quvchilar.
Nazorat guruhi — an’anaviy (ma’ruza va izoh) usullar asosida dars
o‘tkazilgan o‘quvchilar.
Dastlab, har ikki guruh o‘quvchilarining boshlang‘ich bilim darajalari
maxsus diagnostik test orqali aniqlanib, ular deyarli teng ko‘rsatkichga ega
ekanligi ma’lum bo‘ldi. Shundan so‘ng, 4 hafta davomida tajriba guruhi
darslarida illyustrativ (ko‘rgazmali tajribalar, grafik va modellashtirish usullari)
hamda evristik (muammoli savollar, izlanishli topshiriqlar) metodlari asosida
mashg‘ulotlar o‘tkazildi.
Tajriba darslari quyidagi bosqichlarda tashkil etildi:
Muammoli vaziyat yaratish – dars boshida o‘quvchilarni fikrlashga
undovchi savol yoki hodisa taqdim etildi.
Evristik izlanish – o‘quvchilar taxminlarni ilgari surib, o‘z fikrlarini himoya
qilishga o‘rgatildilar.
Illyustrativ tajribalar – o‘qituvchi kimyoviy hodisani tajriba orqali namoyish
etdi, o‘quvchilar kuzatish asosida xulosalar chiqardilar.
Tahlil va umumlashtirish – o‘quvchilar o‘z fikrlarini dalillar bilan
asosladilar, dars yakunida ilmiy xulosa shakllantirildi.
Natijada o‘quvchilarning faolligi, mustaqil fikrlashi, tahliliy yondashuvi
an’anaviy darslarga qaraganda ancha yuqori bo‘lgani kuzatildi. Quyidagi
jadvalda tajriba natijalari tahlili keltiriladi:

28Jadval 1. Illyustrativ va evristik metodlar asosida o‘quvchilarning
o‘zlashtirish natijalari tahlili
Ko‘rsatkichlar Tajriba
guruhi (%) Nazorat
guruhi (%) O‘zgarish
(%)
Bilimni tushunish va
izohlash darajasi 87 62 +25
Amaliy topshiriqlarni
bajarish aniqligi 83 59 +24
Mustaqil fikrlash va xulosa
chiqarish qobiliyati 81 54 +27
Muammoli masalalarni
yechish qobiliyati 78 49 +29
Fan bo‘yicha qiziqish va
ishtirok faolligi 90 65 +25
O‘rtacha natija 83,8 57,8 +26
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, illyustrativ va evristik metodlardan
foydalanilgan darslar o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasini, balki ularning
fikrlash, izlanish va amaliy faoliyat ko‘nikmalarini ham sezilarli darajada
oshirgan. O‘quvchilar o‘z fikrlarini dalillash, xulosalar chiqarish, sabab-oqibat
bog‘lanishlarini aniqlashda faol ishtirok etdilar.
Tajriba davomida o‘quvchilarda kuzatilgan o‘zgarishlar:
Kimyoviy jarayonlarga qiziqish ortdi;
Darslarda savol-javob, munozara, tahlil faol bo‘ldi;
Mustaqil laboratoriya ishlari aniqlik va ongli tahlil asosida bajarildi;
O‘quvchilarning “tushunib o‘rganish” ko‘nikmasi shakllandi;

29Nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash imkoniyati kengaydi.
Evristik metodlar o‘quvchilarda “fikr yuritish madaniyati”ni shakllantirdi.
Ular dars jarayonida o‘qituvchi savollariga tayyor javobni kutmasdan, o‘z
taxminlarini bildiradilar, tajribalar orqali ularni tekshiradilar. Bu jarayon
o‘quvchilar tafakkurining mustaqilligini ta’minlab, ularni tahlilchi, izlovchi,
dalil keltiruvchi shaxs sifatida shakllantirdi.
Illyustrativ metodlar esa bilimni ko‘rish, kuzatish va tasavvur orqali
mustahkamlashga xizmat qildi. Tajribalarda kuzatilgan natijalar o‘quvchilarda
kimyoviy hodisalarning mohiyatini tushunish, modda holatlari o‘zgarishini
tahlil qilish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantirdi.Masalan, “Gaz
qonunlari” mavzusini o‘qitishda illyustrativ metod asosida gaz hajmining bosim
va haroratga bog‘liqligini tajriba orqali namoyish etish o‘quvchilarga Boyle–
Mariott va Sharl qonunlarini ko‘rgazmali ravishda anglash imkonini berdi. Shu
bilan birga, evristik usulda “Nega issiqda sharning hajmi oshadi?” savoliga
o‘quvchilarning o‘zlari izlanish orqali javob topishdi.
Tajriba darslarining yakunida o‘tkazilgan test natijalari quyidagicha bo‘ldi:
Tajriba guruhining 85% o‘quvchilari 4–5 baho oldi,
Nazorat guruhida esa bu ko‘rsatkich atigi 58% ni tashkil etdi.
Bu esa o‘quvchilarning faollik darajasi va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarida
27% ga yaqin farq borligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, tajriba yakunida o‘quvchilardan o‘tkazilgan so‘rovnoma
natijalari shuni ko‘rsatdiki:
92% o‘quvchi evristik metodlar darsni qiziqarliroq qiladi, deb hisoblaydi;
88% o‘quvchi tajriba asosida o‘rganilgan mavzularni uzoq eslab qolganini
bildirgan;
84% o‘quvchi esa kimyo faniga bo‘lgan munosabati o‘zgarganini tan olgan.
Tajriba-sinov natijalari tahlili shuni ko‘rsatadiki, illyustrativ va evristik
metodlarni uyg‘un qo‘llash natijasida:
o‘quvchilarning bilim sifati oshdi;

30ilmiy fikrlash ko‘nikmalari shakllandi;
mantiqiy tahlil va mustaqil xulosa chiqarish qobiliyati rivojlandi;
amaliy bilimni qo‘llay olish malakasi mustahkamlandi;
fan bo‘yicha motivatsiya va qiziqish oshdi.
Bu metodlarning samaradorligi o‘qituvchining darsni muammoli-izlanishli
shaklda tashkil etish mahoratiga ham bevosita bog‘liqdir. O‘qituvchi dars
davomida o‘quvchilarni passiv tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi sifatida
shakllantirsa, har bir tajriba, har bir savol ularning tafakkurini rivojlantirish
vositasiga aylanadi.Evristik va illyustrativ metodlarning sinov natijalari kimyo
fanini o‘qitishda an’anaviy metodlarga nisbatan yuqori natija berishini isbotladi.
Bu yondashuvlar o‘quvchini “tayyor bilim oluvchi”dan “bilim yaratuvchi”ga
aylantiradi, bu esa bugungi ta’lim paradigmasining eng muhim talabi
hisoblanadi.

31 Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida kimyo ta’limida illyustrativ va
evristik metodlardan foydalanishning nazariy hamda amaliy jihatlarini chuqur
o‘rganishga harakat qildim. Tadqiqot davomida bu metodlar o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash, kuzatish, tahlil qilish va ilmiy xulosa chiqarish ko‘nikmalarini
shakllantirishda nihoyatda muhim o‘rin tutishini angladim.
Illyustrativ metod yordamida o‘quvchilar mavzuni faqat tinglab emas, balki
tajriba, rasm, sxema, modellar orqali ko‘rish, tasavvur qilish va o‘z tajribasi
asosida tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa o‘qitish jarayonida ularning
faol ishtirokini ta’minlaydi, fanga qiziqishini oshiradi. Ayniqsa, kimyo fanidagi
murakkab jarayonlar va reaksiyalarni illyustratsiya orqali ko‘rsatish o‘quvchilar
uchun o‘zlashtirishni osonlashtiradi.Evristik metod esa, aksincha, o‘quvchini
tayyor bilimni qabul qiluvchi emas, balki yangi bilimni izlab topuvchi va
yaratuvchi sub’ekt sifatida shakllantiradi. Men uchun aynan shu metod
o‘quvchida ijodiy va ilmiy fikrlashni rivojlantirishda eng samarali yo‘l ekanligi
ma’lum bo‘ldi. Muammoli savollar, tajriba asosida xulosaga kelish, fikr yuritish
va bahslashish jarayonlari evristik yondashuvning asosini tashkil
etadi.Shuningdek, tajriba-sinov ishlari tahlili shuni ko‘rsatdiki, illyustrativ va
evristik metodlarni uyg‘un qo‘llash kimyo fanini o‘qitishda ta’lim sifati va
natijadorligini sezilarli oshiradi. O‘quvchilar faolligi, mustaqil ishlash
qobiliyati, ilmiy terminologiyani to‘g‘ri qo‘llash malakasi ortadi.Menimcha,
zamonaviy ta’lim tizimida aynan shu ikki metod — ko‘rsatmalilik va ijodiy
izlanish uyg‘unligi — o‘qitish samaradorligini belgilovchi asosiy vosita
hisoblanadi. Shu sababli kelgusida o‘qituvchi sifatida o‘z amaliyotimda
illyustrativ va evristik metodlarni darslarning markaziy qismiga aylantirishni
maqsad qilaman.

32Bu metodlar nafaqat bilim beradi, balki o‘quvchida hayotiy muammolarga
ilmiy yondashuvni, mustaqil fikr yuritishni, tajriba asosida to‘g‘ri qaror qabul
qilishni o‘rgatadi. Natijada, kimyo fani orqali nafaqat nazariy, balki hayotiy va
amaliy tafakkurga ega, ilmiy fikrlovchi shaxs shakllanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Sattorov A. ― Kimyo fanini o‘qitish metodikasi. – Toshkent: “Fan va
texnologiya” nashriyoti, 2018. – 224 b.
2. Xaydarov N. ― Umumiy kimyo asoslari: O‘quv qo‘llanma. – Toshkent:
“Universitet” nashriyoti, 2019. – 312 b.
3. Turg‘unov O. ― Eritmalar kimyosi va hisoblash masalalari. – Toshkent:
“O‘qituvchi”, 2020. – 188 b.
4. Sharipova Sh. ― Kimyoviy hisob-kitoblar metodikasi. – Toshkent: “Fan va
taraqqiyot”, 2021. – 200 b.
5. Abdurahmonova M. ― Kimyo ta’limida innovatsion yondashuvlar. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2022. – 175 b.
6. To‘xtayeva D. ― Eritmalar konsentratsiyasini o‘qitish metodikasi. –
Samarqand: “SamDU nashriyoti”, 2019. – 156 b.
7. Jalilov S. ― Analitik kimyo: nazariya va amaliyot. – Toshkent: “Yangi asr
avlodi”, 2020. – 320 b.
8. Mamatov R. ― Kimyoviy miqdorlar va ularga doir masalalar. – Toshkent:
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” nashriyoti, 2018. – 210 b.
9. Yo‘ldoshev N. ― Kimyo darslarida interaktiv metodlar. – Toshkent:
“O‘qituvchi”, 2021. – 165 b.
10. Qodirova Z. ― Metodik tavsiyalar: Eritma va konsentratsiya tushunchalari.
– Farg‘ona: “Farg‘ona universiteti nashriyoti”, 2020. – 140 b.
11. Eshqobilov B. ― Kimyo o‘qitishning nazariy asoslari. – Toshkent: “Fan va
innovatsiya”, 2019. – 250 b.
12. Sobirov I. ― Eritmalar kimyosi va laboratoriya mashg‘ulotlari. – Andijon:
“AndDU nashriyoti”, 2022. – 198 b.

3313. Po‘latova M. ― Kimyoviy hisoblashlar va ularni o‘qitish bosqichlari. –
Toshkent: “Ziyonet nashriyoti”, 2018. – 178 b.
14. Karimov D. ― O‘quvchilarda tahliliy fikrlashni rivojlantirishda kimyo
fanining o‘rni. – Toshkent: “Innovatsiya Press”, 2021. – 132 b.
15. G‘ulomova S. ― Maktab kimyo kursida miqdoriy hisoblash masalalari. –
Buxoro: “BuxDU nashriyoti”, 2019. – 166 b.
16. Abdug‘afforov L. ― Kimyoviy birliklar va konsentratsiyalar nazariyasi. –
Toshkent: “Fan va ta’lim”, 2020. – 214 b.
17. Rahimova N. ― Kimyo darslarida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish. –
Toshkent: “O‘qituvchi”, 2023. – 180 b.
18. Hasanov Sh. ― STEM yondashuvi asosida kimyo o‘qitish. – Toshkent:
“Innovatsion ta’lim” nashriyoti, 2022. – 208 b.
19. https://www.edu.uz
20. https://www.tdpu.uz
21. https://www.ziyouz.uz
22. https://www.pedagog.uz
23. https://www.kitob.uz

Kimyoda illyustrativ va evristik metodlar

Купить

Похожие документы
Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish kurs ishi
Tabiiy gaz tarkibidan propan fraksiyasini ajratib olish
Akrolein
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining analitik kimyoda qo’llanilishi
Luminessent titrlash metodi