Klavdiy Ptolomey - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	232.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Klavdiy Ptolomey

Sotib olish

Mundarija
KIRISH…………………………………………………………………………….5
1-BOB Klavdiy Ptolemeyning hayot yo‘li……………………………………….5
1.1 Klavdiy Ptolemeyning hayoti haqida umumiy
ma’lumotlar………………………………………………….……………..…….... 5
1.2 "Qo‘l jadvallari" va "Tetrabuklar" Tetrabiblosning 1484- yildagi sahifasi...
…………………………………………………………………………. 18
2-BOB Klavdiy Ptolemeyning fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissalari…….27
2.1 Ptolomeyning astronomiyaga oid "Almagest" bilimlar to‘plami…….............. 28
2.2 Ptolemeyning fizika faniga qo ‘ shgan hissaslari………………………............ 36
XULOSA…………………………………………………………………………39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..40

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda yangilanayotgan O‘zbekiston
oldida, shiddat bilan o ‘ zgarayotgan davrning zamonga mos ravishda, tarix fani
oldida ham, har tomonlama mustaqil fikriga ega, yuksak bilimli va vatanparvar
avlodni ulg ‘a ytirishni dolzarb masala sifatida qo‘ymoqda va shu bilan birga ilm
fanni ham rivojlantirish, ilg‘or texnologiyalardan foydalanish va shu bilan bir
qatorda o‘zlarining mashaqqati, ulkan mehnati evaziga orttirgan bilim va
tajribalarini bizga meros qilib qoldirga buyuk olimlarimlarimiz talaygina. Shular
qatorida Yunon geometriyachisi, astronomi va fizigi Klavdiy Ptolemeydir. Uning
bizga qoldirgan bilimlari, kuzatishlari natijasida orttirgan tajribalari, asarlarini va
olimning hayotini o‘rganish tarixchilar uchun dolzarbdir.
Tadqiqotning maqsadi: Barchamizga ma’lumki ilm fanga ulkan hissa
qo ‘ shgan Klavdiy Ptolemeyni hayot yo‘li va ijodini o ‘ rganish ahamiyatlidir. Jahon
ilm faniga katta hissa qo‘shgan buyuk olimlar orasida alohida o ‘ringa ega bo ‘lgan
Klavdiy Ptolemeyni tanlab olishimizdan maqsad hayot faaoliyatini sinchiklab
tekshirib o ‘ rganib va o‘zimizga keraklicha ma’lumotlar to ‘ plash va tegishli
xulosalar chiqarishdan iborat. Klavdiy Ptolemey ba’zi tarixchilarning dalillari
Ptolemeyning eng yuqori darajali matematik bo‘lganligini ko ‘ rsatadi. Bunga asosiy
sabab Almagest nomli 13 kitobdan iborat matematika to ‘ plami mavjud. Shu tufayli
ham matematik deb ham bemalol atay olamiz. Ba’zi manbalarda osmon jismlarini
kuzatish orqali astranomiya ilmiga ham ulkan hissa qo ‘ shganini bilamiz va
yuqorida keltirgan tajriba va bilim nazariyalarini biz atroflicha o ‘ rganib o ‘ zimiz
uchun keraklichasini olib tegishli xulosalar chiqarishimiz kerak bo ‘ladi.
Tadqiqot ob ‘yekti: Klavdiy Ptolomeyning to ‘ plagan bilimlari j ahon ilm
fan maydonida o ziga xos o ringa ega. Biz bilamizki u astranomiya va matematikaʻ ʻ
(trigonometriya) fanlariga oid bilimlarni to ‘ plagan. Klavdiy Ptolomeyning
tadqiqotlarini ayniqsa "Almagest" astronomik bilimlarning butun majmuasini va
boshqa asarlarini albatta bilish va o qishni tadqiqotimizning maqsadi qilib
ʻ
olishimiz lozim. Ushbu tadqiqotni aynan Klavdiy Ptolomey haqida olib borishizga
2

sabab olim haqida aniq malumotlar to ‘ plash, aniq xulosalarga kelishni o‘z
oldimizga ushbu kurs ishimizning predmeti qilib oldik. Sababi Klavdiy Ptolomey
haqida aniq ma’lumotlar yo‘qligi va bir necha olimlar tomonidan quyidagicha
xulosalarga kelishi sabab bo ‘ ldi. Ayrim olimlar tomonidan Klavdiy Ptolemey
Misrlik bo‘lgan ayrimlari esa Rimlik bo ‘ lgan, boshqa olimlar esa asli Misrlik lekin
Rim fuqorosi bo‘lgan degan fikrlarni ilgari surishi bizni qiziqtirib qo ‘ ydi shuning
uchun ham biz Klavdiy Ptolemeyni Tarjimai holi haqida ma’lumotlar to‘plashni
ishimizning predmeti qilib oldik.
Davriy(xronologik) chegaralanishi: Ushbu Taqqiqot Klavdiy
Ptolomeyning hayot yo ‘ li, unda orttirgan bilimi, tajribalari, turli fanlarga qo ‘ shgan
hissalarini davriy (xronologik) tarzda keng yoritib chiqdik.
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi : Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob to ‘ rt
paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxatidan iborat.
3

1-BOB Klavdiy Ptolemeyning hayot yo‘li.
1.1 Klavdiy Ptolemeyning hayoti haqida umumiy ma’lumotlar.
O ‘ z davrining eng nufuzli yunon astronomlari va geograflaridan biri Ptolemey
geosentrik nazariyani 1400 yil davomida hukmronlik qilgan shaklda ilgari
surdi 1
. Biroq, barcha qadimgi yunon matematiklari orasida, uning ishi boshqalarga
qaraganda ko‘proq muhokama va baxs-munozaralarga sabab bo ‘ lganini aytish
adolatli. Quyida biz argumentlarni muhokama qilamiz, ularning qaysi biri to’g’ri
ekanligiga qarab, ular Ptolemeyni juda boshqacha tarzda tasvirlaydi. Ba’zi
tarixchilarning dalillari Ptolemeyning eng yuqori darajali matematik bo ‘ lganligini
ko ‘ rsatadi, boshqalarning dalillari u ajoyib ta’riflovchidan boshqa narsa emasligini
ko ‘ rsatadi, lekin bundan ham yomoni, ba’zilari hatto u o ‘ z olimlariga xiyonat qilib,
o ‘ z hamkasblariga qarshi jinoyat sodir etgan deb da’vo qiladilar. O ‘ z
kasbining axloqi va halolligi. Biz Ptolemey hayoti haqida
juda oz narsa bilamiz. Milodiy 127-41 yillarda Misrdagi
Iskandariyadan astronomik kuzatishlar olib brogan. Aslida
biz aniq sanashimiz mumkin bo ‘ lgan birinchi
kuzatish 127- yil 26 martda Ptolemey tomonidan, oxirgisi
esa 141 yil 2- fevralda qilingan. Taxminan 1360 yilda Teodor
Meliteniotes Ptolemey Germiuda Iskandariya joylashgan Quyi Misrda emas, balki
Yuqori Misrda) tug ‘ ilgan deb davo qilgan.
Ammo bu da’vo birinchi marta Ptolemey yashaganidan ming yil o ‘ tgach
paydo bo ‘ lganligi sababli, uni haqiqat bo ‘ lishi ehtimoldan yiroq deb hisoblash
kerak. Aslida Ptolemey Iskandariyadan boshqa joyda bo ‘ lganligi haqida hech
qanday dalil yo ‘ q. Uning ismi Klavdiy Ptolemey, albatta, yunoncha Misr
"Ptolemey" va Rim "Klavdiy" ning aralashmasidir. Bu uning Misrda yashovchi
yunon oilasidan kelib chiqqanligini va Rim fuqarosi ekanligini ko ‘ rsatadi, bu esa
1
Клавдий Птолемей. Математический трактат, или Четверокнижие (первые две книги) // Знание за
пределами науки: Мистицизм, герметизм, астрология, алхимия, магия в интеллектуальных традициях I—
XIV веков / Сост. и общ. ред. И. Т. Касавина . — М.: Республика , 1996. — С. 92 —131. — 445 с. — 5,000
экз. — ISBN 5-250-02588-9 .
4

Rim imperatorining Ptolemeyning ajdodlaridan biriga ushbu "mukofot" ni
berishining natijasi bo ‘ lar edi. Biz bilamizki, Ptolemey "matematik Teon"
tomonidan olib borilgan kuzatishlardan foydalangan va bu deyarli Smirnalik
Teon bo ‘ lgan, u deyarli uning ustozi bo ‘ lgan. Albatta , bu Teondan beri mantiqiy
bo ‘ lar edi . Ptolemeyning dastlabki asarlarining aksariyati Sirga bag ‘ ishlangan , u
ham uning Iskandariyadagi ustozlari bo ‘ lgan bo ‘ lishi mumkin , ammo Sir haqida
hech narsa ma ’ lum emas . Agar Ptolemeyning ustozlari haqidagi bu faktlar to ʻ g ʻ ri
bo ʻ lsa , unda , albatta , Teonda uning buyuk olimi bo ʻ lmagan , chunki Teon u
tasvirlagan astronomik asarni chuqur anglamaganga o ‘ xshaydi . Boshqa tomondan,
Iskandariyaning stipendiya an’anasi bor edi, bu Ptolemey eng yaxshi
o ‘ qituvchilarga kirish imkoniga ega bo ‘ lmasa ham, u o ‘ zi ishlatgan qimmatli
ma’lumotnomalarni topadigan kutubxonalarga kirish imkoniyatiga ega bo ‘ lishini
anglatadi 2
.
Ptolemeyning asosiy asarlari saqlanib qolgan va biz ularni ushbu kurs ishida
muhokama qilamiz. Biroq, eng muhimi, Almagest Bu o ‘ n uch kitobdan iborat
risoladir. Darhol aytishimiz kerak, garchi asar hozirda deyarli har doim Almagest
sifatida tanilgan bo ‘ lsa-da, bu uning asl nomi emas edi. Uning asl yunoncha
sarlavhasi "Matematik to’plam" deb tarjima qilinadi, lekin tez orada bu nom
boshqa yunoncha sarlavha bilan almashtirildi, bu "Eng buyuk to ‘ plam" degan
ma’noni anglatadi 3
. Bu arab tiliga “al-majisti” deb tarjima qilingan va asar arab
tilidan lotin tiliga tarjima qilinganda “Almagest” nomi shundan olingan.
Almagest Ptolemeyning eng qadimgi asarlari bo ‘ lib, Quyosh, Oy va sayyoralar
harakatining matematik nazariyasini batafsil bayon qiladi. Ptolemey o ‘ zining eng
asl hissasini har bir sayyoraning harakati uchun tafsilotlarni taqdim etish orqali
amalga oshirdi. Ptolemeyning "Almagest"i Evklidning "Elementlar" asari bilan eng
uzoq vaqtdan beri qo ‘ llanilgan ilmiy matn bo ‘ lish shon-shuhratiga ega. Bu asar II
asrda paydo bo ‘ lganidan to Uyg ‘ onish davrigacha astronomiyani fan sifatida
2
Современные издания сочинений[ править | править код ]
3
Сочинения Птолемея в издании Хейберга. Vol. I (1898) ; Vol. III ; Vol. III 2 .
5

belgilab berdi. Bu davrda "Almagest" nafaqat astronomiyaga oid asar edi; mavzu
"Almagest" da tasvirlangan narsa sifatida belgilangan edi 4
.
Ptolemey o ‘ zini asar yozishda nima qilishga harakat qilayotganini juda aniq
tasvirlab beradi. Biz hozirgacha kashf etgan deb o ‘ ylagan hamma narsani qayd
etishga harakat qilamiz; Biz buni imkon qadar qisqacha va bu sohada bir oz
muvaffaqiyatga erishganlar kuzatib borishi mumkin bo ‘ lgan tarzda
qilamiz. Davolanishimizda to ‘ liqlik uchun biz osmon nazariyasi uchun foydali
bo ‘ lgan hamma narsani tegishli tartibda ko ‘ rsatamiz, lekin ortiqcha uzunlikka yo ‘ l
qo ‘ ymaslik uchun biz qadimgi odamlar tomonidan yetarli darajada aniqlangan
narsalarni aytib beramiz. Biroq, bizning o ‘ tmishdoshlarimiz tomonidan umuman
ko ‘ rib chiqilmagan yoki unchalik foydali bo ‘ lmagan mavzular imkon qadar uzoq
vaqt davomida muhokama qilinadi 5
.
Ptolemey, birinchi navbatda, Aristotel tomonidan tasvirlangan yerga
asoslangan tizimga asoslanib, olam tavsifini asoslaydi. Bu o ‘ zgarmas yerga
asoslangan dunyoning ko ‘ rinishi bo ‘ lib, uning atrofida har kuni qo ‘ zg ‘ almas
yulduzlar sferasiga aylanadi, bu o ‘ zi bilan quyosh, oy va sayyoralar sferalarini olib
yuradi. Ptolemey epitsikllar deb nomlanuvchi dumaloq harakat
kombinatsiyalaridan foydalangan holda quyosh, oy va sayyoralarning
pozitsiyalarini bashorat qilish uchun geometrik modellardan foydalangan. Ushbu
modelni yaratgandan so ‘ ng, Ptolemey ishning qolgan qismida zarur bo ‘ lgan
matematikani tasvirlashni davom ettiradi. Xususan, u Crd akkord funktsiyasiga
asoslangan trigonometrik usullarni kiritadi bu sinus funktsiyasi bilan bog ‘ liq. Bu
Almagestning 13 kitobining birinchi ikkitasini egallaydi va keyin yana kirish
qismidan iqtibos keltirgan holda, biz Ptolemeyning asarda matematik
astronomiyaning qolgan qismini qanday rivojlantirish niyatida ekanligi haqida o ‘ z
tavsifini beramiz. Matematik tushunchalar bilan tanishgandan so ‘ ng biz quyosh va
oyning harakatlarini va bu harakatlarga hamroh bo ‘ lgan hodisalarni o ‘ rganishimiz
kerak; chunki yulduzlar nazariyasini avvalo bu masalalarni tushunmay turib,
4
Птолемей Клавдий. Альмагест: Математическое сочинение в 13 книгах. Пер.
5
И. Н. Веселовского. — М.: Наука, 1998.
6

chuqur o ‘ rganish mumkin emas edi. Bunday yondashuvda bizning yakuniy
vazifamiz yulduzlar nazariyasidir. Bu erda ham birinchi navbatda "qo ‘ zg ‘ almas
yulduzlar" deb ataladigan sfera bilan shug ‘ ullanish va undan keyin beshta
"sayyora" deb ataladigan tarzda muomala qilish maqsadga muvofiq bo ‘ ladi.
Quyosh nazariyasini o rganar ekan, Ptolemey o ziningʻ ʻ tengkunlik davri
kuzatuvlarini Gipparx va miloddan avvalgi 432 yilgi Meton kuzatuvlari bilan
taqqoslaydi. Quyida biz Ptolemeyga qo ‘ yilgan ayblovlarni batafsilroq ko ‘ rib
chiqamiz, ammo bu ayblovlar uchun asoslarni aniq ko ‘ rsatib turibdi, chunki
Ptolemey bu xatoni yuzaga keltirishi uchun tengkunlikni kuzatishda 28 soat xatoga
yo ‘ l qo ‘ yishi kerak edi. Qadimgi asboblar va usullar bilan kutilishi mumkin
bo ‘ lgan aniqlik, uning bunday kattalikdagi xatoga yo ‘ l qo ‘ yishi aql bovar
qilmaydi. Ushbu xatoning muhokamasi ushbu kurs ishida keltirilgan. Uning kun
to xtashlarini
ʻ kuzatishlari asosida Ptolemey fasllar uzunligini topdi va shulardan
kelib chiqib, u bir tekis burchak tezlikli aylana harakati bo ‘ lgan quyosh uchun
oddiy modelni taklif qildi, lekin Yer aylananing markazida emas, balki chaqirilgan
masofada joylashgan.
Quyoshning bu nazariyasi Almagestning 3-
kitobining mavzusini tashkil qiladi. 4 va 5- kitoblarda Ptolemey Oy haqidagi
nazariyasini beradi. Bu yerda u oyning harakati bilan bog ‘ lanishi mumkin bo ‘ lgan
uchta turli davrni o ‘ rgangan Gipparxga ergashadi. Oyning bir xil uzunlikka
qaytishi uchun zarur bo ‘ lgan vaqt, uning bir xil tezlikka qaytishi uchun ketadigan
vaqt (anomaliya) va uning bir xil kenglikka qaytish vaqti. Ptolemey,
shuningdek, Gipparx aytganidek, sinodik oyni , ya’ni quyosh va oyning ketma-
ket qarama-qarshiliklari orasidagi vaqtni muhokama qiladi. 4-kitobda
Ptolemey Oyning harakati uchun Gipparxning epitsikl modelini beradi , lekin u,
aslida Gipparxning o ‘ zi qilganidek, model va kuzatilgan parametrlar o ‘ rtasida
kichik tafovutlar borligini ta’kidlaydi. Garchi bu nomuvofiqliklarga e’tibor
qaratgan bo ‘ lsa-da, Gipparx yaxshiroq modelni ishlab chiqmaganga o ‘ xshaydi,
ammo Ptolemey buni 5 -kitobda keltiradi, bu yerda u bergan model Gipparx
tomonidan taklif qilingan modelga nisbatan sezilarli darajada yaxshilanadi.
7

Ptolemeyning oy nazariyasining qiziqarli muhokamasi keltirilgan. Quyosh va
Oyning harakati nazariyasini bergan Ptolemey ularni 6- kitobda tutgan tutilishlar
nazariyasini olish uchun qo ‘ llash imkoniyatiga ega edi. Keyingi ikkita kitobda
o ‘ zgarmas yulduzlar haqida so ‘ z boradi va 7-kitobda Ptolemey o ‘ zining
kuzatuvlaridan Gipparxning kuzatishlari bilan birgalikda sobit yulduzlar har doim
bir-biriga nisbatan bir xil pozitsiyani saqlab turishiga ishonchini oqlash uchun
foydalanadi. Agar kimdir Gipparxning samoviy globusidagi yulduz turkumlarini
tashkil etuvchi diagrammalarga yuqoridagi tekisliklarni mos keladigan bo ‘ lsa,
u qayd etgan narsaga ko ‘ ra, Gipparx davridagi kuzatuvlar natijasida globusdagi
tegishli yulduzlarning joylashishini aniqlaydi. Ushbu ikkita kitobda Ptolemey,
shuningdek, kashfiyotini Gipparxga bog ‘ lagan pretsessiyani ham muhokama
qiladi , lekin uning figurasi asosan u ishlatgan tropik yil uzunligidagi xatolik tufayli
biroz xatodir. 7 va 8-kitoblarning ko ‘ p qismi Ptolemeyning mingdan ortiq
yulduzlarni o ‘ z ichiga olgan yulduzlar katalogiga kiritilgan.
Almagestning so ‘ nggi beshta kitobida sayyoralar nazariyasi muhokama
qilinadi. Bu Ptolemeyning asl hissasi bo ‘ yicha eng katta yutug ‘ i bo ‘ lishi kerak,
chunki Almagestgacha bo ‘ lgan beshta sayyoraning ancha murakkab harakatlarini
tushuntirish uchun qoniqarli nazariy model mavjud emas. Ptolemey epitsikl
va eksantrik usullarni birlashtirgan sayyoralar harakati uchun o ‘ z modelini berish.
Ptolomey shuning uchun epitsiklda aylanma harakatdan, markazdan iborat edi.
Epitsiklning markazi yerdan uzoqlashgan aylana bo ‘ ylab harakatlanadi. Bu yerda
Ptolemeyning chindan ham aqlli yangiligi uning harakatini amalga oshirish edi.
Aylananing o ‘ rtasi atrofida emas, balki markazning yerga qarama-qarshi tomonida
simmetrik tarzda joylashgan ekvant deb ataladigan nuqta atrofida bir xil.
Ptolemey bu yerda ishlab chiqqan sayyoralar nazariyasi ajoyib asardir. U
Ptolemey davridan oldin kam bo ‘ lgan kuzatuv ma’lumotlariga mos keladigan
murakkab matematik modelni yaratdi va u ishlab chiqargan model, garchi
murakkab bo ‘ lsa ham, sayyoralarning harakatini juda yaxshi ifodalaydi. Didaktik
asar sifatida "Almagest" aniqlik va uslubning eng yaxshi asari bo ‘ lib, har qanday
qadimiy ilmiy darslikdan ustundir va har qanday davrdagi tengdoshlari
8

kam. Ammo bundan ham ko ‘ proq narsa. Ba’zida ta’riflanganidek, qadimgi yunon
astronomiyasining oddiy "tizimi" bo ‘ lishdan yiroq, u ko ‘ p jihatdan original ishdir.
Biz Ptolemeyning boshqa asarlari haqida qisqacha fikr bildirganimizdan so ‘ ng,
unga qo ‘ yilgan ayblovlarning ayrimlarini muhokama qilishga qaytamiz. U
Almagest bo ‘ ylab tarqalgan jadvallarni "Qulay jadvallar" nomi ostida alohida
nashr qildi. Ular nafaqat Almagestdan ko ‘ tarildi, balki Ptolemey ularning
taqdimotida, foydalanish qulayligida ko’plab yaxshilanishlarni amalga oshirdi va
hatto aniqroq bo ‘ lish uchun asosiy parametrlarni yaxshiladi 6
.
Biz faqat Iskandariyalik Teonning sharhi orqali Handy
Jadvallar tafsilotlarini bilamiz, lekin muallif Teon Ptolemeyning tartib-qoidalarini
to ‘ liq bilmagani uchun ehtiyot bo ‘ lish kerakligini ko ‘ rsatadi. Ptolemey,
shuningdek, ko ‘ plab chuqur ilmiy ishlarning mualliflari qilgan va hozirda ham o ‘ z
natijalarini "Sayyor gipotezasi" sarlavhasi ostida yozgan. Ikki kitobdan iborat
ushbu ish yana o ‘ quvchiga zarur bo ‘ lgan matematik ko ‘ nikmalarni pasaytirishning
tanish yo ‘ lidan boradi. Ptolemey buni mavhum geometrik nazariyalarni mexanik
nazariyalar bilan almashtirish orqali juda aqlli qiladi. Ptolemey astrologiyaga oid
asar ham yozgan. Bunday zo ‘ r ilmiy kitoblar yozgan kishi astrologiya bo ‘ yicha
yozishi zamonaviy kitobxonga g ‘ alati tuyulishi mumkin 7
. Biroq, Ptolemey buni
boshqacha ko ‘ radi, chunki u Almagest deb da’vo qiladi Osmon jismlarining o ‘ rnini
topishga imkon beradi, munajjimlar bashorati esa samoviy jismlarning odamlar
hayotiga ta’sirini tasvirlaydigan asar sifatida ko ‘ radi. Analemma nomli kitobida
u osmon sferasidagi nuqtalarning proyeksiyasini o ‘ z ichiga olgan quyosh soatini
qurish uchun burchaklarni topish usullarini muhokama qildi. Planisphaeriumda
u osmon sferasini tekislikka stereografik proyeksiya qilish bilan shug ‘ ullanadi. Bu
muhokama qilinadi, u erda aytiladi: Ptolemey tomonidan "Planisphaerium" da
ishlagan stereografik proyeksiyada osmon sferasi janubiy qutbdan proyeksiya
orqali ekvator tekisligiga tushiriladi. Ptolemey shardagi aylanalarning tekislikda
aylanaga aylanishi muhim xususiyatini isbotlamaydi.
6
Английский перевод Стивенсона (1932): кн. IV ; кн. V ; кн. VI ; кн. VII .
7
Сведения о Скифии и Кавказе // ВДИ. — 1948.
9

Ptolemeyning "Geografiya" asari sakkizta kitobdan iborat bo ‘ lib, kenglik va
uzunlik bo ‘ yicha asosiy joylarning koordinatalarini ko ‘ rsatib, ma’lum dunyoni
xaritalashga harakat qiladi. Ptolemey tomonidan berilgan xaritalar ko ‘ p joylarda
juda noto ‘ g ‘ ri bo ‘ lganligi ajablanarli emas, chunki u mavjud ma’lumotlardan
ko ‘ proq foydalanishni kutish mumkin emas edi va bu Rim imperiyasidan
tashqarida va hatto Rimning ba’zi qismlari uchun juda yomon sifat edi. Imperiya
qattiq buzilgan. Ptolemey shunday tasvirlangan: Rivojlangan nazariyani qo ‘ llab-
quvvatlamasdan, lekin matematik an’analar doirasida va muammoga nima mos
kelishini o ‘ z his-tuyg ‘ ulariga asoslangan holda ishlayotgan odam. Optika bo ‘ yicha
yana bir asar beshta kitobdan iborat bo ‘ lib, unda Ptolemey rang, aks
ettirish, sinishi va turli shakllardagi oynalarni o ‘ rganadi. Toomer sharhlari. Tajriba,
ko ‘ pincha maxsus apparatlar qurish orqali nazariyani o ‘ rnatish Ptolemey
"Optikasi" ning eng yorqin xususiyatidir. Mavzu asosan olingan yoki original
bo ‘ ladimi, "Optika" matematika fanining jismoniy ma’lumotlarni hisobga olgan
holda rivojlanishining ta’sirchan namunasidir va "Almagest" muallifiga loyiqdir.
Optikaning yagona manbasi bo ‘ lgan arab tilidagi zaif tarjimada kiritilgan
noaniqliklarni bartaraf etishga harakat qilgan inglizcha tarjimasida keltirilgan.
Ptolemeyga qarshi birinchi ayblovni Tycho Brahe qildi.
U yulduzlar katalogidagi yulduzlarning uzunliklarida bir darajali tizimli
xatolik borligini aniqladi va Ptolemey bu uning o ‘ z kuzatuvlarini aks ettiradi deb
aytganiga qaramay, bu Gipparx tomonidan tuzatilgan katalogning o ‘ zgartirilishi
ekanligini ta’kidladi. Ptolemey davriga to ‘ g ‘ ri keladi. Albatta, ikkita yulduz
katalogini solishtirishda aniq muammolar mavjud, ulardan biri bizda bor,
ikkinchisi esa yo ‘ qolgan. Sharhlardan keyin Laplas va Lalande , Ptolemeyga kuchli
hujum qilgan keyingi Delambre edi. U, ehtimol, xatolar Gipparxdan bo ‘ lgan va
Ptolemey tengkunlik va kun to ‘ xtashlari orasidagi vaqt
uchun Gipparx ma’lumotlarini to ‘ g ‘ rilay olmaganidan ko ‘ ra jiddiyroq ish qilmagan
bo ‘ lishi mumkinligini aytdi. Ammo Delambre so ‘ zni davom ettiradi. Ptolemeyning
yulduzlar va tengkunliklarni kuzatishini inkor etish va u Gipparxdan hamma
narsani o ‘ zlashtirganini, buning uchun uning minimal qiymatini pretsessiya
10

harakati uchun ishlatganligini da’vo qilish orqali hamma narsani unchalik qulay
emas, ammo soddaroq tarzda tushuntirish mumkin. Biroq, Ptolemey hech qanday
tarzda o ‘ z tarafdorlaridan mahrum emas edi va keyingi tahlillar
Delambre tomonidan Ptolemeyga qo ‘ yilgan ayblovlar yolg ‘ on ekanligiga
ishonishga olib keldi. 1894- yilda yozilgan ko ‘ kalamzorda yozilgan. Ko ‘ rinib
turibdiki, Ptolemeyga o ‘ zining taniqli o ‘ tmishdoshlaridan keyin yunon osmonining
mohiyatan boyroq tasvirini bergani uchun minnatdorchilik bildirish kerak. Fogt
o ‘ zining muhim maqolasida aniq ko ‘ rsatdiki, Gipparxning Aratus va Evdoks
haqidagi sharhini ko ‘ rib chiqib, u erda keltirilgan
ma’lumotlar Gipparxning yulduzlar katalogiga mos keladi, degan asosli taxminni
keltirib, Ptolemeyning yulduzlar katalogi pozitsiyalardan ishlab chiqilmaydi.
Yulduzlarning Gipparx tomonidan berilganidek,
Ptolemey Gipparxdan ma’lumotlarni olgan ko ‘ rinadigan oz sonli yulduzlar bundan
mustasno. Vogt yozadi: Bu bizga Ptolemeyning o ‘ zi qat’iy ta’kidlaganidek,
doimiy yulduzlar katalogini o ‘ zi yaratgan deb hisoblash imkonini beradi.
Ptolemeyga qarshi so ‘ nggi soxta ayblovlar Nyutondan kelgan 8
.
U ushbu kitobni o ‘ z fikrlarini aniq bayon qilish bilan boshlaydi : Bu ilmiy
jinoyatning hikoyasidir . Men bir olimning o ‘ z hamkasbi olim va olimlarga
nisbatan sodir etgan jinoyati, o ‘ z kasbining odob-axloqi va halolligiga xiyonat
qilib, insoniyatni astronomiya va tarixning muhim sohasiga oid fundamental
ma’lumotlardan abadiy mahrum etganini nazarda tutyapman. Oxir-oqibat Nyuton,
Ptolemey tomonidan Almagestda da’vo qilingan har bir mulohazalar uydirma
ekanligini isbotlashni da’vo qilib, yozadi. Ptolemey ma’lum astronomik
nazariyalarni ishlab chiqdi va ular kuzatish bilan mos kelmasligini
aniqladi. Nazariyalardan voz kechish o ‘ rniga, u ataylab nazariyalardan
kuzatishlarni to ‘ qib chiqardi, shunda u kuzatishlar o ‘ z nazariyalarining to ‘ g ‘ riligini
isbotlaydi, deb da’vo qilishi mumkin edi. Ma’lum bo ‘ lgan har qanday ilmiy yoki
ilmiy muhitda bu amaliyot firibgarlik deb ataladi va bu ilm-fan va fanga qarshi
8
Птолемей. / Пер. Ф. В. Шелова-Коведяева // Свод древнейших письменных известий о славянах. — Т.
I. — М., 1994. — С. 46—62.
11

jinoyatdir. Brahe , Delambre , Nyuton va boshqalar tomonidan taqdim etilgan
dalillar Ptolemeyning xatolari tasodifiy emasligini aniq ko ‘ rsatsa-da, so ‘ nggi
iqtibos,Ptolemeyga qarshi jinoyatdir. Kitob bu ayblovlarning to ‘ g ‘ riligini
o ‘ rganish uchun yozilgan va u to ‘ g ‘ ri talqin berganiga ishonaman. Ptolemey
yulduzlari katalogining katta qismi Gipparx kuzatuvlariga
asoslanadi, Gipparx o ‘ zining "Aratga sharh" ning ikkinchi qismini tuzishda
allaqachon foydalangan. Haqiqiy Ptolemey kuzatuvlari natijasida olingan
koordinatalar katalogga kiritilganligini istisno qilib bo ‘ lmaydi, ammo ular
katalogning yarmidan ko ‘ pini tashkil eta olmaydi 9
. Gipparx kuzatuvlarini
assimilyatsiya qilish endi plagiat jihati ostida muhokama qilinmaydi. Osmon
hodisalarining keng qamrovli nazariyasini ishlab chiqishni maqsad qilgan
Ptolemey zamonaviy astronomlar gipotezani sinab ko ‘ rish uchun zarur bo ‘ lgan
yagona vakillik qiymati bo ‘ lgan turli o ‘ lchov natijalari to ‘ plamidan olishlari
mumkin bo ‘ lgan arifmetik vositalar yordamida ma’lumotlarni baholash usullaridan
foydalana olmadi. Shunday qilib, uslubiy sabablarga ko ‘ ra, Ptolemey o ‘ lchovlar
to ‘ plamidan eng ishonchli ma’lumot deb hisoblashi kerak bo ‘ lgan qiymatga eng
mos keladigan qiymatni tanlashga majbur bo ‘ ldi.Ma’lumotlar orasida intuitiv
tanlash imkoni bo ‘ lmaganda Ptolemey bu qiymatlarni "kuzatilgan" deb hisoblashi
kerak edi, bu nazariy bashoratlar bilan tasdiqlanishi mumkin edi.
Yakuniy sharh sifatida biz ko ‘ plab olimlar tomonidan Ptolemeyning o ‘ zi
tomonidan yozilgan epigrammani keltiramiz va u "Almagest" ning 1-kitobida,
mazmuni ro ‘ yxatidan keyin keltirilgan. Astronomiya fani insoniyatning eng
qadimgi fanlaridan biridir. Birinchi odamlar qachon osmonga qarab, osmonni
o ‘ rganishni boshlaganini hech kim bilmaydi, lekin biz bilamizki, juda qadimgi
odamlar osmonni minglab yillar o ‘ tmishda kuzata boshlaganlar. Yozma
astronomik yozuvlar qadimgi davrlarda, ko ‘ pincha planshetlarda yoki devorlarda
yoki san’at asarlarida qayd etilgan. O ‘ shanda kuzatuvchilar osmonda ko ‘ rgan
narsalarini chiza boshladilar. Ular har doim ham kuzatganlarini tushunishmagan,
9
Клавдий Птолемей. География (отрывки) // Древний Восток в античной и раннехристианской традиции
(Индия, Китай, Юго-Восточная Азия) / Пер. и примеч. Г . А . Тароняна . — М .: Ладомир . 2007.
12

lekin osmon jismlari davriy va oldindan aytib bo ‘ ladigan tarzda harakat qilishini
tushunishgan. Klavdiy Ptolemey (ko ‘ pincha Klavdiy Ptolemey, Ptolomey,
Klaudios Ptolemey va oddiygin a Ptolemey deb ataladi) bu kuzatuvchilarning eng
qadimgilaridan biri edi. U sayyoralar va yulduzlarning harakatlarini bashorat qilish
va tushuntirishga yordam berish uchun tizimli ravishda osmonni chizdi. U bundan
qariyb 2000 yil avval Misrning Iskandariya shahrida yashagan olim va faylasuf
edi. U nafaqat astronom, balki geografiyani ham o ‘ rgangan va ovrgangan
narsalaridan ma’lum bo ‘ lgan dunyoning batafsil xaritalarini yaratishda
foydalangan 10
. Biz Ptolemeyning erta hayoti, shu jumladan uning tug ‘ ilgan va
vafot etgan sanalari haqida juda kam ma’lumotga egamiz. Tarixchilar uning
kuzatishlari haqida ko ‘ proq ma’lumotga ega bo ‘ lishadi, chunki ular keyingi
jadvallar va nazariyalar uchun asos bo ‘ ldi. U qancha yashagan bo’lsa-da,
Ptolemey ilm-fan rivoji uchun ko ‘ p ish qilgan.Uning oilasi yunon bo ‘ lganligini va
ular tug ‘ ilishidan bir muncha vaqt oldin Misrda (Rim hukmronligi ostida bo ‘ lgan)
joylashganligini ko ‘ rsatadi. Uning kelib chiqishi haqida juda kam narsa ma’lum 11
.
Ptolemeyning ishi bugungi kunda astronomlar tayanadigan asboblar
turlariga ega emasligini hisobga olsak, ancha rivojlangan edi. U "yalang ‘ och ko ‘ z"
kuzatuvlari davrida yashagan; Uning hayotini osonlashtiradigan teleskoplar
mavjud emas edi. Ptolemey koinotning yunoncha geosentrik ko’rinishi haqida
yozgan.U buni nima uchun Yer Quyosh tizimining markazi ekanligini tushuntirish
uchun epitsikllar va eksantrik doiralar tizimini yaratgan astronom Rodoslik
Gipparxning ishini sintez qilish va kengaytirish orqali amalga oshirdi. Epitsikllar -
markazlari kattaroq doiralar bo ‘ ylab harakatlanadigan kichik doiralar. U o ‘ z
davrida ma’lum bo ‘ lgan Quyosh, Oy va beshta sayyoraning harakatlarini
tushuntirish uchun ana shunday mayda aylana “orbitalardan” kamida 80 tasini
ishlatgan.Ptolemey bu tushunchani kengaytirib, uni aniq so ‘ zlash uchun ko ‘ plab
nozik hisob-kitoblarni amalga oshirgan. Bu tizim Ptolemey tizimi deb atala
boshlandi. Bu deyarli bir yarim ming yil davomida osmondagi jismlarning harakati
10
Düring I. Die Harmonielehre des Klaudios Ptolemaios. Göteborg, 1930 ( издание греч . текста ).
11
Düring I. Ptolemaios und Porphyrios über die Musik. Göteborg, 1934 (нем. перевод).
13

haqidagi nazariyalarning asosi edi. U yalang ‘ och ko ‘ z bilan kuzatish uchun
sayyoralarning pozitsiyalarini yetarlicha aniq bashorat qilgan, ammo bu noto ‘ g ‘ ri
va juda murakkab bo ‘ lib chiqdi. Boshqa ilmiy g ‘ oyalarda bo ‘ lgani kabi, oddiyroq
bo ‘ lgani ma’qul va aylanalarini o ‘ ylab topish, sayyoralar nima uchun o ‘ z
orbitasini aylanib chiqishiga yaxshi javob bo ‘ lmadi. Ptolemey, shuningdek,
o ‘ qigan mavzulari va intizomi bo ‘ yicha sermahsul yozuvchi edi. Astronomiya
uchun u o’z tizimini Almagestni (shuningdek, matematik sintaksis deb ham
ataladi) tashkil etuvchi kitoblarida tasvirlab berdi 12
.
Bu Oy va ma’lum sayyoralar harakati ortidagi raqamli va geometrik
tushunchalar haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan astronomiyaning 13 jildli
matematik izohi edi. Shuningdek, u o ‘ zi kuzatishi mumkin bo ‘ lgan 48 ta yulduz
turkumini (yulduz naqshlari) o ‘ z ichiga olgan yulduzlar katalogini ham o ‘ z ichiga
olgan. O ‘ zining ba’zi ilmiy izlanishlarining yana bir misoli sifatida, u quyosh va
tengkunlik paytida osmonni muntazam ravishda kuzatishni amalga oshirdi, bu esa
unga fasllarning uzunligini aniqlashga imkon berdi. Ushbu ma’lumotlarga
asoslanib, u Quyoshning sayyoramiz atrofidagi harakatini tasvirlashga harakat
qildi. Albatta, u yanglishdi, chunki Quyosh Yerni aylanib chiqmaydi. Ammo, agar
quyosh tizimi haqida ko ‘ proq ma’lumotga ega bo ‘ lmasa, uni bilish juda qiyin
bo ‘ lar edi. Biroq, uning osmon hodisalari va ob’ektlarini xaritalash va o ‘ lchashga
tizimli yondashuvi osmonda nima sodir bo ‘ lishini tushuntirishga qaratilgan
birinchi ilmiy urinishlardan biri edi.1543 yilda polshalik olim Nikolay
Kopernik Quyoshni quyosh tizimining markaziga qo ‘ yadigan geliotsentrik
ko ‘ rinishni taklif qildi. Sayyoralar harakati uchun u ishlab chiqqan geliosentrik
hisob-kitoblar Yoxannes Keplerning harakat qonunlari bilan yanada
takomillashtirildi. Qizig ‘ i shundaki, ba’zi odamlar Ptolemey o ‘ z tizimiga haqiqatan
ham ishonganiga shubha qilishadi, aksincha u uni faqat pozitsiyalarni hisoblash
usuli sifatida ishlatgan 13
. Ptolemey geografiya va kartografiya tarixida ham katta
ahamiyatga ega edi. U Yer shar shaklida ekanligini yaxshi bilgan va sayyoraning
12
Перевод на русский язык (в библиотеке Максима Мошкова ).
13
Ptolemy. Harmonics. Translated by J. Solomon. Leiden, Brill, 2000 ( англ . перевод ).
14

sharsimon shaklini tekis tekislikka proyeksiya qilgan birinchi kartograf
edi. Uning "Geografiya" asari Kolumb davriga qadar ushbu mavzu bo ‘ yicha
asosiy ish bo ‘ lib qoldi 14
. U o ‘ sha vaqt uchun hayratlanarli darajada aniq
ma’lumotlarni o ‘ z ichiga olgan va barcha kartograflar poyga qilgan xaritalash
qiyinchiliklarini hisobga olgan holda. Ammo u ba’zi muammolarga duch keldi,
jumladan, Osiyo quruqligining haddan tashqari o ‘ lchami va hajmi. Ba’zi
olimlarning fikriga ko ‘ ra, Ptolemey yaratgan xaritalar Kolumbning Hindistonga
g ‘ arbga suzib borish va oxir-oqibat g ‘ arbiy yarim sharning qit’alarini kashf qilish
qarorida hal qiluvchi omil bo ‘ lgan bo ‘ lishi mumkin 15
. Ptolomeyning
"Geografiyadan qo llanma" asarida muhim geografik ma lumotlar bilan birgaʻ ʼ
ko plab geografik joylar, jumladan, O rta Osiyoning Buxoro, Samarqand, Ko lob,
ʻ ʻ ʻ
Kos, Binket, Shosh, Zomin, Forob, Farg ona kabi shahar va viloyatlarining
ʻ
geografik koordinatalari keltirilgan. Ptolemey asarlari Sharqda astronomiya va
geografiyaning rivojlanishiga katta ta sir ko rsatdi. Beruniy "Qonuni Ma sudiy"
ʼ ʻ ʼ
asarini yozishda Ptolemey asarlariga asoslangan. Ptolemeyning matematika,
astronomiyaga bag ishlangan "Analemma", "Planisferiy", "O lchamlar haqida" va
ʻ ʻ
boshqa asarlari ma lum.
ʼ
1.2 "Qo ‘ l jadvallari" va "Tetrabuklar" Tetrabiblosning 1484 yildagi sahifasi.
Olimlar - astronomlar tomonidan bugungi kungacha qo ‘ llaniladigan
ko ‘ rsatmalarga ega "Qo ‘ l-oydin jadvallar" yaratilgan. Klavdiy Ptolemey
astronomik va astrologik ilmiy savollarni ochib bergan ajoyib risola. Risolat
koinotni tushunish va yaratish chuqurligiga eshikni biroz ochishga imkon berdi.
Handy Tables o ‘ z davrining eng buyuk kitobidir. Muallifning ushbu asari samoviy
jismlarning pozitsiyalarini aniq topishga mo ‘ ljallangan ko ‘ plab jadvallardan
iborat 16
.
14
Клавдий Птолемей . Гармоника в трёх книгах. Порфирий. Комментарий к «Гармонике» Птолемея. Издание
подготовил В. Г. Цыпин. — М.: Научно-издательский центр «Московская консерватория», 2013.
15
Перевод на англ. язык (1940) Архивная копия от 21 июня 2020 на Wayback Machine .
16
Клавдий Птолемей. Математический трактат, или Четверокнижие (первые две книги) // Знание за
пределами науки: Мистицизм, герметизм, астрология, алхимия, магия в интеллектуальных традициях I—
15

Ptolemey asarlarining oz qismi vaqt o ‘ tishi bilan yo ‘ qolgan va faqat nomlari
bilan ma’lum. Tabiat va matematika fanlarining ko ‘ plab tadqiqotlari
zamondoshlariga Ptolemeyni tarixga ma’lum bo ‘ lgan eng ko ‘ zga ko ‘ ringan
olimlardan biri deb hisoblashlariga asos bo ‘ ladi. Jahon shon-sharafi, eng muhimi,
Klavdiyning ishi doimo vaqt o ‘ tishi bilan qarimaydigan ilmiy bilimlar ombori
sifatida ishlatilgan. Ptolemeyning keng dunyoqarashi va uning noodatiy,
umumlashtiruvchi va tizimli tafakkuri, ilmiy postulatlarni taqdim etishdagi yuksak
mualliflik mahorati tengsizdir. Shu nuqtai nazardan, Ptolemeyning ilmiy asarlari
va, albatta, Almagest turli avlod olimlari uchun ideal asarga aylandi. Ptolemey
antik va o rta asrlarda keng ma lum bo lgan astronomiya, astrologiya, geografiya,ʻ ʼ ʻ
optika, musiqa va boshqalarga oid ko plab boshqa asarlar muallifi. Misol keltirish
ʻ
mumkin: “Kanopik yozuv”, “Qo l jadvallari”, “Sayyor farazlari”, “Fazalar”,
ʻ
“Analemma”, “Planisferium”, “Tetrabuklar”, “Geografiya”, “Optika”,
“Garmonika”, va boshqalar. "Kanopiya yozuvi" Ptolemey astronomik tizimining
turli parametrlari ro ‘ yxatini o ‘ z ichiga oladi, u Najotkor Xudoga bag ‘ ishlangan
stelada bosilgan. "Kanopik yozuv" kitobini o ‘ rganish uning dunyoga mashhur
"Almagest" dan ancha oldin yozilganligini isbotladi. Ptolemey optikani ham
o’rgangan. O’z kuzatishlarida u yorug ‘ lik sinishining kattaligini hisoblay oldi.
Uning asosiy astronomik asari “Buyuk bino” yoki “Almagest”dir. Bu asar 13
jilddan iborat. Ular qadimgi yunon olimining astronomiya, matematika va
trigonometriyadagi barcha xizmatlarini tasvirlaydi. Shunday qilib, asarga ko ‘ ra,
Ptolemey fanga shunday hissa qo’shgan: Ptolemeyning ta’kidlashicha, mutlaqo
barcha yulduzlar aylana bo ‘ ylab harakatlanadi.Quyosh haqidagi Gipparx
nazariyasini tasvirlab berdi. U oyning davomiyligi kontseptsiyasini ochib berdi va
sun’iy yo ‘ ldoshimiz - Oyning harakati haqida nazariyani ilgari surdi. U
astrolabning qurilmasini tasvirlab berdi va ushbu qurilma yordamida o ‘ lchash
usulini ochib berdi.Ptolemey galaktika doirasi deb atagan Somon yo ‘ lini tasvirlab
berdi.
XIV веков / Сост. и общ. ред. И. Т. Касавина . — М.: Республика , 1996. — С. 92 —131. — 445 с.
16

Koinot tizimini yaratdi, uning markazida statsionar holatda bo’lgan Yer
joylashgan.Ko’rish nazariyasini yaratdi. U tekis va sharsimon oynalar nazariyasini
yaratdi.Ushbu maqoladan Ptolemey nimalarni yaratganligi va Ptolemeyning fanga
qo’shgan hissasi qanday bo’lganini bilib oldingiz degan umiddamiz. Ikkitasi
G’arb va Sharq fanlariga ulkan ta’sir ko’rsatgan bir qancha ilmiy risolalar muallifi,
qadimgi astronom Klavdiy Ptolemey buyuk olim bo’lib, uni hozirgi zamon
geograflari hamon keltirmoqda.Ptolemey yulduzlarning o ‘ rnini aniqlash uchun
mo ‘ ljallangan, amaliy qo ‘ llanma tomonidan qo ‘ llab-quvvatlangan ma’lumotlar
jadvallarining muallifi: oson jadvallar. Asar, shuningdek, asrlar davomida standart
bo ‘ lib qoladigan qirq sakkizta yulduz turkumiga bo ‘ lingan 1022 yulduzdan iborat
katalogni o ‘ z ichiga oladi 17
.
Ma’lum bo ‘ lishi kerakki, Ptolemey modeli asrlar davomida va turli
sivilizatsiyalarda kuzatuv asboblari nuqtai nazaridan taraqqiyotga erishilgunga
qadar ko ‘ proq yoki kamroq muvaffaqiyatli bo ‘ ladi. Darhaqiqat, Nikolay Kopernik
tomonidan ishlab chiqilgan, Iogannes Kepler tomonidan takomillashtirilgan va
Galiley tomonidan kuchli qo ‘ llab-quvvatlangan geliotsentrizm nazariyasi cherkov
1750 yilgacha voz kechmaydigan qadimiy modelga chek qo ‘ yadi! Geografiya
fanining otalaridan biri Ptolemeyning G arb va Sharq fanlariga katta ta sirʻ ʼ
ko rsatgan ikkinchi risolasi geografiya deb ataladi
ʻ 18
. Bu Rim imperiyasi davrida,
aniqrog i imperator Hadrian (117-138) davridagi geografik bilimlarning keng
ʻ
to plamidir. Biroq, bu bilim butun ma’lum dunyoni (ekumen) qamrab oladi va
ʻ
pirovardida - 8 jildlik asar orqali - kartografiyaga geografik kirish bo ‘ lib xizmat
qiladi. Hozir ham har qanday geografiya talabasi bu asar haqida biladi. Birinchi
jild geografiyani belgilaydi va ma’lum dunyo xaritasini ishlab chiqishda
foydalanilgan usul va ma’lumotlarni beradi. 2 dan 7 gacha bo ‘ lgan jildlarda
Ptolemey Evropa, Osiyo va Afrikadagi kamida 8000 ta joyni koordinatalari bilan
ro ‘ yxatga oladi va topografik ro ‘ yxatlarni taqdim etadi. Ushbu ma’lumotlar -
17
Клавдий Птолемей. Руководство по географии (отрывки) // Античная география / Пер. С. К. Апта и
В. В. Латышева. — М., 1953. — С. 286—323.
18
Ptolemy. The Harmonics. Translated by A. Barker // Greek Musical Writings. Vol. 2. Cambridge, 1989, pp. 270
—391 (англ. перевод).
17

g ‘ arbdan sharqqa - hozirgi nomlarini ishlatish uchun Irlandiya, Buyuk Britaniya,
Germaniya, Italiya, Gretsiya, Shimoliy Afrika, Kichik Osiyo, Fors va nihoyat
Hindistonni qamrab oladi. Oxirgi jildda Ptolemey ma’lum bo ‘ lgan dunyoning 26 ta
mintaqaviy xaritalarga bo ‘ linishini taqdim etadi, ya’ni Evropa uchun o ‘ nta, Afrika
uchun to ‘ rttasi (Liviya deb ataladi) va Osiyo uchun o ‘ nta. Kredit: Wikimedia
Commons Geograf Yer aylanasini 33345 km deb hisoblaydi. Bu Eratosthenes (39
375 km) va ekvatorgacha bo ‘ lgan haqiqiy masofa (40 075 km) dan ancha uzoqroq.
Ptolemey Eratosfen xaritalaridan keyin Evklid geometriyasiga asoslangan
kartografik proyeksiya usullarini takomillashtiradi. Shunday qilib, u uzoq vaqt
davomida ta’sir ko ‘ rsatgan sharni tekis yuzaga proyeksiya qilishning ikkita usulini
ishlab chiqdi. Birinchi usul segmentli meridianlar, ikkinchisi esa murakkabroq -
yoylar bilan.Mintaqaviy xaritalarga kelsak, proyeksiya yangi emas, chunki u Marin
Tir tomonidan ishlab chiqilgan silindrsimon proyeksiya edi. Ptolemey Universal
Klavdiy Ptolemey astrologiya, musiqashunoslik, matematika va optikaga oid
boshqa ikkinchi darajali risolalar muallifi. Birinchisi, antik davrning eng mashhur
astrolojik asari: Tetrabiblos. Kitob asosan munajjimlar bashorati bilan bog ‘ liq
bo ‘ lib, o ‘ sha paytda ma’lum bo ‘ lgan. Uning musiqashunoslikka oid risolasi –
“Garmonika” musiqa nazariyasi va matematika tamoyillariga oid qo llanma.ʻ
Ptolemey musiqiy intervallarni matematik nisbatlarda, shuningdek monokord
orqali olingan tetrakord va oktavaning o ‘ z bo ‘ linmalarini taqdim etadi 19
.
Ptolemey ham matematik bovlganiga e’tibor bering: bitta teorema hatto
uning nomi bilan ham ataladi. Ikkinchisi, aylana ichiga chizilgan qavariq
to ‘ rtburchakda diagonallarning ko ‘ paytmasi qarama-qarshi tomonlarning
ko ‘ paytmalari yig ‘ indisiga teng ekanligini anglatadi. Ptolemeyning yana bir
risolasi optika deb ataladi, unda qiziquvchi kishi yorug ‘ lik xususiyatlari (aks etish,
sinishi va ranglar) haqida gapiradi va ko ‘ rish nazariyasini bayon qiladi. Biroq,
Evgeniy Sikulus tomonidan 1150-yillarda qilingan matnning lotin tiliga tarjimasi
19
Зубарев В. Г. Северное Причерноморье в историко-географической концепции Клавдия Птолемея. —
Тула: Изд-во ТГПУ им. Л.Н. Толстого, 1998. — 105 с.
18

arab tilidan to ‘ liq va nomukammal tarjima natijasidir 20
. Zamonaviy ilm-fan doimiy
rivojlanishda, lekin har doim ham shunday emas edi. Fan tarixi qadimgi davrlardan
to hozirgi kungacha uning rivojlanishiga katta hissa qo ‘ shgan ko ‘ plab olimlarning
nomlarini biladi. Ushbu shaxslardan biri Klavdiy Ptolemey bo ‘ lib, u haqida sizga
ko ‘ proq aytib bermoqchiman. Milodiy 2-asrning eng buyuk matematiki, geografiya
va astronomiya tadqiqotchisi Klavdiy Ptolemey antik davrning eng buyuk olimlari
deb hisoblanganlar haqida gapirib bo ‘ lmaydi, chunki u ellinizm davridan beri fan
tarixida muhim shaxsdir. O ‘ sha davr tarixchilari bu olimning tarjimai holi yoki
faoliyati haqida deyarli hech qanday eslatma qo ‘ yishmagan.Biz faqat
Ptolemeyning hayot sanalari haqida gapirishimiz mumkin (taxminan 100 yilda
tug ‘ ilgan, milodiy 165 yilda vafot etgan) 21
.
Klavdiyning o ‘ limining aniq sanasi sir bo ‘ lib qolmoqda, garchi turli
davrlarning biograflari olimning qanday va nima uchun vafot etgani haqida turli xil
taxminlarni bildirishgan. Ularning aksariyati Klavdiy milodiy 165 yilda vafot etgan
degan versiyaga moyil. Arxivdagi eslatmalarga ko ‘ ra, ko ‘ rsatilgan yilda Misr,
Osiyo va Evropaning yarmi vabo epidemiyasiga duchor bo ‘ lgan - bu uning
hayotiga zomin bo ‘ lgan bo ‘ lishi mumkin. Ptolemey, tadqiqotchi sifatida, uning
deyarli barcha ilmiy ishlari uning avlodlariga etib kelgani va ular tomonidan
yuqori baholangani baxtli edi.Shogirdlari - Vettius Valens va Galen Ptolemeyni
qiziqtirgan mavzular ustida ishlashni davom ettirdilar va uning asarlarini asos qilib
olish orqali ko ‘ p yutuqlarga erishdilar. Olimning unga shuhrat va e’tirof keltirgan
eng mashhur asari “Almagest”dir. Bir vaqtlar u bir qancha tillarga, jumladan lotin,
arab, sanskrit, birozdan keyin nemis, ingliz va hatto rus tillariga tarjima qilingan va
17-asrgacha astronomiya bo yicha asosiy darslik bo lib qolgan. Ptolemeyʻ ʻ
"Ptolemey dunyo tizimi" deb nomlanuvchi kosmologik kontseptsiyaga ega bo ‘ lib,
unda Yer osmon tizimining markazida joylashgan va Oy, Merkuriy, Venera,
Quyosh, Yupiter, Mars va Saturn ular bilan birga aylanadi. Keyinchalik Ptolemey
kontseptsiyasi astronomiyada muhim kashfiyotlar qilgan Kopernikning
20
Золин П. М. Птолемей о «Новгородской земле»…
21
Зубарев В. Г. Северное Причерноморье в историко-географической концепции Клавдия Птолемея. —
Тула: Изд-во ТГПУ им. Л . Н . Толстого , 1998. — 105 с .
19

qarashlariga qarshi chiqdi. "Almagest"da olim o ‘ z qaydlarini, kuzatishlarini
tasvirlab berdi va ularni bu sohadagi salafi - Gipparxning kashfiyotlari bilan
taqqosladi, u miloddan avvalgi 2-asrda yashab ijod qilgan va Gipparx haqida
deyarli shuncha ma’lumot ma’lum. Ptolemey faoliyati keyinchalik ko’plab
izdoshlarni oldi. Yuqorida nomlari tilga olingan Vettiy Valens va Galenlar bilan
bir qatorda uning kechinmalari va fikrlari Kopernik yoki Kepler kabi jahonga
mashhur kashfiyotchilarning asarlarida ham uchraydi, ular Ptolemey tizimini asos
qilib olib, uni o ‘ z xulosalari bilan to ‘ ldirib, yakunlab berdilar.
U astronomiya sohasidagi yutuqlari uchun o ‘ zi bilim olgan Iskandariya
kutubxonasiga qarzdor deb taxmin qilish mumkin. Aynan o ‘ sha yerda u
Gipparxning ilmiy ishlari bilan tanishdi, afsuski, bizning davrimizga yetib kelmadi.
Ptolemeyning hayoti va faoliyati haqida gapirganda, shaxsning shaxsiy tarjimai
holiga e’tibor qaratish mumkin emas. Olimning vatani miloddan avvalgi 332 yilda
Makedonskiy tomonidan asos solingan Iskandariya shahridir. Ammo yana bir
versiya mavjud, unga ko ‘ ra Germiyaning Ptolemeyda shahri Ptolemeyning
tug ‘ ilgan joyi hisoblanadi va u tug ‘ ilgan joyi nomidan taxallus olgan. Biroq, bu
farazlarda hech qanday dalil yo ‘ q, chunki o’sha davrning biron bir hujjati saqlanib
qolmagan va haqiqat endi ma’lum emas. Yulduzlar va sayyoralarning harakatini
kuzatib, Ptolemey olam haqidagi o ‘ z nazariyasini ilgari surdi, bu Quyosh tizimi
tuzilishining Ptolemey modeli sifatida tanilgan. Uning ta’kidlashicha, barcha erkin
jismlar koinotning markaziga tushadi va Ptolemey misol qilib keltirishi mumkin
bo ‘ lgan barcha jismlar haqiqatan ham yer yuzasiga intilgan. Natijada, uning
nazariyasi umum e’tirof etilgan va amalda o ‘ zgarmagan XV asrgacha, Nikolay
Kopernik tomonidan ishlab chiqilgan nazariya bilan almashtirildi.
Ptolemey hatto o’zining taqvimini ishlab chiqdi, unda ob-havoni bashorat
qilishdan tashqari, ertalab va kechqurun yulduzlarning ko ‘ tarilishi va botishi
vaqtlarini ko ‘ rsatdi. Shuningdek, u optik hodisalar va geografik tadqiqotlarni
o ‘ rgangan. Qadimgi astronomning ba’zi xulosalari noto ‘ g ‘ ri bo ‘ lishiga qaramay, u
astronomiyaning fan sifatiga katta hissa qo ‘ shdi. Asosan kosmosning geosentrik
20

modelini bayon qilgan Almagest astronomik risolasining muallifi sifatida tanilgan,
u geliotsentrik modelni taklif qilgan Kopernik (16-asr) asarlarigacha eng ta sirliʼ
bo lib qolgan. Shuningdek saqlanib qolgan: “Tetrabuk” (“Tetrabiblos”, astrologiya
ʻ
bo yicha darslik), “Qo zg almas yulduzlar fazalari haqida”, “Tayyor (astronomik)
ʻ ʻ ʻ
jadvallar”, “Garmonika”, gnoseologiyaga oid kichik risola “Kriteriyalar haqida”,
“Geografiya. " va muallifning ro ‘ yxati Ptolemeyning kashfiyotlari; arab tilidan
tarjima qilingan: "Optika", "Sayyoralar haqidagi gipotezalar" (qisman),
"Planisferium" va "Analemmalar" (sfera geometriyasi bo ‘ yicha). Papp (taxminan
320-yil) va Iskandariyalik Teonning (taxminan 370-yil) “Almagest”ga sharhlari,
Porfiriyning “Garmonika”ga sharhi va “Ptolemey tetrabookiga kirish” (Porfiriy va
“Tetrabook”ga sharhlar) ham saqlanib qolgan. Proclus yo ‘ qolgan). Ptolemey o ‘ z
risolasi bilan Knidlik Evdoks boshlagan astronomik an’anani davom ettiradi.
Almagestning eng yaqin manbasi Samoslik Gipparxning (miloddan avvalgi 2-asr)
shunga o’xshash risolasi bo’lib, Ptolemey o ‘ z kuzatishlari va o ‘ zining nazariy
yangiliklari materiallari bilan to ‘ ldirgan. U samoviy jismlarning ko ‘ rinadigan
harakatlarini dumaloq harakatlar kombinatsiyasidan foydalangan holda
tushuntiradi, bu zamonaviy matematik tahlil nuqtai nazaridan, Furye seriyasidan
foydalangan holda kuzatilgan traektoriyalarni yaqinlashtirishga tengdir 22
.
Ptolemeyning geosentrizmi "hodisalar"ni saqlashning qulay usuli emas, balki
mazmunli jismoniy printsipdir; Yerning harakatsizligi haqidagi dissertatsiyani
himoya qilib, u sof nazariy va kuzatishlarga asoslangan bir qator dalillar keltiradi
(xususan, Ptolemeyning fikriga ko ‘ ra, Yerning harakatsizligi to ‘ g ‘ ridan-to ‘ g ‘ ri
tashlangan jismning yiqilib tushishidan dalolat beradi). Ptolemeyning
“Garmonika” asari musiqa nazariyasiga oid eng keng qamrovli yunon asarlaridan
biridir 23
. 1-kitobda ikki asosiy qadimiy musiqa nazariyasi: Pifagorchilar va
Aristoksenlarning muhokamasi va tanqidiga katta e’tibor berilgan; Ptolemey o ‘ z
vazifasini hissiy idrok va aql to ‘ qnash kelmaydigan nazariyani yaratishda ko ‘ radi
(u "Mezon va etakchi printsip (ruh) to ‘ g ‘ risida" risolasida xuddi shunday
22
Jones A. Ptolemy. In: New Dictionary of Scientific Biography, 2007.
23
Barker A. Scientific Method in Ptolemy’s Harmonics. Cambridge, 2000.
21

pozitsiyani egallaydi). Ptolemey geografiyasi, birinchi navbatda, haqiqiy
ma’lumotlar uchun emas, balki unga kiritilgan xaritalashning matematik
tamoyillari uchun ajoyibdir.
U Eratosfen va Gipparxning matematik "nazariy" geografiyasi an’analarini
davom ettirdi va ta’kidladi, Strabon ulardan keskin ajralib chiqdi, sof hikoyaviy
"amaliy" geografiyani taklif qildi, uning so’zlariga ko ‘ ra, "davlat manfaatlari va
xalq manfaati" uchun xizmat qildi. Ptolemeyning "geografiyasi" Uyg ‘ onish
davrining boshida alohida ta’sir ko ‘ rsatdi. 15-asr. yunoncha asl nusxasi lotin tiliga
tarjima qilingan va 1477 yilda Boloniyada nashr etilgan (17-asr boshlarida yana 31
ta nashr). Osiyoni Sharqqa juda uzoqqa cho ‘ zgan Ptolemeyning xatosi tufayli
Kolumb, agar Amerika uning yo ‘ lida bo ‘ lmasa, u okean bo ‘ ylab tezroq suzishga
umid qildi. Qadimiylarning, dunyoning batafsil geosentrik modeli, yulduzlar
katalogi (1028 yulduzning joylashuvi va yorqinligi ko ‘ rsatilgan), Somon yo ‘ lining
ko ‘ rinadigan shakli tavsifi mavjud. Almagest sayyoralar harakatini hisoblash
uchun nazariy asos bo ‘ lib xizmat qildi va 16-asr o ‘ rtalarida Kopernik tomonidan
dunyoning geliotsentrik tizimini ishlab chiqishgacha o’z ahamiyatini saqlab qoldi.
Ptolemey sxemasiga ko ‘ ra, dunyoning markazida harakatsiz Yer mavjud bo ‘ lib,
uning atrofida sayyoralar aylana orbitalari - epitsikllar bo ‘ ylab harakatlanadi va
epitsikllarning markazlari katta doiralari - deferentlar bo ‘ ylab siljiydi; Yer
deferentlarning umumiy markazi yaqinida joylashgan. Ushbu model sayyoralar (va
Quyosh) harakatidagi nosimmetrikliklar (notekislik va "ilova")ni qoniqarli tarzda
tushuntirib berdi va har qanday vaqtda ularning pozitsiyasini aniq taxmin qilish
imkonini berdi. Ptolemey sxemasi tabiatshunoslik bilimlarini nazariyaga
aylantirishning birinchi namunasi bo ‘ ldi: Ptolemey nazariyasi hodisalarni
tushuntiruvchi kinematik modelga asoslangan va trigonometriya (uzluksiz
funktsiyalar asosida) yordamida istalgan vaqtda osmon jismining o ‘ rnini bashorat
qilish imkonini berdi.
Klavdiy "Sayyor gipotezalarida" o ‘ zi qabul qilgan geosentrik dunyo tizimi
chegaralarida sayyoralar jismlarining yagona tirik organizm sifatida harakatlanishi
22

to ‘ g ‘ risida inkor etib bo ‘ lmaydigan nazariyani taqdim etdi. «Sayyor gipotezalari»
kichik hajmdagi asar bo ‘ lsa-da, astronomiyaning rivojlanish tarixida katta
ahamiyatga ega. U ikkita kitobdan iborat. Ish astronomik tizimni yagona tirik
organizm sifatida to’liq tavsiflashga bag ‘ ishlangan.
Biz shuni xulosa qilib aytishimiz mumkinki Klavdiy Ptolemey hayoti haqida
gapirganimizda buyuk astranom, matematik deb e’tirof etamiz sababiki u kishi 14
yil davomida Misrda kuzatishlar olib borgan. Bu kuzatishlari natijasida turli xil
nazariyalarga kelgan Ya’ni olamning markazida yer turadi degan nazariyani ilgari
surgan. To ‘ g ‘ ri bu nazari haqiqatga to ‘ g ‘ ri kelmasada o ‘ sha davr uchun
olamshumul yangilik bo ‘ lgan. Sababiki Miloddan avvalgi davrlarda hozirgi davrga
o ‘ sha texnika texnologiyalar bo ‘ lmagan. Klavdiy Ptolomeyning nazariyasiga
kelsak bu nazariyani qanday o ‘ ylab topdi degan savol o ‘ z-o ‘ zida tug ‘ uladi xo’sh
bunday xulosaga qanday keldi? Quydagicha javob beramiz Uning ta’kidlashicha,
barcha erkin jismlar koinotning markaziga tushadi va Ptolemey misol qilib
keltirishi mumkin bo ‘ lgan barcha jismlar haqiqatan ham yer yuzasiga intilgan. Shu
asnoda o ‘ z nazariyasini asoslab bergan. Hayoti haqida shunday xulosaga kelamizki
Aynan qaysi hududda tug ‘ ulgani haqida aniq malumotlar avjud emas. Shuningdek
ba’zi manbalarga ko ‘ ra Misrda ba’zilarida esa Rimda tug ‘ ulgan degan ma’lumotlar
uchraydi asosiysi asarlari bizgacha yetib kelgan.
23

2-BOB Klavdiy Ptolemeyning fanlar taraqqiyotiga qo ‘ shgan hissalari.
2.1 Ptolomeyning astronomiyaga oid "Almagest" bilimlar to ‘ plami.
Qadimgi olimning eng muhim asarlaridan biri 13 asr davomida ko ‘ plab
tadqiqotlarga asos bo ‘ lgan astronomik bilimlar to ‘ plami bo ‘ lgan "Almagest" dir.
Ptolemey hayoti haqidagi ma’lumotlardan farqli o ‘ laroq, uning yozuvlari juda
yaxshi saqlangan. Kitobda Ptolemey boshqa qadimgi astronom Gipparxning ishiga
tayanadi. Ba’zi ma’lumotlar, muallif tomonidan to ‘ ldirilgan, boshqalari esa
o ‘ zgarishsiz ko ‘ chirilgan. Gipparxning yozuvlarida 850 ta yulduz qayd etilgan,
Ptolemey esa o ‘ z katalogidagi yulduzlar sonini 1022 tagacha kengaytirgan. Antik
davrda "Almagest" "Bibliya" ga tenglashtirilgan, u fandagi barcha asosiy yo ‘ llarni
tavsiflaydi.
U Evklid, sferik va logistika asarlari bilan tanish bo ‘ lgan allaqachon
shakllangan o ‘ quvchi uchun mo ‘ ljallangan. Almagestda tasvirlangan quyosh tizimi
sayyoralarining harakati nazariyasi Ptolemeyning o ‘ zi ilmiy "bola" dir. Asrlar
davomida zamondoshlarning qarashlari o ‘ zgarishi bilan Ptolemeyning ilmiy ishi
qadimgi fan olamida birinchi o ‘ rinni egalladi. Ijodning buyuk o ‘ ziga xosligi
mutaxassislarning uzoq umr ko ‘ rishini va hurmatini ta’minladi. Ko ‘ p asrlar
davomida istiqbolli Almagest astronomiyadagi barcha turdagi murakkab
vazifalarni bajarishga sof ilmiy yondashuvning ideal namunasi edi. Busiz yulduzlar
fani – Fors, Hindiston, arab mamlakatlarida astronomiya va o ‘ rta asrlarda –
Yevropaning rivojlanish tarixini tasavvur etib bo ‘ lmaydi. Kopernikning hozirgi
zamon astronomiyasining asosi, poydevori va qo ‘ rg ‘ oniga aylangan mashhur
“Aylanishlar to ‘ g ‘ risida” asari ko ‘ p jihatdan “Almagest”ning davomi edi. Klavdiy
astronomiyaga katta e’tibor bergan, Almagestdan keyin u boshqa ko ‘ plab ilmiy
24

asarlar yozgan. 8 kitobdan iborat “Geografiyaga qo ‘ llanma” risolasining muallifi.
U birinchi kitobida bu fanga ta’rif berdi, uning predmeti va usulini ko ‘ rib chiqdi,
avvalgi olimlarning Yer haqidagi fikrlariga jiddiy o ‘ zgartirish va qo ‘ shimchalar
kiritdi. U yangi kartografik proyeksiyalarni (konus va stereografik) taklif qildi. U
Yerning butun ma’lum qismining chiziqli tasviri bilan shug ‘ ullanadigan geografiya
(zamonaviy matematik geografiya yoki kartografiyaga to ‘ g ‘ ri keladi) va vazifasi
ma’lum bir mamlakatni tasvirlash (zamonaviy mamlakatshunoslik) bo ‘ lgan
xorografiyani ajratib ko ‘ rsatdi 24
.
Qolgan yettita kitobda 8 mingga yaqin shahar va aholi punktlarining
geografik koordinatalari ko ‘ rsatilgan ro ‘ yxat mavjud. Shu bilan birga,
materiallarning aksariyati savdogarlar va sayohatchilardan olingan ma’lumotlar
asosida taqdim etiladi. Risolaga 27 ta xarita (bitta umumiy va 26 ta mintaqaviy),
shu jumladan Yevropa va Osiyo Sarmatiya xaritalari - mos ravishda Vistuladan
Dongacha va Dondan Volgagacha bo ‘ lgan xaritalar qo ‘ shilgan. Ushbu xaritalar
to ‘ plami bizgacha etib kelgan birinchi geografik atlasdir. Tez orada bu risola
unutildi, qayta kashf qilindi va Uyg ‘ onish davrida lotin tiliga tarjima qilindi. Uzoq
vaqt davomida u Yer haqidagi bilimlarning asosiy manbai bo ‘ lgan (1475 yildan
1600 yilgacha u 42 marta qayta nashr etilgan) 25
. U bugungi kungacha o ‘ zining
tarixiy ahamiyatini saqlab qoldi. Ptolemey Gipparx tomonidan yaratilgan
parallellar va meridianlar panjarasini tanladi va aylananing 360 gradusga bo ‘ linishi
asoslandi. Shunday qilib, u har qanday nuqtaning joylashishini matematik jihatdan
aniq aniqlay oldi. Ptolemeyning qo ‘ llanmasi taxminan olti jildli jadvallarni o ‘ z
ichiga oladi va u dunyo xaritasini tuzatishni amalga oshirgan birinchi gazetadir.
Biroq, ko ‘ rinib turgan aniqlikka qaramay, uning ishida ko ‘ plab xatolar mavjud
edi.Uzunlikni aniqlashning hech qanday usuli yo ‘ qligi sababli, aslida uning
ro ‘ yxatlarida sanab o ‘ tilgan geografik koordinatalarning har biri (uzunlik va
kenglik) faqat o ‘ zboshimchalik bilan o ‘ zboshimchalik bilan tanlangan qiymat edi.
Bundan tashqari, Ptolemey Marinadan ergashib, shimoliy-janubiy yo ‘ nalishda
24
Brummelen van G. Lunar and planetary interpolation tables in Ptolemy’s Almagest // Journal for the history of
astronomy, 25, 1994. — P. 297—311.
25
Drachmann A. G. Heron and Ptolemaios // Centaurus, 1, 1950. — P. 117—131.
25

o ‘ sha paytda ma’lum bo ‘ lgan orollarning eng g ‘ arbiy qismi - Kanar orollari yoki
Madeyra orqali chizilgan chiziqni asosiy meridian (nol yoki mos yozuvlar
meridiani) sifatida oldi. Shunday qilib, g ‘ arbda taxminiy (taxminiy) uzunlikni
tanlab, u sharqqa harakat qilganda xatoni oshirdi. Natijada, Ptolemey o ‘ z hisob-
kitoblarida Posidonius tomonidan amalga oshirilgan yer aylanasining notovg ‘ ri
bahosidan kelib chiqqan holda, (u bilan solishtirganda) sharqiy yo ‘ nalishdagi
yerlarning ko ‘ lamini bo ‘ rttirib ko ‘ rsatdi. Ptolemey asaridan foydalanib, Kolumb,
agar g ‘ arbga borsangiz, Osiyo Evropaga juda yaqin bo ‘ lishi kerak, deb tasavvur
qildi. Ptolemey 13 ta kitobda dunyoning geosentrik tizimini asoslovchi
“Astronomiyaning buyuk matematik qurilishi” (“Almagest”) risolasini ham
yozgan. Bu ish uzoq vaqt davomida samoviy jismlarning harakati bo ‘ yicha
ishonchli ma’lumotnoma bo ‘ lib qoldi. Uning olam haqidagi g ‘ oyasi Aristotelning
fikriga mos edi: Yer koinotning markazida joylashgan harakatsiz shar; boshqa
barcha samoviy jismlar uning atrofida aylana orbitalarida aylanadi. Bu qarash
Kopernik davriga qadar, ya’ni XVI asrgacha o ‘ zgarmas bo ‘ lib kelgan.
Ptolemey o ‘ sha paytda ekvator yaqinida joylashgan hududlarning haddan
tashqari issiqligi tufayli yashash uchun yaroqsiz degan g ‘ oyani o ‘ rtoqlashdi.
Ptolemey xaritalarida Hind okeani janubdan quruqlik massasi bilan belgilangan; u
bu fikrni Gipparxdan olgan bo ‘ lishi mumkin, ammo Gipparxning o ‘ zi qanday
ma’lumotlarga asoslanganligi noma’lumligicha qolmoqda. Ushbu "Noma’lum
janubiy o ‘ lka" (Terra australis incognita) xaritalarda 18-asrgacha, ya’ni kapitan
Jeyms Kukning sayohatlarigacha saqlanib qolgan va u bunday er yo ‘ qligini xabar
qilgan. Ptolemeyning vafoti bilan qadimgi yunonlar tomonidan ham bevosita
kashfiyotlar orqali, ham nazariy jihatdan kengaytirilgan geografik ufqlar uzoq vaqt
davomida tarix pardasi ortida g ‘ oyib bo ‘ ldi. Ko’p asrlar o ‘ tib, yer yuzasini unda
yashovchi va uni o ‘ z uyi deb bilgan odamlarga qanday ko ‘ rinishini tasvirlash va
tushuntirish sohasidagi yutuqlar yana olimlarning e’tiborini tortdi. 13 kitobdan
iborat bu asar uning matematika sohasida qilgan barcha asosiy ishlarini, ya’ni
trigonometriyani o ‘ z ichiga oladi. Ikkalasi ham mos ravishda asarning birinchi
26

kitobining 9 va 11-boblarida mavjud bo ‘ lib, umuman olganda dastlabki astronomik
tushunchalar va ma’lumotlarni taqdim etishga bag ‘ ishlangan bo ‘ lib, ular orasida:
samoviy sferada ishlatiladigan doiralar va koordinatalar ko ‘ rsatkichi; barcha
yulduzlar sharsimon harakatga ega, Yer koinotning markazida joylashgan
harakatsiz shar ekanligi haqidagi ta’limot; Quyosh, Oy va sayyoralar umumiy
harakatga qo ‘ shimcha ravishda, birinchisiga qarama-qarshi yo ‘ naltirilgan o ‘ ziga
xos harakatga ega va hokazo. “Almagest”ning ikkinchi kitobida Yerning
kamarlarga bo ‘ linishi, kunning uzunliklari va soyaning turli parallellar bo yichaʻ
peshin uzunligi, shuningdek, quyosh chiqishi va botishi hodisalari haqida so z
ʻ
boradi. Uchinchi kitob yil uzunligini eng yaqin daqiqalargacha ko ‘ rib chiqadi va
keyin Gipparxning quyosh nazariyasini tushuntiradi 26
.
To’rtinchi kitob oyning uzunligini aniqlash va oyning harakati nazariyasini
taqdim etishga bag ‘ ishlangan. Beshinchisi astrolabaning tuzilishining tavsifi va
uning yordamida amalga oshirilgan yangi o ‘ lchovlarning ko ‘ rsatkichlari bilan
bog ‘ liq bo ‘ lib, muallif Oy harakatidagi tengsizliklarni aniqroq o ‘ rganish uchun
foydalangan. Oltinchi kitobda Quyosh va Oyning birikmalari va qarama-
qarshiliklari, tutilishlarning kelib chiqish shartlari bilan birga o rganiladi; ularning
ʻ
yuzaga kelishini taxminiy hisoblash imkoniyati ko ‘ rsatilgan.Yettinchi kitobda
tengkunlik muqaddimasi haqidagi maqola va bizgacha yetib kelgan yulduz
kataloglarining eng qadimgisi, ehtimol, Gipparx davriga oid maqola mavjud. Unda
yunonlarga ma’lum bo ‘ lgan barcha 48 ta yulduz turkumi (21 ta burj shimolida, 12
ta burj va 15 ta janubda), jami 1022 ta yulduzni o ‘ z ichiga olgan, qisman ularning
yulduz turkumidagi o ‘ rni bilan tavsiflangan. qisman uzunlik, kenglik va zohiriy
kattalik bo ‘ yicha, oltinchidan o ‘ tmaydi. Sakkizinchi kitob Somon yo ‘ lining
ko ‘ rinishining batafsil tavsifiga bag ‘ ishlangan bo ‘ lib, unda galaktik doira deb
ataladi. Biroq, u vakili bo ‘ lgan hodisani tushuntirish bilan shug ‘ ullanmaydi.
26
Шаль, Мишель . Исторический обзор происхождения и развития геометрических методов /
Пер. В. Я. Цингера . — М., 1883. — Первая эпоха: От Герона до Птоломея. — § 22: Птоломей (около 150 г.
по Р. X.).
27

So ‘ nggi 5 ta kitobda sayyoralar yoki "Ptolemey tizimi" to ‘ g ‘ ri bo ‘ lib,
ularning murakkabligi va murakkabligi Yerning harakatsizligidan kelib chiqqan
epitsikllar, deferentlar, tenglamalar to ‘ plamidan kelib chiqadi. O’rta asrlarda
Ptolemey tizimiga e’tirozlar bid’at va hatto monarx ham tojga qimmatga tushishi
mumkin bo ‘ lgan jinoyat sifatida qaralgan. Nikolay Kopernikning "Osmon
sferalarining inqiloblari to ‘ g ‘ risida" kitobi paydo bo ‘ lgunga qadar, "Almagest"
astronomik bilimlarning butun majmuasini taqdim etishning beqiyos namunasi
bo ‘ lib qoldi. Navigatsiya va geografik koordinatalarni aniqlash uchun bu ishning
amaliy ahamiyati nihoyatda katta edi. Almagestda birinchi marta samoviy
jismlarning ko ‘ rinadigan harakati qonunlari shu darajada o ‘ rnatildiki, ularning
o ‘ rnini bashorat qilish mumkin bo ‘ ldi. 17-asrning boshlarida, dunyoning
geliotsentrik tizimini o ‘ rnatish uchun kurash davrida Ptolemey ishiga munosabat
keskin o ‘ zgardi, chunki ular unda, birinchi navbatda, geotsentrik qarashlarning
qo ‘ llab-quvvatlanishini ko ‘ rishni boshladilar; shu bilan birga, Kopernik va ayniqsa
Iogannes Keplerning jadvallari paydo bo ‘ lgandan so ‘ ng, bu ish amaliy ahamiyatini
yo ‘ qotdi. Ptolemeyning boshqa asarlari ham juda mashhur edi - "Geografiya
qo ‘ llanmasi" (8 kitob) (1475 yildan 1600 yilgacha bu asarning 42 ta nashri nashr
etilgan). U qadimgi odamlarning geografik bilimlarining to ‘ liq, tizimlashtirilgan
xulosasini beradi 27
.
Ptolemey, ayniqsa, kartografik proyeksiyalar nazariyasini ishlab chiqish va
qo ‘ llashga hissa qo ‘ shdi. U 8000 nuqtaning koordinatalarini (Skandinaviyadan
yuqori Nilgacha bo ‘ lgan kenglikda va Atlantika okeanidan Indochinagacha bo ‘ lgan
uzunlikda) berdi, ammo deyarli faqat astronomik ta’riflarga emas, balki
savdogarlar va sayohatchilarning marshrutlari haqidagi ma’lumotlarga asoslanib.
Risolaga yer yuzasining bitta umumiy va 26 ta maxsus xaritalari ilova qilingan.
Astronomik kuzatishlar antik davrda qirollar hukmronligi yillariga to ‘ g ‘ ri kelgan.
Shu munosabat bilan Ptolemey xronologiya uchun muhim manba bo ‘ lgan "Shohlar
xronologik kanoni" ni tuzdi. U yozgan besh jildlik optika risolasi butunlay
27
Хютт В. Птолемей // Философский энциклопедический словарь / Гл.
редакция: Л. И. Ильичёв , П. Н. Федосеев , С. М. Ковалёв , В. Г. Панов . — М.: Советская энциклопедия ,
1983. — С. 552—553.
28

yo ‘ qolgan deb hisoblangan. Ammo 1801 yilda uning arab tilidan qilingan deyarli
to ‘ liq lotincha tarjimasi topildi. Unda Ptolemey tomonidan ishlab chiqilgan
nometall nazariyasi, yorug ‘ lik nurining havodan suvga va shishaga o ‘ tishidagi
sinishi burchaklarining jadvallari, shuningdek, ast nazariyasi va jadvali katta
qiziqish uyg ‘ otadi. Bizga bolalikdan ma’lum bo ‘ lgan dunyoning mavjud tizimi har
doim ham shunday bo ‘ lmagan. Insoniyat yuzlab yillar davomida sayyoralar va
yulduzlarning tarkibini ochish, kosmik masofalarni hisoblash va galaktikalar
harakatini isbotlash uchun kurashdi. Bir vaqtlar katta savol ostida Quyosh biz
yashayotgan sayyoralar tizimining markazi ekanligi haqidagi taxmin edi. Ilm-
fanga katta hissa qo ‘ shishga qodir bo ‘ lgan o ‘ nlab donishmandlar qatl etildi.
Yaxshiyamki, hamma buyuk kashfiyotchilar ham bunday taqdirni boshdan
kechirmagan. Klavdiy eramizdan avvalgi 100-yillarda tug ‘ ilgan, deb qabul qilinadi
va 70 yoshgacha yashagan.
U umrining katta qismini Iskandariyada (Misr) o ‘ tkazgan, u yerda fanning
turli sohalarida ishlagan va kashfiyotlar qilgan. Ptolemey musiqa rivojiga katta
hissa qo ‘ shgan. Uning uch jilddan iborat "Garmonika" asari turli balandliklar,
intervallar, shu jumladan qisqartirilgan va kuchaytirilgan tovushlar haqida
umumlashtirilgan va tizimlashtirilgan ma’lumotlarni o ‘ z ichiga oladi. Ptolemey
kitoblarida antik davr musiqasiga xos bo ‘ lgan tetrakordlarning tavsiflari ham
topilgan. Bular zamonaviy odam uchun tushunish qiyin bo ‘ lgan, chorak oraliqda
yozilgan tarozilar. Ptolemeyning zamondoshlari musiqasi asosan tetrakordlardan
iborat edi. Ulardan tashqari asarlarda konsonans va dissonanslar, konsonans turlari,
ravishlarning kelib chiqishi va o zgarishi haqida ham ma lumotlar bor edi.ʻ ʼ
Ptolemeyning xulosalari tufayli matematika ham boyidi. Olim aylana ichiga
chizilgan to ‘ rtburchak va uning diagonallari ko ‘ paytmasi haqidagi teoremani
xulosa qildi. Keyinchalik Ptolemey turli daraja qiymatlari bilan yoylarning
akkordlarini hisoblab chiqdi, shuningdek darajalarni kichikroq birliklarga - soniya
va daqiqalarga bo ‘ lish usulini chiqardi. Donishmand qalamidan optikaga oid asar
ham chiqdi. Bu qadimgi odamlarning ko ‘ rishning tabiati, ko ‘ rishdagi buzilishlar va
29

buzilishlar haqidagi bilimlari to ‘ plami bo ‘ lib, 5 ta kitobdan iborat. Shuningdek,
inshoda ko ‘ rish organlari tomonidan ob’ektlarni idrok etishga ta’sir qilishi mumkin
bo ‘ lgan va ta’sir qiladigan psixologik komponent haqida dalillar mavjud. Bundan
tashqari, boblardan biri qavariq, tekis oynalar va boshqa tuzilishdagi oynalar
tomonidan yorug ‘ lik nurlarining yutilishi va aks etish tamoyillari va
qonuniyatlariga bag ‘ ishlangan. Oxirgi bob yorug ‘ likning sinishi va sinishining
birinchi, eng aniq ifodalangan qonunlarini o ‘ z ichiga oladi.
Ptolemey astronom sifatida tanilgan. Uning "Almagest" fundamental asari
13 ta alohida kitobdan iborat bo ‘ lib, unda donishmand nafaqat astronomiya va
matematikaga oid antik davrning barcha bilimlarini jamlagan, balki birinchi marta
dunyo mavjudligining geosentrik nazariyasini eng aniq shakllantirgan. Olimning
qat’iyatliligini e’tiborga olmaslik mumkin emas, chunki u yana bir necha asrlar
davomida to ‘ g ‘ ri deb hisoblangan nazariyani shakllantirishdan tashqari, dalillarni
keltirib chiqaradi. Ptolemey asarining asosiy qoidalari Yer butun dunyoning
harakatsiz markazidir; biz ko ‘ rib turganimizdek, osmon aylanuvchi shar. Biz
Klavdiy Ptolemeyning dunyoni qurishning geosentrik tizimini iloji boricha batafsil
isbotlash istagini hurmat qilishimiz kerak, chunki u deyarli barcha samoviy
hodisalar va ob’ektlar uchun mantiqiy va matematik tushuntirishlarni topdi. U 8
ta kitobdan iborat insho tuzdi, unda ushbu sohadagi barcha mavjud bilimlar
mavjud. Shuningdek, uning ishida 8 mingdan ortiq geografik ob’ektlarning
koordinatalari topilgan 28
. Kartografiyaning asoschisi Ptolemey edi. Hozir biz
bilganimiz emas, balki u taqdim etgan ma’lumotlar ko ‘ p hududlarning kengligi,
ularning bir-biri bilan bog ‘ liqligi haqida birinchi tushunchani berdi. Bu serqirra
olimning xizmatlari unutilmagan va unutilmaydi.
28
Храмов Ю. А. Птолемей Клавдий (греч. Κλαύδιος Πτολεμα ος, лат. Claudius Ptolemaeus)ῖ // Физики :
Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера . — Изд. 2-е, испр. и доп. — М. : Наука , 1983. —
С. 224. — 400 с. — 200 000 экз.
30

Scorpius yulduz turkumidagi yulduzlar klasteri uning nomi bilan atalgan.
Shuningdek, Klavdiy Ptolemey sharafiga Mars va Oydagi kraterlar va 1949 yilda
Karl Reynmut tomonidan Geydelbergda topilgan asteroid ham berilgan. Astronom,
fizik, geograf va matematikning vafot etgan aniq sanasi, afsuski, noma’lum. Shartli
ravishda u 65 yoshdan 70 yoshgacha yashagan deb qabul qilinadi. Misrlik
olimning traektoriyasi va hayoti haqida ko ‘ p jihatlar ma’lum emas Klavdiy
Ptolomey. Biroq, uning hayoti va faoliyati haqida eng ko’p ajralib turadigan va biz
ta’kidlashimiz mumkin bo ‘ lgan ma’lumotlar quyidagilardir: u Afrika qit’asida,
xususan,O ‘ zining o ‘ tkinchi hayoti davomida u o ‘ sha davr uchun muvaffaqiyatli
bo ‘ lgan tadqiqotlarni,
jumladan astronomiya,
matematika, astrologiya
va geologiyani amalga
oshirishga qiziqib qoldi.
2.2 Ptolemeyning
fizikaga qo ‘ shgan
hissasi.
Misrlik olim o ‘ z tadqiqotlarini astronomik tafakkurni bilishga qaratadi, turli
nazariyalarni amalga oshirish uchun keladi, bu uni o ‘ z tadqiqotlarining ahamiyati
va e’tirofiga ko ‘ tardi.Yunon astronomiyasi, xususan, olim katta qat’iyat bilan
yondashgan tadqiqot sohasi edi. Ushbu tadqiqot g ‘ arbiy mintaqada astronomik
mafkuraning hukmronligiga qaratilgan bo ‘ lib, bu fikr kamida 1400 yil davom
etgan. Shuni ta’kidlash kerakki, Ptolemey hissalari nuqtai nazaridan, asar arab
tiliga tarjima qilingani, keyinchalik Evropaga ko ‘ chirilishi e’tirof etiladi 29
.
Orasida Ptolemeyning fizikaga qo ‘ shgan hissasi biz muallif Ptolemey tizimi deb
atagan strukturaning kashf qilinishini topamiz, bu olimning kuzatuvi bilan bog ‘ liq
va u orqali Yerning koinotdagi holatini aniqlaydigan astronomik talqinga
asoslangan nazariyani amalga oshiradi, shuningdek, Oy, sayyoralar va Quyosh
29
Ньютон Р. Преступление Клавдия Птолемея . — М.: Наука, 1985. — 384 с.
31

joylashgan pozitsiya va pozitsiyaning diqqat markazida. Hozircha astronom olib
borilgan tadqiqotlarga asoslanib, Yer koinotning markazida joylashganligini
aniqladi va shu bilan Quyosh Yer sayyorasi atrofida doimiy orbitada bo ‘ lgan
sayyoralar bilan birga ekanligiga e’tiroz bildirmoqda. Uning tadqiqoti yerning
tasviri shar shaklida bo ‘ lib, unda aylanish harakati yoki ko ‘ chish harakati
bo ‘ lmagan, ya’ni u statik edi. Ushbu ilmiy yondashuvga asoslanib, Ptolemey
nazariyasi sayyoralar Oy va Quyosh bilan birgalikda harakatlanish bilan
ta’minlanganligini va u atagan narsaga qo’shilganligini va u asosiy harakat deb
atagan va kataloglarni olim shar shaklida kataloglashini ta’kidlaydi. 30
.
Ptolemey hissalari Ular o ‘ zlarining tadqiqotlari bilan birgalikda
sayyoralarning harakatiga ishora qiluvchi ba’zi hozirgi asoslarni o ‘ rganishga qaror
qilishdi, bu yulduzlarning yondashuvlari va pozitsiyalarini ifodalovchi geometrik
tuzilmani o ‘ rnatish uchun va o ‘ z navbatida ular keyinchalik egallaydigan
istiqbollar va pozitsiyalar haqida ma’lumot yaratish. Ushbu tadqiqotdan tashqari,
Klavdiy Quyoshning o ‘ lchamlarini, shuningdek, Oy deb nomlangan tabiiy sun’iy
yo ‘ ldoshni taklif qiladi. Ushbu astronomik hisobotda u 1025 ga yaqin yulduzlarni
o ‘ z ichiga olgan inventarni taqdim etish vazifasini ham o ‘ z zimmasiga oldi va
ularni aniqlashga muvaffaq bo ‘ ldi va o ‘ rganib chiqdi. Biroq, bu nazariya ediki,
o ‘ rta asrlarda resurslarning etishmasligi tufayli tergov darajasi umuman yo ‘ q edi va
bu nazariyani qo ‘ shish yoki rad etishga urinishlar umuman kam bo ‘ lib qoldi.
Biroq, nazariya ancha vaqt davomida qabul qilingan, bu uning ta’siri, ayniqsa,
dunyoda keng tarqalishi orqali imkon berdi. Afrika qit’asi va Yevropa. Atoqli
faylasuf Arastu ham olam, olam va umuman jamiyat haqidagi falsafiy tadqiqotlar
va nazariyalarni taklif qilish dinamikasida edi. Olim astronomik bilimlarini
astrologiya sohasiga olib borgan . Bu bilan u munajjimlar bashorati va Quyosh
tizimidagi sayyoralar bilan ifodalangan yulduzlar bilan bog ‘ liq barcha narsalarni
ixtiro qilishdan foydalanadi 31
.
30
Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд.,
перераб. и доп. — К.: Наукова думка, 1986. — 512 с.
31
Большая советская энциклопедия. В 30 тт.
32

Olimning yuqorida tilga olingan sohaga qo ‘ shgan hissalari geografik
jihatlari va olingan natijalari jihatidan juda muvaffaqiyatli bo ’ ldi . Bugungi kunda
jahon xaritalari deb nomlana boshlagan kartografik xaritalarning qurilishi uni tan
olish imkonini beruvchi yangi bosqichga ko ‘ taradi 32
. Uning Ptolemeyning
Geografiyasini chaqirishi va bu uning ishining ahamiyatini o ‘ zida aks ettiradi.
Keyinchalik Ptolemey kenglik va uzunlik tizimi sifatida kataloglangan ixtironi
ishlab chiqadi va qo ‘ llaydi 33
. Asosiy maqsadlarga ega bo’lgan ikkita kontseptsiya
va ilovalar o ‘ z navbatida o ‘ sha davr kartograflari tomonidan keng qo ‘ llaniladigan
asbob sifatida ishlab chiqilgan bo ‘ lib, ular ham doimiy deb hisoblangan qator
davomida amalga oshirilgan.
Geografiya asariga ilova qilingan yozuvlaridan birida astronom o ‘ z davrining
dunyosini tasvirlash va tasvirlash bilan qiziqadi. Makka shahrini batafsil tasvirlash
uchun keladi. Muallif yozuvlarida tasvirlagan masofalarda aks ettirilgan ko ‘ plab
kamchiliklarni aks ettiruvchi ish. Shu sababli, Xristofor Kolumb Amerika qit’asini
Klavdiy Ptolemey tomonidan boshqa yo ‘ nalishlarda harakat qilib, xatolik bilan
bosib o ‘ tish orqali qilgan xaritasi tufayli kashf etgani aytiladi 34
.
U fosh qilgan noto ‘ g ‘ ri nazariyalarga qaramay Klavdiy Ptolomey Olim
yashagan davrda uning umumiy astronomiya bilimi yo nalishi bo yicha o zʻ ʻ ʻ
tadqiqotlarini qurish va yuksaltirishga bo lgan sa y-harakatlari va u bilan bog liq
ʻ ʼ ʻ
bo lgan barcha narsalar ilmiy bilimlarning bu sehrli olamiga kirib borishga harakat
ʻ
qildi, bu esa o zini katta muvaffaqiyatlarga erishish uchun mo ljallangan edi.
ʻ ʻ
nazariyalar haqiqat darajasida tan olinishi kerak. Biroq, Ptolemey
hissalari keyinchalik ular koinotga, makonga tegishli hamma narsani ifodalash va
tushuntirishga qodir bo ‘ lgan yangi nazariyani rad etish va qayta yaratishga xizmat
qildilar . Yulduzlar , sayyoralar va oy, oxir oqibat, tadqiqot hech qachon behuda
32
Энциклопедический словарь. Брокгауз Ф.А., Ефрон И.А. В 86 тт
33
Матвиевская Г. П. Очерки истории тригонометрии. — Ташкент: Фан, 1990. — 160 с.
34
Куртик Г. Е. Понятие скорости в античной науке: Аристотель — Птолемей // Исследования по истории
физики и механики. 1991—92. — М.: Наука, 1997. — С. 219—248.
33

bo ‘ lmaydi, chunki inson ko ‘ rsatilgan nazariyaga rozi bo ‘ ladimi yoki yo ‘ qmi, yangi
fan va texnologik yutuqlar noto ‘ g ‘ ri nazariyalarni rad etishga imkon beradi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Ptolemey o ‘ z davrining eng nufuzli yunon
astronomlari va geograflari edi. U 1400 yil davomida hukmronlik qilgan quyosh
tizimining geosentrik nazariyasini ilgari surdi. Yunon astronomiyasi davri
Ptolemeyning ana shu buyuk asari bilan tamomlanadi. Shundan keyin fan uzoq
muddat, ko ‘ p asrlar mobaynida hech qanday o ‘ zgarishsiz qoladi. Bunga, bir
tomondan, xristian cherkovining ta’siri bo ‘ lsa, ikkinchi tomondan, xalqlarning
buyuk ko ‘ chishi sabab bo ‘ lib, bunda ochlik, yuqumli kasalliklar va boshqa
falokatlar ko ‘ p bo ‘ lgan. O ‘ rta asrlarda G ‘ arbning madaniy taraqqiyot darajasi hali
nihoyatda pastda bo ‘ lib turgan bir paytda O ‘ rta Osiyoda madaniyat va fan, xususan
astronomiya va matematika rivojlanib bordi.
O ‘ rta Osiyo xalqlari yuzdan ortiq astronomiya va matematika sohasida
ijodiy faoliyat olib borib, o ‘ z asarlari bilan jahon fani xazinasini boyitdilar.
Musulmon Sharqidagi astronomlarning xarakterli xususiyatlari shundaki, ular
asosan kuzatish astronomiyasini ishlab chiqdilar. Astronomik va matematik
jadvallar, yulduzlarning kataloglari tuzildi, sferik trigonometriya takomillashtirildi.
Turli asboblar va mexanizmlarni konstruksiyalash va tayyorlashda,
chunonchi, usturlob (astrolyabiya), osmon globuslari, quyosh va suv soatlari kabi
asboblar yasash va tayyorlashda katta-katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Amma
O ‘ rta asrlarda shu kabi ishlarni vujudga kelishidan bir necha asrlar ilgari Klavdiy
Ptolemeyni biz yuqorida sanab o ‘ tilgan fanlarni mukammal egallaganligini bilib
olishimiz mumkin.
34

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Jeyms P. Barcha mumkin bo’lgan dunyolar / P. Jeyms, J. Martin. - Moskva: Taraqqiyot,
1988. - 672 p.
2. Molyavko G.I. Geologlar. Geograflar. Biografik qo’llanma / G. I. Molyavko, V. P.
Franchuk
3. Bronshten V. A., Klavdiy Ptolemey, M., 1988.
4. O zMEʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.
5. Yangi falsafiy entsiklopediya. To’rt jildda. / RAS Falsafa instituti. Ilmiy tahrir. maslahat:
V.S. Stepin, A.A. Huseynov, G.Yu. Semigin. M., Fikr, 2010, III jild, N - S, b. 385-386.
6. Еремеева А. И. Памятные даты истории астрономии в 1987 году //
Астрономический календарь на 1987 г. – М.: Наука, 1986. – С. 262-268.
7. Житомирский С.В. Античная астрономия и орфизм. – М.: Янус-К, 2001. – С. 58. (-
164 с.)
8. Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г. Пифагор // Астрономы. – 2-е изд.,
перераб. и доп.. — К.: Наукова думка, 1986. – 511 с.
9. Ллойд, Джеффри Эрнест Ричард. Ранняя греческая наука: от Фалеса до
Аристотеля. НьюЙорк, 1970. – С. 84.
10. Рожанский И. Д. Античная наука. – М.: Наука, 1980. – С. 104. ( - 198 с.)
11. Т.Н. Қори-Ни
е?зий. Улуғбек ва унинг илмий мероси. – Т.: ―Ўзбекистон , 1971. – Б. ‖
21.
12. Боголюбов А. Н. Математики. Механики. Биографический справочник. — К.:
Наукова думка, 1983. — 639 с.
13. Бронштэн В. А. Клавдий Птолемей / Отв. ред. А. А. Гурштейн. — М.: Наука,
1988. — 239 с.
14. Веселовский И. Н. Очерки по истории теоретической механики. — М.: Высшая
школа, 1974. — 287 с.
15. Еремеева А. И. Памятные даты истории астрономии в 1987 году //
Астрономический календарь на 1987 г. — М.: Наука, 1986. — С. 262—268.
16. Ефремов Ю. Н., Павловская Е. Д. Датировка «Альмагеста» по собственным
движениям звёзд // Доклады Академии наук СССР. — 1987, т. 94. — №. 2.
17. Идельсон Н. И. Этюды по истории небесной механики. — М.: Наука , 1975. —
495 с. — (Из истории мировой культуры).
35

18. Клайн М. Математика. Поиск истины. — М.: Мир, 1988. — 2295 с. — ISBN 5-03-
000918-3 .
19. https://e-tarix.uz/maqolalar/ Мирзо Улуғбек ва унинг академияси.html
20. https://qomus.info/encyclopedia/cat-f/ ФАЛЕС – uz/
21. https://ru.wikipedia.org/wiki/Аристарх_Самосский
22. https://translated.turbopages.org/ /https/plato.stanford.edu/entries/Philolaus/
36

Sotib olish