Ko’p xonali sonlar ichida ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	97.2KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

35 Sotish

Ko’p xonali sonlar ichida ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikasi

Sotib olish

Ko’p xonali sonlar ichida ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikasi
REJA:
KIRISH.
I BOB. KO'P XONALI SONLAR ICHIDA KO'PAYTIRISH VA BO'LISHGA
O'RGATISH METODIKASI
1. 1. Ko‘p xonali sonlar ichida ko‘paytirish va bo‘lishda og‘zaki va yozma hisoblash
usullarini o‘rganish metodikasi.
1. 2. Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lishni o‘rganish ketma-ketligi va
tushunchalari tizimi.
I Bob bo’yicha xulosa
I I BOB . BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA ARIFMETIK
AMALLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK METODLARDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1. 1 Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallar bajarish metodikasining umumiy
masalalari
1. 2 Arifmetik amallarni o’rgatishda amallar bajarish metodikasining umumiy
masalalari
II Bob bo’yicha xulosa
XULOSA
ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Res p ublikasida shakllangan uzluksiz ta’lim
tizimi barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlash jarayonining s amarali tashkil
etilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi doirasida faoliyat olib boruvchi
ta’lim muassasalari ilg’or, demokratik hamda insonparvar g’oyalarga tayangan, hamda
yangicha mazmunga ega bulgan t a’lim jarayonini tashkil etishda muhim o’rin tutadi.
Uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirish, shuningdek, tag’lim mazmunini yangilash ta’lim
sohasida olib borilayotgan islohotlarning bosh g’oyasi sanaladi. 1
Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish borasida umumiy
o’rta ta’lim tizimida ham izlanisharning tashkil etilayotganligi alohida e’tiborga molikdir.
Zero, oliy ta’lim tizimi ijtimoiy zaruriyat sifatida namoyon bo’layotgan malakali
mutaxassisni tarbiyalash jarayonida o’ziga xos o’rin tutadi. U mumiy o’rta ta’lim kasb-
hunar kollejlari, akademik litsey va oliy o’quv yurtlarida turli o’nalishlarda malakali
kadrlarni tayyorlash davrning o’ta muhim talabi bo’lib, bu borada barcha
imkoniyatlarni ishga solish alohida dolzarblik kasb etadi.
Oliy ta’lim mazmunini yangilash jarayonida bo’lajak mutaxassislarning umumiy
mehnat va kasbiy ko’nikma hamda malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash masalasining
samarali hal etilishiga alohida ahamiyat qaratilishi zarur.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida o’qituvchilarning mehnat bozoriga
moslashuvini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Shu o’rinda alohida ta’kidlash
joizki, oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak mutaxassislarni tayyorlash jarayoni talabalarda
zaruriy ishlab chiqarish iqtisodiy mazmunga ega faoliyat, ko’nikma va malakalari sifatini
sh akllantirishga e’tiborni qaratish talab etiladi. Biroq, ta’lim jarayonlarini takomillashtirishga
qo’yilayotgan yangi, yanada yuqoriroq talablar, shuningdek, talabalarning kasbiy ko’nikma
va malakalarini, yangi pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish bilan yangicha fikrlovchi
mutaxassisni shakllantirish imkonini beruvchi sharoitlarning ishlab chiqilmaganligi o’rtasida
ob’ektiv qarama-qarshilik mavjud.
1
Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston”
2016-y -56-b.
2

Ta’lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni olib kirish “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”ning ikkinchi bosqich vazifalaridan biridir. Ta’lim - kelajakdagi
muvaffaqiyatlar kaliti ekan, uning mahsuli sifatida bugungi o’quvchi kelajakda
huquqiy-demokratik jamiyat a’zosi sifatida bu jamiyat hayotida to’laqonli ishtirok eta
olishi, zamonning bozor iqtisodiyoti qo’yayotgan talablariga to’la javob bera olishi
kerak. Axborot oqimi keskin ortgan,turli yangiliklar hayotimizga shitob bilan kirib
kelayotgan davrda mustaqil tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga ega bo’lgan,yangilikni
o’rganishga doim tayyor bo’lgan, hamkorlikdan cho’chimaydigan , muloqotga erkin
kirisha oladigan shaxsni tarbiyalash ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadi
bo’lishi kerak va bu borada ta’limda yangi texnologiyalarning qo’llanishiga yo’l
ochilishi maqsadga erishish yo’lidagi to’g’ri qadamdir. Hozirgi kunda yangi
texnologiya elementi bo’lgan interfaol usullardan keng foydalanilmoqda.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni ko’p xonali
sonlar ustida ko’paytirish va bo’lishni o’rgatishda pedagogik metodologiyalardan
foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik metodlardan foydalanish.
Kurs ishining vazifasi. Boshlang’ich ta’limda o’quvchilarning ko’p xonali
sonlarni ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikalari batafsil o’rganish va zarur
xulosalar chiqarish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, har bir bob bo’yicha xulosalar, 4
reja, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

1 BOB. KO'P XONALI SONLAR ICHIDA KO'PAYTIRISH VA BO'LISHGA
O'RGATISH METODIKASI
1. 1. Ko‘p xonali sonlar ichida ko‘paytirish va bo‘lishda og‘zaki va yozma
hisoblash usullarini o‘rganish metodikasi.
Boshlang’ich sinflarda bolalarga og’zaki va yazma hisoblashni o’rgatish
muhim ahamiyatga ega bo’lib, bunda o’qituvchidan alohida e’tiborli bo’lish talab
qilinadi. Hisoblash malakalarini rivojlantirishda o`qituvchi o`qitishning bir qancha
turlarini inobatga olish zaruru. Shulardan: didaktikaga doir qo’llanmalarda bilimlarni
bayon qilish va mustahkamlashning formalari sifatida quyidagi o’qitish metodlari
qaraladi: kuzatish, o’qituvchining bilimlarni (bayon, suhbat, hikoya, mashq)
o’quvchilar bilan darslik va boshqa kitoblar bilan ishlash, kuzatish, laboratoriya ishi,
mustaqil ishlar.
Sinflarning katta-kichikligiga qarab ushbu metodlar turli o’rinlardan
qo’llaniladi. 2
Kuzatish metodi boshlang’ich sinflarda matematikani shakllanishida muhim
ahamiyatga ega. Natural sonlarning xossalari, arifmetik amallarning xossalari,
geometrik figuralarning xossalarini va hokazolarni kuzatish o’quvchilarning fikrlash
qobiliyatini o’stiradi. Kichik sinflardga arifmetik amallar va sonlarning turli
xossalari bilan tanishtirishda kuzatish metodidan foydalanish ancha oson va
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Masalan sonlarni qo’shishda o’rin almashtirish
xossasini o’rgatishda, o’quvchilarga ikkita sonni ikki o’rinda qo’shish va natijani
tengligini angltishda ushbu metoddan foydalaniladi.
2+6=8, 6+2=8,
9+1=10, 1+9=10,
3+4=7, 4+3=7
Bunda bolalar qo’shish tartibi o’zgarganda ham yig’indi o’zgarmasligi
to’g’risida xulosa chiqaradilar.
2
N.U.Bikbay е va, R.I.Sid е lnikova,G.A.Adamb е kova. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. (O’rta
maktab Boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun m е todik qo’llanma.) T.: “O’qituvchi” 1996-y. -512b.
4

Suhbat metodini qo’llaganda o’quvchilarning bilish faoliyatini har tomonlama
o’stirish mumkin. Masalan: 100 ichida raqamlashni o’qitishda o’quvchilarga qanday
sonlar bir xonali va qanday sonlar ikki xonali ekanligini, undan keyin ikkita raqam
bilan ifodalangan sonlarni ikki xonali sonlar deyilishini aytib o’tish lozim.
Shuningdek, suhbat jarayonida nechta raqam bilan nol ifodalanilishini va 1 dan 9
gacha nechta son, 10 dan 99 gacha nechta son borligini bayon qilish kerak.
Bayon qilish metodi ikki turga bo’linadi:
Ko’rgazmali bayon qilish. Bunda o’qituvchi bilimlarni bayon qilish bilan birga
uning haqiqiyligini misollar orqali namoyish qiladi.
Muammoli bayon qilish. Bunda o’qituvchi materialning muammosini qo’yadi,
uni yechish yo’llarini ko’rsatadi, asoslaydi va isbotlaydi. 3
Masalan: agar ko’payuvchi va ko’paytuvchining o’rni almashtirilib
ko’paytirilsa, ko’paytma qanday o’zgaradi? O’qituvchi bu savolni tushuntirishda
ilyustrasion ko’rgazmalardan foydalaniladi:
3x4=12 ya‘ni 3+3+3+3=12 yoki 4x3=12 ya‘ni 4+4+4=12. Demak, ko’paytma
va ko’paytuvchilarning o’rnini almashtirgan bilan ko’paytma o’zgarmaydi degan
xulosani o’quvchilar ilyustrasion yordamida keltirib chiqaradilar. Har qatorda 3 tadan
tugmani 4 qator olinadi. 2-sinfning darsligida ko’paytirishning o’rin almashtirish
qonuni bir necha aniq misollarda qaralgan. O’quvchilarga nechta qator borligini
bilishni buyuradi va nechta tugma borligini hisoblashni talab qiladi. Buni 4x3=12
yozuv bilan ifodalaydi. Ikkinchi marta o’qituvchi tugmani yuqoridan pastga qarab
sanashni buyuradi va yuqoridan pastga qaragan nechta qator borligini aniqlab nechta
tugma borligini bilishni talab qiladi. Natijalarni tenglashtirish bilan 3x4=12 va
4x3=12 yozuvni hosil qiladi. Shunga o’xshash ikkita misol keltirib,
ko’paytuvchilarning o’rnini almashtirgan bilan ko’paytma o’zgarmaydi degan
umumiy xulosani keltirib chiqaradi. 4
3
M.E.Jumay е v. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. T.: O’qituvchi. 2006-y.
4
V.V. Dani lova “Matematicheskaya podgotovka detey v doshkolnix uchrejdeniyax”. -M., 1987 y.
5

Mashq metodidan matematikada yangi material bilan tanishish hamda tegishli
bilim o’quv va malakalarni hosil qilish o’quvchilar tomonidan mashqlar tizimini,
ya‘ni, ma‘lum matematik topshiriqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. Mashqlar
material mazmuniga va matematik srukturasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin:
ifodalarning qiymatini topish, taqsimlash, tenglamalarni yechish, masalalar yechish
va h.k. Mashqlar har xil bo’lishi mumkin: darslikdan olingan va uni o’qituvchi
yozdirishi mumkin, odatdagi yoki qiziqarli ko’rinishda, didatik o’yin shaklida va h.k.
Masalan, o’qituvchi oldin
8 x 6 = 48 7 x 9=63 6 x 4=24
48 : 8= 63 : 9= 24 :6=
mashqlarni yechirgandan keyingina x*3=21 ko’rinishdagi tenglamani
yechishga o’tadi.
Yangi material bilan tanishish asosan o’quvchilar bajaradigan mashqlar tizimi
orqali amalga oshiriladi. Mashqlarni o’rinli bajarishning eng asosiy yo’li ko’rgazmali
qilib bajarishdir. Shuning uchun matematik tushunchalar va qonuniyatlar bilan
tanishtirishda to’plamlar ustida amallardan va tegishli arifmetik amallarning
yozilishidan foydalaniladi.
Тaqqoslash va qarama- qarshi qo’yish.
Matematika o’qitishda bir-biriga o’xshash masalalar juda ko’p. Masalan,
qo’shishning o’rin almashtirish va ko’paytirishning o’rin almashtirish xossalari 4+ 3
= 3+4, 3 x 4 = 4 x 3 o’quvchilar bu xossalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, farq
qiluvchi va o’xshash tomonlarini ajratib oladilar. Yangi materialni tushuntirish uchun
ham mashqlarni shunday tanlash kerakki, ular oldingi darsda yechilgan mashqlar
bilan bir xillik va farq qiluvchi elementlarni ajratib olsin. Matematika o’qitishda
qarama-qarshi masalalar ham masalan, qo’shish va ayirish uchraydi. Bu ikki
miqdorni to’g’ri qo’llash bilimlarni umumlashtirishga, to’g’ri xulosa chiqarishga olib
keladi.
6

1. 2. Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lishni o‘rganish ketma-ketligi
va tushunchalari tizimi.
Arifmetik amallarni o’rganishda oldin o’quvchilar ongiga uning ma‘nosini,
mazmunini yetkazish kerak. Bu ish predmetlarning har xil to’plamlari bilan amaliy
ishlar bajarish asosida o’tkaziladi. Ko’paytirish uning komponentlari bilan natijalari
orasidagi bog’lanishlarni o’rganish o’z navbatida bo’lish amalini o’rganish uchun
asos bo’lib xizmat qiladi. Arifmetik amallarni o’rganishdagi masalalardan biri
og’zaki va yozma hisoblash usullarini ongli o’zlashtirish, hisoblash malaka va
ko’nikmalarini shakllantirish bilan bog’liqdir. Og’zaki hisoblashlarning asosiy
ko’nikmalari 1- va 2-sinflarda shakllanadi. Og’zaki hisoblash usullari ham, yozma
hisoblash usullari ham amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarni
amallar komponentlari bilan natijalari orsidagi bog’lanishlarni bilganlikka asoslanadi.
Ammo og’zaki va yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi xossalari ham bor.
Og’zaki hisoblashlar:
1. Hisoblashlar yozuvlarsiz ( ya‘ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan
tushuntirib berilishi mumkin. Og’zaki ko’paytirish sonlarning yuqorigi raqamidan
boshlab yoki sonlarni yaxlitlab bajariladi.
Masalan:
65∙8=60∙8+5∙8=480+40=520
67∙25=70∙25-3∙25=70∙100:4-75=1675
48∙27=50∙30-(27∙2+50∙3)=1500-204=1296
7

Hisoblashlar xar hil usullar bilan bajarilishi mumkin.
Masalan :
26∙12=26∙(10+2)=26∙10+26∙2=260+52=312:
26∙12=(20+6) ∙12=20∙12+6∙12=240+72=312:
26∙12=26∙ (3∙4)=(26∙3) ∙4=78∙4=312
Amallar 10 va 100 ichida va ko’p xonali sonlar ustida xisoblashlarning og’zaki
usullaridan foydalanib bajariladi.
54024:6=9004
Ayirmani biron songa bo’lish uchun kamayuvchini va ayriluvchini alohida
bo’lib, natijalarni bir-biridan ayirish mumkin.
Masalan:
(90-80):5=90:5-80:5
Ko’paytmani biron songa bo’lish uchun ko’paytuvchilardan birini o’sha songa
bo’lishning o’zi kifoya.
Masalan:
(27∙5):9=(27:9)∙5=3∙5=15
Biron sonni ko’paytmaga bo’lish uchun u sonni navbati bilan
ko’paytuvchilarning har biriga bo’lib, undan chiqqan soni ikkinchisiga yana bo’lish
kerak va hokozo.
Masalan:
180:(18∙5)=(180:18):5=10:5=2
Biron sonni bo’linmaga bo’lish uchun u sonni uning bo’linuvchisiga bo’lib,
bo’luvchisiga ko’paytirish mumkin.
Masalan:
1000:(250:7)=(1000:250)∙7=4∙7=28
Bo’linmani biron songa bo’lish uchun bo’linuvchini o’sha songa bo’lib,
chiqqan natijani bo’luvchiga bo’lish mumkin yoki bo’linuvchini bo’luvchi bilan
o’sha sonning ko’paytmasiga bo’lish mumkin.
Masalan:
(1000:25):8=(1000:8):25=125:25=5
8

Yozma hisoblashlar
1.Hisoblashlar yozma bajariladi. yozma hisoblashlarda yechimini yozish ustun
qilib bajariladi.
Masalan:

2. Hisoblashlar quyi xona birliklaridan boshlanadi (yozma bo’lish bundan
mustasno).

3. Oraliq natijalar darhol yoziladi.
242 x 16
1452 +242
3872
346 x 14 1384 +346 4844
4. Hisoblashlar o’rnatilgan qoidalar bo’yicha, shu bilan birga bitta yagona
usul bilan bajariladi.Masalan:
Ba‘zi misollarni og’zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda
o’quvchilar yechimlarni taqqoslab arifmetik amallarning mazmunini va sonlar ustida
bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar.
Ko’p xonali sonlarni ko’paytirish va bo’lish bir-biridan farq qiluvchi uch
bosqichga ajraladi.
I bosqich. Bir xonali songa ko’paytirish va bo’lish
II boqich. Xona sonlariga ko’paytirish va bo’lish
III bosqich. Ikki xonali va uch xonali sonlarga ko’paytirish va bo’lish.
Har bir arifmetik amal konkret ma‘nosini ochib berish bilan bir vaqtda mos
belgilashlar va atamalar kiritiladi, amallar nomlari, komponentlar va amallar natijalari
komponentlari nomlari. Bu yerda matematik ifoda tushunchasi ustida ishlash
9

boshlanadi, dastlab 7+3 ko‘rinishdagi oddiy ifodalar, so‘ngra esa 9-(2+3)
ko‘rinishdagi ifodalar qaraladi.
Boshlang‘ich sinflarda eng qulay usul bilan hisoblash masalasi arifmetik
amallar bajarishning asosiy tayanchi bo‘lib hisoblanadi. O‘qituvchi darslikdagi
materiallar bilan cheklanib qolmasdan, balki ijodiy fikrlaydigan materiallar bilan
darsni boyitish maqsadga muvofiqdir. Masalan, 10, 100, 1000 ichida ko‘paytirishni
turli ko‘rinishlaridan foydalanish o‘quvchilarni qiziqishini oshiradi.
68x5 = (34x2)x5 =34x (2x5) = 34x10 =340
68x50= 34x100=3400
Qo‘shishning distrebutevlik qonuniga ko‘ra:
17x50= (16+1) x50= 16x50+1x50=800+50 = 850
Sonlarni bo‘lish texnikasiga ko‘ra:
135:5= (135x2) : (5x2) =270:10=27
2250:50=4500:100=45
O‘quvchilar diqqatini shunga jalb etish zarurki, og‘zaki va yozma ko‘paytirish
oddiy odat bo‘lib qolishini o‘qituvchi nazorat qilishi kerak.
24x25 = (6x4) x 25= 6x (4x25) = 6x100=600
Bunda imkon boricha qisqa holat tanlashga intilish zarur:
24x25=(24:4) x(25x4) = 6x100=600
Ko‘paytirishning qavslardan foydalanish holatlari juda ham qiziqarlidir:
37x25=(36+1) x25=36x25+25=900+25=925
35x25=(36-1)x25=36x25-1x25=900-25=875
38x25=(36+2) x25=36x25+2x25=900+50=950
25 ga ko‘paytirishning og‘zaki usulini 24 va 26 ga ko‘paytirishni
(25-1) va (25+1) ifoda bilan almashtirish maqsadga muvofiqdir.
(Bu chorak,bo‘lak, ulushlar tushunchasini o‘tganda zarur bo‘ladi.)
Masalan: 36x26=36(25+1)=36x25+36x1=900+36=936
36x24=36(25-1)=36x25-36x1=900-36=864
25 ga bo‘lish esa, 5 ga bo‘lish qoidasidek bajariladi. Yuqoridagi hisoblashlarga
teskari hisoblashlarni bajarish bilan mustahkamlaymiz. Bo‘luvchini 2 ga, 4 ga ikki
10

martalab ko‘paytirish bo‘lgan hollar uchun xonalarni nollar bilan to‘ldirish
qoidalariga asoslanadi:
225:25=(225x2)x2=225x4=900
Agar 9,99 va 999 ga ko‘paytirish kerak bo‘lsa, u holda eng qulay usulda
hisoblash qoidasiga ko‘ra (10-1), (100-1), (1000-1) ko‘rinishlarda distrebutevlik
qonuniga ko‘ra:
678x9=678x(10–1)=6780-678=6102
577x99=577(100–1)=57700-577=57123
34x999=34(1000–1)=34000-34=33966
2-sinfda (14x15) ko‘paytirish qoidasi
14x15=14(10+5)=140x14x5=140+70=210
Buni darhol hisoblashga shoshilmasdan bajarish zarur, chunki
14x15=14x10+14x5=(14+7)x10=21x10=210
ko‘rinishda hisoblashni bajarishni unutmaslik kerak.
Agar 23x15 bo‘lsa
23x15=(22+1)x15=22x15+1x15=330+15=345
Shuningdek, 14 va 16 ga ko‘paytirishni (15+1) va (15-1) ifodaga almashtirish
mumkin.
66x14=66x(15–1)=66x15 – 66 = 990 – 66 = 924
62x16=62(15+1)=62x15+15x1=930+62=992
61x69=6(6+1)x100+1x9=4200+9=4209
243x247=24x25x100+3x7=60000+21=60021
Bunday usullardagi hisoblashlarni bajarish o‘quvchilarni arifmetik amallar
bajarishda hisoblashlarini mustahkamlaydi.
Hisoblash malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish texnologiyasiga asos bo‘ladi.
Boshlang‘ich matematika kursi arifmetik amallarning qator xossalarini o‘z
ichiga oladi. Qo‘shish va ko‘paytirishning o‘rin almashtirish qonuni, ko‘paytirish va
bo‘lishning taqsimot xossasi hamda yig‘indiga sonni qo‘shish, yig‘indidan sonni
ayirish, yig‘indini yig‘inidiga qo‘shish, yig‘indidan yig‘nidini ayirish, yig‘indini
11

songa ko‘paytirish va bo‘lish, sonni ko‘paytmaga ko‘paytirish, sonni ko‘paytmaga
bo‘lish. Bu xossalar to‘plamlar yoki sonlar ustida amallar asosida ochib beriladi,
natijada o‘quvchilar umumlashtirishga kelishlari lozim. Boshlang‘ich matematika
kursida o‘quvchilarda hisoblash ko‘nikmalarini tarkib toptirishga yo‘naltirilgan
mashqlar sistemasi ko‘zda tutilgan.Bu mashqlar turlicha bo‘lib, ularga quyidagilar
kiradi: turlicha misollarni yechish, jadvallarni to‘ldirish, harflarning son qiymatlarini
qo‘yish va olingan ifodalarning qiymatlarini topish va h.k. ko‘nikmalarni
shakllantirish ularning turli darajadagi ko‘nikma va malkalarning
avtomatlashtirilishini ko‘zda tutadi: jadval hollarining qo‘shish va ko‘paytirish va
ularga asosan tiplari, ayirish va bo‘lish amallarini bajarish malakalari to‘la
avtomatlashtirilishi uchun o‘quvchilar tez va to‘g‘ri quyidagi misollarni yecha
olishlari kerak:
3+8=11,
7•8=42,
12-5=7,
56:8=7
3. Ko‘paytirish va bo‘lish komponentlari orasidagi bog‘lanishni aks ettiruvchi
jadvallar bilan ishlash metodikasi.
“Ko’p xonali sonlar” mavzusida arifmetik amallarni o„rganish
Bu mavzuni o’rganishda o’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchilarning
arifmetik amallar (qo’shish va ayirish, ko’paytirish va bo’lish) orasidagi o’zaro
bog’lanishlarni umumlashtirish,yozma hisoblashlarning ongli va puxta
ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat. Jadvalda ko`paytirish va bo`lishni o’rganishda
o`quvchilar ko`paytirish jadvalini bilibgina qolmay, balki jadvalning tuzilish
jarayonini ham bilishi muhimdir. Har bir son bilan ko`paytirish va bo`lishning jadval
hollari taxminan bir xil reja asosida o`rganiladi. Ko`paytirish va bo`lish jadvalining
har bir holini o`rganish ishi o`zgarmas birinchi ko`paytuvchi bo`yicha jadval
tuzishdan boshlanadi. 5
5
A.A.Stolyar "Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish". - M. , 1988.
12

Bu holda jadval tuzishda har bir keyingi misolning natijasini oldingisidan
foydalanib hosil qilish oson. (Masalan, agar 3x2=6 bo`lsa, 3x3=3x2+3 bo`ladi).
Jadvalda tuzishda boshqa usullardan ham foydalaniladi:
1) Bir xil qo`shiluvchilarni topish 2x3=2+2+2
2) Ko`paytirishning qo`shishga nisbatan taqsimot xossasidan foydalanish:
4x5=4+4+4+4+4=4x3+4x2=12+8=20
3) O`rin almashtirish xossasidan foydalanish 4x5=5x4 2 sonini ko`paytirish
jadvali
bilan tanishishda o`qituvchi taxta 2x2=4, 2x3=6, 2x4=8 yozuvini yozadi.
O`quvchilar o`qishadi. «2 ni 2 ga ko`paytirish, 2 ni 3 ga ko`paytirish, 2 ni 4 ga
ko`paytirish». O`qituvchi: “Biz bu misollarning natijalarini hisoblab, 2 ni
ko`paytirish jadvalni
tuzamiz” 2x2=2+2=4, demak, 2 ni 2 ga ko`paytirilsa hosil bo`ladi, 2x2=4;
2x3=2+2+2=6 demak, 2 ni 3 ga ko`paytirilsa 6 hosil bo`ladi 2x3=6 bu natijani
oldingisidan foydalanib ham hosil qilish mumkin, ya'ni 2x2=4, 2x3=2x2=2+6,
2x4=2x3+2=8.
2 ni 5, 6, 7, 8, 9 ga ko`paytirish jadvalini tuzishda boshqa usullar ham
ko`rsatiladi.
Natijada 2 ga ko`paytirishning to`liq jadvali hosil qilinadi:
2+2 2x2=
2+2+2 2x3=
2+2+2+2 2x4=
2+2+2+2+2 2x5=
2+2+2+2+2+2 2x6=
2+2+2+2+2+2+2 2x7=
2+2+2+2+2+2+2+2 2x8=
2+2+2+2+2+2+2+2+2 2x9=
3; 4; 5; 6; 7; 8; 9 ga ko`paytirish jadvalari ham shunga o`xshash tuziladi.
13

1-Ko’paytuvchi 5 6 9 2
2-ko’paytuvchi 2 8 3 4
Ko’paytma 10 48 27 8
1-bo’linuvchi 81 225 600 3226
2-bo’linuvchi 9 25 10 2
Bo’linma 9 9 60 1613
Har bir yangi jadval ikkita bir xil sonlarni ko`paytirish holidan boshlanadi,
chunki berilgan sonni ko`paytirishning oldingi hollari tanish hisoblanadi ularni ilgari
qaralgan jadvallarda ko`paytuvchilar o`rinlarini almashtirish yo`li bilan hosil qilish
mumkin.
Hisoblash usullari bolalarga to`la tushunarli bo`lishi uchun ularni
ko`rsatmaqo`llanmalar yordamida aniqlashtirish maqsadga muvofiq, bunda
buyumlarning
rasmlari ikkitadan, uchtadan…. qilib chizilgan kartochkalardan, sonli
figuralardan,
kvadrat Santimetrlarga bo`lingan kvadrat ditstimetrlardan foydalanish mumkin.
Ayniqsa, bunda kataklarga bo`lingan to`g`ri turtburchak tasvirlangan
moslamadan
foydalanish yaxshi natija beradi.
4. Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish amallari tartibini tahlil qilish.
Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni bajarishga o’rgatishda ularning
bajarilish tartibi tushuntiriladi. Har qanday misollarda arifmetik amallar bajarish
tartibini quyidagicha tushuntirilsa maqsadga muvofiq.
Agar ifoda faqat qo‘shish va ayirish amallaridan iborat bo‘lsa, amallar berilgan
tartibda (chapdan o‘ngga ) bajariladi.
200 – 130 + 70 ∙ 3 = 70 + 70 ∙ 3 = 70 + 210 = 280
Agar ifoda ko‘paytirish va bo‘lish amallaridan iborat bo‘lsa, amallar berilgan
tartibda (chapdan o‘ngga ) bajariladi.
14

56 : 7 ∙ 2 : 4 = 8 ∙ 2 : 4 = 16 : 4 = 4
64 : 8 : 4 ∙ 9 = 8 : 4 ∙ 9 = 2 ∙ 9 = 18
Agar ifoda har xil arifmetik amallardan iborat bo‘lsa, avval ketma – ket
ko‘paytirish va bo‘lish amallari (chapdan o‘ngga ) bajariladi, keyin qo‘shish va
ayirish amallari (chapdan o‘ngga ) bajariladi.
40 – 5 ∙ 5 + 12 = 40 – 25 + 12 = 15 +12 = 27
90 – 27 : 9 ∙ 3 = 90 – 3 ∙ 3 = 90 – 9 = 81
Ko’p xonali sonlarni ko’paytirish va bo’lishda amallar ustun ko’rinishida
yechish orqali bajariladi. Ko’paytirishda bolalarga dastlab oxirgi sondan ko’paytirib
borilishi, ko’paytma ikki xonali son chiqqanida birlik son yozilishi va keyingi
ko’paytmaga qo’shilishi, keying son ko’paytmalari tag qismidan yozilish kerakligi
tushuntiriladi.
Ko’p xonali sonlarmi bo’lishda dastlab jadvalli bo’lish tushuntiriladi.
3896 : 4
38-36 974
29-28
16-16
0
Bo’linuvchining bo’luvchiga nisbatan eng katta bo’linmalari ketma-ketlik bilan
yozilishi, hosil bo’lgan natijani ayirilishi, keying raqam pastga tushirilishi va shu
tartibda davom ettirilishi o’rgatiladi.
5. Qo‘shish va ko‘paytirish komponentlari orasidagi bog‘lanishni aks ettiruvchi
misollar tuzing.
- Qo`shishga oid misollarni ko`paytirish bilan almashtiring,
3+3+3+3= 12 6+6+ 6=18
15

3*4=12 6*3=18
- Ko`paytirishni qo`shishga doir misol bilan almashtiring va natijalarni
hisoblang: 4x3, 4+4+4=12
5x2, 3x6, 7x8, 9x5,
-Ifodalarni taqqoslang:
4+4+4+4+4 >4x3
7x5 > 7+7+7+7
9x3<9+9+9+9+9
I Bob bo’yicha xulosa
Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidadagi
faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish,
shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari:
norasmiy bahs – munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va
ifodalash imkoniyati,o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi,
kichik guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish va boshqa
metodlardan iborat bo’l ib ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy
yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir.
Barcha fan o’qituvchilari shu jumladan boshlang’ich sinf o’qituvchilari ham dars
mashg’ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko’lamda
foydalanmoqdalar.
16

Interfaol metodlarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil
qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda o’qituvchi
va o’quvchilar orasida o’zaro hamkorlik tufayli dars samaradorligini oshadi , yangi
darsni o’quvchi mustaqil harakat, mulohaza, bahs-munozara orqali o’rganadi,
qo’yilgan maqsadga mustaqil o’zi darsda o’quvchi faol ishtirok etgan holda kichik
guruhlarda javob topishga harakat qiladi,ya’ni ham fikrlaydi, ham baholaydi, ham
yozadi, ham gapiradi, ham tinglaydi, eng keragi o’zi faol ishtirok etadi. Interfaol
usullarining negizidagi topshiriq mazmunini anglab yetgan o’quvchilar ta’lim
jarayoniga o’zlari bilmagan holda qiziqish bilan kirishib ketadilar.
Boshlang’ich sinflarda qo’llanadigan texnologiyalaridan foydalanishning
maqsadi:O’quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin
fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng
qo’llanib kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko’p bo’lib, ularning hammasi
ham boshlangich ta’limda qo’llash uchun yaroqli emas.
17

I I BOB . BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA ARIFMETIK
AMALLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK METODLARDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
2.1. Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallar bajarish metodikasining
umumiy masalalari
Davlat ta'lim standard o'quvchilarning har biriga ta'lim olishda teng imkoniyatlarni
yaratib berish,har birining yuqori natijaga erishishlarini rag'badlantirish va shu orqali o'quv-
bilim jarayoning farqli tashkil etilishini ta'minlash uchun da'vat etilga. Davlat ta'lim
standarlarining o'quv fani bo'yicha, ta'lim sohalari bo'yicha ishlab chiqarilishi o'quv
fanlarining variantini tanlash asosida o'quv metodik majmualar, jumladan, boshlang'ich
sinflarda matematika o'qitishni takomilashtirishni nazarda tutadi. Boshlang'ich sinflarda
arifmetik amallar bajarishni bog'lanish va bilimlarni muvofiqlashtirish tamoyili asosida
o'quv fanlarining ichki bog'liqligi va o'quv fanlari aro uzviylikni ta'minlashga xizmat qiladi.
Boshlang'ich sinflarda arifmetik amallar bajarish talablarining o'quvchilar tomonidan
bajarilishi ularning tevarak zarur bilim, malaka va konikmalarni egallashlariga yordam
beradi.
a) o'quvchilarning tevarak atrofdagi tabiiy muhitga moslashtirish.
b) faohiyatning har-xil turlarini o'quv mehnat,muloqatni egallash.
c) o'z-o'zini nazorat qilish hamda baholarshga o'rgatish.
d) muayyam umumiy tabiiy -ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi uning
keyingi taraqiyotining tavsifi.
Shunday qilib, boshlang'ich sinflarda arifmetik amallar bajarish jarayoni o'quv-
bilim jarayoniga matematika o'qitish bo'yicha bilim,konikma va malakalarigina emas
balki shaxsning muayyam asosiy faoliyati majmuasi- mehnat o'quv-biluv,
kammunikativ-axloqiy va jismoniy- kamolatiga mos keladigan fazilatlarining
shakllanishini ham taminlaydi.
O’quvchilarning arifmetik amallarni bajarishga o'rgatish metodikasining nazariy
asoslari. T izimda yuz berayotgan ijtimoyi - iqtisodiy munosabatlar, xalq ta'limi tizirr
lo'layotgan o'zgarishlar "Ta'lim taraqqiyoti qonunda ham" Kadrlar tayyorlash Milliy
18

dasturi " da ko'rsatib o'tilgandek, har bir sinf o'quvchisiga oldiga muhim vazifa
qo'yilmoqda. Bu vazifalar boshlang'ch ta'lim uchun ham xos bo'g'inlarni ajratish
imkonini beradiki, bu bo'g'inlar xilma -xil o'quv fanlari dasturlarida, o'quv
rejalarida,darsliklarda ta'limning joriy etilishi hamda metodik tizimida biror tarmoqni
hosil qilish mumkin. 6
Davlat ta'lim standartlari o'quv fani bo'yicha o'quv -metodik majmualar (dastur,
o'quv rejasi, darstliklar )ni yaratish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi,
shuningdek o'quv fanlararo bog'lanish va bilimlarni muvofaqiyotlashtirish tamoyili
asosida o'quv fanlarni bog'lanishi ta'minlashga xizmat qiladi. Yangi matematika
kursida, avvalgiga o'xshash, arifmetika asosiy o'rni egallaydi. I-IV-sinflarining yangi
dasturida arifmetik materialar mazmuni unchalik ko'p o'zgarmagan:arifmetika
nazariyasi (amallarning xossalar,natijalari va kompanentlardan biri o'zgarganda
amallar natijalarining o'zgarishi) kamroq yoritilgan, nazariyaning amaliy masalalar
(sanoq,o'lchashlar,hisoblashlar,masalalar yechish ) bilan bog'lanishi bilan yanada
mustahkamlangan: eng muhimi tushunchalar (son, sanoq, sistemasi,arifmetik
amallar) shakllantirishining birmuncha mukammal sistema tarzda tutilgan.
Shuningdek arifmetik boshlang'ich o'rganish uslubi ham mukammallashtirilgan.
Kichik yoshdagi o'quvchilarni o'qitishning barcha bosqichlaridan ularning tiklash
faoliyatini aktivlashtirishga tayanch faktlar va kuzatishlarni o'z vaqtida
umumlashtirishga,ayrim masalalar orasidagi o'zaro bog'lanishni tayinlashda,
bolalarda mustaqil ishlash o’quvlarini paydo qilishda qaratilgan yangi ilmiy
asoslangan usul va uslubdagi maktab dasturiga kiritilgan. O'quv materialini o'quv
yillari bo'yicha taqsimlanishida o'rganilayotgan sonlar sohasini asta-sekinkengayib
borishi ko'zsatiladi.
1-sinf Idan 20 gacha sonlar.
2-sinf Idan 100 gacha sonlar.
3-sinf Idan 1000 gacha sonlar.
6
N.U.Bikbayeva, Z.I.Ibroximova, X.I. Qosimova "Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish". -T.: "O`qituvchi" 1995.
19

4-sinf Idan 1000000 gacha sonlar.
Va xakozo ya'ni ko'p xonali sonlar o'rganiladi. Arifmetik amallarga doir material
konsentrlarga bo'lib o'rganiladi. Hammasi bo'lib 5 ta konsentr ko'zda tutiladi: o'nlik,
ikkinchi o'nlik, yuzlik, minglik, ko'p xonali sonlar. Har bir konsert o'z mazmuniga
ko'ra sistematik arifmetika kursining asosiy masalalarni aks ettiradi, shiming uchun
o'quvchilar u yoki bu chegaralar ichida sonlar ustida amallarni o'rganar
ekanlar,umuman arifmetikaning mohiyati to'g'risida tasavvur hosil qiladilar. Har gal
yangi sonli material asosida amallar bajarishga qayta-qayta murojaat etish eng muhim
arifmetik tushunchalarning mazmunini chuqurlashtirish va kengaytishga imkon
beradi. Bundan tashqari, mustahkam o’quv va malakalarning asta-sekin shaklanishi
( sanoqda, o'lchashlarda, og'zaki va yozma nomerlashda, hisoblashda va h.k
ta'minlanadi, chunki bu amallarni bajarishning usullari umumiylikni saqlagan holda
asta-sekin murakkablashtirib boradi. Shunday qilib, har bir oldingi korsentrda
nomerlash va arifmetik amallarni o'rganish mos masalalarni kelgusida o'rganish
uchun tayyorgarlik ishi bo'lib hisoblanadi, har bir keyingi honsentrda esa ilgari
o'rganilgan material umumlashtiriladi va mustahkamlanadi.
Arifmetika kursining konsentrik tuzulishi kichik yoshdagi o'quvchilarni
psixologik xususiyatlarga mosdir : sanoq o'lchash,arifmetik amallar bilan dastlabki
tanishtirishni narsalar to'plamlari yordamida ko'rsatish bo'lgan katta bo'lmagan
raqamlar misolida bajarish zarur son sohasini sekin - asta kengaytirib borish ham
ko'rgazmali - harakatli amallardan abstrakt amallarga o'tish orqali bolalarning
fikrlarini rivojlantirish bilan moslashtiriladi. Har bir konsentrning ajratib berish
sabablarini, bu konsentr ichida sonlarni nomerlashni o'rganish uslubini shuningdek,
arifmetik amallarni o'rganish usulini batafsil bayon qilamiz.
Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda ‘aydo bo’lib, quyidagi rivojlanish
bosqichlaridan o’tib kelmoqda.
Dastlabki bu tushuncha 1940-yillardan 50-yillar o’rtasigacha “ta’limda
texnologiya” deb qo’llanib, o’quv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan
foydalanishni ifoda qilgan.
20

pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o’rtalarida AQSHda
qo’llana boshlangan.Bunda “pedagogik texnologiya” va “ta’lim texnologiyasi”
ifodalari faqat texnika vositalari yordamida o’qitishga nisbatan qo’llangan edi.
Oradan vaqt o’tishi davomida shu ifodalarni qo’llash darajasi kengayib borishi
natijasida ularning ma’nolari ham tegishlicha o’zgarib bordi. Hozirga kelib esa
pedagogik texnologiya ifodasining zamonaviy ilmiy asoslangan yagona ta’rifini
belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikrlar va xulosalar
asoslab berildi.
50-yillar o’rtasidan 60-yillargacha “ta’lim texnologiyasi” ifodasi qo’llanilib,
bunda programmalashtirilgan ta’limni nazarda tutilgan.
70-yillarda “pedagogik texnologiya” ifodasi qo’llanilib, u avvaldan
loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o’quv
jarayonini bildirgan.
1979-yilda AQSHning pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar
assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan edi:
“pedagogik texnologiya bilimlarni o’zlashtirishning hamma jihatlarini qamrab
oluvchi muammoni tahlil qilish va rejalashtirish, ta’minlash, muammoning yechini
baholash va boshqarish uchun odamlar, g’oyalar, vositalar va faoliyatni tashkil qilish
usullarini o’z tarkibiga oladigan kom’leks, integrativ jarayondan iborat…”.
80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta’limning kom’yuterli va
axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan.
Shu aytilganlar asosida pedagogik texnologiya bir jihatdan o’quv jarayonida
texnika vositalaridan foydalanishning kengayib borishini ifodalab,uni ta’limdagi,
o’qitishdagi texnologiya deb nomlash mumkin bo’lsa, ikkinchidan, ta’lim
texnologiyasi yoki pedagogik texnologiya degan nom o’quv jarayonining o’zini
qurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa chiqarish mumkin. 7
Pedagogika oid adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik
texlonogiya tushunchasi ta’lim amaliyoti va nazariyasi ilmidan mustahkam o’rin
7
L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang‘ich matematika kursi asoslari. – T.: O‘qituvchi 1991.- 336 b.
21

egalladi, lekin uni pedagigikaning mukammal lug’atlari (tezaurus)dagi o’rni hali
noma’lumligicha qolib kelmoqda.
Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida
turli qarashlar mavjud bo’lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb, hamda
o’qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb
talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta’riflari mavjud.
V.’.Bes’alko pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan
pedagogik tizim loyihasi sifatida belgilaydi.U pedagogik tizim texnologiyalar ishlab
chiqish uchun asos bo’ladi, deb hisoblaydi.Bunda asosiy diqqat o’quv –pedagogik
jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, didaktik vazifa va o’qitish texnologiyalari
tushunchasidan foydalaniladi.Shu tariqa V.P.Bes’alko o’quv jarayonini loyihalash
g’oyasini ilgari suradi.Afsuski, hozirga qadar pedagogik texnologiya va loyiha
tushunchalari haqida aniqlik yo’q.
Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga jadallik bilan kirib borayotgan bo’lsa
ham, uning maqomi noaniqligicha qolib ketmoqda. Tadqiqotchilarning ishlarida fan
va amaliyot oralig’idan o’rin egallamoqda.
N.F.Talizina har bir ‘edagog real pedagogik jarayonni tashkil etishdan oldin
o’quv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini bilib olgan bo’lishi shart
deb hisoblaydi.U fan va amaliyot oralig’ida tamoyillarni olg’a suruvchi, metodlar
ishlab chiquvchi, ularni izchil qo’llash kabi masalalar bilan shug’ullanuvchi alohida
fan bo’lishi kerak, deb hisoblaydi.Ularsiz pedagogik jarayon texnologiya real o’qitish
jarayoni sifatida asoslanmay qoladi.
Ayrim mualliflar o’qitish texnologiyalariga fan va san’at oralig’idagi fan deb
qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog’laydilar.
Shunday qilib, bir yondashuvda o’qitish texnologiyalari o’qitishning barcha
vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi.Unda
texnologiya o’quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi.
Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va G’arbiy Yevro’ada ta’limni
isloh qilinishi bilan bog’liq ravishda kirib keldi.B.Blui, J.Koroll, ‘.Y.Gal’erin,
V.I.Davidov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmikova, L.I.Zankov texnologiyalari
22

mashhur.O’qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.’.Bes’alko,
N.F.Talizina, L.M.Fridman, Y.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev,
M.I.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir.
Alohida qayd etib o’tish joizki, ayni vaqtda ta’lim texnologiyasi tushunchasini
mantiqiy –g’oyaviy jihatdan izohlash borasida yagona fikr mavjud emas.Yuqorida
qayd etilgandek, pedagogik texnologiya nazariyasi o’tgan asrning ikkinchi yarmidan
boshlab asoslanib kelinayotgan bo’lsada, aynan “pedagogik texnologiya”
tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjudligini ko’rib turibmiz.
So’nggi o’n besh yil davomida nutqimizda “pedagogik texnologiya” ,
“zamonaviy pedagogik texnologiya”, “o’qitish texnologiyasi” kabi tushunchalar keng
qo’llanmoqda. Aksariyat pedagoglar “ta’lim texnologiyasi” hamda “pedagogik
texnologiya” tushunchalari mazmunan bir ma’noni anglatishini ta’kidlamoqdalar.
Bizning nazarimizda bunday yondashuv u qadar to’g’ri emas, hamda bu borada
yagona to’xtamga kelish muhimdir.
Yuqorida qayd etib o’tilganidek, ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish g’oyasi
G’arbiy Yevropa hamda AQSH da yaratilgan edi. Bizga ma’lumki, G’arbiy Yevropa
mamlakatlari va AQSHda “pedagogika” fani mavjud emas, shu bois “pedagogik
faoliyat”, “pedagogik tizim”, shuningdek, ularga bog’liq ravishda yuzaga keluvchi
“pedagogik texnologiya” tushunchasi ham iste’molda yo’q.
Nomlari qayd etilgan mamlakatlarda shaxsga ilmiy bilimlarni berish jarayoni
“ta’lim jarayoni” sifatida nomlanadi, shaxsga bilimlar berish, uning ma’lumotini
oshirish, ta’lim samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi fanlar majmui
“Metodika” deb yuritiladi.Metodika fanlarini o’qitishda asosiy e’tibor ta’lim sifatini
yaxshilab,uning samaradorligini ta’minlashga qaratiladi. O’zbekiston Respublikasi
( shu jumladan, MDH mamlakatlari) ta’lim tizimi amaliyotida o’qitilib kelinayotgan
“pedagogika” fanining predmeti shaxsni shakllantirish, uning kamolotini
ta’minlashga yo’naltirilgan ta’limiy hamda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish
jarayonining mazmunidan iboratdir. Ya’ni, shaxsning yetuk kamoloti ikki muhim
faoliyat –ta’limiy va tarbiyaviy faoliyat jarayonining samarasi, natijasi sifatida
23

namoyon bo’ladi. Ayni o’rinda “pedagogik texnologiya” hamda “metodika”
tushunchalarining tavsifi, o’ziga xos jihatlarini yoritish maqsadga muvofiqdir.
T.N.Ballo “pedagogik texnologiya” tushunchasiga ta’rif berar ekan, uni o’qitish
jarayoniga nisbatan to’shiriqli yondoshuv, L.V. Zankov, T.Y.Gal’erin,
V.I.Davidovlar bosqichli o’qitish, G.K.Selenko hamda boshqa mualliflar esa
mazmunli umumlashma sifatida baholaydilar. ‘.Mitchelning nuqtai nazariga ko’ra
pedagogik texnologiya barcha jihatlariga ko’ra o’ziga xos va samarali natijalarni
qo’lga kiritish imkonini beruvchi pedagogik tizimni tashkil etish bilan bog’liq holda
ta’lim tizimi doirasida olib borilayotgan tadqiqot nazariyasi va amaliyotning
muayyan tarmog’idir. S.K.Islamgulova esa quyidagi qarashni ilgari suradi:
texnologik loyihaga asoslangan ta’lim jarayonini tashkil etish usuli bo’lib, u avvaldan
belgilangan muayyan qoida va talablarga javob beradi.Quyida ayrim
tadqiqotchilarning “pedagogik texnologiya” tushunchasiga bergan ta’riflarini
keltiraman.
“Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “ta’lim metodikasi” tushunchasiga nisbatan
kengdir.
Ta’lim metodi –o’quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga
yo’naltirilgan o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bo’lsa, ta’lim
metodikasi esa muayyan o’quv ‘redmetini o’qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida
va usullari tizimini tavsiflaydi .
Ta’lim texnologiyasi –ta’lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy
mazmuni,ya’ni,avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida,
bosqichma –bosqich amalga oshirish,aniq maqsadga erishish yo’lida muayyan
metod,usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish
hamda ta’lim jarayonini yuqori darajada boshqarishni ifodalaydi.
O’qituvchini samarali faoliyat ko’rsatishga undovchi darsning metodik
ishlanmasidan farqli o’laroq, ta’lim texnologiyasi o’quvchilar faoliyatiga nisbatan
yo’naltirilgan bo’lib, u o’quvchilarning shaxsiy hamda o’qituvchi bilan birgalikdagi
faoliyatlarini inobatga olgan holda, o’quv materiallarini mustaqil o’zlashtirishlari
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi.
24

pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi –o’quvchi shaxsini
rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat.
“Ta’lim texnologiyasi” xususida yaratilgan adabiyotlarda ushbu tushunchaga
berilgan ta’riflarga asoslangan holda ushbu tushuncha quyidagicha sharhlangan :
pedagogik texnologiya muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq
maqsadga yo’naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi
pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir.
Pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik tizimning pedagogik texnologiyaning
asosi ekanligini e’tirof etgan holda uning quyidagi unsurlaridan iboratdir deya
ta’kidlaydi:
1. O’ quvchi ;
2. ta’lim –tarbiyaning maqsadi;
3. ta’lim –tarbiya mazmuni;
4. o’quv jarayoni;
5. o’qituvchi yoki texnik vositalar;
6. ta’lim –tarbiyaning tashkiliy shakllari
Xalq xo’jaligining moddiy ishlab chiqarishga asoslangan sohalarida
qo’llanilayotgan texnologiyalar mohiyatini o’rganish hamda muammo doirasida
nashr etilgan risolalar mazmuni bilan tanishish “pedagogik texnologiya” ta’lim –
tarbiya faoliyatining yaxlit jarayoni to’g’risidagi fan ekanligini e’tirof etish imkonini
berdi.pedagogik texnologiyaning quyidagi tarkibiy unsurlari uning asosini
belgilashga xizmat qiladi: pedagogik texnologiyaning tarkibiy unsurlari
Ta’lim jarayonining umumiy loyihasi ta’limni tashkil etishga bo’lgan ijtimoiy
ehtiyoj
ta’lim maqsadi. Ta’lim mazmuni, shakl, metod, usul va texnikasi o’quvchi
faoliyati
o’qituvchi faoliyati ta’lim natijasi. Yuqoridagi fikrlarga muvofiq ta’lim
texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi quyidagicha namoyon bo’ladi.
Bizga yaxshi ma’lumki, tarbiya jarayoni uzoq muddatli, murakkab, uzluksiz
bo’lib u o’ziga xos xususiyatlarga ega. Garchi zamonaviy ta’lim texnologiyasi
25

o’quvchining ta’lim jarayonidagi yetakchilik rolini yoqlayotgan bo’lsa-da, tarbiya
jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy mavqeini egallay olmaydi. Chunki unda harakter,
dunyoqarash yetarlicha shakllanmagan bo’lib, u bu borada tarbiyachining yordamiga
ehtiyoj sezadi. Shu bois tarbiya texnologiyasi ham mantiqiy, ham tarkibiy jihatdan
ta’lim texnologiyasidan farq qiladi.
Tarbiya jarayonining mohiyati, qonuniyatlari hamda o’ziga xos jihatlari
xususidagi mavjud nazariy va amaliy g’oyalarga, pedagogik bilimlarga tayangan
holda tarbiya texnologiyasining tarkibiy qismlarini quyidagicha belgilandi:
1) tarbiya jarayonining umumiy loyihasi;
2) tarbiyani tashkil etishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj (rag’bat);
3) tarbiya maqsadi;
4) tarbiya mazmuni ( shakl, metod, usul va texnik vositalar);
5) o’qituvchi (tarbiyachi) faoliyati ;
6) o’quvchi (tarbiyalanuvchi) faoliyati;
7) tarbiya samarasi ( natija ).
Ushbu fikrlar asosida tarbiya texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi tasvirda
quyidagicha namoyon bo’ladi.
Pedagogik texnologiya o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
1. pedagogik texnologiya pedagogik jarayonni takomillashtirish,
o’ptimallashtirishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyojni qondirish omili sanaladi.
2. pedagogik texnologiya didaktik hamda tarbiyaviy harakterdagi,
shuningdek, ta’lim –tarbiya jarayonini samarali, mahoratli tarzda tashkil etish
borasidagi nazariy hamda amaliy bilimlar majmui, metodologik fan sifatida namoyon
bo’ladi.
3. pedagogik texnologiya ta’lim –tarbiya jarayonining umumiy mohiyatini
aks ettiruvchi yaxlit jarayondir.
4. pedagogik texnologiya yo’naltiruvchanlik vazifasini bajaradi, ya’ni, u
shaxsni rivojlantirish, tarbiyalash, shakllantirish uchun xizmat qiladi.
5. pedagogik texnologiya - shaxsiylik xususiyatiga ega bo’lib, muayyan
texnologiyalarni ta’lim – tarbiya jarayonida qo’llashga nisbatan yagona, qat’iy,
26

me’yoriy (standart) talablar qo’yilmaydi. Har bir pedagog u faoliyat yuritayotgan
ta’lim – tarbiya muhitining xususiyatlari, mavjud ichki va tashqi shart – sharoitlarini
inobatga olgan holda muayyan texnologik yondashuvni amalga oshirish imkoniyatiga
ega.
6. pedagogik texnologiya o’zida ta’lim, tarbiya va shaxs taraqqiyoti
(kamoloti) birligini ifoda etadi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni shakllantirish uchun
poydevor bo’lgan pedagogik jarayonni takomillashtirish, inson’arvarlashirish,
o’quvchining mustaqilligini ta’minlash, o’qitish jarayonida texnik vositalar
imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishdan iborat.
2.2. Arifmetik amallarni o’rgatishda amallar bajarish metodikasining
umumiy masalalari
Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidadagi
faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish,
shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari:
norasmiy bahs – munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va
ifodalash imkoniyati,o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi,
kichik guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish va boshqa
metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim – tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda
o’ziga xos ahamiyatga ega.
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan
biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir.
Barcha fan o’qituvchilari shu jumladan boshlang’ich sinf o’qituvchilari ham
dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko’lamda
foydalanmoqdalar.
Interfaol metodlarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil
qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda himoya qila
27

bilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib,
rivojlanib boradi. 8
Interfaol degani, o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro hamkorlik tufayli dars
samaradorligini oshadi, yangi darsni o’quvchi mustaqil harakat, mulohaza, bahs-
munozara orqali o’rganadi, qo’yilgan maqsadga mustaqil o’zi darsda o’quvchi faol
ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob to p ishga harakat qiladi,ya’ni ham
fikrlaydi, ham baholaydi, ham yozadi, ham ga p iradi, ham tinglaydi, eng keragi o’zi
faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi topshiriq mazmunini anglab
yetgan o’quvchilar ta’lim jarayoniga o’zlari bilmagan holda qiziqish bilan kirishib
ketadilar.
Boshlang’ich sinflarda qo’llanadigan texnologiyalaridan foydalanishning
maqsadi:
O’quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin
fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng
qo’llanib kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko’p bo’lib, ularning hammasi
ham boshlangich ta’limda qo’llash uchun yaroqli emas. Bunga 1-navbatda
boshlangich sinf o’quvchisining o’qish, yozish tezligining kichikligi va sinfda
aksariyat hollarda 30 tadan ortiq o’quvchi o’qishi bo’ladi. Interfaol metodlar nisbatan
kichik auditoriyalarga (30 tagacha ) va ko’proq uzluksiz ta’lim tizimining o’rta va
yuqori bo’ginlariga mo’ljallangan bo’lib, boshlangich sinflarda qo’llash tajribalari
juda kam. SHuning uchun yangi texnologiyalarning faqat boshlangich sinf
matematika darslarida qo’llash mumkin bo’lganlari haqida so’z yuritamiz.
Interfaol metod sinfda o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni
muhokama qilishda “Aqliy hujum”, “Adashgan zanjirlar”, “Savol bering”, “Insert”,
”BBB”, “Bahs – munozara”, “Muammoli savollar”, “Kichik guruhlarda ishlash”,
“Burchaklar metodi“, “Kubiklar” metodlari asosida bahs, munozara orqali ularni
yechimini topishda yaqindan yordam beradi.
8
E.Sayidxalilov, Sh.Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish - milliy dastur talabi. // “Xalq
ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20
28

“Aqliy hujum” texnologiyasini qo’llash bir muammoni hal qilish yo’lidan
turlicha va iloji boricha ko’proq taklif, fikr – mulohazalarni yig’ishdan iborat.
Avvaliga har qanday takliflar qabul qilinadi. Keyin esa, ularning ichidan eng
ma’qulini tanlab olinadi. Bu metodni qo’llashda eng nozik tomoni hamma takliflarni
“Eslab” qolishdir. Shuning uchun ularni yozib borish kerak bo’ladi. O’qituvchi ularni
shartli belgilar va qisqartirishlar bilan doska yoki vatman qog’ozga yozib boradi.
Masalan: 3 – sinfda mavzuga oid quyidagi mashqni hal qilish yuzasidan hamma
takliflarni yig’ish mumkin.
“Quyidagi shaklda nechta to’rt burchak bor?”
Bunda takliflar to’rtburchaklar sonini sanash usuliga oid bo’lib, ularning sonini
to’g’ridan – to’g’ri aytish talab qilinmaydi.
Bunda turli takliflar bildirish mumkin. Eng maqbuli avval 1 katakli, keyin 2, 3,
4, 5, 6, 7, 8 katakdan tuzilgan to’rtburchaklar sonini sanashni taklif qilish mumkin.
Yoki biror ifoda qiymatini qulay usulda hisoblash yuzasidan takliflar yig’iladi.
Masalan: 1 dan 20 gacha bo’lgan barcha natural sonlar yig’indisini topish yo’li
so’raladi. Hamma takliflar qabul qilinadi. Ularning bir nechtasi bo’yicha yig’indi
topiladi va usullar taqqoslanadi. Eng qulay usulni taklif qilgan guruh yoki juftlik
taqdirlanadi. 9
Darsda berilgan masala, misol va topshiriqni juft bo’lib hal qilishi ham
o’quvchilarni o’zaro fikr almashishga, bir – birini to’ldirishi, kerak bo’lsa bir – biriga
o’rgatishga o’rgatadi. Bunday usulni “Juftlikda ishlash” deb ataladi. O’qituvchi
o’quvchilar mustaqil hal qilishi mumkin bo’lgan istalgan vazifani juftlikda topshiradi.
Bunday topshiriqni ijodiy harekterda bo’lishi maqsadga muvofiqroqdir.
“Adashgan zanjirlar” usuli boshlang’ich sinflarda biror bir ketma – ketlikni
tiklash uchun qo’llanadi. Bunda o’qituvchi biror mavzu, tushuncha, algoritmga oid
ketma – ketlikni alohida – alohida va tartibsiz qo’yadi. O’quvchilar tartibsiz
9
Ta’limda a x borot texnologiyalari - T.: 2000 . -131b.
29

joylashgan so’zlarga mantiqiy bog’langan zanjirni tuzishlari kerak. Bu metodni 4-6
kishilik guruhda qo’llash ham, butun sinf bilan ishlash ham mumkin.
O’qituvchi bilim uzatuvchi rolidan o’quv jarayonini tashkil qiluvchi, o’qish
faoliyatini boshqaruvchi, o’quvchilar faolligini psixologik va pedagogik jihatdan
oqilona qo’llab quvvatlab rivojlantiruvchi roliga o’tishi, deb hisoblaymiz.
Pedagogik texnologiya nazariyasi va uni ta’lim jara yonida qo’llash muammolariga
bag’ishlangan zamonaviy tad qiqotlar mazkur nazariyaning ta’lim rivojini ta’min lashdagi
ahamiyatini chuqur anglab yetish, uning imkoni yatlarini aniqlash va keng ko’lamli
axborot maydonini egallashga yordam beradi. 10
Pedagogik texnologiya nazariyasini shakllantirish va undan foydalanish
mexanizmini bilish, ta’lim jarayoni ni rivojlantirish va boshqarishning eng samarali shakl
va metodlarini aniklash imkonini beradiki, buning nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyati
ham beqiyosdir.
Ta’lim nazariyasi va amaliyotida pedagogik texnologiya larni tadqiq etish ishi
fanlararo (pedagogika, psixologiya, metodologiya, pedagogik metodologiya, falsafa,
sotsi ologiya va boshqa fanlar) aloqadorlik va bog’liqlik asosi da yondashuvni talab etadi.
Ko’rsatib o’tilgan fan yo’nalish larining har birida ta’lim texnologiyalarining ma’lum
nazariy jihatlari va texnologiyani ta’lim jarayoniga tat biq etishda alohida o’rin tutuvchi
qulay shart-sharoitlari bir qadar to’liq taxlil qilingan.
Texnologiya m e hnat jarayonining o’ziga singdiriladi. Texnologiyaning amalga
oshirilish shaklidan qatiy nazar, asosiy maq sad umumiy jarayon operatsiyalarining
tavsifi, predme ti, vositalari va yakuniy natija bilan belgilanadi. Bi nobarin, pedagogik
texnologiyaning pedagogik jarayo ni amalga oshirish shakli sifatidagi mohiyati
pedagogik faoliyat sohasida namayon bo’ladi insonning ongi jamoaviy o’zaro ta’sir
in’ikosi ning ideal shakli hamda dialektik qarama-qarshiligini ifoda etib, o’zgartirilgan
mehnat sifatida namoyon bo’la di. Shunga ko’ra ongi qayta shakllantirish qonuniyatlari ni
ijtimoiy texnologayadan, ushbu qonuniyatlarini jo riy etishning asosiy shakllarini
pedagogik texnologiyaga asoslangan pedagogik amaliyotdan izlash taqozo etiladi;
10
www.natlib.uz internet kutubxona
30

- pedagogik texnologiya ijtimoiy texnologiyadan ajralib chiqib, o’z taraqqiyotida
shartli jamoaviy repeti tsiyaviy (mashqlantiruvchi) refleks bosqichini bosib o’tgan
holda, asosiy texnologik o’zaro ta’sirlarni maq sadga muvofiq tarzda takrorlovchi
harakat va operatsiyalar tizimiga ajratadi. Bundan kuzatilgan maqsad ijti moiy ongi
mustahkamlash va to’plangan tajribani yangi avlodlarga yetkazishdan iborat bo’lib,
uning predmeti esa ideallashtirilgan tavsifga ega;
-pedagogik texnologiya nazariyasining yaratilish va rivojlanish mantiqi asosiy
bosqichlarda umumiy tex nologik nazariyaning shakllanishini aks ettiruvchi holat sifatida
namoyon bo’ladi. Mazkur xislat asosi fikrlash jarayonining eng muhim shakli sifatida
xulosa chiqa rish imkonini beruvchi deduktiv yondashuv hisoblanadi;
- pedagogik texnologiya nazariyaning yaratilishi uchun "g’isht qo’yishning" asosiy
davri pedagogiktexnologiyaning boshlang’ich "hujayrasi"ni ifoda etuvchi pedagogik
jara yonda texnologik besh jihatning mohiyatini ochishga yordam beruvchi, o’ziga xos
tushuncha va kategoriyalar tizimini aks ettiruvchi texnologik o’zgarish, texnologik vosita
hamda texno-pedagogik o’zaro ta’sir bilan bog’liqdir.
II Bob bo’yicha xulosa
Pedagogik texnologiyani qo’llash jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi:
Mazkur vazifalarning ijobiy hal etilishi quyidagi shartlarga amal qilinishiga
bog’liq:
1. Mavjud shart -sharoitlarni inobatga olgan holda faoliyatni tashkil etish.
2. O’quvchi ( tarbiyalanuvchi)larnning yosh, fiziologik, ‘sixologik hamda
shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish.
3. Ta’lim (tarbiya) jarayonini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish.
4. O’quvchi ( tarbiyalanuvchi)lar faoliyatini ob’yektiv nazorat qilish va
baholash.
31

5. Xususiy fanlarni o’qitish jarayonida imkon qadar, albatta, samarali
ravishda texnik vositalar imkoniyatidan keng foydalanish.
Pedagogik texnologiya o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari umumpedagogik, xususiy-metodik
hamda lokal (modul) bilimlarga asoslanadi. Shu bois pedagogik xodimlar,
shuningdek, bo’lg’usi o’qituvchilar o’z faoliyatlarida pedagogik texnologiyadan
foydalanishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ygan bo’lsalar, yuqorida qayd etilgan
bilimlarni puxta o’zlashtira olishlari lozim. Zero, pedagogik texnologiya puxta
o’zlashtirilgan pedagogik bilimlarga tayanilgan holda tashkil etiladigan yuksak
samarador pedagogik faoliyat jarayonidir.
32

UMUMIY XULOSA
Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish jarayonida o’quvchilarni
boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarning arifmetik amallar bajarishni
o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga individual
yondashish darajasi bo’yicha bilish topshiriqlarini ularni xal etish jarayonida cheklash
shart-sharoitlarini belgadashdan iborat bo’ladi.
Psixologik-pedagogik nuqtai nazardan o’quvchilar boshlang’ich sinf
matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini
tashkil etish didaktik ‘rintsi’larining o’ziga xosliklari, o’quv jarayonining didaktik
ta’minoti, didaktik ishlanmalar moxiyati va yo’nalishi ko’rib chiqilgan, bu barcha
materiallarning o’quvchilar Boshlang’ich sinf matematika darslarida
o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik
prinsiplarini shakllantirish maqsad va masalalariga muvofiqligining ilmiy
asoslangan taxlili berilgan.
Boshlang’ich ta’lim amaliyotida qo’llanuvchi masalalar o’quvchilar
Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar
bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini shakllantirishga turli
darajada qulaylik yaratadi. Bu holat ularni shakllantirish ta’siri darajasi bo’yicha
guruhlarga masalalarni cheklash zaruriyatini qo’yadi.
Biz o’zimizning nazariy qarashlarimiz asosida Boshlang’ich sinfda matematika
kursining metodik ta’minoti tarkibini aniqladik va o’quvchilarning o’qish jarayonida.
Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarning arifmetik amallar bajarishni
o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarining foydalanilmagan imkoniyatlarini
belgiladik.
Eksperimental ma’lumotlarga suyanib, yangi qo’llanmalar didaktik materiallar
kompleksi va metodik tavsiyalar tizimi ishlab chiqildiki, ular o’quvchilar
Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar
bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik ‘rintsi’larini faollashtirish darajasiii
oshirishga imkon beradi.
33

Ishlab chiqilgan didaktik materiallar o’quv vaqti noishlab chiqarish sarfiyotini
kamaytirishga yordam beradi, o’quvchilar Boshlang’ich sinf matematika darslarida
o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik
prinsiplarini jadallashtirishga imkon yaratadi, o’quvchilar makoniy va mantiqiy
fikrlashi, o’quv ishiga ijodiy yondoshuvi va o’qishga qizikishini oshirishga imkon
beradi.
Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar
bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga
individual yondashish bilim olish faoliyati muxim ahamiyat kasb etadi, chunki bola
birinchi marta jamoat jixatidan baxolanuvchi faoliyatga kirib boradi. Bu faoliyat
barcha o’quvchilar uchun majburiy bo’lgan qoidalardan iborat bo’lib uning
muvaffaqiyati birgina o’quvchiga emas butun jamoaning faol harakatini talab etadi.
Aynan shu davrda bola bilim olish faoliyatining jamoa ishlab chiqqan
uslublarini egallash zaruriyatini tushunadi. Chunki faqat ulargina qo’yilgan masalani
muvaffaqiyatli yechishni ta’minlaydi, aynan shu paytda bilim olish faoliyati
to’planadi.
Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar
bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga
individual yondashishni tashkil etishda o’qituvchi yetakchi rol o’ynaydi. Uni shaxsi,
bilimi va o’quvchilarga bo’lgan munosabati, metodik maxorati - bular bari ko’rib
chiqilayotgan masalani muvaffaqiyatli yechilishida katta ahamiyatga ega. Ayni
paytda o’quvchilarning rivojlanish darajasi, bilim doirasi kabi omillar ham ta’sir
etadi. Ushbu barcha omillar birgalikda ta’sir ko’rsatadi. Aynan o’kituvchi o’quv
materialini tizimlashtirib, ta’lim va uslub shaklini har bir o’quvchining qobiliyati va
imkoniyatini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini tashkil etadi.
Olib borilgan ilmiy izlanishimiz boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
jarayonida o’quvchilarni matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar
bajarishni urganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga
individual yondashish usulllarini ishlab chiqish imkonini berdi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y -56-b.
2. Sh.M.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston”
2017 y. -104-b.
3. Sh.M.Mirziyoyev. “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-b.
4. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha me’yoriy
hujjatlar I-qism, T.: 1998 yil
5. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha me’yoriy
hujjatlar II-qism, T.: 1998 yil
6. N.U.Bikbay е va, R.I.Sid е lnikova,G.A.Adamb е kova. Boshlang’ich sinflarda
mat е matika o’qitish m е todikasi. (O’rta maktab Boshlang’ich sinf o’qituvchilari
uchun m е todik qo’llanma.) T.: “O’qituvchi” 1996-y. -512b.
7. M. Е .Jumay е v, Z.G’ Tadji е va. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish
m е todikasi. (OO’Y uchun darslik.) T.: “Fan va t е xnologiya” 2005-y.
8. M.E.Jumay е v. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. T.:
O’qituvchi. 2006-y.
9. M.E.Jumayеv. “Boshlang’ich matеmatika o’qitish mеtodikasidan amaliy
mashg’ulotlar to’plami”. T.: O’qituvchi 2005-y.
10. M.E.Jumayеv. Bolalarda matеmatik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va
mеtodikasi. (KHK uchun ) ToshkеnT.: “Ilm Ziyo” 2005-y.
11. M.E.Jumayev . Bolalarda boshlang‘ich matematik tushunchalarni rivojlantirish
nazariyasi va metodikasi. -T.: ILM ZIYO, 2013.-232 b.
12. V.V. Dani lova “Matematicheskaya podgotovka detey v doshkolnix
uchrejdeniyax”. -M., 1987 y.
35

13. A.A.Stolyar "Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirish". - M. , 1988.
14. N.U.Bikbayeva, Z.I.Ibroximova, X.I. Qosimova "Maktabgacha yoshdagi
bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish". -T.: "O`qituvchi" 1995.
15. E.Sayidxalilov, Sh.Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish
- milliy dastur talabi. // “Xalq ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20
16. L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang‘ich matematika kursi asoslari. – T.:
O‘qituvchi 1991.- 336 b.
17. Ta’limda a x borot texnologiyalari - T.: 2000 . -131b.
18. “Maktabgacha ta’lim” jurnali maqolalari
19. www.natlib.uz internet kutubxona
20. www.ziyonet.uz materiallari
21. www.kitob.uz
22. www.tdpu.uz
23. www.referat.arxiv.uz
24. www.testing.uz
25. www.math.com
36

Ko’p xonali sonlar ichida ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikasi

Sotib olish