Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 140.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Klassik iqtisodiy maktab vujudga kelishi va yakunlanishi ahamiyati

Sotib olish
Klassik iqtisodiy maktab vujudga kelishi va yakunlanishi ahamiyati 0 MUNDARIJA: Kirish ……………………………………………………………………………..3 I.BOB.KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING VUJUDGA KELISHI……..5 1.1. U. Pettining iqtisodiy ta’limoti………………………………………………..5 1.2.P. Buagilberning iqtisodiy ta’limoti…………………………………………..10 1.3. Fizokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri………………………….12 II.BOB.KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING RIVOJLANISHI VA YAKUNLANISHI. ………………………………………………………………18 2.1.Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi…………………………………….18 2.2.Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi…………………………………….23 Xulosa ……………………………………………………………………………..35 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………………36 1 KIRISH Mustaqil taraqqiyot yo`liga o`tgan o`zbekistonlik olimlar oldida, ko`pgina fanlar kabi, iqtisodiyot fani borasida ham katta ishlarni amalga oshirish vazifasi turibdi. Iqtisodiyot insoniyat tarixi kabi qadimiydir. Iqtisodiyotga oid fikr, g`oya, qarash, nazariya va ta'limotlar ham ko`p ming yillik tarixga ega. Lekin ularning asosiy qismi yozuv paydo bo`lganidan so`ng, yozma manbalardan bizgacha yetib kelgan. Bu manbalar, ulardagi g`oyalar avvalo insoniyatning muqaddas mulkidir, uni topish, o`rganish va kelajak uchun saqlash savobli bo`lsa, ulardagi nodir fikrlarni hayotga tatbiq etish ham nazariy, ham amaliy ahamiy`t kasb etadi, katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Iqtisodiyot baynalmilal xodisa bo`lib, uning oldida turgan vazifalar barcha xalqlar va mamlakatlar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha natijalarga erishganlar. Hozirgi davrda ham bozor iqtisodiyotining prinsiplari hamma uchun bir xil bo`lishiga qaramasdan natijalar turlichadir.XVIII asr oxirida klassik iqtisodiy maktab vakillari Adam Smit va David Rikardo obyektiv, ya'ni inson xohishiga bog`liq bo`lmagan, ammo, ular tomonidan o`rganilishi mumkin bo`lgan qonunlar asosida amal qiluvchi xo`jalik tizimi to`g`risidagi ta'limotni yaratdilar. Ularning fikricha, davlatning iqtisodiy siyosati bu qonunlarga xilof bo`lmay, aksincha, bu qonunlarga suyanishi kerak, ana shunda iqtisodiyot ravnaq topadi va aksincha. Demak, bu qonun va qonuniyatlarni bilish, ulardan amaliyotda to`g`ri foydalanish hayot talabi bo`lib bormoqda. Uzoq o`tmishdagi ko`pgina o`gitlar, hayotiy tajribalar, allomalarning fikri va g`oyalari hozirgi kunda asqotmoqda, ularni o`rganish va eng muhimi hayotga tadbiq etish zarur. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi deyarli to`rt ming yillik rivoji davomida bir qancha bosqichlarni bosib o`tdi. Ularning turli yo`nalishlari va maktablari mavjud (1-chizmaga qarang). Hozirgi 2 davrda O`zbekiston Respublikasidagi 60 dan ortiq oliy o`quv yurtlarining ko`pchiligida, iqtisodiyot universiteti, in-stituti, ayrim fakul'tet va guruhlarida "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" iqtisodiy zarur fan sifatida o`qitilmoqda. Ayrim akademiya, kollej, iqtisodiy yo`nalishdagi litsey, o`rta maktablarda "Iqtisodiyot tarixi" va "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" ham maxsus fan sifatida o`qitilmoqda. Ammo bu fanlarni o`qish va o`qitish bilan bog`liq bo`lgan uslubiy ishlar aslini olganda bir kafedrada olib borilmoqda. Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo bo’lishi (Angliyada) XVII asrga to’g’ri keladi. XVI asrning o’rtalarida boshlangan manufaktura davri XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi. Ayni paytda, qishloq xo’jaligida ham kapitalizm rivojlana boshladi. Buyuk Britaniya iqtisodiyoti dunyoda eng rivojlangan mamlakatga aylandi. XVIII asrga kelib bu erda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari faqat savdoda emas, balki sanoat va qishloq xo’jaligida ham g’alaba qozondi. Bu jarayon mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga yo’l ochib berdi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik berishga harakat qilgan kapitalistik tuzumning afzalliklarini nazariy jihatdan asoslab beradigan iqtisodiy ta’limotlar endi taqozo etila boshladi. 1 Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishida klassik iqtisodiy maktabning rivojlanish tarixi haqida yozildi. Maqolada klassik iqtisodiy davrda yashab ijod qilgan turli xil shaxslar va ularning fikrlari haqida aytib o’tiladi. Kurs ishining vazifasi: Klassik iqtisodiy maktab, ekonomik jarayonlarni tushunish va tahlil qilishda tizimli va nazariy yondashuvni o'rgatadi. Uning 1 Jo‘raev T.T., D. Tojiboeva Iqticodiyot nazapiyaci (ko‘pgazmali qo‘llanmalap va tect cavollapi 1-kicm). - T.:"Fan va texnologiya", 2012 3 vazifalari o'rtacha bozorda qo'llaniladigan bazi omillarni ta'riflash, tovarlar va xizmatlarni narxlari, daromad, ishlab chiqarish va sarmoyani qanday qilib ta'minlash, budjetni qanday ishlatish, pul moliyasining o'zgarishi va boshqa asosiy iqtisodiy muddatlar bilan bog'liq konseptlarni izoxlashdan iborat 4 I.BOB.KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING VUJUDGA KELISHI 1.1. U. Pettining iqtisodiy ta’limoti Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo bo`lishi (Angliyada) XVII asrga to`g`ri keladi. XVI asrning o`rtalarida boshlangan manufaktura davri XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi. Ayni paytda, qishloq xo`jaligida ham kapitalizm rivojlana boshladi. Buyuk Britaniya iqtisodiyoti dunyoda eng rivojlangan mamlakatga aylandi. XVIII asrga kelib bu yerda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari faqat savdoda emas, balki sanoat va qishloq xo`jaligida ham g`alaba qozondi. Bu jarayon mamlakatning sotsial - iqtisodiy taraqqiyotiga yo`l ochib berdi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik berishga harakat qilgan kapitalistik tuzumning afzalliklarini nazariy jihatdan asoslab beradigan iqtisodiy ta’limotlar endi taqozo etila boshladi. Demak, bu davrga kelib iqtisodiy ta’limotlarni rivojlantirish uchun, ya’ni iqtisodiyotni ob’ektiv tahlil qilish uchun qulay sharoit yaratildi. Mana shu sharoitda yashab, ijod qilgan U. Petti, A. Smit, D. Rikardo, F. Kene va klassik siyosiy iqtisod maktabining boshqa vakillari iqtisodiyotni ilmiy nuqtai nazardan tadqiqot qildilar. Haqiqatan ham mazkur davr yangi klassik siyosiy iqtisod maktabining boshlanganini bildiradi. Uning klassik deb atalishining asosiy sababi, eng avvalo, shundan iboratki, uning ko`plab nazariy va metodologik qoidalari chinakam ilmiy bo`lib, ular zamonaviy iqtisodiy nazariya asosini tashkil etadi. Aynan klassik siyosiy iqtisod vakillari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan maqomiga ega bo`ldi. Angliyada klassik siyosiy iqtisod maktabining dastlabki vakili U. Petti bo`lsa, Frantsiyada - P. Buagilber, F. Kene, A. Tyurgo hisoblanadi. Keyinchalik bu maktab ta’limoti A. Smit, D. Rikardo J.B. Sey, T. Maltus 5 tomonidan rivojlantirildi va J.S. Mill, K. Marks tomonidan yakunlandi. Ularni biz keyingi mavzularda ko`rib chiqamiz. 2 Uilyam Petti (1623-1687) - Angliya klassik siyosiy iqtisodining asoschisidir. K. Marks so`zi bilan aytganda U. Petti «Siyosiy iqtisodning otasi... buyuk tadqiqotchi - iqtisodchi». U. Petti har tomonlama yuksak bilimli odam bo`lgan. U Angliyaning janubidagi Romsi shahrida xunarmand-matochi oilasida tug`ildi. O`n to`rt yoshida ota kasbini egallashdan voz kechgan U. Petti uydan chiqib ketadi va kemada yollanma moryak (yunga) bo`lib xizmat qiladi. Oradan bir yil o`tgach taqdir taqozosi bilan oyog`i lat egan U. Petti Frantsiya hududidagi bir qirg`oqqa qoldirib ketiladi. Bu notanish chet o`lkalarda lotin tilini bilganligi tufayli, u Kan kollejiga qabul qilindi va tinglovchi sifatida moddiy jihatdan ta’minlandi. Kollej unga frantsuz va grek tillarini, matematika, astronomiyani o`rganishga imkoniyat yaratib berdi. 1640 yili kollejni bitirib, U. Petti Londonga qaytib keldi. Keyinchalik Oksford universitetida tibbiyot sohasida taxsil oldi. 1650 yili 27 yoshida U. Petti fizika bo`yicha doktorlik darajasini oldi, Angliya kollejlarining birida professor bo`lib ishladi. U. Petti iqtisodiy muammolarga bag`ishlangan «Soliqlar va yig`imlar to`g`risida traktat» (1662y), «Donishmandlarga so`z» (1665y), «Irlandiyaning siyosiy anatomiyasi» (1672y), «Siyosiy arifmetika» (1683y) va boshqa asarlarni yozdi. U. Petti dastlab o`z asarlarida merkantilistlarning ijobiy savdo balansi g`oyasini va sanoatni rag`batlantirish maqsadida davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini qo`llab quvvatladi. Ammo U. Petti asta-sekin tadqiqot ob’ektini o`zgartirdi va asosiy e’tiborni savdo muammosidan ishlab chiqarish muammosiga 2 Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie sistemi: formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i K, 2015. - 876 s. 6 qaratdi. Uning qayd qilishicha, boylik ishlab chiqarishda yaratiladi, muomala sohasida esa u faqat taqsimlanadi. 3 Boylik va pul nazariyalari Merkantilistlardan farqli ravishda, U. Petti fikri bo`yicha, nafaqat qimmatli metall va toshlar hamda pul boylik hisoblanadi, balki mamlakatning yeri, uylar, kemalar, tovarlar va xatto uy jihozlari ham boylikni tashkil etadi. Bu masala bo`yicha o`z fikrini rivojlantirib bizning davrda keng tarqalgan «Mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasi» degan iborani ishlatdi. Mamlakat boyligini ko`paytirish uchun U. Petti qamoq jazosi o`rniga pul jarimasini joriy etish zarurligini, pul to`lashga «qurbi etmagan o`g`rilarni» esa «qullikka» mahkum etishni, ishlashga majbur qilishni tavsiya etadi. Bu merkantilistlarga qarama-qarshi tarzda, boylik, eng avvalo, mehnat bilan yaratilishini bildiradi, ya’ni xo`jalik hayotidagi pulning «asosiy» rolini inkor etadi. U. Petti bu fikrni rivojlantirib chetga pul chiqarishni ta’qiqlash bema’ni narsa ekanligini ko`rsatib o`tadi. Davlatning bunday hatti-harakati, uning fikri buyicha, mamlakatga chetdan tovar keltirishni man etish bilan bir narsadir. U. Petti bu fikrlari bilan o`zini pulning miqdoriy nazariyasi tarafdori ekanligini ko`rsatdi va muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori to`g`risidagi qonuniyatni tushunganligini namoyish etdi. Ammo shu bilan birga uning iqtisodiyotdagi pulning rolini yuzaki tushunganligi aniq ko`rinadi. Bir tomondan, pulning miqdoriy nazariyasi haqiqatdan ham «pul o`z-o`zidan boylik mazmunini anglatmasligini» ko`rsatdi, ikkinchi tomondan esa - U.Petti va undan keyingi boshqa klassik iqtisodiy nazariya mualliflari, M.Blaug so`zi bilan aytganda, u (pulning miqdoriy nazariyasi) asosiy e’tiborni pulning muomala vositasi sifatidagi 3 Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet. 7 roliga qaratgan holda, tovar va pul bozorlari o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni keltirib chiqaruvchi pulning qimmatni saqlash vositasi sifatidagi funktsiyasini inkor etdi. Shuning uchun merkantilizmga nisbatan to`g`ri tanqidlari bilan birga, U. Pettining bu borada noto`g`ri tushunchalari ham bo`lgan. Masalan, u savdo va savdo kapitalining milliy boylik yaratishdagi ishtirokini inkor etdi va hatto savdogarlar sonini ancha kamaytirishni qattiq turib ma’qulladi. U. Petti savdogarlarni davlatning «qonini» taqsimlash bilan shug`ullanuvchi «o`yinchilar»ga o`xshatadi. U «qon» deganda qishloq xo`jaligi va sanoat mahsulotlarni nazarda tutadi. Qiymat nazariyasi U. Pettining merkantilistlar g`oyasiga bo`lgan salbiy ko`z qarashi nafaqat boylikning mohiyatini va uni ko`paytirish yo`llarini tahlil qilishda, balki tovarlar qiymatining yaratilish tabiatini va bozorda ularning qimmati darajasiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashda ham o`z ta’sirini ko`rsatdi. Bu boradagi uning tadqiqotlari keyinchalik uni qiymatning mehnat nazariyasining birinchi muallifi deb tan olinishiga sabab bo`ldi. Umuman olganda, qiymatning mehnat nazariyasi klassik iqtisodiy maktabning asosiy belgilaridan biri hisoblanadi. U. Petti nazariyalarining birida aytilishicha, tovar qiymati kumush qazib oluvchi mehnat bilan yaratiladi va uning «tabiiy bahosi» hisoblanadi; kumush qiymatiga tenglashtiriligan tovarlar qiymati esa ularning «haqiqiy bozor bahosi» hisoblanadi. Ikkinchi bir joyda qayd qilinishicha, tovar qiymati mehnat va yer ishtirokida yaratiladi. Ya’ni U. Pettining o`zi aytganidek «Kemaning yoki kamzul (syurtuk)ning qiymati qandaydir yer miqdori va qandaydir mehnat miqdori qiymatiga teng, chunki har ikkalasi - kema ham, kamzul ham - yer va inson 8 mehnati bilan yaratiladi». Bundan ko`rinib turibdiki, U. Pettida tovar bahosi asosida sarfli mexanizm yotadi. Daromadlar nazariyasi Ishchilarning, pul kapitali va yer egalarining daromadlari to`g`risida U. Petti aytib o`tgan qoidalar keyinchalik klassik iqtisod maktabi vakillarining nazariy izlanishlari uchun asos bo`lib xizmat qildi. U. Petti ishchining daromadi sifatidagi ish haqini mehnatning bahosi deb hisobladi va uning darajasini ishchining yashashi uchun zarur bo`lgan vositalar minimumi bilan ifodaladi. U. Petti har bir ishchi «yashash, mehnat qilish va ko`payishi uchun» kerakli narsani olsa bas, degan xulosaga keldi. Buni u nazariy jihatdan isbotlab bermoqchi bo`ldi: agar ishchiga ko`rsatilgan minimumdan ikki baravar ko`p haq to`lansa u chog`da, ishchi ikki marta kamroq ishlaydi, bu esa jamiyat uchun shuncha miqdordagi mehnat boy berilganini bildiradi. U. Pettining ish haqi to`g`risidagi mazkur qoidasi «klassik maktabning» ko`pchilik vakillari nazariy tadqiqotlarining asosini tashkil etdi. Masalan, U. Pettidan keyin, D. Rikardo va T. Maltus ish haqini ishchi mehnatining bahosi sifatida tavsiflab, uni ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo`lgan vositalar minimumi bilan bog`lab tushuntirganlar. U. Petti dehqonchilikda yaratilgan mahsulot qiymati bilan uni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar o`rtasidagi farqni renta deb atagan. Uning fikri bo`yicha renta qishloq xo`jaligida tuproq unumdorligining har xilligidan va yer uchaskasining bozorga uzoq-yaqin joylashishidan kelib chiqadi. Bundan biz U. Pettining birinchilardan bo`lib differentsial renta tushunchasini ilgari so`rganligini ko`ramiz. U. Petti yer bahosi muammosini juda qiziq va noyob tarzda hal etishga o`ringan. Lekin u bu muammoni to`g`ri echa olmadi. Uning fikricha yerni sotib 9 oluvchi har yili renta olish huquqini qo`lga kirituvchi shaxsdir. Shuning uchun yerning bahosi bir yillik muayyan miqdordagi rentaga teng bo`lishi kerak. Ammo u bu miqdorni ilmiy jihatdan aniqlab bera olmadi, ya’ni yerning bahosini keltirib chiqarish uchun bir yillik rentani ko`paytirish mumkin bo`lgan sonni topa olmadi. Bu savolni echish uchun U. Petti rentani 21 yilga ko`paytirishni tavsiya etadi. Negaki uning tasdiqlashicha faqat uch avlod vakillari: buva (50 yosh), ug`il (28 yosh) va nevara (7 yosh) -birgalikda 21 yil yashashlari mumkin. Shuning uchun muayyan yer uchastkasining qiymatini tashkil etuvchi bir yillik renta summasi usha uch avlod kishilarining birgalikda yashash yiliga teng bo`lishi kerak. Shu sababli yerning qiymati ham taxminan shuncha miqdordagi bir yillik renta summasiga teng. Shu bilan birga uning yer bahosini aniqlashdan kelib chiqadigan ssuda kapitali bilan yerdan olinadigan yillik renta o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik g`oyasi iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida ijobiy rol o`ynadi. Buni keyinchalik K. Marks qayd qilib o`tadi. Ma’lum ma’noda xuddi shunday fikr Y. Shumpetrning iqtisodiy qarashlarida ham uchraydi. Uningcha, birorta kapitalist yer uchastkasini ushbu uchastkadan olinishi mumkin bo`lgan rentaga teng foiz keltirishi mumkin bo`lgan pul summasidan yuqori ham, past ham baholashi mumkin emas. Bironta yer egasi o`z uchastkasini undan olinadigan rentaga teng foiz keltiruvchi pul summasidan kamiga sotmaydi. Ammo u o`sha summadan ko`pini ham ololmaydi, negaki bunday summani to`lashga rozi bo`lgan kapitalistga birdaniga juda ko`p yer uchastkalari taklif qilinadi. U. Petti birinchilardan bo`lib raqamlarni, hisob-kitoblarni, statistik ma’lumotlarni va statistik tahlil uslublarini (iqtisodiy statistikani u «Siyosiy arifmetika» deb atagan) keng qo`lladi. Uning asarlarida milliy boylik va milliy 10 daromad statistikasiga, aholi sonini va uning tuzilishini hisoblashga, mehnat resurslarining qimmatini aniqlashga katta e’tibor beriladi. Unda o`z davri uchun ancha aniq bo`lgan mamlakat milliy boyligining hisoblari mavjud edi. Bu yerda U. Petti boylik tarkibiga ishchi kuchini ham kiritgan. U jamiyatning har xil ixtisoslikka bo`lgan ehtiyojini, jumladan zarur bo`lgan tibbiyot xodimlarining sonini hisoblab chiqdi. Ushbu hisoblar tufayli U. Petti har xil ixtisoslik bo`yicha ikkita Angliya universitetida nechta talaba ta’lim olishi kerakligini aniqlab berdi. Uning tomonidan boylikning asosiy ko`rinishi pul degan g`oya ham inkor etildi. U. Pettining hisobi bo`yicha Angliyada pul miqdori uning jami boyligining 3% dan ortmaydi. Haqiqatda milliy boylikning asosi - bu mol- mulk (yer, uy, transport vositalari, chorva va boshqalar). 1.2.P. Buagilberning iqtisodiy ta’limoti Frantsiya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi Per Buagilber (1646-1714) hisoblanadi. U Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi U. Petti kabi professional iqtisodchi-olim bo`lgan emas. P. Buagilber xuddi otasiga o`xshab huquqshunoslikdan ta’lim oldi. 31 yoshida Normandiyada sudyalik lavozimini egalladi. U bu lavozimda 25 yil mobaynida, ya’ni deyarli umrining oxirigacha ishladi, faqat o`limidan ikki oy oldin bu lavozimni katta o`g`liga topshirib ketdi. Sinchkov aql, jamiyatdagi yuqori ijtimoiy mavqe P. Buagilberda mamlakatning iqtisodiy muammolarini bilishga, XVII asrning oxiri XVIII asrning boshidagi Frantsiya viloyatlaridagi aholi turmush darajasining pastligi sabablarini aniqlashga bo`lgan qiziqish o`yg`otdi. U o`zining birinchi islohotlar to`g`risidagi mulohazalarini (merkantilistlarga qarshi) 50 yoshida yozgan «Frantsiyadagi vaziyatning mufassal tavsifi, uning farovonligining pasayishi sabablari va qayta tiklanishining oddiy usullari...» asarida e’lon qildi. P. Buagilber bu asarida 11 merkantilizm iqtisodiy siyosatini qattiq tanqid qildi. Bu siyosatning boshida o`sha davrdagi Lyudovik XIV qirolligida moliya vaziri lavozimini egallab turgan Jan Batist Kolber turar edi. U Frantsiya tovarlari eksportini rag`batlantirishni, Frantsiyaga keladigan import tovarlarni esa cheklashni, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiga yuqori soliq belgilashni qonunlashtirgan. Bu sanoat ishlab chiqarishiga hamda bir butun milliy iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko`rsatdi. Iqtisodiyotdagi salbiy holatlarni bartaraf etish yo`llarini aniqlash P. Buagilberning keyingi, XVIII asrning boshida chop etilgan asarlarining ham asosiy vazifasi hisoblanadi. Ularda P. Buagilber merkantilizmni tanqid qilishni davom ettirdi, islohotlar zarurligini asoslab berdi, iqtisodiy o`sishning va davlat boyligining asosi deb bilgan qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish muammolariga alohida e’tibor qaratdi. Bunday ko`z karash Frantsiya iqtisodiy qarashlarida XVIII asrning yarmigacha saqlanib qoldi. Chunki o`sha davrda sotsial-iqtisodiy rivojlanishdagi qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining hal qiluvchi rolini targ`ibot qiluvchi fiziokratizm ancha kuchaygan edi. 1707 yili P. Buagilberning «Frantsiyani qoralash» asari chop etildi. Unda Frantsiyaning kambag`allik holati ko`rsatildi, merkantilistik siyosat qoralandi. Iqtisodiy islohotlar o`tkazish to`g`risida yangi g`oyalar ilgari surildi. Biroq ular o`zi ishongan va umid qilgan hukumat vazirlari tomonidan ham e’tiborga olinmadi, qo`llab quvvatlanmadi. Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida va Frantsiyada bozor munosabatlarining shakllanishida P. Buagilberning hissasi katta bo`ldi. Aynan uning asarlari merkantilistik g`oyalarning batamom obro`sizlanishi va Frantsuz klassik iqtisodiy maktabining shakllanishi uchun nazariy-metodologik asos bo`lib xizmat kildi. U 12 Pettidan qat’i nazar, mamlaktning boyligi pul miqdoridan iborat emas, balki barcha foydali narsa va ne’matlardan tashkil topadi degan kontseptsiyani ilgari surdi. Nazariy qoidalarning o`ziga xosligi P. Buagilberning muhim yutug`i, U. Pettiga o`xshab, qiymatning mehnat nazariyasini «asoslab» berishi hisoblanadi. Bunda u bozorda tovarlar o`rtasidagi almashuv nisbatlari mexanizmini sarflangan mehnat miqdori yoki ish vaqtini hisobga olgan holda tahlil qiladi. Bu kontseptsiya nomukammal bo`lishiga qaramasdan (uning asosida sarfli printsip yotadi) o`z davri uchun u, albatta, progressiv hisoblanadi, negaki merkantilistlarning bahoning shakllanishida pulning tabiiy roli to`g`risidagi kontseptsiyasidan keskin farq qiladi. P. Buagilber merkantilizmni ko`p jihatdan to`g`ri tanqid qilish bilan birga, pulning iqtisodiyotdagi rolini mensimagan holda, mamlakatning iqtisodiy o`sishida qishloq xo`jaligi rolini mutlaqlashtirdi, boylikni ko`paytirishdagi sanoat va savdoning ahamiyatini inkor etdi. Klassik iqtisodiy nazariya vakillari ichida u pulni bekor kilish mumkin va zarur deb hisoblagan yagona iqtisodchi hisoblanadi, uningcha pul tovarlarning «haqiqiy qiymatlari» bo`yicha ayirboshlanishini buzadi. Birinchi Frantsuz klassigining fikri bo`yicha iqtisodiyotdagi asosiy soha savdo emas, balki ishlab chiqarish, eng avvalo, qishloq xo`jaligi hisoblanadi. P. Buagilber o`z asarlarida iqtisodiyotning «tabiiy» qonunlari to`g`risida qayd qilib o`tadi. Davlat yuqori soliqlarni joriy etish yoki protektsionizm siyosatini qo`llash bilan ularga halaqit bermasligini tavsiya etadi. 1.3. Fizokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri Fiziokratlar (lat. - tabiat, xukmronlik) - bu XVIII asrdagi frantsuz iqtisodchilari, klassik siyosiy iqtisod vakillaridir. Fiziokratlar maktabi Frantsiyada feodalizmdan kapitalizmga o`tish davrida vujudga keldi. Bu tasodifiy hol emas edi. 13 O`sha davrda Frantsiyada manufaktura ancha rivojlangan bo`lsada, ammo mamlakat hali ham agrar holatda edi. Aholining asosiy qismi qishloqlarda yashar, milliy boylikning 2/3 qismi shu sohada yuzaga keltirilar edi. Qishloq xo`jaligi ahvolini yaxshilash tadbirlari fiziokratlar tadqiqotlarining asosini tashkil etadi. Ular qishloq xo`jaligini iqtisodiyotning yagona unumli sohasi deb hisobladilar. Ularning fikricha, boylik faqat qishloq xo`jaligida yaratiladi, sanoat va savdoda esa u qayta ishlanadi va qayta taqsimlanadi, xolos. Shunga ko`ra fiziokratlar tadqiqotni muomala sohasidan ishlab chiqarish sohasiga olib o`tdilar va bu bilan kapitalistik tizimning keyingi tahlili uchun asos yaratdilar. F. Kene – fiziokratlar ta’limotlarining asoschisi Fransua Kene (1694-1774) - fiziokratlar maktabining asoschisidir. F. Kene har tomonlama bilimli olim bo`lib, Versal yaqinida kambag`al dehqon oilasida dunyoga keldi. U yoshligidan tibbiyotga qiziqdi va bu sohada ta’lim oldi. Keyinchalik tibbiyot amaliyoti unga shuhrat keltirdi. 1752 yilda Kirol Lyudovik XV saroyida tabiblik qildi. Tibbiyot va biologiyaga oid ko`pgina asarlar yaratdi. F. Kene iqtisodiyot muammolari bilan oltmish yoshidan boshlab bevosita shug`ullana boshladi. Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, F. Kenening iqtisodiy g`oyalari qirol saroyida - Versalda yuzaga keldi. U umrining oxirigacha o`sha yerda yashadi va ijod qildi. F. Kenening «Fermerlar», «Don», «Aholi», «Soliqlar» nomli dastlabki iqtisodiy maqolalari Didro va D. Alamber tomonidan chop etilgan «Qomus» da e’lon qilindi. 1758 yilda uning asosiy asari «Iqtisodiy jadval» dunyoga keldi. F. Kene nafaqat fiziokratizm maktabi asosini yaratdi, balki uning nazariy va siyosiy dasturini ham shakllantirdi. Uning fiziokratik g`oyalarini keyinchalik A. Tyurgo va boshqa bir qator Frantsuz iqtisodchilari davom ettirdilar va targ`ibot qildilar. 14 Shunday qilib, haqiqiy fiziokratlar maktabi yoki o`sha davr tili bilan aytganda «iqtisodchilar maktabi» tarkib topdi. Uning eng rivojlangan davri XVIII asrning 60-70 yillariga to`g`ri keladi. O`rganish metodi F. Kenening iqtisodiy tadqiqotining metodologik maslagi (platformasi) ni uning tomonidan ishlab chiqilgan tabiiy tartib to`g`risidagi kontseptsiya tashkil etadi. Uningcha, mazkur kontseptsiyaning huquqiy asosi xususiy mulkni, shaxsiy manfaatlarni muhofaza qiluvchi va takror ishlab chiqarishni va moddiy boyliklarni to`g`ri taqsimlashni ta’minlovchi davlatning jismoniy va ma’naviy qonunlari hisoblanadi. Tabiiy tartib tabiatda, tirik organizmda, hayvonot dunyosida mavjud bo`lgan tabiiy qonunlar bilan boshqarilib turiladi. F. Kenening yozishicha, tabiiy tartibning mohiyati shundaki, bir odamning shaxsiy manfaati boshqalarning umumiy manfaatidan ajralgan bo`lishi mumkin emas. Bu esa erkinlik hukmronlik qilgan sharoitda bo`ladi. Ana shunda dunyo o`z-o`zidan harakatlanadi. Shu bilan birga F. Kene ogohlantirib o`tadi: «Yuqori hokimiyat» oqsuyaklardan yoki yirik yer egalari vakillaridan tashkil topishi mumkin emas; ular birga qo`shilib qonunning o`zidan ancha kuchli hokimiyat tashkil etishi, millatni qul qilishi, adolatsizlikni keltirib chiqarishi, yirtqichlarcha zulm o`tkazishi va o`ta ketgan beboshlikni keltirib chiqarishi mumkin». U, yuqori davlat hokimiyati tabiiy tartib qonunlarini yaxshi biladigan, o`qimishli bir shaxs ko`lida bo`lishini maqsadga muvofiq deb hisoblagan. Sof mahsulot to`g`risidagi ta’limot F. Kenening nazariy merosida uning sof mahsulot (xozir uni milliy daromad deb atashadi) to`g`risidagi ta’limoti muhim o`rin egallaydi. Uning fikriga ko`ra, sof mahsulotning manbai yer va unga sarflangan qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida 15 band bo`lgan kishilarning mehnati hisoblanadi. Demak, boylikning (sof mahsulot) ko`payishi ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lgan «yer in’omidir». Shu boisdan davlat sanoatni emas, balki qishloq xo`jaligini rag`batlantirish to`g`risida g`amxo`rlik qilishi kerak. F. Kene «Dehqonlar kambag`al bo`lsa qirollik kambag`al bo`ladi, qirollik kambag`al bo`lsa qirol kambag`al bo`ladi» deb, hukumatni ishontirishga harakat qilgan. Savdo va sanoat boylik yaratmaydi, negaki savdogar va xunarmandlar qishloq xo`jaligida yaratilgan boylikni faqat bir joydan ikkinchi bir joyga etkazish va o`zgartirish bilan shug`ullanadi. Shuning uchun savdo va sanoat «unumsiz» hisoblanadi. U yerdagi tovarning o`sgan qiymati faqatgina savdo va sanoat xarajatlarini qoplash vositalarini o`z ichiga oladi, sof mahsulot esa bunda ko`paymaydi. Keyinchalik A. Smit fiziokratlarning sanoatning «unumsizligi» to`g`risidagi g`oyasiga qarshi chiqadi va sanoatda ham boylik yaratilishini ko`rsatib beradi. F. Kene merkantilistlarning boylik savdoda yaratiladi degan tezisini tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, muomalada tovarlarning ayirboshlanishi ekvivalentli bo`ladi, ya’ni teng qiymatli tovarlar ayirboshlanadi. Demak, ayirboshlashda qiymatning hech qanday o`sishi sodir bo`lmaydi. F. Kene pulni foydasi yo`q boylik hisoblagan, unga faqat savdodagi vositachi sifatida qaragan. Shunga muvofiq, uningcha, davlatning boyishi pul kapitalining o`sishga emas, balki qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishiga bog`liq bo`ladi. Sinflar nazariyasi F. Kene o`zi ishlab chiqqan unumlilik qoidasiga asoslangan holda jamiyatni uch sinfga ajratib ko`rsatib beradi: unumli sinf, unumsiz sinf, mulkdorlar sinfi. Unumli sinf - bu qishloq xo`jaligida ish bilan band bo`lgan barcha kishilar, dehqon va fermerlar ham kiradi. Ular sof mahsulot yaratadilar. «Unumsiz» sinf - bular 16 xunarmandlar, ishchilar, savdogarlar, xizmatkorlar, to`ralar, ya’ni dehqonchilikdan boshqa sohada ish bilan band bo`lgan kishilar. Ular faqat o`zlarini ta’minlaydilar, o`z iste’moliga qanchalik mahsulot kerak bo`lsa, shunchalik mahsulot yaratadilar. Ular jamiyat uchun foydali, ammo o`zining ham, jamiyatning ham boyligini ko`paytirmaydi, shu ma’noda unumsizdir. Mulkdorlar sinfi yer egalari, unga qirol va ruhoniylar ham kiradi. Mulkdorlar sinfi sof foydani olishga haqli, negaki ular o`z paytida yerlarni o`zlashtirgan, yerning unumdorligini oshirgan. Mulkdorlar tomonidan olinadigan daromad - bu ularning oldin qilgan xarajatlari uchun in’om. Albatta, jamiyatning sinflarga bunday bo`linishi noto`g`ridir. A. Smit fiziokratlarning bu boradagi ko`z qarashini kinoyali ravishda shunday deydi: agar ularning mantig`iga amal kilsak, unda faqat ikki farzand ko`radigan har qanday nikohni unumsiz deb tan olish kerak bo`ladi. Kapital nazariyasi Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to`g`risidagi birinchi chuqur nazariy tushunchani F. Kene ilgari surdi. Merkantilistlar kapitalni pul bilan bir narsa deb hisoblagan bo`lsalar, F. Kene fikriga ko`ra «pul unumsiz boylik bo`lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi». Uning atamasi bo`yicha qishloq xo`jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish tsikllarida foydalaniladigan barcha narsalar «dastlabki avanslar» deyiladi (Hozirgi zamon atamasi bo`yicha - asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish tsiklida ishlatiladigan urug`lik, em-xashak, ishchilarning mehnat haqi va boshqalarni u «har yilgi avanslar»ga kiritdi (Hozirgi zamon atamasi buyicha - aylanma kapital). Ammo F. Kenening xizmati faqat kapitalni ishlab chiqarishdagi roliga qarab uni asosiy va aylanma kapitallarga bo`lishdangina iborat emas. Undan tashqari, u aylanma 17 kapital bilan birga asosiy kapital ham xarakatda bo`lishini ishonarli qilib isbotlab berdi. Takror ishlab chiqarish nazariyasi Iqtisodiy ta’limotlarning rivojlanishida F. Kenening mashhur «Iqtisodiy jadval» asari juda katta rol o`ynadi. Bu asarda ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni birinchi marta makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi. F. Kene jamiyatdagi uchta sotsial guruhlar-sinflar o`rtasida mahsulot va pulning ayirboshlanish jarayonini ko`rsatib berdi. Takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishda baholarning o`zgarmasligi asos qilib olinadi. (Bunda almashuv ekvivalentlik tamoyili asosida ro`y berayapti deb faraz qilinadi). Bu jarayon tashqi bozor ta’sirisiz, ya’ni faqat ichki bozor sharoitida yuz berayapti deb qaraladi. «Jadvaldagi» takror ishlab chiqarishning boshlang`ich nuqtasi yaratilgan bir yillik mahsulot hisoblanadi. F. Kene statistik hisob-kitoblarga asoslangan holda Frantsiya dehqonchiligidagi yalpi mahsulot qiymatini 5 mlrd. livrga (livr - o`sha paytdagi Frantsiya pul birligi) baholadi (oziq-ovqat 4 mlrd. livrni, xom ashyo 1 mlrd. livrni tashkil etadi). Bu mahsulotdan tashqari fermerlar o`tgan yilgi hosilni sotishdan olgan 2 mlrd. livrga ega. Bu pulni ular mulkdorlarga ijara haqi sifatida yer uchun to`laydilar. Unumsiz yoki «hosilsiz» sinf 2 mlrd. livrlik sanoat mahsulotiga ega. Jami ijtimoiy mahsulot, F. Kene hisobi bo`yicha, 7 mlrd. livrni tashkil etadi. Mulkdorlar (yer egalari) hosilni yig`ishtirib olgandan keyin fermerlardan 2 mlrd. livr ijara haqi olganlar. Iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratlar o`ziga xos o`rinni egallaydi. A. Smit o`z vaqtida «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo`lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g`oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi» - deb aytgan. Bu ta’limotning merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi 18 ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini bekor qilishni taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlarning boylik tezisi, ayniqsa uni yaratishdagi mehnatning roli diqqatga sazovor: boylik - bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste’mol qiymatlar yig`indisidir. Bu tezis A. Smit tomonidan ham qabul qilingan. Kapital va uning ikki qismga ajratib ko`rsatilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish jarayoning tahlil kilinishi, erkin sohibkorlik to`g`risidagi g`oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy ta’limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabtlariga o`tish va dehqonchilikdan olinadigan soliqni kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o`tish kerakligi to`g`risidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir. Chunki soxibkor va tadbirkorlar shaxsiy manfaatdorlik bo`lgan sharoitda ishlab chiqarishni tez rivojlantirishga intiladilar. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini asosan to`g`ri hal etib berdilar. Xalq xo`jaligi tarmoqlari o`rtasida muayyan mutanosiblik bo`lgan sharoitda takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonining uzluksiz davom etishi mumkinligi aniqlab berildi. Bu muammoni hal etishda fiziokratlar tomonidan mamlakatdagi uch sektori o`rtasidagi munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda, ayniqsa hozirgi davrda, bunday sektorlar juda ko`p bo`lib ular o`rtasidagi aloqalar Nobel mukofoti soxibi V. Leontevning «xarajatlar - ishlab chiqarish» balansida N ta tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Hozirgi davrda bunday balans tarmoqlararo balans deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlilda va umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Undagi g`oyaning kurtaklari fiziokratlar 19 asarlarida yaratilgan bo`lib, u klassik iqtisodiy maktab ta’limoti zanjirining ajralmas qismi sifatida muhim o`rin egallaydi. 20 II.BOB.KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING VUJUDGA KELISHI, RIVOJLANISHI VA YAKUNLANISHI. 2.1.Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo bo’lishi (Angliyada) XVII asrga to’g’ri keladi. XVI asrning o’rtalarida boshlangan manufaktura davri XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi. Bu davrga kelib iqtisodiy ta’limotlarni rivojlantirish uchun, ya’ni iqtisodiyotni obyektiv tahlil qilish uchun qulay sharoit yaratildi. Mana shu sharoitda yashab ijod qilgan U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, F.Kene va klassik siyosiy iqtisod maktabining boshqa vakillari iqtisodiyotni ilmiy nuqtayi nazardan tadqiq qildilar. Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishida Adam Smit va uning ”Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’grisida tadqiqot” asari muhim o’rin tutadi. Xalqlar boyligi asoslarining birinchi jumlalaridanoq Smit Xalqlar boyligining tabiati konsepsiyasini tushuntirib o’tgan. Bu ishi bilan u o’z qarashlarini merkantalistlar va fiziokratlarnikidan farqlanishini isbotlab berdi. Xalqlar boyligi asarining ko’p qismlarida Smit boylik savdoda yaratiladi, degan fikrlari uchun merkantalistlarga qarshi bo’lgan. Uning fikricha, boylik qimmatbaho metallar miqdori bilan emas, balki tovar va xizmatlardan olinadigan yillik foydadir. U shuningdek, eksport va import o’rtasidagi bog’liqlikni ham tushuntirib beradi. A.Smit Xalqlar boyligi aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad bilan ham o’lchanadi, deb ta‘kidlaydi. Hozirda masalan, Angliya Xitoydan boyroq, deyilganda ularning aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad qiyoslanadi, umumiy ishlab chiqarilayotgan mahsulot va daromad emas. Bu qarash hozirda ham o’z kuchini yo’qotmagan. Adam Smit (1723–1790) mehnat taqsimotini ko’p misollar bilan, tarixdan 21 o’rganib, zavodda har bir ishchi faoliyatini kuzatib, foydasini o’rganib chiqqan. Agar har bir ishchi donalab mahsulot ishlab chiqarsa, unda ishlab chiqarish jarayoni juda sekin ketadi, agar ishlab shiqarish jarayoni bir qancha operatsiyalarga bo’lib tashlansa, har bir ishchi shu operatsiyalardan biriga ixtisoslashsa, har bir ishga nisbatan mahsulot hajmi katta miqdorda oshadi. A.Smit ”laissez faire, laissez passer”(yo’l bering o’tsinlar, yo’l bering bajarsinlar) shiori ostida klassik iqtisodiy maktabga ”ko’rinmas qo’l” atamasini olib kirishi ushbu davr uchun kichik bo’lsada foydali kashfiyot bo’ldi. Bozor iqtisodiyoti bir markazdan turib boshqarilmaydi. Shunday bo’lsada, u muayyan tartib va qoidaga amal qiladi. Xo’jalik faoliyatining har bir ishtirokchisi o’z maqsadini ko’zlagan holda ish yuritadi. Biroq bunday sharoitda alohida kishilarning manfaatlari qanday uyg’unlashadi, barcha jamiyat manfaatlari qanday yuzaga chiqadi? Bu muammoni birinchi bo’lib ilmiy darajaga ko’targan A.Smit bo’ldi. U shunday yozadi: ”Har bir kishi o’z kapitalini ko’proq qiymat keltiradigan qilib ishlatishga harakat qiladi. Odatda, u jamiyat foydasiga ta‘sir ko’rsatishni nazarda tutmaydi va unga ancha ta‘sir ko’rsatayotganini sezmaydi. U faqat o’z manfaatini nazarda tutadi, faqat o’z foydasini ko’zlaydi. Shunday bo’lsada, bunday maqsad uning rejasiga kirmagan bo’lsa ham, ushbu sharoitda ko’rinmas qo’l uni maqsad sari yo’naltiradi. O’z manfaatlarini ko’zlagan holda jamiyat manfaatlariga ataylab unga xizmat qilgandan ko’ra tez-tez xizmat qilib turadi”. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha turli mehnat egalari o’rtasida raqobat kurashi amal qilib turadi. Bunda shaxsiy manfaat, o’z foydasini ko’zlab ish yuritish bir vaqtning o’zida jamiyatga foyda keltiradi, umumiy boylikka erishishni ta‘minlaydi. Demak, bozor iqtisodiyotida ko’rinmas qo’l amal qiladi. 22 Klassik iqtisodiy davr A.Smitning ushbu va yana ko’pgina nazariyalari orqali tom ma’noda rivojlana boshladi. A.Smit o’z davridagi iqtisodiy bilim va konsepsiyalarini umumlashtirdi va tizimlashtirdi. U xo’jalik hayotining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir butun nazariya yaratdi. Albatta Smit iqtisodiy klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan va eng asosiy nazariyalar u tomonidan yaratilgan. Ammo uning fikrlari ham mukammal emas edi(masalan narxlarning umumiy darajasi, nisbiy narxlarda chalkashliklarga yo’l qo’ydi.), shuning uchun klassik iqtisodiy maktab boshqalarni nazariyalari asosida ham rivojlandi. Klassik iqtisodiy maktabning yana bir mashhur namoyondasi David Rikardo (1772– 1823)dir. Rikardo iqtisodiy ta‘limotlarda o’zining sof nazariyasi bilan iqtisodiyot rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. U sanoat davriga xos ilmlarni hajm va uslubda abstrakt tahlil orqali ko’rib chiqdi. Rikardoning usuli yuzaki va sof nazariy bo’lsa ham, amaliy iqtisod, siyosiy iqtisodiyot uning kuchli tomonlari bo’lgan. Jumladan, uning don masalasi bo’yicha olib borgan tadqiqotlari uning Angliyadagi ijodi – bug’doy importi va undan olinadigan daromadni taqsimlashga o’z ta'sirini ko’rsatmagan bo’lsada, keyinchalik bu nazariya unga amaliy masalalarni aniq tahlil qilish uchun zamin bo’ldi. Tyurgo, Styuart, Smit, Sismondi va boshqalarning asarlarida ijara, foyda, ish haqi va boshqa tabiiy ma‘lumotlar berilgan bo’lsa, siyosiy iqtisod muammolari: daromad va uni taqsimlash qonunlari ilmiy tahlil qilinmagan edi. Rikardo daromadlarni taqsimlash funksiyasiga to’liq kirishib, uni tizimda makroiqtisodiyotning bir qismi sifatida tan oldi. Uningcha bu yerda uch sinf muammosi yotadi, bular: kapitalistlarning foyda olishga qiziqishi, yer egalarining renta olishi, ishchilarning ish haqi olishi. Kapitalistlarning aksiyadan oladigan daromadini tushintirishuchun daromad, foiz, renta va ish haqi nazariyalari 23 yaratildi. D.Rikardo qiymat nazariyasiga alohida e’tibor bergan holda, undagi noaniqlarni tugatishga harakat qiladi. Bu muammoni ko’rib chiqishda u Smitning nazariyalarini o’rganib chiqadi. Mahsulotning narxi unga bo’lgan talab va taklifga bog’liq deb takidlagan Smitning fikrini Rikardo inkor etgan holda qiymat nazariyasi faqat mahsulotga sarlangan mehnat bilan aniqlanishi kerak deb ta’kidlaydi, chunki uning fikricha qiymat birlamchi, shuning uchun uni daromad bilan aniqlab bo’lmaydi. Bu fikr orqali Rikardo qiymatning mehnat nazariyasi tarafdori ekanligini ko’rsatadi. Umuman Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasi ushbu davrning yana bir buyuk va klassik iqtisodiy maktab tarixida o’chmas iz qoldirgan do’sti Maltus tomonidan ilk bor tanqid qilinadi. U birinchidan, savol qo’yadi: agar qiymatning mehnat nazariyasini to’g’ri, deb faraz qilsak, unda mehnatga haq to’lash qanday bo’ladi: qiymat bo’yichami yoki qiymatdan past baho bo’yichami? Agar baho qiymatdan past bo’lsa, unda ekvivalentli ayirboshlash tamoyili buziladi (foydaliligi har xil, lekin bir xil qiymatga ega bo’lgan tovarlar ayirboshlanadi) – bu klassik iqtisodiy nazariyaning va D.Rikardoning asosiy tamoyili. Ikkinchidan, T.Maltus qiymatning mehnat nazariyasi real amaliyot bilan mos tushmasligini ko’rsatib beradi: agar qiymatning yagona manbayi haqiqatdan ham mehnat bo’lsa, unda mehnat ko’p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlar kapital ko’p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlarga nisbatan ko’proq foyda olishlari kerak. Amaliyotda esa barcha tarmoqlarda foyda me‘yori deyarli bir xil. Demak, D.Rikardo nazariyasi xato, tovar qiymati faqat mehnat bilan emas, balki boshqa ishlab chiqarish omillari sarflari bilan ham aniqlanadi, deb xulosa qiladi. D.Rikardo ham o’limidan sal avval, o’zining qiymat faqat mehnat sarflari bilan o’lchanadi, deb tushuntirishga qilgan harakati noto’g’ri ekanligini tan olgan. 24 D.Rikardoning bu fikri ushbu davrning ko’plab shaxslari tomonidan qo’llabquvvatlanishiga qaramay bu fikr oxir-oqibatda xato bo’lib chiqadi, lekin D.Rikardo tomonidan yaratilgan Renta nazariyasi nafaqat o’z davrida balki hozirgi davrda ham foydalanilyapti. D.Rikardoning renta to’g’risidagi konsepsiyasi bugungi kunda ham o’z faolligi bilan ajralib turadi. Yerdan foydalanganlik uchun hamisha renta to’lanadi, bunda uning manbayi, D.Rikardoning tasdiqlashicha, yerga sarflangan mehnat hisoblanadi. Yana bir buyuk iqtisodchilardan biri bu yuqorida aytib o’tganimizdek, Tomas Maltus(1766-1834). Maltus pul nazariyasiga va "ortiqcha ishlab chiqarish" nazariyasiga katta hissa kushgan. "Nufus qonuni to g risidaʻ ʻ tajribalar" asari (1798) unga katta mashhurlik keltirdi. Maltus bu asarida ko pgina ʻ iqtisodchilar orasida qabul qilingan aholi soni va uning o sishi boylikdir, degan ʻ fikrga zid holda aholi oziq-ovqatning cheklangan taklifiga duch kelguniga qadar o saveradi, aholi geometrik, oziq-ovqat mahsulotlari taklifi arifmetik progressiya ʻ bo yicha o sadi, deb qaraydi. Aholi o sishini ijobiy (ya ni o limni ko paytirish ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ orqali) — urushlar, epidemiyalar va boshqa yoki salbiy (tug ilishni cheklash ʻ orqali) — ahloqiy cheklashlar, kech nikohga kirish va boshqa yo llar orqali nazorat ʻ qilish mumkin. Maltus o z fikrlarini "tuproq unumdorligining pasayib borishi ʻ qonuni" bilan asoslashga urinadi. Maltus ning ish haqi nazariyasi tirikchilik minimumga teng bo lgan doimiy ish haqini nazarda tutadi. Lekin rivojlangan ʻ mamlakatlarda aholi ham, ish haqi ham, Maltus ning bashoratlariga zid holda, texnika ravnaqi tufayli o sib, daromadlarning o sishi darajasiga qarab tug ilish ʻ ʻ ʻ pasayib bormoqda. Maltus javob berishga harakat qilgan muammolar hozirgi zamonda ham past rivojlangan mamlakatlarda dolzarb hisoblanadi. Bu mamlakatlarda tug ilish koeffitsiyenti yuqori bo lgan sharoitda tibbiyotni "import ʻ ʻ 25 qilish" bilan rivojlangan mamlakatlardagi kabi past o lim koeffitsiyentiʻ ta minlanmoqda va, ayni paytda, bu mamlakatlarda qashshoqlik muammosi ʼ mavjud. Shuningdek, ayrim ekologlar jahon miqyosida aholining va sanoat ishlab chiqarishining o sishi resurslar taqchilligiga olib keladi, deb qaraydi. Fransuz ʻ iqtisodchisi Jan Batist Sey (1767—1832) g oyalarida iqtisodiyotdagi to la erkinlik ʻ ʻ sharoitidagina ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital va yer)dan eng samarali foydalanish mumkinligi va sinflar o rtasidagi munosabatlar uyg unlashuvi ilgari ʻ ʻ suriladi. Seyning eng muhim kashfiyotlaridan biri "Sey qonuni" — "bozor qonuni" yoki "sotish nazariyasi" hisoblanadi. Umuman olganda yuqorida aytib o’tilgan shaxslar klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi uchun boshqalarga nisbatan aniqroq va foydaliroq fikrlarni aytib o’tgan. Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi esa 4 bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqich vakillari V.Petti va Buagilberdir. Bu davrda asosan merkantilizmning xatolari borasida so’z boradi va bu davr XVIII asrning ikkinchi yarmida fransiyalik F.Kene va A.Tyurgolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqichni esa A.Smit davom ettiradi. Asosiy rivojlanish belgilari va sezilarli o’zgarishlar aynan shu davrda paydo bo’la boshlaydi. Uchinchi bosqichdagi iqtisodiy nazariyalar J.B.Sey, D.Rikardo, T.Maltus tomonidan fanga olib kiriladi va bu davr boshqa davrlardan rivojlanish tezligi va samarasi bilan farq qiladi. Chunki D.Rikardo A.Smitning xatolarini bartaraf etgan holda shaxsiy nazariyalarini taqdim etgan bo’lsa, Rikardoning ba’zi xatolari Maltus tomonidan tanqid qilinadi va bir vaqtda u ham o’zining fikrlarini bera boshlaydi. To’rtinchi bosqichni esa J.S.Mill qarashlari yakunlaydi. 19-asr oxirlarida klassik siyosiy iqtisod maktablariga muqobil iqtisodiy g oyalar paydo bo la boshladi, klassik maktabning bir qancha ʻ ʻ 26 qonunqoidalari yangi sharoitlarga moslashtirilgan holda neoklassik qarashlarda o zʻ aksini topdi. Klassik iqtisodiy maktab vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari. Uilyam Petti asarlari, uning merkantilizmga munosabati. Per Buagilberning qiymat talqini, iste’mol va ayirboshlash qiymati, pulga munosabat. Fiziokratizm. Fransua Kene asarida merkantilizmni tanqid qilinishi. Fiziokratlarning iqtisodiy dasturi. «Tabiiy tartib» konsepsiyasi. Kenening bosh asari «Iqtisodiy jadval»da ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining tahlil etilishi va uning ahamiyati. Fiziokratlar iqtisodiy ta’limotining ahamiyati va tarixiy taqdiri. A.Smit asarlarida klassik maktab g’oyalarining yanada rivojlantirilishi. Rikardo modeli, davriy muammolar: don qonuni, tahliliy qurol va javobgarlik. T. Maltus nazariyalari. J.S.Mill va uning qarashlari. J.B.Sey va uning metodologiyasi. F. List va uning «Siyosiy iqtisod» sistemasi. Germaniyadagi tarixiy maktabning asoschilari Sismondi, Prudon va Rodbertus. Karl Marks va uning klassik iqtisodiyot haqidagi tanqidiy fiklari. 2.2.Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi J.S. Millning iqtisodiy ta’limoti Jon Styuart Mill (1806-1873) klassik siyosiy iqtisodni yakunlovchilardan biri hisoblanadi. Uning otasi Jeyms Mill iqtisodchi, D. Rikardoning yaqin og`aynisi bo`lib, o`g`lining tarbiyasi bilan jiddiy shug`ullangan. Shuning uchun Millga o`n yoshidayoq jahon tarixini, grek va latin adabiyotlarini ko`rib chiqishga to`g`ri kelgan. O`n uch yoshida u bir vaqtning o`zida falsafa, siyosiy iqtisod va boshqa fanlarni o`rganishni davom ettirgan holda Rim tarixini yozib chiqqan. J.S. Mill o`zining siyosiy iqtisod bo`yicha birinchi «Tajriba»sini 23 yoshida, ya’ni 1829 yil nashr etdi. 1843 yili unga shuhrat keltirgan «Mantiq tizimi» nomli falsafiy asari vujudga keldi. Asosiy asari beshta kitobdan iborat «Siyosiy iqtisod 27 asoslari…» bo`lib, u 1848 yili chop etilgan. J.S. Mill bu asarida klassik maktabning juda ko`p kontseptsiyalarni rivojlantirdi va umumlashtirdi. Baho o`zgarishining talab miqdoriga bo`lgan ta’sirini (hozir bu yo`nalish talab elastikasi nazariyasi deyiladi), bozor muvozanatini o`rnatish mexanizmini, kredit operatsiyalarini, xalqaro savdo muammolarini, bozor iqtisodiyotida davlatning rolini tahlil qilishi J.S. Millning asosiy ilmiy xizmatlaridan hisoblanadi. J.S. Mill metodologiyasi J.S. Mill siyosiy yiqtisodni boylikning mohiyatini, uni ishlab chiqarish va taqsimlash qonunlarini tadqiqot qiluvchi fan sifatida ta’riflaydi. Shu bilan birga, uning fikricha, taqsimot tarixiy xarakterga ega bo`lib, ishlab chiqarish qonunlari esa abadiy hisoblanadi. Ko`pchilak mutaxassislarning fikriga ko`ra, iqtisodiy fanning metodologiyasini takomillashtirish J.S. Millning asosiy xizmati hisoblanadi. U nazariy xulosalar faqat muayyan sharoitda to`g`ri bo`lishidan kelib chiqqan holda, har qanday nazariy sxemaning nisbiyligini doimo ta’kidlagan va ko`p omilli tahlilning zarurligini ko`rsatib bergan. Tadqiqot metodi J.S. Millning tavsiyasiga ko`ra, ikki asosiy narsaga asoslanadi: 1) xulosa va yakun, odatda, faqat muayyan sharoitda to`g`ridir; 2) ular har tomonlama (universal) bo`lishi mumkin emas. Iqtisodiy hayotda bitta emas, balki juda ko`p sabablar amal qiladi. Ularni anglash, asosini ajratib olish juda qiyin, lekin shunday bo`lsada ularni qo`shib yuborish emas, balki sabab va oqibatini bir-biridan ajrata bilish lozim. Iqtisodiy fanni rivojlantirish va boyitish – bu xulosalarni doimo almashtirib turish hamda sxema qabul qilishda (rasmiy tan olingan) qo`l kelmaganlarini uloqtirib tashlash emas, balki o`zgarib turuvchi sharoitlarni va o`zaro aloqalarning doimo hisob-kitob (uchyot) qilib turishdir. Bu turli kontseptsiya va qarashlarni, 28 yondashuv va tavsiyalarni taqqoslash, bilimlarning meros bo`lib qolishligini saqlab qolishdir. J.S. Mill siyosiy iqtisodni iqtisodiy qonunlar to`g`risidagi fan sifatida tadqiqot etadi. U raqobat qonunini, talab va taklif qonunini, differentsial renta qonunini, xalqaro savdo qonunini va boshqa bir qator qonunlarni ajratib ko`rsatib berdi. Siyosiy iqtisod tayyor qoida yoki tamoyillar yig`indisi sifatida qaralishi mumkin emas. Amaliy qoidalar va konkret tavsiyalar nazariy qoida va xulosalarga asoslangan bo`lishi kerak. Ular sharoit va vaziyat o`zgarishi bilan o`zgarib turiladi. Qiymat, baho va pul J.S. Mill fikri bo`yicha, boylik almashuv qiymatga ega bo`lgan ne’matlardan tashkil topadi. «Evaziga hech nima olib bo`lmaydigan narsa, u qanchalik foydali yoki zarar bo`lmasin, boylik hisblanmaydi… Masalan, havo inson uchun mutlaq zarur hisoblansada, bozorda hech qanday narxga ega emas, negaki uni tekinga olish mumkin». Ammo ne’matlarning cheklanganligi his qila boshlansa, ular darhol almashuv qiymatga ega bo`ladi va boylikka aylanadi. Tovar qiymatning puldagi ifodasi uning bahosi hisoblanadi. Pulning qiymati unga sotib olinishi mumkin bo`lgan tovarlar miqdori bilan o`lchanadi. «Boshqa barcha sharoitlar bir xil bo`lganda pulning qiymati pul miqdoriga teskari mutanosiblikda o`zgaradi: pul miqdorining har qanaqasiga ko`payishi uning qiymatini pasaytiradi, pulning har qanaqasiga kamayishi esa uning qiymatini bir xil mutanosiblikda oshiradi… Bu – pulning maxsus xususiyati». Qachonki pul mexanizmi buzilsa, faqat shundagina iqtisodiyotda pulning ahamiyati sezila boshlaydi. 29 Baho bevosita raqobat asosida o`rnatiladi. Raqobat esa xaridor arzon olishga, sotuvchi esa qimmat sotishga intilishi sababli kelib chiqadi. Erkin raqobatda bozor bahosi talab va taklif darajasiga qarab o`rnatiladi. Aksincha, «monopolist o`z ixtiyoricha xohlagan yuqori bahoni o`rnatishi mumkin, faqat u xaridor sotib olishi yoki xohshi mumkin bo`lgan bahodan yuqori bo`lmasa bas; ammo bunga u faqat taklifni kamaytirish yo`li bilan erishishi mumkin». Uzoq davr mobaynida tovar bahosi uning ishlab chiqarish xarajatlardan past bo`lishi mumkin emas, negaki hech kim o`z zarariga ishlashni xohlamaydi. Shuning uchun talab va taklif o`rtasidagi barqaror muvozanat «qachonki buyumlar bir-biriga faqat ularning ishlab chiqarish xarajatlariga mos ravishda ayriboshlangandagina o`rnatiladi». Kapital va foyda J.S. Mill jamg`arish natijasida vujudga keladigan mehnat mahsulotlari zahirasini kapital deb atagan. Ishlab chiqarish faoliyati kapital miqdori bilan chegaralanadi. Kapitalning har bir ko`payishi ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi. Uning fikricha, investitsiyaning asosi sifatida kapitalning tashkil topishi ish bilan bandlik doirasini kengaytirish imkoniyatini beradi va agar «boylarning unumsiz xarajatlari» hisobga olinmasa ishsizlikka barham berilishi mumkin. Ammo, J.S. Millning ta’kidlashicha, kapitalning rivojlan-ishiga boshqa cheklanishlar xos. Ularning biri- kapital daromadlarining kamayishidir. Uni J.S. Mill kapitalning me’yorli unumdorligining pasayishi sababli kelib chiqadi, deb tushuntiradi. Masalan, qishloq xo`jaligi mahsulotlari miqdorini ko`paytirish ushbu miqdor ekvivalentiga nisbatan ko`proq mehnat sarflash evazigagina bo`lishi mumkin. Boshqacha bo`lishi aslo mumkin emas. 30 Umuman foyda to`g`risidagi savolni tushuntirib berishda J.S. Mill D. Rikardo qarashlariga asoslanadi. O`rtacha foyda normasining vujudga kelishi shunga olib keladiki, ya’ni foyda ishlatilayotgan kapitalga mutanosib bo`ladi, baho esa – xarajatlarga. «Sarf-xarajatlar, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari bir xil bo`lgan joyda foyda ham bir xil bo`lishi uchun, narsalar bir-biriga mutanosib tarzda ishlab chiqarish xarajatlari bo`yicha ayriboshlanishi kerak; ishlab chiqarish xarajatlari bir xil bo`lgan narsalar bir xil qiymatga ega bo`lishlari kerak, shuning uchun faqatgina bir xil xarajatlar bir xil daromad olib keladi». J.S. Millning yozishicha, rentaga o`xshagan, maxsus ko`rinishga ega bo`lgan foyda amal qiladi. Gap amalda nisbatan ustunlikka ega bo`lgan ishlab chiqaruvchi yoki savdogar to`g`risida boradi. Modomiki, uning raqobatchilari bunday ustunlikka ega emas ekan, unda «u mahsulot qiymatini aniqlab beruvchi ishlab chiqarish xarajatlariga qaraganda kam xarajat sarflab bozorga tovar chiqarishi mumkin. Bunda ustunlikka ega bo`lgan kishi renta oluvchiga o`xshab ketadi». Foydaning vujudga kelish sababini J.S. Mill xuddi, A. Smit va D. Rikardoga o`xshab, tushuntiradi: «Foyda ayriboshlash natijasida emas…, balki mehnatning unumdorlik kuchi natijasida vujudga keladi… Agar mamlakatdagi barcha mehnatkashlar tomonidan yaratilgan mahsulot, ish haqi ko`rinishida mehnatkashlar iste’mol qiladigan mahsulotdan 20 foiz ko`p bo`lsa, unda bahoning qanday bo`lishidan qat’iy nazar, foyda 20 foizni tashkil etadi». Pul, kredit va savdo inqirozi nazariyalari Pulning mohiyatini J.S. Mill pulning miqdoriy nazariyasi va foiz nazariyasidan kelib chiqqan holda tahlil qiladi. U bu bilan o`zini pulning miqdoriy nazariyasi tarafdori ekanligini ko`rsatadi. Bu nazariyaga muvofiq, pul miqdorining ko`payishi yoki kamayishi tovarlar bahosining nisbiy o`zgarishiga ta’sir ko`rsatadi. 31 Ammo, uning tasdiqlashicha, faqat birgina pul miqdorining ko`payishi bahoning oshishiga olib kelmaydi, agar pul zahirada saqlanayotgan bo`lsa yoki agar uning miqdorining ko`payishi oldi-sotdi miqdorining ko`payishiga (yoki yalpi daromadga) muvofiq kelsa. Foiz normasi ssuda fondiga bo`lgan talab va uning taklifi bilan aniqlanadi. Ssudaga bo`lgan talab investitsiyaga bo`lgan talabdan, davlat talabidan va unumsiz iste’mol uchun yer egalari talabidan tashkil topadi. Ssuda taklifi jamg`armadan, bank biletlaridan va bank depozitlaridan tashkil topadi. Pul miqdorining o`zi foiz normasiga ta’sir ko`rsatmaydi, ammo pul miqdorining o`zgarishi, albatta, foiz normasining o`zgarishiga olib keladi. Foyda normasidan qat’iy nazar, ssuda fondi talabi va taklifidagi o`zgarishalar sababli foiz normasi o`zgarib turiladi. Ammo muvozanat nuqtasida foizning bozor normasi kapitaldan keladigan foyda normasiga tenglashishi kerak. Shuning uchun pirovard natijada foiz normasi real ta’sir etuvchi kuchlar bilan aniqlanadi. J.S. Mill foiz stavkasi miqdorini mamlakatga oltinning kirib kelishi va undan chiqishini boshqarib turuvchi «Yum qonuni»ning amal qilishiga bog`lab tushuntiradi. Uning ko`rsatib berishicha, mamlakatga oltinning kirib kelishi foiz normasini pasaytiradi, agar u baho oshishiga olib kelsa ham. Foiz normasining pasayishi bilanoq, qisqa muddatli kapitallar chet mamlakatlarga oqib o`tadi, bu esa valyuta kursini tenglashtiradi. Shunga muvofiq Markaziy bank hisob-kitob foizini oshirib va bu bilan bozor foizining o`sishiga yordam bergan holda, o`z zahiralarini himoya qilishi mumkin. Foiz normasining o`sishi xorijiy kapitallarni jalb qiladi, ichki veksellarga bo`lgan talab oshadi, ularni oltinga almashtirish qulay bo`ladi va valyuta kursida teskari o`zgarish yuz beradi. Natijada uning tengligi kelib chiqadi. 32 J.S. Millning fikricha, inflyatsiya foiz normasini oshiradi. Bahoning oshishi qarzning real miqdorini pasaytiradi va shuning uchun debitorlarning foydasiga va kreditorlarning zarariga ishlaydi. So`ngra J.S. Mill kreditning tabiati va uning iqtisodiyotdagi rolini tadqiqot qilishga o`tadi. Bu yerda J.S. Mill o`zini A. Smit va D. Rikardo g`oyalarini ommaviylashtiruvchi oddiy iste’dod egasi sifatida emas, balki chuqur o`ziga xos tadqiqotchi ekanligini namoyon etadi: «Kredit mamlakatning ishlab chiqarish resurslarini ko`paytirmaydi, lekin kredit tufayli ular ishlab chiqarish faoliyatida ancha to`liq ishlatiladi». Kredit manbai bo`lib ayni chog`da unumli iste’molda bo`lmagan pul shaklidagi kapital hisoblanadi. Foiz to`lash evaziga kredit beruvchi asosiy instrument sifatida depozitli banklar tashkil topadi. Bunda bank krediti bahoga taklifning o`sishi qanday ta’sir ko`rsatsa, xuddi shunday ta’sir ko`rsatadi. Kredit to`lovga qobil talabni kengaytirgach va sub’ektlarning istaklariga ta’sir ko`rsatgach, savdo kon’yukturasini keskin o`zgartirib yuboradi. Qachonki muayyan tovarning bahosi oshishi kutilsa savdogarlar bundan foyda olishga bo`lgan o`z moyilliklarini namoyish etadilar. Agar bunda bahoning oshishi yuqori va uzoqqa cho`ziladigan bo`lsa, unda u boshqa chayqovchilarni ham o`ziga tortadi. Ular tovarlar xaridini kuchaytiradilar, bu esa beriladigan ssuda miqdorini ko`paytiradi, bahoni oshiradi. Bir oz vaqt o`tgandan keyin bahoning o`sishi to`xtaydi va tovarlarni o`z qo`llarida ushlab turganlar foydani realizatsiya qilish vaqti kelganini his qiladilar va ularni sotishga kirishadilar. Baho pasaya boshlaydi, tovar egalari katta zarar ko`rmaslik uchun bozorga shoshiladilar, bunday vaziyatdagi bozorda xaridorlar unchalik ko`p bo`lmaganligi sababli, baho oldin oshganiga qaraganda ancha tez pasayib boradi. 33 Shunga o`xshagan bir oz tebranishlar kredit bo`lmagan paytda ham bo`lib turadi. Ammo pul miqdori o`zgarmagan chog`da bir xil tovarlarga bo`lgan ajiotaj talab boshqa tovarlarning bahosini pasaytiradi. Lekin kreditdan foydalanilganda iqtisodiy sub’ektlar qo`shimcha pul manbaiga ega bo`ladilar. Bunday vaziyatda chayqovchilik barcha tovarlarni birdaniga qamrab olishi mumkin. Natijada savdo inqirozi kelib chiqadi. Savdo inqirozi uchun «chayqovchilikning jonlanishi ta’sirida oldin oshgan baholarning tez pasayib borishi tipik hol hisoblanadi. Baholar qaysi nuqtadan oshishiga boshlagan bo`lsa, shu nuqtagacha pasayishi mumkindek tuyuladi yoki iste’mol va taklif o`zini oqlaydigan darajagacha pasayadigandek bilinadi. Ammo ularning pasayishi ancha chuqur bo`ladi, negaki har bir kishi zarar ko`rayotgan paytda, ko`pchilik esa bankrotlikka uchragan davrda, hatto ishonchli va atoqli firmalar o`zlari o`rganib qolgan kreditni zo`rg`a olishlari mumkin. Bunday vaziyat shuning uchun sodir bo`ladiki, hech kimda qarzga bergan mablag`ini o`z vaqtida qaytarib olishga ishonch bo`lmaydi. Favqulodda sharoitda bunga vahimachilik kelib qo`shiladi. Pul qisqa muddatga deyarli har qanday foiz to`lash sharti bilan qarzga olinadi, darhol pul to`lash sharti bilan tovarlarning sotilishidan ko`riladigan har qanday talofotga e’tibor berilmaydi. Demak, savdo inqirozi davrida baholarning umumiy darajasi shu qadar pasayadiki, oldingi inqirozgacha bo`lgan chayqovchilik davri mobaynida osha boshlagan darajadan ham past bo`ladi». O`z mohiyatiga ko`ra, bu iqtisodiy fikrlar tarixida birinchi marta iqtisodiyotning pasayish dinamikasining pulli jihatlarining ifoda etilishidir. Bu yerda J.S. Mill S. Sismondi taklif qilgan iqtisodiy pasayish (inqiroz) tushunchasiga qo`shilmadi. Uning fikricha, inqiroz umumiy ortiqcha ishlab chiqarish natijasi hisoblanadi deyish, katta hatodir. «Bu faqat ortiqcha 34 chayqovchilik xaridining oqibatidir… Uning bevosita sababi kreditning qisqarishi hisoblanadi, bartaraf qilish vositasi esa – taklifni kamaytirish emas, balki ishonchni tiklashdir». Bu ma’noda J.S. Mill J.M. Keynsning o`tmishdoshidir. J.S. Millning tasdiqlashicha, konvertatsiyalashgan qog`oz valyutalar sharoitida oltinning chetga chiqib ketishi yuzaga kelishi sababli baholar uzoq vaqt oshishi mumkin emas. Biroq qog`oz pullar konvertatsiyalashmaganda (ularni oltinga almashtirish mexanizmi yo`q) baholarning oshishi chayqovchilik shov- shuv(bum)ining kelib chiqishiga yordam berishi mumkin. U 1825 yilda inqirozga olib keldi. Ammo keyingi 1847 yildagi inqiroz esa foiz stavkasining keskin o`sishi natijasi hisoblanadi. Savdo inqirozlari davrida «pul talabidan ko`ra, tovarlarning ortiqchaligi yuzaga keladi, ya’ni pul taklifi etishmasligi kelib chiqadi». J.S. Mill foiz stavkasining o`zgarib turishini batafsil ko`rib chiqadi. Jonlanish davrida kredit ko`payadi, foiz esa pasayadi. Pasayish davrida aksincha foiz stavkasi oshadi. Ammo, qachonki bir necha yil inqirozsiz o`tsa, kapital qo`yish uchun esa yangi sohalar paydo bo`lmasa, qo`llanilishi kerak bo`lgan shu qadar ko`p bo`sh yotgan kapital jamg`ariladiki, bu foiz normasini ancha pasaytiradi. Ma’suliyati cheklangan aktsionerlik kompaniyalarning tashkil topishi, masalan, foizni oshiradi. Erkin kapital egalari ssuda bozorini to`ldirib turuvchi aktsiyalarni sotib olgach, «fondlardagi kapitalning bir qismini jalb qiladi va o`zlari o`sha fondlarning qolgan qismini olish uchun raqobatchiga aylanadi. Bu tabiiy ravishda foizning oshishiga olib keladi». Iqtisodiy taraqqiyot Iqtisodiy taraqqiyot, J.S. Mill ta’limotiga ko`ra, fan texnika taraqqiyoti, shaxsning va mulkning rivojlanishi bilan bog`liq. Ishlab chiqarish va jamg`arish ko`payadi, soliqlar ancha erkinlashadi, ko`pchilik kishilarning ishbilarmonligi 35 oshadi, kooperatsiya takomillashib va rivojlanib boradi. Bularning barchasi samaradorlikning o`sishiga olib keladi, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga va qiymatning pasayishiga olib keladi (oziq-ovqat va xom ashyoqiymatidan tashqari). J.S. Millda kapital evalyutsiyasi D. Rikardo nazariyasiga o`xshab ketadi. Foyda normasi pasayib boradi, asta-sekin minimum darajaga intiladi, u hali ham kapitalni jamg`arishga va jamg`arilgan vositalardan unumli foydalanishga undaydi. Foiz normasining minimum darajasiga bo`lgan intilishni chetga kapital chiqarish va eksportni ko`paytirish bilan sekinlashtirish mumkin. Bunda foyda normasini pasaytiruvchi kapitalning ortiqcha qismi chetga ketadi; bu yerda kapital yo`qolmaydi, balki u yangi bozorlarni tashkil etish va chetdan arzon tovarlarni olib kelish uchun ishlatiladi. Kapitalning bir qismining chetga chiqib ketishi foydani va foiz normasini oshirib, jamg`armaga bo`lgan yangi intilishni keltirib chiqaradi. Shuningdek, uning aytishicha, foyda normasining pasayish tendentsiyasi davlat xarajatlarini oshirishga qarshi bo`lgan dalillarni kuchsizlantiradi. Ko`rilayotgan kapital harakatining oxirgi natijasi bo`lib, iqtisodiy rivojlanish, muvaffaqiyat qozonish uchun kurash to`xtagan paytdagi, turg`unlik holat hisoblanadi. Ammo J.S. Mill turg`unlik holatga ijobiy munosabatda bo`ladi, agar u ishlab chiqarishning yuqori darajasida yuzaga kelgan bo`lsa. «Faqat dunyodagi qoloq mamlakatlarda ishlab chiqarishni ko`paytirish eng asosiy vazifa hisoblanadi. Ancha rivojlangan mamlakatlarda taqsimotni takomillashtirish iqtisodiy zaruratga aylandi». Uning fikriga ko`ra, hech kim kambag`al bo`lmagan, hech kim boylikka intilmagan va birovlarning oldinga o`tib olishga qilgan harakati tufayli boshqalarning orqaga surib tashlanishi xavfi bo`lmagan vaziyatdagi jamiyat, odamlar uchun eng yaxshi yashaydigan jamiyat hisoblanadi. Bunday turg`unlik 36 davrida madaniyatning barcha shakllarini rivojlantirish uchun, ma’naviy va ijtimoiy taraqqiyot uchun imkoniyatlar hech cheklanmagan bo`ladi. Odam o`zi yaratmagan narsalarga, uning egalik qilish huquqini adolatsizlik, deb hisoblovchi xususiy mulk tanqidiga J.S. Mill qarshi chiqdi. Masalan, ishchilar fabrikada barcha mahsulotni yaratadi, lekin uning ko`pchilik qismi boshqa birovga tegadi. «Bu e’tirozga javob shundan ibratki, fabrikada mehnat tovar ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan sharoitlarning biri hisoblanadi, xolos. Ishni materiallarsiz, asbob- uskunalarsiz hamda ishlab chiqarish paytida ishchilarni ta’minlash uchun oldindan tayyorlangan yashash vositalari zahiralarisiz bajarib bo`lmaydi. Bu narsalarning hammmasi o`tgan mehnat mahsuli hisoblanadi. Agar ishchilar bu narsalarga ega bo`lganda, ularda mahsulotni boshqa birov bilan bo`lishishga zarurat bo`lmas edi. Ammo ishchilarda bu narsalar bo`lmaganligi uchun ular ekvivalentning bir qanchasini (mahsulotlarning bir qismini-muallif) ushbu narsalarga egalik qiluvchi kishilarga berishi kerak». Ammo, xususiy mulk doirasidan yer chiqarib tashlanishi lozim (chunki u mehnat mahsuli hisoblanmaydi). J.S. Mill va ijtimoiy masalalar Ko`pchilik klassiklarning kontseptsiyasida mehnatning qiymati ishchining hayot kechirishi uchun zarur bo`lgan narsalarning qiymati bilan aniqlanadi. Ish haqi talab va taklif nisbatiga bog`liq holda mehnat qiymati atrofida tebranib turadi. Bu qonunning amal qilishi kishilarning xohishiga bog`liq bo`lmaydi va shuning uchun yollanma ishchilarning ahvolini yaxshilash uchun yo`naltirilgan har qanday ijtimoiy chora tadbirlar befoyda. Ishchilarning ahvolini yaxshilash iqtisodiyotda kapital qo`yilmasini kengaytirish (mehnatga talab oshadi), yoki aholi o`sishini kamaytirish (mehnat taklifi qisqaradi) bilan amalga oshirilishi mumkin. J.S. Mill 37 dastlab ushbu printsipni yoqlab chiqqan bo`lsada, ammo keyinchalik undan voz kechadi. Sotsialistlar g`oyasining ta’siri va taqsimot qonunlarining tarixiy xarakterini tan olishi (tarixiy bo`lganidan ularni o`zgartirish mumkin), ingliz iqtisodchisini klassik maktabning bir qator qoidalaridan voz kechishga majbur etdi. U ijtimoiy isloxotlarning keng dasturini ilgari surdi va o`z takliflarini bildirdi. Ular quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1.Ishlab chiqarish kooperatsiyasini rivojlantirish yo`li bilan yollanma mehnatni tugatish. Yollanish, J.S. Mill fikricha, mehnatga bo`lgan qiziqishni yo`qotadi. Shuning uchun kapitalistik korxonalar o`rniga kooperativ birlashmalarni tashkil etish zarur, unda ishchilar bir vaqtning o`zida mulk egasi ham hisoblanadi. U, kasaba uyushmalarining rivojlanishi, kapitalistik korxona-larning foydasini taqsimlashda ishchilarning ishtirok etishi tarafdori bo`lgan. 2.Yer rentasini yer solig`i yordamida umumlashtirish. Renta yollanma mehnat kabi iqtisodiy erkinlik printsiplarga zid. Renta yer egasiga emas, balki jamoaga (qishloq kooperativlariga) yoki barcha jamiyatga tegishli bo`lishi kerak. 3.J.S. Mill mayda yer egalarini qo`llab quvvatlaydi. Uning fikricha, o`z yerida ishlovchi ko`pchilik dehqonlar renta to`lashdan ozod, ular mustaqil va tashabbuskor, shuningdek yollanma ishchilardan farqli ravishda haddan tashqari o`z oilasini kengaytirishga moyil emas. J.S. Mill o`zining ijtimoiy islohotlar dasturida «amaldagi individual erkinlik bilan yer sharidagi tabiiy boyliklarga egalik qilishning umumiyligini va mehnat daromadlarida barchaning baravar ishtirok etishini birlashtirish»ga harakat qildi. Bunda u go`yoki bir-biriga qarshi ikki yo`nalishni birlashtirmoqchi bo`lgandek tuyuladi: iqtisodiy erkinlik printsipi bilan ijtimoiy adolat printsipini. Ijtimoiy 38 yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti tajribasi buning mumkin ekanligini ko`rsatib berdi. Markscha iqtisodiy g`oyalarning tarixiy taqdiri Karl Marks klassik siyosiy iqtisodni yakunlovchilardan biri sifatida iqtisodiy ta’limotlar tarixida yorqin iz qoldirdi. Uning g`oyalari ko`pincha bevosita iqtisodiy muammolar doirasidan chiqqan holda, falsafiy, sotsialogik va siyosiy muammolar bilan qo`shilib ketadi. K. Marks 1818 yil 5 mayda Germaniyaning Trir shahrida tug`ilgan. Uning otasi advokat, yahudiy bo`lib, 1824 yilda protestantlikni qabul qilgan. Oilasi davlatmand, madaniy oila bo`lgan. K. Marks Trir shahrida gimnaziyani tamom qilgandan keyin, dastlab Bonndagi, so`ngra Berlindagi universitetga kirdi, yuridik fanlarini, hammadan ko`proq tarix va falsafani o`rgandi. 1841 yilda Epikur falsafasi to`g`risida universitet dissertatsiyasini topshirib, kursni bitirdi. 1842 yili K. Marks Bonnga ko`chib keldi va shu yilning oktyabrida «Reyn Gazetasi»ning bosh muxarriri bo`ldi va Bonndan Kyolnga ko`chib o`tdi. 1843 yili birdaniga bir qancha voqea sodir bo`ldi: u muxarrirlik qilgan gazeta yopildi, nemis baronining qizi Jenni Fon Vestfalenga uylandi, Parijga ko`chib o`tdi. Keyingi ikki yil (1844-1845) K. Marks uchun iqtisodiy nazariyani, falsafani va sotsialogiyani chuqur o`rganishning boshlanish davri bo`ldi. U G. Geyne, P. Prudon, M. Bakuninlar bilan tanishdi, F. Engels bilan do`stlashdi. K. Marks 1845-1848 yillari Bryuselda bo`ldi. O`sha yillari F. Engels bilan hamkorlikni davom ettirgan holda, uning bilan birga «Nemis idealogiyasi» va «Kommunistik partiya Manifesti»ni yozdi. U 1848 yili Germaniyaga Kyoln shahriga keldi va «Yangi Reyn Gazetasi»ga rahbarlik qildi. U o`zining gazetasida 1849 yili «Yollanma mehnat va kapital» asarini chop etdi. Shundan so`ng 39 Germaniyadan surgun qilindi va boshqa bu yerga qaytib kelmadi. K. Marks avval Parijga keldi, u yerda bir oz vaqt turgandan keyin Londonga borib umrining oxirigacha (1850-1883) shu yerda yashadi. 40 Xulosa J.S. Mill va K. Marks ijodi U. Pettidan boshlangan klassik iqtisodiy maktabning yakunlanganligini bildiradi. Mazkur maktabning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: 1. Inson faqat o ` z foydasiga , o ` z ahvolini yaxshilashga intiluvchi « iqtisodiy odam » sifatida ko ` riladi . Axloq , madaniyat , urf - odat va shu kabilar nazarda tutilmaydi . 2. Iqtisodiy bitimda ishtirok etuvchi barcha tomonlar qonun oldida ham , shuningdek uzoqni ko ` zlab ish yuritishda ham erkin va barobar . 3. Har bir iqtisodiy sub’ekt har qanday bozordagi baho, foyda, ish haqi va renta to`g`risidagi to`liq ma’lumotga ega. 4. Bozor resurslarning to`la harakatini ta’minlaydi: mehnat va kapital bir zumda kerakli joyga oqib o`tishi mumkin. 5. Ish haqi bo`yicha ishchilar sonining elastikligi birdan kam emas. Boshqacha qilib aytganda, ish haqining har qanday oshishi ishchi kuchining ko`payishiga olib keladi, ish haqining har qanday kamayishi esa, ishchi kuchining kamayishiga olib keladi. 6. Kapitalistning birdan bir maqsadi kapitaldan keladigan foydani maksimallashtirish hisoblanadi. 7. Mehnat bozorida pulli ish haqi mutlaq moslushuvchan bo`ladi(mehnat bozorida uning miqdori faqat talab va taklif nisbati bilan aniqlanadi). 8. Boylikni ko`paytirishning asosiy omili kapital jamg`arilishi hisoblanadi. 9. Raqobat takomillashgan bo`lishi, iqtisodiyot esa davlatning haddan tashqari aralashuvidan erkin bo`lmog`i kerak. Bunday sharoitda «ko`rinmas qo`l» 41 resurslarning optimal taqsimlanishini ta’minlaydi. 42 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2022. - 46 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida"gi Farmoni. 4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari / Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. - 488 b. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil. 7. Xodiyev B . Yu ., Shodmonov Sh . Sh . Iqtisodiyot nazariyasi . Darslik. - T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet. 8. O‘lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Iqtisod- moliya», 2014. - 480 bet. 9. SHodmonov SH.SH., G‘ofurovU.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya, 2010. - 728 bet. 43 10. SHodmonov SH.SH., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni.-T.: Iqtisod-moliya, 2016.-728 bet. 11. Juravleva G.P. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroekonomika- 1, 2. Mezoekonomika: Uchebnik / MOSKVA: Dashkov i K, 2016. - 934 s. 12. Kochetkov A.A. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik dlya bakalavrov / Moskva.: Dashkov i K, 2016. - 696 s. 13. Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie sistemi: formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i K, 2015. - 876 s. 14. Jo‘raev T.T., D. Tojiboeva Iqticodiyot nazapiyaci (ko‘pgazmali qo‘llanmalap va tect cavollapi 1-kicm). - T.:"Fan va texnologiya", 2012 Internet saytlari. 1. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti. 2. www.Fanfikir.uz 3. www.uza.uz - O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 4. www.ceep.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 5. www.ziyonet.uz 44

Klassik iqtisodiy maktab vujudga kelishi va yakunlanishi ahamiyati
MUNDARIJA:

Kirish ……………………………………………………………………………..3

I.BOB.KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING VUJUDGA KELISHI……..5

1.1. U. Pettining iqtisodiy ta’limoti………………………………………………..5

1.2.P. Buagilberning iqtisodiy ta’limoti…………………………………………..10

1.3. Fizokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri………………………….12

II.BOB.KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING RIVOJLANISHI   VA YAKUNLANISHI. ………………………………………………………………18

2.1.Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi…………………………………….18

2.2.Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi…………………………………….23

Xulosa ……………………………………………………………………………..35

Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………………36

 

Sotib olish