Kollej ma'lumotlar bazasini yaratish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	846.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Kollej ma'lumotlar bazasini yaratish

Sotib olish

Xidirov Arslon
Kirish
Zamonaviy hisoblash mashinalaridan amaliy ish faoliyatida keng
foydalana oladigan etuk mutahassislar, jumladan bank hodimlari, soliqchilar,
buxgalterlar va moliyachi-iqtisodchilar tayyorlash ayni paytda kechiktirib
bo’lmaydiganomillardan biridir.
Shaxsiy electron hisoblash mashinalaridan milliy iqtisodni boshqarish va
rivojlantirishda foydalanish mustaqil respublikamiz uchun mulkchilikning xususiy
va aralash shakillariga o’tishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mamlakatimiz kelejagi uchun Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul
qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturining”ning amalgam oshirish katta
ahamiyatga ega. Shu bois ta’lim va ma’rifatga butun davlat, millat va istiqlol
kelajagi sifatida qaralmoqda. Mamlakatimizda ta’lim sohasida amalgam
oshirilayotgan tub islohatlar, O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’grisida”gi
qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’lim to’grisidagi o’quv muassalari va
talabalarning oldida dolzarb vazifalarni qo’ydi.
XXI asr jamiyatini kompyuterlashtirishning misli ko’rilmagan gullab-
yashnash asri bo’ladi, ya’ni ishlab chiqarishni kompyutersiz tassavur etib
bo’lmaydi.Kompyuter kishilik jamiyatining barcha sohalariga kirib bormoqda.
Kompyuterda ish yuritishni biladigan kadrlarni ishga qabul qilish asosiy
mezonlardan birligi ham ayni vaqtda tasodifiy hol emas.
Iqtisodiyotni kompyuterlar va hisoblash tehnikasining boshqa vositalardan
foydalangan holda boshqarish, ma’muriyat va ijrochilarni vaqti tejalishiga, ish
hajmini qisqartirishga, mahsulot tannarhining arzonlashuviga, ish hajmini
qisqartirishga, iqtisodiy samaradorlikka olib keladi.
Demak, zamonaviy kompyuterlardan amaliy ish faoliyatida keng foydalana
oladigan etuk mutahasislar tayyorlash respublikamiz qudratini mustahkamlashga
qaratilgan barcha iqtisodiy va ma’naviy sohalar uchun hamisha zarur. Shunday
qilib, Zamonaviy kompyuterlarda ishlash va umuman iqtisodiy ishlab
chiqarishimizga tutgan o’rnini bo’lajak mutahassis talabalikdavridan bilish lozim.
Uzluksiz ta’lim standartlari tizimini kasb-hunar ta’limi uchun mazkur fan
bo’yicha bitiruvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan va ko’nikmalar quydagilardir:
 Kalkulatorlarda hisoblash ishlari;
 Elektron kassa nazorat aparatlarida ishlash;
 Shahsiy kompyuterlar va ularni tashqi qurilmalarini bilish;
 Shahsiy kompyuterlarning tizimini dastur ta’limoti;
 Microsoft Word va uning doirasida ishlash;
 Microsoft Excel va uning doirasida ishlash;
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
 Microsoft Access va uning doirasida ishlash;
 Microsoft Internet va uning doirasida ishlash.
Bituruv ishidan maqsad Kollej ma'lumotlar bazasimalumotlar bazasi
yaratishdan iborat.Bitiruv ishlari barajarish davomida Acsesdan
foedalingan.Bitiruv ishi Kirish,ikki qwisim va hulosadan iborat bolib, birinchi
qisimda Acses va undan foedalanish asoslari,ikkinchi qisimda esa aeroport
malumotlar bazasi tuzulish hamda undan foedalanish yor etilgan.
Hulosa qismida bitiruv ishida bajarish davomida olingan natijalar
keltirilgandir.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
I . Bob Ma ’ lumotlar bazasi
Keng ma’noda ma’lumotlar ombori deganda real dunyoning konkret
ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to’plamini tushunish mumkin. Lekin ma’lumotlar
hajmi oshib borishi bilan bu masalalarni hal etish murakkablashadi. Xar qanday
jiddiy ma’lumotlar omborini yaratish uning loyhasini tuzishdan boshlanadi.
Ma’lumotlar ombori loyhalovchisini asosiy vazifasi ob’ektlar va ularni
tasdiqlovchi parameterlarni tanlash ma’lumotlar orasidagi bog’lanishlarni
o’rnatishdan iborat. Ma’lumotlar omborini yaratish jarayonida foydalanuvchi
ma’lumotlarni turli belgilar bo’yicha tarkiblashga va belgilarni turli birkmalari
bo’yicha zarur ma’lumotlarni tez topish uchun imkonyatlar yaratilishiga harakat
qiladi.
Ma'lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli kurinishda bulishi
mumkin. Eng ko’p tarqalgan va amaliyotda qullaniladigan ma'lumotlar matnli
fayllar xisoblanadi. Chunki matnli fayllar oroqali turli axborotlarni ifodalash va
kompyuter xotirasida saqlash mumkin.
Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining kurinishlaridan biri
ma'lumotlar ombori xisoblanadi. Oddiy fayllardan farqli ravishda ma'lumotlar
ombori kompyuter xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga
oshirish imkoniyatiga ega.
Ma'lumotlar ombori deb, kompyuterning uzoq muddatli xotirasida
saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullariga imkon beradigan
ma'lumotlar yigindisiga aytiladi. Ma'lumotlar omborida turli ma'lumotlar
saqlanishi mumkin. Masalan, poezd, samolyot, avtobuslarning xarakatlanish
jadvali, dukon yoki ombordagi maxsulotlarning mavjudligi xaqidagi ma'lumotlar,
talaba, uqituvchi va xodimlar xaqidagi ma'lumotlar, kitoblar xaqidagi ma'lumotlar
va boshqalar ma'lumotlar omboriga misol bula oladi.
Ma'lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy
kompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, tabibning qabulxonasidagi
bemorlar kartotekasini ma'lumotlar ombori deb xisoblash mumkin (kartotekalar
qogozdan yoki kartonlardan foydalanib bajarilgan bulishi mumkin).
Masalan, tabib kompyuterda matnli fayllarni yaratishni urganib, bemorlar
kartotekalarini bir nechta fayllarda yozib «kompyuterli» ma'lumotlar omborini
xosil qilishi mumkin. Albatta, bunday ma'lumotlar omboridan foydalanilganda
bemorlarni xisobga olish va kerakli xujjatlarni tayyorlash (bemorga ma'lumotnoma
berish, retsept yozish va x,.k.) ancha tez bajariladi.
Ma'lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi aloxida
yigindisi deb tushunish mumkin. Biror kutubxonadagi barcha kitoblar yoki butun
dunyoda chiqayotgan jurnallardagi matematik tadqiqotlar haqidagi barcha
maqolalar ruyxatining jamlanishi ma'lumotlar omboriga misol bulishi mumkin.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Er yuzida keng foydalanilayotgan mavjud 3000 ma'lumotlar omborlaridan
kup qismini xususiy kompyuterlarda yaratilgan. Ular omborlarda qanday
ma'lumotlarni saqlash, axborotni qanday yig’ish, qanday yangilash va
rasmiylashtirish kerakligi masalalarini xal etishgan. Ma'lumotlar omborlari xam
ular joylashgan davlatlar kabi turli-tumandir. Ba'zi axborot tizimlari katta emas.
Masalan, Avstraliyadagi «Ausinet» tizimi 17 omborga, Amerikaning
«DAYALOG» tizimi 250 dan ortiq omborga ega. Kupchilik tizimlar urtacha
ulchamlarga ega. Shvetsariyaning «Data— Star» tizimi 46, G’arbiy
Germaniyaning «INKA» tizimi 42, Frantsiyaning «Kestel» tizimi 45, Buyuk
Britaniyaning «Pergamon Infolayn» tizimi 35 omborga ega.
Ma'lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi
mumkin.
Ma'lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarkalgan shakli jadval
kurinishidir. Ma'lumotlar omborining bunday kurinishi relyatsion omborlar deb
ataladi. Relyatsion omborlar anik, sondagi ustunlarga ega bulib, ularning xammasi
nomlarga ega buladi. Masalan, guruxdagi ukuvchilar xakidagi ba'zi ma'lumotlarni
kuyidagicha tasv irlash mumkin:
Kompyuterdan aksariyat xollarda matnli fayllar (turli xat, referat, she'r va
x.k.) ni yaratishda foydalaniladi. Foydalanuvchining tajribasi oshib borgan sari u
matnli fayllar urnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan
foydalana boshlaydi. Masalan, mati fayl ichida turli xil sonli, belgili ma'lumotlarni
kiritish orkali jadvalli, kartotekali, videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik
varakalari, telefon nomerlari va boshka ma'lumotlarni jamlovchi ombor sifatida
foydalanishi mumkin. Bunday omborlarda axborotni tasvirlash va joylashtirishni
foydalanuvchining uzi belgilaydi.
Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini anik misol
tarikasida kurib chikaylik. Masalan, O’zbekistonda tu ғ ilgan va fundamental fanlar
(fizika, matematika, biologiya, kimyo va x.k.) soxasida faoliyat ko’rsatayotgan
yirik muta- xassislarning «Fanlar ekspertlari ombori» deb nomlanadigan
kartotekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartotekalardan
foydalanish ancha kulay.
Xar bir olim (ombor atamasida — ekspert) 30 ta bandan iborat maxsus
anketani t ў ldiradi. Xar bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan,
NA — ekspertning familiyasi, ismi va sharifi, DA — uy manzili, ED — ma'lumoti,
FT — chet elga xizmat safariga borganligi va boshka kodlashlar ma'lum ma'-
lumotlarni bildirsin.
Operator xar bir anketani matnli faylga kiritadi. Masalan:
NA — Saxobov Anvar Tuychievich.
DA — 700019, Toshkent sh., F.Fulomov kuchasi, 34, 26 uy.
ED — oliy.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
FT — 1998 yilda Angliyaga borgan.
Ba'zi bandlar matnli faylning bir necha satrida yoziladi va butun
anketadagi satrlar soni uzgaruvchan buladi. Egallagan lavozimi, unvonlari, faoliyat
kursatgan institutlari «ochik» matinda kiritiladi va ularning nomlarini yozish
ixtiyoriy k ў rinish- da b ў ladi. Masalan: «laboratoriya mud» yoki «lab mud».
Tushunarliki, bunta o’xshash ma'lumotlar omborlari ish jarayonida juda
as қ otadi: ularni o’ қ ish, nusxalash, o’zgartirish, ko ғ ozga chi қ arish, biror b ў agini
ajratib olish, xattoki oddiy axborotni izlash (NA, ED kabi) osongina bajarilishi
mumkin. Ammo bunday omborlarning afzalliklari shu bilan tugaydi. Sungra uning
kamchiliklari ketma-ket sanab o’tiladi. Bir tomondan, yu қ orida қ ayd қ ilingan
k ў rinishda axborotni kiritish juda mu- rakkab va qiyin ish. Bir xil bandlarni ko’p
marotaba kiritishga to’gri keladi. Bosh қ a tomondan esa, fayllarga kirish oson
b ў lganligi sababli fayllarni sa қ lash paytida undagi ma'lumotlarning buzilishi
(KpfCMaH uchib ketishi, ў zgarishi)ga olib kelishi mumkin.
Eng asosiysi shundaki, ma'lumotlar omborini yaratishdan maksad xosil
қ ilingan ma'lumotlardan foydalanish kulayligidir. Birinchidan, turli alomatlariga
ko’ra axborotlarni tartiblash, ikkinchidan, ixtiyoriy belgilariga ko’ra ajratib olish
oson. Matnli fayllar esa ma'lumotlarni bunday tashkillashtirishni amalga oshira
olmaydi.
II Bob . Access ma’lumotlar bazasi haqida
1. Access ma’lumotlar bazasi haqida umumiy ma’lumotlar.
Microsoft officeda keng tarqalgan offices ishlarini avtomatlashtiruvchi
paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomli dasturlar ma’jmuasi hozirda keng
qollanilmoqda. Ma’lumotlar omborining dastlabki oynasi soddaligi va tushunarligi
bilan ajralib turadi.Undagi oltita ilova dastur ishlaydigan oltita ob’ekt ishlaydi,
dasturlaydi.
1) Jadvallar (таблицы)
2) So’rovlar (запросы)
3) Shakllar (формы)
4) Xisobotlar (отчеты)
5) Makroslar (макросы)
6) Modullar (модулы)
1- jadvallar (таблицы) ma'lumotlar omborining asosiy ob'ekti, ma'lumotlar
saqlanadi.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
2- So'rovlar (запросы) bu ob’ektlar ma’lumotlarga ishlov berish, ularni
saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni bajarishga
mo’ljallangan.
3- Shakllar (формы) bu ob'ekt ma'lumotlarni tartibli ravishda onson
kiritish yoki kiritilganlarni chiqarish imkonini beradi. Shakl tuzilishi bir qancha
matnli maydonlar tugmalardan iborat bo'lishi mumkin.
4- Xisobotlar ( отчеты ) bu ob’ekt yordamida saralangan ma’lumotlar qulay
va ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi.
5- Makroslar ( макросы ) bu makro buyruqlardan ob’ekt murakkab va tez
tez murojaat qilinadigan amallarni bitta makrosga guruhlar unga ajratilgan
tugmaga belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga ushbu tugmaga bosiladi.
Bunda amallar belgilar oshadi.
6- Modullar (Модули) bu Access dasturining imkoniyatini oshirish
maqsadida ichki beysik tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi ob’ekt.
2. Jadval tuzish
Bu ma’lumotlarning o’ziga hos hususiyatlarining e’tiborga olgan holda
uning maydonlarini ifodalash. Bu jarayon ma’lumot bazasida oynasida sozdat
tugmasi bosilishi bilan amalga oshiriladi. Bunda jadval tuzishning bir qator usullari
taklif qilinadi.
1) Jadval tuzish oddiy mexanik usullarda yaratiladi va ekranda formalar
nomlarida jadval maydonlari paydo bo’ladi.
2) Konstruktor tartibida jadval yaratish u holda maydonlar nomi ularning
turi va hossalari kabi parametrlarini kiritish mumkin bo’lgan muloqot oynasi paydo
bo’ladi. Ushbu muloqot oynasida parametrlar barchasi klaviatura yordamida qo’lda
kiritiladi yoki keraksiz maydonlar olib tashlanadi.
Jadval tuzish - bu ma'lumotlarning uziga xos xususiyatlarini e'tiborga olgan
xolda uning maydonlarini ifodalash. Bu jarayon MB oynasida Sozdat tugmasini
bosish bilan boshlanadi va ekranda kuyidagi mulokot oynasi paydo buladi
Bunda jadval tuzishning bir kator usullari taklif kilinadi:
Rejim tablis (Jadval tartibida) Bunda jadval tuzish oddiy mexanik usulda
yaratiladi va ekranda formal nomlarda jadval maydonlari paydo buladi. Maydon 1,
Maydon 2, Maydon 3, . . . va standart matnli maydon turi akslanadi (4-rasm):
1. Konstruktor tartibida jadval yaratish.
Konstruktor tartibini tanlasak, u xolda maydonlar nomi ularning
turi va xossalari kabi parametrlarni kiritish mumkin bulgan mulokot oynasi
paydo buladi. Ushbu mulokot oynasida bu parametrlar barchasi klaviatura
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
yordamida kulda kiritiladi yoki keraksiz maydonlar olib tashlanadi, yoxud ba'zi
maydonlarning turini uzgartirish kabi amallarni bajarish mumkin buladi.
Master tablis (jadval ustasi) bilan jadval tuzish.
Jadval ustasi bilan ish yuritganda ekranda xosil bulgan mulokot oynasida
namunaviy jadvallar ruyxati va bu jadvallarga mos bulgan namunaviy jadval
maydonlari foydalanuvchiga taklif etiladi. Foydalanuvchi bu mulokot oynasida
mavjud bulgan ixtiyoriy jadval va uning maydonlarini tanlab olib (maydonlarning
nomini uzgartirishi mumkin) yangi jadval tuzishi mumkin. Bunda maydonlarning
turi xam avtomatik ravishda maydon nomiga mos xolda tanlanadi (6-rasm).
Xullas, maydon turini uzgartirish zarur bulsa, konstruktor tartibidan
foydalanib uzgartirish mumkin.
Import (Boshka ma'lumotlar bazasi)dan jadvalni tanlash
Bunda import kilinuvchi jadvalni tanlash uchun mulokot oynasida import
kilinuvchi MB tanlab olinadi va undan foydalanuvchiga kerak bulgan maydon
buyicha ma'lumotlar ajratib olinishi mumkin.
Svyaz s tablisami (Tashki fayllardagi MB jadvallari bilan boglanish
sxemasi) orkali yangi jadvallar tuzish.
Bunda xam yukoridagi kabi mulokot oynasida uzaro aloka urnatilishi zarur
bulgan MB tanlab olinadi.
Maydonlar
Ko’pchilik ma’lumotlar ombori jadval tuzilmasiga ega. Unda ma’lumotlar adresi
satr va ustunlar kesishmasidan aniqlanadi. Ma’lumot omborida ustunlar,
maydonlar, satrlar esa yozuvlar deb ataladi. Maydon ma’lumotlar ombori
tuzilmasining yozuvlar esa unda joylashgan ma’lumotlar tashkil etiladi.
Maydonlar ombori tuzilmasining asosiy elementlaridir. Ular ma’lum
hususiyatlarga ega bo’ladilar har qanday maydon hususiyati uning uzunligidir.
Maydon uzunligi undagi belgular soni bilan belgilanadi. Maydonlar quyidagi
husisyatlarni o’z ichiga oladi.
1) Текставой – harif va sonlardan iborat255 beligacha ma’lumotlar
saqlaydi.
2) Поле ME – harifva sonlar odatda bir nechta belgilarni sig’dira olish
mumkin va 64000 ta belgiga saqlaydi.
3) Числавой – faqatgina sonlarni saqlay oladi .
4) Дата время – vaqt va kun ifodalaniladi.
5) Денежный – pul birligida sonlarni ko’rsatadi.
6) Счетчик – sonlar ifoda bo’lib avtomat ravishda raqamlab ketadi.
7) Логический – xa yoki yo’q, bir yoki nol’ kabi ifoda kiritiladi.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
8) Поле объекти OLE – boshqa ob’ektni joylashtirish rasm, musiqa va
hokozo.
9) ____ internet sahifaga murojat qilish uchun kiritiladigan ma’lumot.
10) M астер подстановок – bunda ma’lumotlar boshqa bir jadvalning
ustunida yoki shu ustunga avval kiritilgan ma’lumotlarni chiqarib qo’yish uchun
ishlatiladi.
Misol sifatida talablar haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi ma’lumotlar omborini
bir qismini keltiramiz.
Maydon nomi Maydon hususiyati Maydon hajmi
Talabaning ombordan
o’rni Xisobchi maydon 4 bayt
Talaba F.I.Sh Oddiy matnli maydon 255 belgi
Talabaning tug’ilgan joyi Oddiy matnli maydon 255 belgi
Talabaning tug’ilgan kuni Sana va vaqt maydoni 8 bayt
Talabaning kursi Qiymatlar ro’yhatidan
iborat bo’lgan maydon
Talabaning rasmi OLE – nomi bilan
yuritishuvni maydon 1g bayt
Talaba haqida qo’shimcha
ma’lumot MEMO – katta
o’lchaminimatn maydon 65535 belgi
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
3. So’rovlarni yaratish
Sorovlarni yaratish uchun запросый ukladkasini tanlab создать tugmasini bosish
kerak. Ekrandan so ’ rovni yaratish oynasi hosil bo’ladi. Unda quydagiga so’rovlar
yaratish mumkin.
1) Конструктор – kerakli jadvallarni tanlab ular orqali so’rovlar
yaratish.
2) Простой запрос – oddiy so'rovlar bo'lib jadval ustunlarini tanlab
yaratishdan iborat.
3) Переристный запрос – ma’lumot gruppalab elektron jadval
ko’rinishiga xos so’rovni yaratish.
4) Повторяющися записи – qanchalik takrorlanganligini ko’rsatadi.
5) Записи без подчиненых – bir nechta jadvallarda birgina bo’lgan
ma’lumotlar chiqaradi.
So’rovlarni yaratish eng qulay usuli bu konstruktor bo’lib unda qanday qilib
so’rov yaratilgan yaqqol ko’rinadi. Konstruktor tanlab ok tugmasi bosilganda
jadvallar so’rovda qatnashishi lozimligi ko’rsatiladi. Добовления таблица
oynasida ma’lumotlar bazasida mavjud bo’lgan jadvallar va so’rovlar ro’yhati
chiqadi. Avval yaratilgan so’rovlarning yangi so’rovda ham qo’llash mumkin.
Konstruktor yordamida ma’ma’lumotlar omboridan so’rovlarni yaratish
uchun quydagi jadvallardan tanlash boshlanadi jadvalni tanlash.
1) Добовления таблицы – jadvalni qo’shish muloqat oynasida
bajariladi. Unda ma’lumotlar omboridagi barcha jadvallar ro’yhati aks etirilgan
bo’ladi. Tanlangan jadvallar so’rov yuqori qismiga yozib qo’yilgan. Jadval tanlab
olingandan so’ng добавить qo’shish tugmasi bosiladi.
Добовления таблицы – oynasida 3 ta ilova mavjud bo’lib
1) Jadvallar (таблицы)
2) So’rovlar (запросы)
3) Jadvallar va so’rovlar (таблицы и запросы)
Панел ning qismi quydagilarni o’z ichiga oladi.
1) Поле
2) Имя
3) Сартировка
4) Условия опора
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
1) Поле – maydon satri jadval yuqori qismida maydoni nomini olib o’tish
to’ldiriladi.
Yaratilgan natijaviy har bir maydoniga na’muna bo’yicha so’rov bitta
ustuni mos keladi.
2) Имя - satir maydoni olib o’tilgan avtomatik ravishda
3) Сартировка – saralash satirda sichqoncha bosilgan payita saralash turlarini
ko’rsatuvchi ro’yhatini ochadigan tugma paydo bo’ladi.
5) Условий опора – satirida natijaviy jadvalga kiritish uchun yozuvlarga
qo’yiladiganshart yoziladi . Har bir maydon uchun o’zining tanlash sharti bo’lish
uchun so’rovni ishga tushurish . Вид ko’rinish tugmasiga orqali bajariladi. Unda
natijaviy jadval hosil bo’ladi. Natijaviyjadvaldan chiqish va na’muna bo’yicha
so’rov blankasida yangi so’rovni yaratishga qaytish uchun вид ko’rish
tugmachasini bosish kerak.
O’zgartirish so’rovlari
Tanlab olish so’rovlarining barcha turlari vaqtinchalik natijaviy jadvallar hosil
qilinadi. Bunda bazadagi jadvallar o’zgarmasdan qoladi. Shunga qaramasdan
ma’lumot omborini yaratuvchilar uchun so’rovlarning mahsus buyurug’i mavjudki
ular o’zgartirish so’rovlari deyiladi.
O’zgartirish so’rovlari – bu bir amalni bajarish bilan bir nechta so’rovlarga
o’zgartirish kiritadigan so’rovdir.Uning 4 ta turi mavjud bo’lib.
1) Yo’qotish
2) Yangilash
3) Yozuvlar qoshish
4) Jadval yaratish so’rovlari
1) Yo’qotish so’rovlari bir yoki bir nechta jadvaldan yozuvlar guruhida
umumiy o’zgartirishlar kiritadi. Ushbu so’rov mavjud jadval ma’lumotlar
o’zgartirish imkonining beradi. Yo’qotish so’rovlar orqali yozuvni to’llaligicha
yo’qatish mumkin. Uning ichidagi ayrim jadvallarni yo’qotib bo’lmaydi.
2) Yangilash so’rovlarni bir yoki bir nechta jadvaldagi yozuvlar guruhida
umumiy o’zgartirish kiritiladi. Ushbu so’rov mavjud jadvalma’lumotlarini
o’zgartirish imkonini beradi.
3) Yozuvlar qo’shish so’rovi bir yoki bir nechta jadvaldagi yozuvlar
guruhini boshqa bir yoki bir nechta jadvalni ohiriga qo’shadi.
4) Jadval yaratish so’rovi bir yoki bir nechta jadvalining barcha
ma’lumotlari yoki ularning nir qismi asosida yangi jadvalni yaratadi.
So’rovlar hisoblash jarayoni
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Natijaviy jadvalda boshqa maydonlar hisoblash tashkil etish natijalari
yoziladigan maydon hisob maydon deyiladi. Bunda maydon nomi o’rniga
hisoblash formulasi va kvadrat qavslar yoziladi. Ushbu jarayoni klaviaturada shift
F2 tugmasi orqali bajariladi. Bunday yordamchi kiritish hududi muloqat oynasi
ochilib unda uzun formulalarni ham kiritish imkoniyati ochiladi.
Ba’zan hisoblash maydonini saralash maydoni ham qilishi mumkin.
Hisoblashni tashkil qiladigan zapros ham na’munaviy so’rov blokida o’z aksini
topadi.
Bunday maydon o’rniga formula yoziladi. Formulaga kvadrat qavs ichida
hisoblaydigan maydon nomi ham kiritiladi. Ammo kichkina maydonlarga uzun
formulalarni kiritib bo’ladi.U holda shift F2 tugmasini bosa yordamchi muloqot
oynasi paydo bo’ladi va istalgan uzunlikdagi formulalarni kiriyish imkoniyati
paydo bo’ladi.
Natijaviy so’rov tuzish texnologiyasi
So’rovlar nafaqat kerakli ma’lumotni olish va uni ishlash uchun, balki
natijaviy hisoblashlar tashkil qilish imkonini beradi. Masalan qandaydir yozuv
yoki qatorlar guruhi bo’yicha o’rta arifmetik qiymatini yoki eg’indisini topish bu
holda ham na’munaviy so’rov blanka yordamida ish bajariladi. Ammo yozuvlarni
biror belgisiga qarab alohida guruhlarga jamlash talab qilanadi va bunda guruhlash
degan yordamchi qator paydo bo’ladi. Ushbu qatorni na’munaviy blanka kiritish
uchun asboblar panelida summaga kursor orqali ish bajariladi amalga oshiramiz.
O’zgartirishlar so’rovini tuzish
Avtomatik ravishda yangi jadval tuzishda yoki hisoblash natijalari asosida
jadval hosil qilishda vaqtinchalik jadval tuziladi va bu jadvaldan yangisin hosil
qilishda yoki o’zgartirishda foydalaniladi. U holda so’rovni o’zgartirishning bir
nechta turlari mavjud.
1) Jadval tuzish so’rovi
2) Jadval tarkibidagi ma’lumotlar yangilash so’rovi.
3) Yozuvlarni kiritish so’rovi
4) Yozuvlarni yo’qotish so’rovi
Buning uchun zapros (minusidagi) menyusidagi sozdat buyurig’i bilan
konstruktor tartibida ish yuritiladi.
4. Forma tashkil qilish
Ma’lumotlarni kiritish uchun kerakli maydonga ega bo’lgan elektron bloki deb
ataladi. Forma tashkil qilish ma’lumotlar bazaga oynasining forma bo’lishda
sozdat tugmasini bosish bilan boshlanadi. Ekranda hosil bo’lgan muloqat oynasida
yangi forma tuzishining bir qator usulari taklif qilinadi.
1. konstruktor – mustaqil ravishda yangi forma tuzish
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
2. Master form – tayorlangan maydon asosida avtomatik ravishda formalar
tuzish.
Avto forma – (ustun ko’rinishda) maydonlarni avtomatik ravishda bitta
ustunga joylashtirilgan holda formalar tuzish.
Avto forma (lenta simon) – maydonlarni avtomatik ravishda lentasimon
joylashtirilgan holda formalar tuzish.
Avto forma (jadvalni)- maydonlarini avtomatik ravishda jadvallar
ko’rinishda tuzish.
Diagramma – diagrammalar ko’rishda formalar tuzish.
Jamlovchi jadval Excell jadvallari bilan solishtirish usulidan foydalanib
formulasi tuzish.
Formalarni tuzish uchun uni tashkil qiladigan usulardan biri talab olingach
muloqat oynasining pastki qismida forma tuziluvchi jadval yoki so’rov nomi
ko’rsatiladi. Ma’lumki forma asossan boshqarish elementlardan iborat bo’lib uning
tashqi ko’rinishi shu boshqarish elementlarni rejali bog’lab joylashtirishga bog’liq
shuning uchun ham formani avtomatik ravishda tashkil qilish avtoforma
yordamida maqsadga muvofiq.
Avtoforma ma’lumotbazasi oynasi sozdattugmasini bosish bilan yangi forma
muloqat oynasi ochiladi undan kerakli so’rov yoki jadvalni tanlab lentali jadvalni
yoki ustunli ishga tushiramiz.
Master yordamida forma tashkil qilish, master yordamida forma tashkil
qilish 4 ta qismdan iborat.
1. Formaga kiritish mumkin bo’lgan maydonlarni tanlash.
2. Formaning tashqi ko’rinishinin tanlash.
3. Formaning fond tasvirini tanlash.
4. Forma nomini berish.
Access boshqarish panelning WID tugmasini bosish natijasida forma
tuzulmasi bilan panel elementlari (formani boshqarish jarayoni tashkil
qiladigan )ochiladi. Forma tuzulmasi . Forma tuzulmasi 3 qisimda iborat.
1) Forma sarlovhasi.
2) Ma’lumotlar beriladigan joy.
3) Eslatmalar satri.
Boshqarish elementlari asosan ma’lumotlar beriladigan joyda ifodalangan
bo’ladi. Bashqarish elementlar tagida tasvirning fondi joylashib u formaning ishchi
maydoni ifodalaydi.
5. Hisobotlar tashkil qilish
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Hisobot deb natijalar aks etgan qog’ozli xujjat demakdir. Ma’lumotlar bazasi
muloqat oynasida hisobot tanlab sozdat tugmasini bosganda (yangi hisobot oynasi
paydo bo’ladi). Ekranda hosil bo’lgan muloqat oynasida yangi hisobot tuzishni bir
qator ustunlari taklif qilinadi.
1. K онструктор – mustaqil ravishda yangi hisobot tuzish.
2. Мастер очеть – hisobotlar ustasi tanlangan maydonlar asosida
avtomatik ravishda yangi hisobotlar tuzish.
3. Авто отчеть (avto hisobot) – сталбец (ustunlar ko’rinishda)
maydonlarni avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirilgan holda hisobot tuzish.
4. Авто очет (lentasimon ko’rinishda ) maydonlarni avtomatik ravishda
lentasimon joylashtirilgan holda hisobotlar tuzish.
5. Мастер диаграмма (diagrammalar ustasi) diagrammalar asosida
hisobotlar tuzish.
6. Почтовой наклейки (pochta yorliq) – pochta markalarini nashr qilish
uchun farmatlangan hisobotlar tuzish.
Hisobotlarni tuzish ham hudi formula tuzishdagi kabi hisobotlarni tuzish
usullaridan tanlangach muloqat oynasi pastki qismida hisobot tuzuvchi so'rov nomi
ko'rsatiladi.
Hisobot tuzilmasi
Xuddi forma kabi hisobot ham boshqarish elementlari qisimlardan tashkil
topgan hisobot tuzilmasi 5 qismdan iborat.
1. Hisobot sarlovhasi.
2. Yuqori kolontitul.
3. Ma'lumotlar joylashgan joylar.
4. Quyi kolontitul.
5. Hisobot eslatmasi.
Odatda hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun avtomatik ravishda hisobot
tashkil qilib uni konstruktor tartibida ochish qulay bunda hisobot sarlovhasi
umumiy sarlovhasi chop etishda ta'minlaydi. Yuqori kolontitul qismlari esa
sarlovhaga tegishli kichik sarlohachalarni ifodalaydi ma'lumotlar maydonida esa
boshqaruv elementlari joylashtirilib ular asosan ma'lumotlar bazasi maydonlari
mazmunini bildiradi. Qo'yi kolontitul qismi xuddi yuqori kolontitul kabi
boshqarish elementlarga ega.
NEW funksiyasi bilan vaqtni
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Page funksiyasi bilan xisobot varaqlaribelgilanadi. Xisobot eslatmasida esa
yordamchi ahborotlar kiritiladi. Tuzilgan jadval so'rov forma va xisobotlarni
foydalanuvchiga kerakli xolatda printerga chiqarish mumkin. Buning uchun
kerakli ob'ektni tanlab olish so'ngra asosiy mebyuning fayil punktidan pechat
buyurug'i kirish lozim.
O'zlashtirishni mustahkamlash
Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimini mahsus farmatlar tuzilmaga ega
fayillar bilan ishlaydigan mahsus dasturiy vositadir.
Zamonaviy ma'lumotlar tuzimini turli ma'lumotlar raqamini ma'lumotlar
grafika tovushli va boshqa fayil holatida saqlash imkoniyatiga ega.
Axborotlar ma'lumotlar bazasida jadval ko'rinishda. Maydonlar tarkibi va
xususiyatlar bilan aniqlanadi. Maydonlarning asosiy xususiyatlari maydon turi va
o'lchash bilan belgilanadi. Jadvallarda saqlanayotgan ma'lumotlar olib tashlash
saralash filtrdan o'tkazish, ko'paytirish va ular ustida boshqa turdagi operasiyalar
o'tkazish mumkin. Operasiyalar avtomatlashtirish uchun maxsus ob'ekt so'rovni
qo'llash mumkin.
Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi Access da so'rov maxsus
namunaviy so'rov blankasi aloqali amalga oshiriladi. So'rov asosida vaqtincha
natijaviy jadval tuziladi va bu jadvalga binoan yangi jadval tuzish yoki mavjud
jadvalni o'zgartirish bo'ladi. Jadvalga ma'lumotlar kiritish yoki uni ko'rish uchun
maxsus ob'ekt sanalishi (forma xizmat qiladi). Forma ekran ob'ekt deyiladi. Forma
tanasi qismi va boshqarish elementlardan tashkil topgan formani tashkil
qilish. Avtomatik ravishda yarim avtomatrik holda master yordamida
va(konsktuktor) tartibda bajariladi.
Xujjatni chop etish jarayonida qog'ozdagi xujjat hisobot paydo bo'ladi.
Hisobotdan huddi forma kabi qism va boshqarish elementlardan tashkil topadi.
Hisobotni ham avtomatik tarzda (avto otchet yordamida) (master) yordamida va
qo'lda konstruktor tartibida joriy qilish mumkin.
Jadval, so'rov,forma va hisobot ma'lumotlar ba'zasining asosiy ob'ektlari
sanaladi. Ularning ma'lumotlar ba'zasini tuzuvchi tashkil qiladi. Foydalanuvchi esa
ushbu ob'ektlarni tuzilmasiga halaqit bermagan holda ish yuritish lozim.
Ma'lumotlar ba'zasini tashkil qiladi yana ikkita qo'shimcha ob'ekt:
Makros va modulni ham ishlab chiqqan.
Bu ob'ektlar ma'lumotlar ba'zasini boshqarishda standart vositalar
etishmasa as qotadi. Makroslar orqali makro buyruqlar tashkil qilinadi. Modullar
orqali VISIO BASIC dasturlar muhitida dastur proseduralari tashkil qilinadi va
ular nostandart operatsiyalarni bajarishda ishtirok etadi.
Yozuvlar tashkil qilish
Elementlar panelida maxsus boshkaruv elementi mavjud bulib, unga
va formaga bosib matnlar ramkasini xosil kilamiz. Matn kiritilganda uni
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
formatlashning xojati yuk. Matn kiritilgach, Enter tugmasi bosiladi. Boshkarish
elementini formatlashda avval uni ajratish (vdelit) lozim, sungra Vbor ob'ekta
(ob'ektni tanlash) asbobidan foydalanamiz. Boshkarish elementini ajratganda uning
atrofida 8 markerli ramka xosil buladi. Chegaralarini siljitish bilan ramkani sikish
va chuzish mumkin buladi. Ramkaning chapdagi yukori markeri aloxida
axamiyatga molik. Unga kursatkichni tugrilaganda «sichkoncha» kursatkichi xuddi
bosh barmok kurinishiga uxshab ketadi. Ob'ekt ajratilgach, shrift parametrlarini
uzgartirish mumkin. Buni formatlash paneli piktogrammalari orkali amalga
oshirish lozim. Bordiyu, «sichkoncha» ung tugmachasi bosilsa, u xolda kontekst
menyu buyruklari orkali ish bajariladi.
Boglangan maydonlarni tashkil qilish va taxrirlash
Jadval maydonlari mazmunini aks ettiruvchi boshkarish elementlari esa
elementlar panelidagi Maydon elementi orkali amalga oshiriladi. Boshkarishning
bunday elementlarini boglangan maydon deb ataladi. Ushbu boglangan maydonni
tashkil qilish uchun elementlar panelida Maydon elementi mavjud. Boglangan
maydonni tashkil qilish jarayonida boshkarishning yana bir elementi – boglangan
yozuv paydo buladi. Boglangan maydonni boglangan yozuvdan ajratish uchun
chap tomon tepasida turgan barmok kursatkichi markerni ishga solinadi.
Otchyot (xisobot)lar tashkil qilish
Xisobot–bu natijalar aks etgan kogozli xujjat demakdir. MB mulokot
oynasida Otchyotni tanlab Sozdat tugmasiga bossak, Novy otchyot (yangi xisobot)
degan mulokot oynasi paydo buladi (11.14-rasm.).
Ekranda xosil bulgan mulokot oynasida yangi xisobot tuzishning bir kator
usullari taklif kilinadi:
Konstruktor – mustakil ravishda yangi xisobot tuzish.
Master otchyotov (xisobotlar ustasi) – tanlangan maydonlar asosida
avtomatik ravishda yangi xisobotlar tuzish.
Avtootchyot (avto xisobot)- v stolbes (ustun kurinishida)– maydonlarni
avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirgan xolda xisobot tuzish.
Avtootchyot: lentasimon kurinishda – maydonlarni avtomatik ravishda
lentasimon joylashtirilgan xolda xisobotlar tuzish.
Master diagramm (diagrammalar ustasi)– diagrammalar asosida
xisobotlar tuzish.
Pochtove nakleyki (pochta yorliklari)–pochta markalarini nashr qilish
uchun formatlangan xisobotlar tuzish.
Xisobotlarni tuzish uchun xam xuddi formalar tuzishdagi kabi
xisobotlarni tuzish usullaridan biri tanlangach, mulokot oynasining pastki kismida
xisobot tuziluvchi jadval yoki surov nomi kursatiladi.
Xisobot tuzilmasi
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Xuddi forma kabi xisobot xam boshkarish elementlariga ega
kismlardan tashkil topgan, ammo bunda kismlar kup-u, boshkarish elementlari
formanikidan kamrok. Xisobot tuzilmasi asosan 5 kismdan iborat buladi
 xisobot sarlavxasi,
 yukori kolontitul,
 ma'lumotlar joylashgan joy,
 kuyi kolontitul,
 xisobot eslatmasi.
Odatda, xisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun avtomatik ravishda
xisobot tashkil kilib uni «konstruktor» tartibida ochish kulay. Bunda
xisobot sarlavxasi umumiy sarlavxani chop etishni ta'minlaydi, yukori kolontitul
kismlari esa sarlavxaga tegishli kichik-kichik sarlavxachalarni ifodalaydi.
Ma'lumotlar maydonida esa boshkaruv elementlari joylashtirilib, ular asosan
ma'lumotlar bazasi maydonlari mazmunini bildiradi. Kuyi kolontitul kismi xuddi
yukori kolontitul kabi boshkarish elementlariga ega, Now funksiyasi bilan vaktni
va Page() funksiyasi bilan xisobot varaklari belgilanadi. Xisobot eslatmasida esa
yordamchi axborotlar kiritiladi.
Tuzilgan jadval, surov, forma va xisobotlarni foydalanuvchiga kerakli
xolatda printerga chikarish mumkin. Buning uchun kerakli ob'ektni tanlab olish,
sungra asosiy menyuning fayl punktidan «Pechat» buyrugiga kirish lozim.
Uzlashtirishni mustaxkamlash
 Ma'lumotlar bazasini boshkarish tizimini (MBBT) maxsus for-
 matli tuzilmaga ega fayllari bilan ishlaydigan maxsus dasturiy
vositadir.
 Zamonaviy MBBT turli ma'lumotlar (rakamli, matnli, grafik, tovushli,
video va boshka) ni fayl xolatida saklash imkoniyatiga ega.
 Axborotlar ma'lumotlar bazasida jadval kurinishida saklanadi.
 Xar bir jadval tuzilmaga ega bulib, uning tuzilmasi maydonlar
 tarkibi va xususiyatlari bilan aniklanadi. Maydonlarning asosiy
xususiyatlari maydon turi va ulchami bilan belgilanadi.
 Jadvallarda saklanayotgan ma'lumotlarni uzgartirish, olib tashlash
 saralash, filtrdan utkazish, kupaytirish va ular ustida boshka turdagi
operasiyalar utkazish mumkin. Operasiyalarni avtomatlashtirish uchun esa maxsus
ob'ekt sanalmish «surov» ni kullash mumkin.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
 MBBT Access da «surov» maxsus «namunaviy surov blankasi» orkali
amalga oshiriladi. «Surov» asosida vaktincha natijaviy jadval tuziladi va bu
jadvalga binoan yangi jadval tuzish yoki mavjud jadvalni uzgartirish mumkin
buladi.
 Jadvalga ma'lumotlarni kiritish yoki uni kurish uchun maxsus
 ob'ekt sanalmish «Forma» xizmat kiladi. Forma –ekran ob'ekti
deyiladi. Forma tuzilmasi kism va boshkarish elementlaridan tashkil topadi.
Formani tashkil qilish avtomatik ravishda, yarim avtomatik xolda (Master
yordamida) va kulda (konstruktor tartibida) bajariladi.
 Xujjatni chop etish jarayonida kogozdagi xujjat –xisobot paydo
 buladi. Xisobot xam xuddi forma kabi kism va boshkarish
elementlaridan tashkil topadi. Xisobotni xam avtomatik tarzda (avtootchyot
yordamida), yarim avtomatik (Master yordamida) va kulda (konstruktor tartibida)
joriy qilish mumkin.
 Jadval, surov, forma va xisobot–ma'lumotlar bazasining asosiy
 ob'ektlari sanaladi. Ularni ma'lumotlar bazasini tuzuvchi tashkil kiladi.
Foydalanuvchi esa ushbu ob'ektlarni tuzilmasiga xalal bermagan xolda ish
yuritishi lozim.
 Ma'lumotlar bazasini tashkil kiluvchi yana ikkita kushimcha ob'ekt
 Makros va modulni xam ishlab chikkan. Bu ob'ektlar ma'lumotlar
bazasini boshkarishda standart vositalar etishmasa askotadi. Makroslar orkali
makrobuyruklar tashkil kilinadi. Modullar orkali Visual Basic dasturlash muxitida
dastur proseduralari tashkil kilinib, ular nostandart operasiyalarni bajarishda
ishtirok etadi.
Ma'lumotlarni manipulyasiya qilish tili
Munosabatlar algebrasi yoki xisoblab chikiladigan munosabatlar
yordamida oddiy va ixcham manipulyasiya tilini kurish mumkin. Notekis tuzilmali
ma'lumotlar uchun manipulyasiya tili foydalanuvchiga asossiz (dalilsiz) murakkab
xosil buladi yoki imkon boricha chegaralangan buladi.
Yakkollik. Ma'lumotlar asoslari rivojlanishining tub maksadi unga xamma
xarakterlovchi atributlarni kiritish. Misol uchun kompaniyaning faoliyati.
Ma'lumotlar asoslarining usishi boglanishlar sonining shunday kupayishiga olib
keladiki, ularni kuzlangan maksad boglanishlarini sxemada etarlicha anik aks
ettirmok mumkin emas. Lekin normallashtirilgan tuzilmali ma'lumotlardan
foydalanish, asoslarining usishi uchun xamma talablarga javob beradi.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Keyingi vaktlarda xar xil informasion izlanishlarda, ma'lumot beradigan va
boshka sistemalarda relyasion munosabatlar asoslari keng tatbik etilmokda.
Relyasion yondashish ma'lumotlarni ikki ulchovli jadvallarda tasavvur etishiga
asoslangan, ular kuyidagi koidalar buyicha kurilgan; bitta ustundagi ma'lumotlar
birjinsli, ya'ni ustunlar bir xil nomlangan; jadvalning xar bir katori noyob, jadal
elementi balki boglanishi operatori yordamida faylning boshka atributlariga kushib
kuyiladi.
Jadvalning ustun va katorlariga murojat ixtiyoriy xolda amalga oshiriladi.
Ma'lumotlarni manipulyasiya qilish tili relyasion modelning xamroxi (yuldoshi)
buladi. koidaga kura, bu tillar «munosabatlarni xisoblash» bazasida yoki
«munosabatlar algebrasi» yordamida kurilgan.
MBBT lar tarkibiga boshka tillar xam kirishi mumkin, ya'ni tuzilmalashgan
talab kilmok tili) QBE (Query by Example -namuna buyicha talab kilmok).
Relyasion model birkator ajralib turadigan xossalarga ega : ma'lumotlarni bir xillik
saklashni ta'minlaydi, jadvallar orasidagi boglanishlarni maydon kalitlari buyicha
amalga oshiradi, ma'lumotlarni manipulyasiya qilishdagi relyasion tula tilni
kiritadi, ma'lumotlar asoslarini engil xosil qilish va boshkarishni ta'minlaydi va
munosabatlar darajasida ma'lumotlarni ximoya kiladi.
MBBT foydalanuvchini ma'lumotlar bilan uzaro alokasini tashkil kiladi,
bazalarga ma'lumotni kiritishni amalga oshiradi, ularni saklanishini tartibga soladi
va asoslardan ma'lumot olishga yordam beradi. Proektlash tilining va
ma'lumotlarni manipulyasiya soddaligi, foydalanuvchining shu turdagi tizim bilan
aloka qilish kulayliklari bilan xozirgi MBBT ni yana xam ommabop, tushunarli
kiladi: dasturiy tizimlarni tanlashda «dustona» interfeyslarni barpo qilishda.
Dunyoda xar xil MBBT lar mavjud. Ma'lumotlar asoslarini boshkaruvchi
sistemalar ayrim maxsulot sifatida, integrallashgan paketlar tarkibiga yoki
proektlash sistemalariga kirishi mumkin. Kupchilik ma'lum bir joyga xos xisoblash
tarmoklarida ishlashi mumkin va «klient-server» turdagi ma'lumotlarni kayta
ishlashni ta'minlaydi. Tabiiyki savol tugiladi kaysi MBBT ni tanlash. Kup narsa
raxbariyat fikricha, mutaxassislar maslaxatiga va berilgan firma, kompaniya,
foydalanuvchilarning malakasiga, kompyuterlarning texnikaviy
xarakteristikalariga va boshkalarga boglik.
Foydalanuvchilarning xamma talablarini kondiradigan MBBT ni tanlash
nixoyatda kiyin. Kup xollarda bu narsa MBBT da xar xil odamlar ishlashi bilan
tushuntiriladi. Foydalanuvchilarning piramidasi bazasida amaliy dasturlar
buyurtuvchilarning kup sonli sinfi turadi, piramida markazida esa - MBBT da
interaktiv rejimda ishlaydiganlar, chukkisida esa amaliy dasturlarni yaratuvchilar.
Xozirgi zamon MBBT uz tarkibida, bir tomondan kudratli dialog asboblari,
bularga ekran formasidagi xisob generatori va shunga uxshash, ichki tomondan
dasturlarni proektlashning yaxshi vositalari.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Aftidan bizga ma'lumki, xilma-xil surok va baxolashlarga mumkin kadar
extiyotlik bilan karash kerak, negaki echilishi mumkin bulgan masalani sizdan
yaxshirok takdim etolmaydi, siz uchun dasturlar ishlab chikadigan
dasturlashtiruvchilarning tajriba va malakasini xam xisobga olish kerak.
MBBT ishlash tezligining mavjud testlari juda xam umumlashgan baxo
beradi, lekin bu yoki boshka masalani echishga MBBT ning kerakligi tugrisida uzil
kesil yul kuymaydi.
Chet el suroklarda dokumentlar sifati ingliz tilini biladigan
foydalanuvchilar tomonidan baxolanadi. Kupchilik dasturlashtiruvchilar bu tilni
etarli darajada bilmaydilar, tarjima kilingan dokumentlar esa, koidaga kura oxirgi
yillarda bu yunalishda katta usish bulsa xam ingliz tilidagi variantdan fark kiladi.
MBBT ni tanlashda shunday parametrlarni xisobga olish kerakki: bular
dastur tuzilishining soddaligi va ma'lumotlar asoslarini kiritish foydalanuvchi bilan
interfeysning «axilligi» va nixoyat tez xarakatchanligi.
Ma'lumotlarni tashkil etishning uch turi
Ma'lumotlarni tashkil etishning uch turi mavjud: tashki, global mantikiy va
fizikaviy tashkil etish. Ular koidaga kura, bir-biridan keskin fark kiladilar. Tashki
tashkil etish ma'lumotlarning shunday tasavvuri bilan boglanganki, amaliy
dasturlashtiruvchilar yoki oxirgi foydalanuvchilar kanday tushunadilar.
Misol uchun, programmalashtiruvchi uziga shunday tasavvur qilish
mumkinki fayllar - bu bosh yozuv bulib xamma buysungan tafsilot yozuvlari bilan
birgalikda. U amaliy dasturdagi fayllar tugrisidagi tasavvurni bayon etadi.
Global mantikiy ma'lumotlarni tashkil etish - bu umumiy tashkil etish yoki
ma'lumotlar bazasining konseptual modeli, bular bazasida xar xil tashki tashkil
etuvchilar mumkin kadar olinadi. Bunday ma'lumotlarni mantikiy tasavvur etish
ma'lumotlarni fizikaviy tashkil etishga nisbatan tulaligicha boglik emas. U
ma'lumotlarni tasvirlash tilida tulib ketish oblastlarining borligi va yangi yozuvlar
kushish va eskilarini olib tashlash elementlarining borligi bilan dasturning bir
kismi buladi. (
Fizikaviy tashkil etish - bu ma'lumotlarni fizikaviy tasavvur qilish va eslab
kolish tuzilmalarda joylashtirish. U ishlatiladigan fizikaviy kidiruv indikatorlarga,
kursatkichlarga, zanjirlarga va boshkalarga boglik va administrator tomonidan
aniklanadi. Ma'lumotlar bazasi tuzilishini proektlashda va xizmat kursatishda yangi
tushuncha-ma'lumotlar bazasi administratori kiritiladi.
Ma'lumotlar bazasi administratori
Ma'lumotlar bazasi administratori - bu muassa ma'lumotlarini yoki uning
sistemasi bilan boglik bulgan biror kismini ximoya kiladigan javobgar shaxs. U
barcha ma'lumotlar tuzilishi nazoratini amalga oshiradi. Shuni esda tutmok lozimki
ma'lumotlarni ximoya qilish va ularga egalik qilish bir narsa emas. Bank
boshkaruvchisi bankka kuyilgan narsalarga ximoyachi buladi, lekin kimmat baxo
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
narsalarga bulmaydi. Boshkarma yoki ayrim shaxs ma'lumotlar egasi bulishi
mumkin. Ma'lumotlar bazasi administratori ma'lumotlar saklanishiga javob beradi
va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi. Ma'lumotlardan ularni foydalanishga
ruxsat olgan shaxslargina foydalanishi mumkin.
Shuni ta'kidlab utmok lozimki administrator ma'lumotlar bazasini
boshkaruv funksiyalarini bajarib turib uning ichida nima yozilganligini bilmaydi.
Unga ma'lumki, misol uchun tulov yozuvi tarkibida ish xaki ma'lumotlari elementi
bulsin, lekin u bu elementda yozilgan ma'lumot kattaligini bilmaydi. Bu elementni
ukimaslik uchun, u maxsus usullar bilan ximoya qilishi mumkin. Agar ish xaki
ma'lumotlar elementining ulchami (kattaligi) ni 6 rakamdan 7 rakamgacha
kupaytirish kerak bulsa, bunday uzgarishni fakat ma'lumotlar bazasi administratori
qilishi mumkin.
Agar amaliy programmalashtiruvchi yozuvning yangi turini yaratmokchi
bulsa, yo bulmasa eski yozuvga yangi ma'lumotlar elementlarini kushish yuli bilan
yoki element kattaligini kupaytirish yuli bilan modifikasiya (zamonalashtirish)
kilsa u albatta ma'lumotlar bazasi administratoriga ruxsatnoma olish uchun murojat
qilishi shart, administrator ma'lumotlar tuzilishini modifikasiya qilish uchun
tegishli xarakatlar kiladiki kaysi biri butun sistema uchun eng yaxshi deb
xisoblasa. Amaliy programmalashtiruvchiga yoki bitta kullanma bilan ishlaydigan
sistemali analitik ma'lumotlar umumiy tuzilishini uzgartirishga ruxsat etmaydi.
Fakat sistema uchun javobgar administrator yoki doimiy ishlovchilar
ma'lumotlar va tuzilishi bilan ish kurishi mumkin. Tez-tez ma'lumotlar bazasi
administratoriga ma'lumotlarni tashkil qilishda global tushunchaga ega bulgan
shaxs sifatida murojaat qilishadi. Uz-uzidan ma'lumki ma'lumotlar bazasi
administratori - bu bitta odam emas, dalki bulim yoki odamlar guruxi bulib, chunki
ma'lumotlar bazasini tabiatini chukur tushunish, ularni tashkil qilish, iktisodiy
ishlov berish mezonlari va kup sonli foydalanuvchilarning talablarini savollar
doirasi bitta odam omilkorligi uchun juda xam keng.
Ma'lumotlar bazasining turkumlanishi
Ma'lumotlarga ishlov berish texnologiyasi bo'yicha ma'lumotlar bazasi
markazlashtirilgan va taqsimlangan bazalarga bo'linadi.
Markazlashtirilgan ma'lumotlar bazasi bir hisoblash tizimining xotirasida
saqlanadi. Agar bu hisoblash tizimi kompyuterlar tarmog'ining komponenti bo'lsa,
u holda bunday bazaga tarmoq orqali kirish uchun ruxsat berilishi mumkin.
Ma'lumotlar bazasidan bunday foydalanish usuli kompyuterlarning lokal
tarmoqlarida ko'p uchiraydi.
Taqsimlangan ma'lumotlar bazasi hisoblash tarmog'ining turli
kompyuterlarida saqlanuvchi bir-necha qismlardan iborat bo'lib, ular kesishuvi,
xatto bir-birini takrorlashi mumkin. Bunday baza bilan ishlash ma'lumotlarni
taqsimlangan bazasini boshqarish tizimining yordami bilan amalga oshiriladi.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlardan foydalanish huquqi bo'yicha ular
lokal kirish huquqiga ega bo'lgan ma'lumotlar bazasi va uzoq masofadan
(tarmoqdan) kirish huquqiga ega bo'lgan ma'lumotlar bazasiga bo'linadi.
Tarmoqdan kirish huquqiga ega bo'lgan ma'lumotlar bazasini
markazlashtirilgan tizimi bu kabi tizimlarning turli arxitekturasini nazarda tutadi:
Fayl-server;
Klient-server.
Fayl-server. Ushbu konsepsiyada tarmoqdan kirish huquqiga ega bo'lgan
ma'lumotlar bazasi tizimining arxitekturasi markaziy EHM (fayllar serveri) sifatida
tarmoq kompyuterlaridan birini ajratib ko'rsatishini nazarda tutadi. Bunday
kompyuterda umumiy foydalanishga mo'ljallangan markaziy ma'lumotlar bazasi
saqlanadi. Tarmoqdagi boshqa hamma kompyuterlar ish stansiyalari funksiyasini
bajaradi. Ularning yordami bilan foydalanuvchi tizimdan markaziy ma'lumotlar
bazasiga kirishi ta'minlanadi. Ma'lumotlar bazasi fayllari foydalaunvchi
so'rovlariga mos ravishda ish stansiyalariga yuboriladi. Ma'lumotlarni qayta ishlash
asosan ish stansiyalarida amalga oshiriladi. Ma'lumotlar bazasiga kirish intensivligi
katta bo'lganda axborot tizimining unumdorligi pasayadi. Foydalanuvchilar ish
stansiyalarida lokal ma'lumotlar bazasi yaratishlari va ulardan yakka tartibda
foydalanishlari ham mumkin.
Klient-server. Bu konsepsiyada, markaziy ma'lumotlar bazasi maxsus
kompyuterda (Ma'lumotlar bazasi serverida) saqlanishi bilan birga, ma'lumotlarni
qayta ishlash masalalarining asosiy qismi bajarilishini ta'minlashi zarur.
Klient (ish stansiyasi) tomonidan ma'lumotlarga berilgan so'rov serverdagi
ma'lumotlarni qidirish va topishga olib keladi. Olingan ma'lumotlar (ammo fayllar
emas) tarmoq bo'yicha serverdan klientga uzatiladi. Klient-server arxitekturasining
o'ziga xos xususiyatlaridan biri SQL so'rovlar tilidan foydalanish hisoblanadi.
Ma'lumotlarni mantiqiy tashkil etish modellari
Mashina muxitida ma'lumotlarni tashkil etish ikki pog'onadan iborat bo'lib,
mantikiy va fizik pog'onalar bilan xarakterlanadi. Ma'lumotlarni bevosita fizik
tashkil etishda ularni mashina "tashuvchisi"da joylashtirish usuli aniqlab olinadi.
Zamonaviy amaliy dasturlar vositalarida ma'lumotlarni tashkil etishning bu
pog'onasi avtomatik ravishda foydalanuvchi aralashuvisiz ta'minlanadi. Odatda,
foydalanuvchi amaliy dasturlar vositalarining ma'lumotlarni mantiliy tashkil etish
xakidagi tushunchalar bilan operasiyalar bajaradi. Mashina "tashuvchisi"da
ma'lumotlarni mantikiy tashkil etish, foydalanilayotgan dasturiy vositalardan va
mashina muxitida ma'lumotlar bilan yuritishdan bog'liq. Ma'lumotlarni tashkil
etishning mantikiy usuli foydalanilayotgan ma'lumotlar tuzilishining turi va
dasturiy vositalar orkali qullaniladigan modelning shakli aniqlanadi.
Ma'lumotlarning modeli - bu ma'lumotlar uzaro boglangan tuzilishlari va
ular ustida bajariladigan operasiyalar to'plamidir. Modelning shakli va unda
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
foydalaniladigan ma'lumotlar tuzilishining turi (ma'lumotlar bazalarini boshkarish
tizimida unga asos qilib olingan modelning yoki ma'lumotlarga ishlov berish
amaliy dasturi yaratiladigan) dasturlash tizimi tilida foydalangan ma'lumotlarni
tashkil etish va ishlov berish konsepsiyasini aks ettiradi.
Ma'lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida joylashtirish uchun
ma'lumotlarni turli xil tuzilishlari va modellaridan foydalanish mumkin. Ulardan
qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan foydalanuvchining zimmasiga
yuklatilgan bulib, u ko'plab omillardan bog'liq. Bu omillar qatoriga mavjud texnik
va dasturiy ta'minot avtomatlashtirilayotgan masalarning murakkabligi va
axborotning xajmi kabilar kiradi
Ma'lumotlar modeli kuyidagi tarkibiy kismdan iborat:
1. Foydalanuvchining ma'lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga
muljallangan ma'lumotlar tuzilmasi.
2. Ma'lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bulgan ope-rasiyalar. Ular
kurib chikilayotgan ma'lumotlar modeli uchun ma'-lumotlar tilining asosini tashkil
etadi. Yaxshi ma'lumotlar tuzilmasining uzigina etarli emas. Ma'lumotlarni
anikdash tili (MAT) va ma'lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli
operasiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega bulish zarur.
3. Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma'lumotlar modeli uning
yaxlitligini saklash va ximoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta'minlangan
bo'lishi lozim. Kuyida shun-day cheklanishlarning namunalari keltirilgan:
a) xar bir "kichik daraxt" tugunga ega bulishi kerak. Ma'lumotlarning
ierarxik bazalarida birlamchi tugunsiz "tugma" tugunlarni saklash mumkin emas.
b) ma'lumotlarning relyasion bazasiga nisbatan bir xil kortyojlar bulmaydi.
Fayl uchun bu cheklash barcha yozuvlarning yagonaligini talab etadi.
Ma'lumotlarni ierarxik va tarmoqli modellari
Mashina muhitidagi ma'lumotlarning murakkabroq modellari (fayl
modeliga nisbatan) bo'lib, tarmoqli va ierarxik modeli hisoblanadi. Bu modellar
ularning o'zlariga xos turdagi ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlatiladi.
Mashina “tashuvchisi”dagi MBBTga asos qilib olingan ma'lumotlar modelining
turi MBBTni tasnifiy belgilarining eng muhimlaridan biri hisoblanadi. MBBTda
ma'lumotlarni mantikiy tashkil etish usuli ma'lumotlarning tarmokli yoki ierarxik
modeliga mos holda ko'rsatiladi. Bunday model uzaro boglik ob'ektlarning
majmuidir. Ikki ob'ektning alokasi ularning bir-biriga tobeligini aks ettiradi.
Tarmokli yoki ierarxik modelida ob'ekt bo'lib, MBBT kiritilgan ma'lumotlar
tuzilmasining asosiy turlari hisoblanadi. Turli MBBTlarda bu turdagi
ma'lumotlarning tuzilmasi turlicha aniqlanishi va nomlanishi mumkin(yozuv turi,
fayl, segment).
Modellarda ma'lumotlarning tuzilmalari. Ma'lumotlarning namunaviy
tuzilmalariga kuyidagilar kiradi: ma'lumotlarning elementi, ma'lumotlarning
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
agregati, yozuv, ma'lumotlar bazasi va x.k. U elementlari va agregatlari o'zaro
aloqada bo'lgan tuzilma bilan tavsiflanadi. Shuning uchun yozuvning tuzilmasi
ierarxik xarakterga ega bo'lishi mumkin. Bir xil tuzilmaga ega bo'lgan yozuv
nusxalari to'plamining hammasi yozuv turini tashkil etadi.
Ma'lumotlarning elementi — bu ma'lumotlar tuzil-masining nomlangan
minimal birligi (faylli tizimlardagi maydonning uxshashi).
Ma'lumotlar agregati — bu ma'lumotlar elementlarning quyi to'plami yoki
yozuvlar ichidagi boshka agregatlarning nomlangan quyi to'plami. Bir agregat
nusxasida bir necha qiymatli elementni uz ichiga olgan kup elementga agregatlarda
ruxsat beriladi.
Yozuv umumiy xolda agregat bo'lib, u boshka agregatlarning tarkibiga
kirmaydigan tarkibli agregatdan iborat. Ta'kidlash lozimki, bu yozuvdagi
ma'lumotning o'zi (qiymatga ega bo'lgan elementar ma'lumot) faqat yozuvning
oxirgi uchlarida kursatilgan, ma'lumotlar tuzilmasining boshka turlari, shu
jumladan agregatlar ham fakat nomlangan ma'lumotlarning to'plami bulib
xisoblanadi.
Ob'ektlarning modellardagi aloqasi. Ma'lumotlar modeli bir necha turidagi
yozuvlarni (obektlarni) uz ichiga olishi mumkin. Ma'lumot modelning ob'ektlar
urtasida alokalar urnatiladi. Qandaydir bir predmet soxasi uchun modelning uzaro
boglangan muayyan ob'ektlar to'plami ma'lumotlar bazasini tashkil kiladi.
Ikki turdagi yozuvlarning (model ob'ektlari) urtasidagi alokalar, ularning
nusxalari o'rtasidagi gurux munosabatlari bilan aniqlanadi. Gurux munosabati —
bu ikki turdagi yozuvlar urtasidagi kat'iy ierarxik munosabat bo'lib, ular asosiy
yozuvlar to'plami va tobe yozuvlar to'plamidan iborat.
Ierarxik modellarda kalit bo'yicha bevosita kirish odatda, faqat boshqa
ob'ektlarga tobe bo'lmagan eng yuqori pog'onadagi ob'ektgagina mumkin. Boshka
ob'ektlarga kirish modelning eng yuqori pog'onasidagi ob'ektdan alokalar buyicha
amalga oshiriladi. Tarmokli modellarda esa kalit bo'yicha bevosita ixtiyoriy
ob'ektga kirish (uning modelda joylashgan pog'onasidan qa'tiy nazar) ta'minlanishi
mumkin. Shuningdek, alokalar buyicha xar qanday nuktadan kirish xam mumkin.
Tarmokli modellarda ob'ekt (yozuv, fayl)ning tuzilmasi kupincha chizikli va
kamroq xollarda esa ierarxik bo'ladi. Quyi pog'onadagi ma'lumotlarning tuzilmasi
ham uz xususiyatga va nomiga ega bo'lishi mumkin. Masalan, atribut bu
ma'lumotlar elementining analogi. Chizikli tuzilmaga ega bo'lgan ob'ekt fakat
oddiy va kalit atributlardan iborat. Ierarxik modellardagi ob'ekt (yozuv, segment)
tuzilmasi ierarxik yoki chizikli bulishi mumkin.
Turli predmet soxalari uchun ma'lumotlarning tarmokli modeli ierarxik
modeliga nisbatan mashinaning ish muxitida axborot tuzilmalarini aks ettiruvchi
umumiy vosita xisoblanadi. Kuplab predmet soxalarining malumotlari urtasidagi
alokalar tarmokli kurinishga ega. Bu esa ma'lumotlarning ierarxik modeliga ega
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
bulgan MBBTdan foydalanishni cheklab qo'yadi. Tarmokli modellar,
ma'lumotlarning ierarxik alokasini xam aks ettirishga imkon beradi. Bundan
tashkari, tarmokli modellar bilan ishlash texnologiyasi foydalanuvchi uchun
kulaydir, chunki ma'lumotlarga kirishni amalga oshirishda xech kanday
cheklashlar yo'q va bevosita ixtiyoriy pog'onadagi ob'ektlarga kirish imkoni
mavjud.
III Bob. Kollej ma'lumotlar bazasini yaratish
«Kolledj» realasion ma’lumotlar omborining mantiqiy tuzilmasi
Realasion ma’lumotlar omborining mantiqiy tuzilmasi boshqa qo‘shimcha
o’zgartishlar talab etmaydigan axborot – mantiqiy modelning aks ettirmasidir.
Har bir ma’lumotlar modelining informasion obekti mos keluvchi realasion
jadvallar orqali aks ettiriladi. Realasion tablisalarning tuzilmasi mos keluvchi
informasion obektlarning rekvizitli sostavi orqali aniqlanadi, qaysiki har bir
ustunga obektning birorta rekvizitlari mos keladi. Obektning kluchevoy rekvizitlari
realasion jadvalning unikal kalitlari bo’ladi. Har bir ustunga uning tipi ma’lumotlar
razmeri va boshqa har hil hossalar beriladi. Jadvalning har bir satri(yozuvi) obekt
ekzemplayarlari bo’ladi va jadval yuklanayaotganda hosil bo’ladi.
Ma’lumotlar modellarining obektlari orasidagi boglanish obektning bir hil
rekvizitlari orqali amalga oshiriladi yani mos keluvchi jadvallarning boglovchi
kalitlari orqali amalgam oshiriladi. Bunda har doim boglovchi kalit bosh
jadvalning unikal kaliti bo’ladi. Bo’ysunuvchi jadvalning boglovchi kaliti unikla
kalitning bir qisimi yoki birlamchi kalit tarkibiga kirmaydigan maydon bo’lishi
mumkin. Bo’ysunuvchi jadvalning bog’lovchi kalitini har doim tashqi kalit deb
ataladi.
Access da ma’lumotlar omborining mantuqiy tuzilmasini aks ettiruvchi
ma’lumotlar sxemasi yaratilishi mumkin. Birga-ko’p boglanishlar bu sxemada
qurilgan ma’lumotlar modeliga qarab aniqlanish kerak bo’ladi. Ma’lumotlar
sxemasining tashqi ko’rinishi informasion mantiqiy modelning grafik ko’rinishi
bilan ustma-ust tushadi.
2. Access da ma’lumotlar sxemasi
Ma’lumotlar sxemasi ma’lumotlar ombori bilan ishlayotganda tizimda aktiv
ishlatiladi. Bir necha boglangan jadvallar bilan ishlayotganda tizim ma’lumotlar
sxemasida saqlab qo’yilgan boglanishlardan foydalanadi. Ma’lumotlar sxemasida
ko’rsatilgan har qanday bog’lanish tizim orqali avtomatik tarzda foydalaniladi.
Kanonik ma’lumotlar modeliga mos ravishda yaratilgan realasion
ma’lumotlar ombori normallashtirilgan jadvallardan tashkil topgan bo’ladi.
Bunaqa ma’lumotlar omborida boglangan jadvallar o’rtasida yozuvlarning
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
qaytarilishiga yul qo’yilmaydi, bu esa saqlanayotgan ma’lumotlarning hajmini
minimallashtirishga olib keladi. Yuklanish prosesida va ma’lumotlar omborini
korrektirovka qilishda yoki bo’lmasa so’rovlar orqali ma’lumotlar olishda, hisobot
chiqarishda bir vaqtning o’zida bir necha bog’langan jadvallardan baravariga
foydalish kerak bo’ladi. Ma’lumotlar sxemasinig yaratilishi ko’p jadvalli
formalarni qilishni, so’rovlarni, hisobotlarni qilishni osonlashtiradi va yana
boglangan jadvallarni korrektirovka qilishda ma’lumotlarning butunligini
ta’minlaydi.
Ma’lumotlar sxemasi grafik ko’rinishda alohida oynada aks ettiriladi, unda
jadvallar maydonlar ro’yhati ko’rinishda, jadvallar orasidagi boglanishlar esa
jadvallar maydonlari orasidagi chiziqlar orqali aks ettirilgan. Ma’lumotlar sxemasi
normalizasiya talablariga javob beruvchi jadvallar bilan ishlash uchun
yunaltirilgan bo’lib unda jadvallar o’rtasida birga- ko’p (1:M) yoki bo’lmasam
birga-bir (1:1) boglanishlar o’rnatilgan bo’lishi mumkin. Bunaqa jadvallar uchun
boglanish butunligi avtomatik tarzda ta’minlanishi mumkin.
Ma’lumotlar sxemasini qurilayotganda Access avtomatik tarzda tanlangan
maydon orqali jadvallar orasidagi bog’lanishlar tipini aniqlaydi. Agar boglanish
o’rnatilishi kerak bo’lgan maydon bitta jadvalda ham unikal bo’lib ikkinchi
jadvalda ham unikal bo’lsa u holda bunday boglanish birga-bir (1:1) bo’ladi. Agar
bog’lanuvch maydon bitta jadvalda unikal bo’lib (bosh jadvalda) ikkinchi jadvalda
(bo’ysunuvchi jadval)u maydon kluchevoy kalit bo’lmasa u holda Access bu
boglanishni birga - ko’p (1:M) boglanish sifatida aniqlaydi. Faqat shu holdagina
boglanishlarnig butunligini avtomatik tarzda saqlab qolish mumkin.
3. Boglanish-birlashish
Bir hil maydonli ikkita jadval uchun shu maydon orqali boglanish – birlashish
o’rnatilishi mumkin. Jadval yozuvlarini birlashtirsh uchun bog’lanish-
birlashtirishning quyidagi 3 ta usularidan biri tanlanishi mumkin:
1. Ikkita jadval maydonlarinig ustma-ust tushganda yozuvlarning
birlashishi ()
2. Ikkita jadval maydonlarinig ustma-ust tushganda va birinchi
jadvalning hamma yozuvlari uchun ikkinchi jadvalda bog’lanuvchi maydon
bolmagan holatdagi yozuvarning birlashishi
3. Ikkita jadval maydonlarinig ustma-ust tushganda va ikkinchi
jadvalning hamma yozuvlari uchun birinchi jadvalda bog’lanuvchi maydon
bolmagan holatdagi yozuvarning birlashishi
Jadvallar bir-birlari bilan qanday munosabatda (1:1,1:M) bo’lishidan qat’iy
nazar yoki tizimda jadvallar o’rtasidagi munosabat aniqlanmay qolgan holatda
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
ham bog’lanish o’rnatish uchun birlashtirishning bironta usuli orqali boglanish
o’rnatish mumkin bo’ladi.
Misol uchun, agar bosh jadvalda birlamchi kalitni yoki bo’lmasam tarkibli
kalitga kirmaydigan bironta maydonni bog’lanish maydoni qilib olsak u holda
Access bizga jadvallar o’rtasidagi munosabat qanaqa tipga tegishli ekanligini
aniqlab bera olmay qoladi.
Lekin bu holatdan ham jadvallar o’rtasida har qanaqa tipdagi bog’lanish –
birlashish o’rnatish mumkin bo’ladi. Ma’lumotlar sxemasida jadvallar o’rtasida
boglanish o’rnatilgan bo’lsa u holda bu jadvallar o’rtasida birinchi tipdagi
boglanish –birlashish o’rnatiladi.
Bog’lanish – birlashish bir hil yozuvli boglovchi maydonli jadvallarning
yozuvlarini birlashtirishni ta’minlaydi. Agar bog’lovchi maydonlarning yozuvlari
teng bo’lib qolsa u holda birinchi jadvalning har bir yozuvi ikkinchi jadvalning har
bir yozuvi bilan boglanadi.
Agar birlashmaning ikkinch yoki uchinchi turi tanlangan bo’lsa, unga ham
bo’ysunuvchi jadvalning bosh jadval bilan mantiqiy boglanishi yuq bo’lgan
hamma yozuvlari to’gri keladi.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
4. Ma’lumotlarining to’liqligini ta’minlash
Ma’lumotlar sxemasini yaratishda foydalanuvchi ma’lumotlar sxemasiga
jadvallarni qo’shadi va ular orasidagi munosabatlarni yaratadi. Agar boglanuvchi
jadvallar 1:1 yoki 1:M munosabatli boglanishda bo’lishsa u holda ma’lumotlarning
to’liqligini ta’minlovchi bayroqchani o’rnatish mumkin, yana qo’shimcha tarzda
bir-biriga bogliq yozuvlarni avtomatik tarzda kaskadli yangilash va o’chirish
mumkin bo’ladi.
Ma’lumotlar to’liqligini ta’minlash bu – ma’lumotlar omborini korrektirovka
qilayotgan vaqtda Access bir-biriga bogliq jadvallar quyidagi shartlarni bajarishi
ustidan nazorat qilib turishini bildiradi:
 Bo’ysunuvchi jadvalga yangi yozuv qo’shib bo’lmaydi qaysiki agar
bosh jadvalda bog’lovchi kalitning qiymati bo’lmasa
 bo’ysunuvchi jadvaldagi yozuvlar o’chirilmasdan turib Bosh
jadvaldan yozuvni o’chirib bo’lmaydi
 Agar bo’ysunuvchi jadvalning yozuvlari bosh jadvalning kalitli
maydoning yozuvlariga bogliq bo’lsa u holda bosh jadvalning kalitli maydoning
qiymatlarini o’zgartirib bo’lmaydi
Agar foydalanuvchi tomonidan shu shartlarning birontasining buzilishi
kuzatilsa bog’langan jadvallarga yozuv qo’shishda yoki o’chirishda u holda bu
to’grisida Access shunga mos ravishda habar beradi va bunday amallarning
bajarilishiga yul qo’ymaydi.
Jadvallar o’rtasida bogliqlik munosabatlari 1:1 yoki 1:M va ularning
ma’lumotlarining to’liqligini saqlash parametrlarini o’rnatish faqat quyidagi
shartlar bajarilgandagina o’rinlidir:
 Maydon nomlari har hil bo’lsa ham, boglanayotgan maydonlar bir hil
tipga tegishli bo’lishi kerak
 Ikkala jadval ham Access ning bitta ma’lumotlar omborida saqlanishi
kerak
 Bosh jadval bo’ysunuvchi jadval bilan birlamchi yoki tarkibli kalit
orqali boglanishi mumkin
Agar ma’lumotlar sxemasida jadvallar o’rtasida bogliqlik ma’lumotlarning
to’liqligini saqlash parametrlari bilan o’rnatilgan bo’lsa u holda yozuv qo’shish,
o’chirish yoki kalitli maydon qiymatlarini o’zgartirish amallari bajarilayotgan
vaqtda Access avtomatik tarzda shu boglikning butunligini tekshirib turadi.
Ma’lumotlar butunligini buzuvchi har qanaqa holat bo’lganda shun mos
ravishda ogohlantiruvchi habar beriladi. Agar jadvallarga oldin kiritilgan
Xidirov Arslonbek

$Xidirov Arslon ma’lumotlar bogliklik butunligi talablariga javob bermasa Access ma’lumotlar butunligini saqlovchi bayroqni qo’yishga ijozat bermaydi. Bog’liq yozuvlarni kaskad yangilash va o’chirish Agar tanlangan bogliklik uchun ma’lumotlar butunligi ta’minlangan bo’lsa, u holda ma’lumotlarni bogliq maydonlarning yozuvlarini kaskad yangilash va o’chirish rejimini bersa bo’ladi. Bog’liq yozuvlarning ma’lumotlarni kaskad yangilash rejimida bosh jadvalning yozuvlarining qiymatlarini o’zgartirilsa u holda Access avtomatik tarzda shu maydonga bog’liq bo’lgan bo’ysunuvchi jadval yozuvlarining ham qiymatlarini o’zgartiradi. Ma’lumotlarni kaskad o’chirish rejimida ham agar bosh jadvalning yozuvlaridan biri o’chirilsa avtomatik tarzda shu yozuvga bogliq bo’lgan bo’ysunuvchi jadval yozuvlari ham o’chirilib yuboriladi. Yozuvlarni o’chirilayotgan jadvaldan yoki forma orqali yozuvlarning o’chirilayotganligi haqida ogohlantirish habari chiqadi.\ 5. Ma’lumotlar sxemasini yaratish Ma’lumotlar sxemasini yaratish Базы данных (Database) oynasida quyidagi buyruqlarni bajarish orqali bajariladi Сервис | Схема данных (Tools | Relationships) yoki ma’lumotlar omborining instrumentlar paneldan Схема данных (Relationships) degan tugmani bosish orqali amalgam oshiriladi. Jadvallarni ma’lumotlar sxemasiga qo’shish: Схема данных (Relationships) tugmasini bosganingizdan so’ng Добавление таблицы (Show table) oynasi ochiladi, unda siz o’zingizga kerak bo’lgan jadval va so’rovlarni ma’lumotlar sxemasiga qo’shishingiz mumkin. Jadvalni ma’lumotlar sxemasida joylashtirish uchun Добавление таблицы (Show table) oynasida kerak bo’lgan jadvalni tanlab Добавить ( Add) tugmasini bosish kerak. Bir necha jadvallarni sxemaga qo’shish uchun <Ctrl> tugmasini bosgan holatda jadvallar nomini belgilab chiqib Добавить ( Add) tugmasini bosish kerak. Hamma kerak bo’lgan jadvallarni sxemaga qo’shib bo’lgandan kegin Закрыть (Close) tugmasini bosish kerak. Xidirov Arslonbek$

Xidirov Arslon
III . Xulosa
Bitiruv ishini bajarish davomida quedagi vazifalar bajarildi:
 Kollej ma'lumotlar bazasini yaratish
 Jadvalar tuzilishi ishlab chiqishi asesda yaratildi;
 Kerakli bolgan sorovlar va hisobotlar ases muhitida yaratildi;
 Baza bilan ishlash uchun qulae bo'lgan shakilar ishlab chiqildi.
Keng ma'noda ma'lum
otlar ombori deganda real dunyoning konkret ob'ektlari haqidagi ma'lumotlar
to'plamini tushunish mumkin. Lekin ma'lumotlar hajmi oshib borishi bilan bu
masalalarni hal etish murakkablashadi. Xar qanday jiddiy ma'lumotlar omborini
yaratish uning loyhasini tuzishdan boshlanadi. Ma'lumotlar ombori loyhalovchisini
asosiy vazifasi ob'ektlar va ularni tasdiqlovchi parameterlarni tanlash ma'lumotlar
orasidagi bog'lanishlarni o'rnatishdan iborat. Ma'lumotlar omborini yaratish
jarayonida foydalanuvchi ma'lumotlarni turli belgilar bo'yicha tarkiblashga va
belgilarni turli birkmalari bo'yicha zarur ma'lumotlarni tez topish uchun
imkonyatlar yaratilishiga harakat qiladi.
Hulosa qilib shuni aetish mumkinki bitiruv ishini bajarish natijasida amalie
ahamiyatga ega bo'lgan malumotlar bazasi yaratildi.
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
V. Ilova
Kollej ma'lumotlar bazasini yaratish
Accessni quyidagicha ishga tushiramiz: Pusk ni bosamiz keyingi menyuda
Programmi va undan keyin Microsoft Access tanlanadi.
Accessni asosiy elementlarini ko’rib chiqamiz:
Jadvallar bilan ishlash oynasi
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Guruh jadvali
Talabalar jadvali
Xidirov Arslonbek

Xidirov Arslon
Surovlar yaratish
Forma hosil qilish
Xidirov Arslonbek

Kollej ma'lumotlar bazasini yaratish

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Kollej ma'lumotlar bazasini yaratish

O'xshash dokumentlar