Kompaniya muvaffaqiyatini belgilovchi omillar - Iqtisodiyot - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	352.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

0 Sotish

Kompaniya muvaffaqiyatini belgilovchi omillar

Sotib olish

“STRATEGIK MENEJMENT “
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: KOMPANIYA MUVAFFAGIYATINI BELGILOVCHI
OMILLAR

Bajardi:
Tekshirdi:
MUNDARIJA
Kirish………………..………………..………………..………………….3
1-BOB ICHKI OMILLAR: RESURSLAR VA BOSHQARUV
SAMARADORLIGI………………..……………………...……………..5
1.1 Kompaniya resurslaridan (moliyaviy, insoniy, moddiy) samarali foydalanish
muvaffaqiyatga ta'siri ……………………………..………………..……19
1.2 Strategik boshqaruv qarorlarining kompaniya uzoq muddatli
muvaffaqiyatini ta'minlashdagi roli ………………..…………………….22

2-BOB TASHQI OMILLAR: BOZOR MUHITI VA RAQOBAT
SHAROITI……………………..…………………………..……………38
2.1 O‘zgaruvchan bozor sharoitlarida kompaniya moslashuv strategiyalarini
ishlab chiqish ………………..…………………….…………..…………38
2.2 Raqobatchilarning faoliyati va texnologik o‘zgarishlar kompaniya
muvaffaqiyatiga ta'sir ………………..………………..………………..44
3-BOB INNOVATSIYA VA MIJOZLAR BILAN SAMARALI
ALOQALAR ……………………………..
……………………………………..……..50
3.1 Innovatsion mahsulot va xizmatlarni joriy qilish kompaniyaning
raqobatbardoshligini oshiradi ………………..………………..…………50
3.2 Mijozlar ehtiyojlarini aniqlash va uzoq muddatli munosabatlarni
shakllantirish muvaffaqiyatga ta'siri ………………..………………..…54
XULOSA………………………………………………………………60
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….64
KIRISH
Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining o‘sishi va global raqobatning
kuchayishi kompaniyalarning muvaffaqiyatini ta'minlashni yanada
murakkablashtirgan. Kompaniyaning muvaffaqiyati nafaqat moliyaviy
ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi, balki uning ichki va tashqi omillari,
jumladan strategik qarorlar, boshqaruv tizimi, innovatsiyalar va mijozlarga
bo‘lgan yondashuvi bilan ham bog‘liq. Kompaniya muvaffaqiyatini
2

ta'minlashda tashkilotning umumiy maqsadlariga erishishda samarali
boshqaruv, jamoa ishining muhimligi va raqobatbardosh strategiyalarni
ishlab chiqishning ahamiyati katta. Shu bois, kompaniyaning barqaror
rivojlanishi va bozordagi muvaffaqiyatini belgilovchi omillarni tahlil qilish
zarur.
Hozirgi kunda kompaniya muvaffaqiyati faqat moliyaviy daromadlar
bilan o‘lchanmaydi, balki uning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni,
raqobatbardoshlik darajasi, ichki resurslarni samarali boshqarish va
iste'molchilarga yo‘naltirilgan yondashuvga asoslangan kompleks
omillarni o‘z ichiga oladi. Har bir kompaniya o‘zining strategik
maqsadlariga erishish uchun turli xil vositalar va usullarni qo‘llaydi.
Bunday omillarni tahlil qilish kompaniyalar uchun uzoq muddatli
muvaffaqiyatni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda
bozor sharoitlari va texnologik yangiliklar tez o‘zgarib bormoqda, shuning
uchun kompaniyalar muvaffaqiyatga erishish uchun nafaqat mavjud
resurslardan samarali foydalanishlari, balki innovatsiyalarni joriy etish va
raqobatni hisobga olgan holda bozor talablariga tezda moslashishlari zarur.
Kompyuterlashgan dunyo va globalizatsiya jarayonlari orqali
kompaniyalar o‘z faoliyatini yanada kengaytirish imkoniyatiga ega
bo‘lishadi. Shu bilan birga, global bozorlarning cheklovlari, xatarlar va
raqobatni inobatga olish hamda biznesni samarali boshqarish kompaniya
muvaffaqiyatining asosiy omillaridan biridir. Aynan shunday omillarni
tahlil qilish va ular asosida to‘g‘ri strategiyalarni ishlab chiqish
kompaniyani o‘z maqsadlariga erishish yo‘lida muvaffaqiyatli va
raqobatbardosh qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
3

1-BOB. Ichki omillar: Resurslar va boshqaruv samaradorligi
Dastlab "samara" va "samaradorlik" tushunchalari to’g’risida ikki og’iz
so’z. O’zbek tilining izoxli lug’atida bu iboralar quyidagicha talqin etilgan.
"Samara — bu natija, oqibat, meva. Masalan, ijodiy mehnat samarasi".
«Samaradorlik — bu kutilganicha yoki undan ham ortiq samara. Samarali,
sermahsul. Masalan, samarali mehnat».
Iqtisodiyotda "samara" — bu yaratilgan:
4

* yalpi ichki mahsulot (YaIM)
* yalpi milliy daromad (YaMD)
* yalpi sof mahsulot (YaSM)birgina samaraning o’zi
kishi faoliyatini
to’liq ifodalay olmaydi. Eng muhimi shu samaraga qanday xarajatlar
orqalierishilganini aniqlashdir. Zero, bir xil
xarajat qilib turli samara olinishi mumkin bo’lganidek, bir xil samaraga
turli xil
mehnat sarfi tufayli erishish ham mumkin.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning maqsadi ham oz mehnat, moddiy va pul
mablag’lari sarflab ko’proq samaraga erishishdir. Bu degan so’z erishilgan
samarani
(S) sarflangan xarajatga (X) bo’lish kerak. Bunday taqqoslash
samaradorlik (SD)
nisbiy ko’rsatkichini beradi.
SD=S:X
Kasrning maxraji - bu absolyut miqdorlar bo’lib, ular ishlab chiqarish va
xizmat
ko’rsatish jarayonida sarflangan:
* yalpi sof daromad (YaSD)
kabilarda o’z aksini topadi. Ammo
* yalpi mehnat (YaM)
* yalpi xomashyo (YaX)
* yalpi fondlar (YaF)
* yalpi investitsiya (YaI) lardir.
Samara va samaradorlik tushunchalariga nisbatan bunday yondashish
boshqarish ob’yektiga, ya’ni yaxlit ishlab chiqarishga xosdir. Boshqarish
5

samaradorligini aniqlashda bu tariqa yondashish, albatga noto’g’ri
bo’lardi. Chunki
bu yerda asosiy urg’u boshqariluvchi ob’yekt (korxona, firma va h.k.)
samaradorligiga emas, balki ko’proq boshqaruv mehnati samaradorligiga,
xususan,
boshqaruv funksiyalarining samaradorligiga beriladi (1-chizma).
.1-chizma. Boshqaruv resurslari va samaralari.
Shunday qilib, boshqaruv samaradorligi - bu ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishda boshqarishning rolini oshirishdan iboratdir.
Mezon (kriteriya) - bu taqqoslash yoki baholash uchun o’lchov,
andaza.
Masalan, mehnat - kishi qadr-qimmatining mezonidir.
Mezonlar: samaradorlik mezoni,intensivlik mezoni,
iqtisodiy barqarorli mezoni, davlat byudjetidagi taqchillik
mezoni, ehtiyojni qondirish mezoni.
Boshqaruv mehnati samaradorligining mezoni quyidagicha ko’rinishga ega:
S : Bx > 1
Bu yerda,
S — samara.
Bx — boshqaruv xarajatlari. Boshqaruv xarajatlari:
● axborot olish va uni qayta ishlash bilan bog’liq xarajlardir;
6

● boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularni amalga oshirish bilan
bog’liq xarajatlar;
● ilmiy ishlanmalar, loyihalash, tajriba va seriyali ishlab chiqarishni
o’z ichiga oluvchi bosqichlar xarajati;
● mahsulotlardan foydalanish xarajatlaridan iboratdir.
Boshqacha qilib aytganda, bunga boshqaruvning barcha funksiyalarini
bajarish bilan bog’liq xarajatlar kiradi.
Ko’rsatkich - bu biror narsaning rivoji, o’zgarishini bildiruvchi belgi
yoki narsa. Ko’rsatkichlar mutlaq va nisbiy ko’rinishlarda bo’lishi
mumkin. Mutlaq kursatkichlar aniq sharoitda sodir bo’lgan voqyea va
hodisaning miqdorini, hajmini, qiymatini ifodalaydi. Nisbiy
ko’rsatkichlar esa u yoki bu mezonning intensivlik darajasini tavsiflaydi.
Boshqarish ob’yekti faoliyatini tavsiflash uchun quyidagi
samaradorlik mezonlari qo’llaniladi:
Umumlashtiruvchi mezonlar:
● Resurslar samaradorligi -> max
● Xarajatlar samaradorligi -> max Xususiy mezonlar:
● maxsulot ishlab chiqarishga eng kam jonli mehnat sarflash;
● eng kam moddiy resurslar sarflash;
● eng kam moliyaviy resurslarni sarflash. Sifat mezonlari:
● yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish;
● shartnomalarni muddatida bajarish;
● xodimlarning barqarorligi;
● raqobatbardosh texnologiyaga erishish va h.k.
7

Binobarin, boshqarish jarayoni samaradorligini oshirish berilgan
mezonlar yoki mezonlar tizimiga muvofiq ravishda boshqaruvchi organ
tomonidan muayyan natijaga erishish maqsadida aniq ob’yektni eng
qulay, eng samarali boshqarish usullarini topishdan iboratdir.
Boshqarish sub’yekti faoliyatini tavsiflash uchun quyidagi
samaradorlik mezonlari qo’llaniladi:
Boshqarish tizimidagi moliyaviy xarajatlarni tejash.
Boshqarish apparati xarajatlarining kamayishi boshqariluvchi tizim
samaradorligining iqtisodiy mezoni bo’lishi mumkin. Bu o’rinda
boshqaruv apparati shtatlarini oqilona qisqartirish, xizmat safarlarini
kamaytirish kabilar tejamkorlikning muhim omillari ekanligini ta’kidlash
zarur.
Boshqarish tizimida jonli va buyumlashgap mehiaashi tejash.
Bu mezon kuchlarni eng ko’p darajada tejash va mehnatdan eng unumli
foydalanishni ko’zda tutadi. U sermehnat ishlar va operasiyalarni
qisqartirishda, moddiy va mehnat vositalarini tejashda ifodalanadi.
Mehnatni tejashga boshqaruv tarkibi va texnologiyasi jarayonlarini
rasionalizasiyalash, boshqaruv apparatidagi mehnatni kompyuterlashtirish
yo’li bilan erishiladi.
Ayrim operasiyalarni bajarishga va butun boshqaruv jarayoniga sarf
bo’ladigan
vaqt.
Bu mezonda bosh omil - vaqtdir. Axborot to’plash va uni qayta ishlashga,
boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularni amalga oshirishga sarf
8

bo’ladigan vaqtni har tomonlama qisqartirish; biznes rejani tuzishga
ketadigan vaqtni qisqartirish, tezkor topshiriqlarni yetkazish muddatini
tezlashtirish, faoliyat natijalarini tezkorlik ila baholash bilan iqtisodiy
ko’rsatkichlarni yaxshilashga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi.
Qayd qilingan mezonlarning har biri mazkur davr uchun iqgisodiy
siyosatda belgilangan maqsadlardan, korxona yoki tarmoqning aniq ish
sharoitlari z’tiborga olingani holda boshqaruv faoliyatiga baho berish
uchun tanlab olinishi kerak. Boshqaruv tizimining turli vazifalarini
maqsadga muvofiqtashtirish uchun ham mezon tanlanadi.
1. Boshqaruv samaradorligi ko’rsatkichlari.
Boshqarish samaradorligi o’z tabiati bilan murakkab jarayon. Uni faqat
bitga
● joriy davr haqiqiy ko ’rsatkichlarini o ’tgan davrlar ko ’rsatkichlari
bilan;
● bir korxona haqiqiy ko ’rsatkichlarini boshqa korxona haqiqiy ko
’rsatkichlari bilan. Shundagina iqtisodiy tahlil ham makon, ham
zamon nuqtai nazardan amalga oshirilgan bo’ladi. Boshqaruv
mehnati samaradorligi (bir yil hisobida) quyidagicha hisoblanadi:
Jbs = S1/BX1 : S0/BX0
Jbs - boshqaruv samaradorligi indeksi;
S0 va S1 - bazis va joriy davrlarda erishilgan samara (yalpi yoki tovar
mahsuloti);
BX0 va BX1 — bazis va joriy davrlardagi boshqaruv xarajatlari.
Yillik boshqaruv xarajatlari quyidagi xarajatlarni o’z ichiga oladi:
9

● muhandis-texnik xodimlar va xizmatchilar ish haqi;
● material uchun xarajatlar;
● EHM va orgtexnikani ekspluatasiyasi uchun sarflangan xarajatlar; qo
’shimcha va bir yo ’la qilinadigan xarajatlar (boshqaruv texnikasi va
uskunalarini sotib olish,
tashkiliy loyixalarni moliyalashtirish va h.k.).
Qo’shimcha xarajatlar:
● xizmat safarlari;
● transportni moliyalash;
ixtiro va rasionalizatorlik takliflarini tatbiq qilishga ajratilgan sarflar;
● mehnatni himoya qilish kabi xarajatlardan tashkil topadi.
Bir yo’la xarajatlar (BYX) quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
BYX = Xbt + Xii
Bu yerda:
Xbt - boshqaruv texnikalarini sotib olish uchun xarajatlar;
Xii - boshqaruvni takomillashtirish uchun bajarilgan ilmiy
ishlanmalar, loyihalar uchun xarajatlar.
Boshqaruv xodimlari:
● korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotning mehnat talabchanlik
darajasini qisqartirishga;
korxonaning bir maromda ishlashini ta ’minlashga;
● ishlab chiqarishni moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga;
10

● biznes-reja va texnik-iqtisodiy ko ’rsatkichlarni optimallashtirishga
katta ta ’sir ko ’rsatadi. Shu sababli, mehnat unumdorligining oshishi
evaziga tejalgan boshqaruv xarajatlari (mehnati)ni (IT) aniqlash o ’ta
zarurdir :
ITmu = J mu : Jbs
Bu yerda:
J
mu -
mehnat unumdorligi indeksi; Jbs - boshqaruv xarajatlari indeksi.
Tejamni boshqaruv sohasining o’zida ham aniqlash mumkin. Bu
yerda unga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:
● boshqaruv xodimlaridagi mehnat talabchanliginingpasayishi;
● boshqaruv xodimlarining shartli qisqarishi;
● ish vaqti yo ’qotilishining qisqarishi.
Mexanizasiyalash va avtomatlashtirish tufayli boshqaruv apparati
tarkibini takomillashtirish — korxona faoliyatini yaxshilashning muhim
yo’nalishlaridan bo’lib hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan boshqaruv
apparati tarkibini takomillashtirish evaziga tejalgan xarajatni aniqlash
katta ahamiyatga ega.
Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayoniga kadrlar qo’nimsizligi ham juda
katta ziyon yetkazadi. Shu sababli, boshqaruv xodimlari korxonada
optimal ish sharoitini yaratishga, mehnatni to’g’ri tashkil qilishga, shaxsiy
ehtiyojlarni qondirishga va jamoada me’yordagi sotsial-ruhiy muhitni
yaratishga o’z faoliyatlarini qaratmoqlari lozim.
3.Boshqaruv tizimi samaradorligini hisoblash usullari .
11

Boshqaruv tizimi samaradorligini tavsiflash uchun umumlashtiruvchi
ko’rsatkich va bir guruh xususiy ko’rsatkichlar qo’llaniladi.
Umumlashtiruvchi ko’rsatkich quyidagicha hisoblanadi:
Bu yerda:
BTS = BX ' 100
AF ■ K
1 + OF ■ K
2
BTS - boshqaruv tizimi samaradorligi BX - yillik boshqaruv xarajatlari
AF - asosiy ishlab chiqarish fandlari (aktiv) OF - aylanma fondlar
K1 va K2 - ishlab chiqarishni kooperativlashtirish va konsentrasiyalash
(to’plash) darajalari
K1 - kooperativlashtirish koeffitsiyenti dmk - mazkur korxona mahsuloti
qiymatidagi kooperativlashgan yarim fabrikatlar salmog’i dtk -
taqqoslanayogan (taqqoslash bazasi qilib qabul qilingan) korxonaning
umumiy tannarxidagi kooperativlashgan mahsulot salmog’i K2 -
konsentrasiyalash darajasi AFmk - mazkur korxonaning asosiy fondlari
qiymati AFtk - taqqoslash bazasi qilib shartli qabul qilingan korxonaning
asosiy fondlari qiymati Ta’kidlaganidek, boshqarilayotgan ob’yekt, ya’ni
korxona ishlab chiqarish samaradorligi korxona sof mahsulotiga asoslanib
hisoblangan mehnat unumdorligi darajasi bilan ifodalanadi, ya’ni:
IChS - ishlab chiqarish samaradorligi SM - korxonaning sof mahsuloti T -
korxonada band bo’lgan xodimlarning o’rtacha soni.
Boshqarish tizimi samaradorligi ko’rsatkichi (Kbts) quyidagi
bog’lanishda o’z aksini topadi:
Ularning vazifasi axborot to’plash, tahlil qilish, rejalarni ishlab chiqish,
korxonaning ish grafiklarini tuzish, loyihalar tayyorlash, rahbarlar
12

ko’rsatmalarini ishlab chiqish, normativlar tuzish, hisobotlarni tayyorlash
va tahlil etish, texnik hujjatlarni ishlab chiqish va h.k. lardan iborat.
Yordamchi texnik xizmatchilar jumlasiga kotibalar, mashinistkalar, ish
yurituvchilar, hisoblash byurosi operatorlari, hisobchilar, chizmachilar,
ekspeditorlar kiradi. Xizmatchilar axborotlarning o’z vaqtida texnik ishlab
chiqilishini ta’minlaydilar, ularni tartibga solish, saklash, hisobini yuritish,
ko’paytirish, jo’natish va h.k. ishlarni amalga oshiradilar. Boshqaruv
xodimlarining konkret tarkibiy tuzilmasi korxonaning shtatlar ro’yxatiga
binoan aniqlanadi.
Boshqaruv mehnati - bu bevosita rahbar mehnati bo’lib, korxona
miqyosida yoki umuman boshqaruv tizimida uning faoliyati muhim o’rin
egallaydi. Bu esa o’z xarakteri bo’yicha - siyosiy va klassik faoliyatdir.
Rahbar davlat ko’rsatmalarini ro’yobga chiqaradi, u xo’jalik tizimia
davlatning vakili hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, haqiqiy rahbar -
Ushbu jamoaning ilg’or kishishsi bo’lib, u o’z korxona va tashkilotining
foydasini ko’zlovchi va korxona sha’nini himoya qiluvchi shaxsdir.
Rahbar o’zining boshqaruv apparatiga, kasaba tashkilotiga suyangan
holda va ularning yordami asosida faoliyatini davlat tomonidan
belgilangan reja topshiriqlarni bajarishga yo’naltiradi. Rahbarning boshqa
xodimlardan farqi. uning boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish, joriy qilish
va ularning bajarilishini nazorat qilishdan iborat. Boshqaruvning
murakkablashuvi rahbar xodimning roli va mas’uliyatini oshirmoqda. Bu
esa ularning kasb qobiliyati tayyorgarligini ko’taradi.
Rahbar lavozimiga mutaxassisligi bo’yicha kamida oliy va o’rta maxsus
ma’lumotga ega bo’lgan va bu ishda ma’lum qobiliyatga ega bo’lgan
shaxslargina tayinlanmog’i kerak. Hyech kim rahbar bo’lib tug’ilmaydi,
faqat o’zining sitqidildan qilgan mehnati va uning samarali natijalari bilan
13

shaxs o’zining rahbarlikka loyiq xususiyatini namoyon qiladi. Rahbar
mehnatining muhim omili - qaror qabul qilish va uni bajarishda har xil
boshqaruv apparati bo’g’inlari
Bu yerda: Ik - ishchi kuchi,
Iv - ishlab chiqarish vositalari va mehnat predmetlari,
Ich - ishlab chiqarish jarayoni,
T - taqsimot,
A - ayirboshlash, I - iste’mol.
Inson omilini hisobga olmaslik, insonga e’tiborsizlik iqtisodda va ishlab
chiqarishda samaradorlikning pasayishiga olib keladi. Inson omiliga
e’tibor, odamlarga nisbatan jiddiy mas’uliyat bilan yondashish mehnat
resurslarini boshqarishning bosh g’oyasidir.
Ishlab chiqarish jarayonida mahsulot yaratiladi va u taqsimot,
ayrboshlash orqali iste’mol qilish bilan tugallanadi. Ishlab chiqarish
muhitida boshqarish faoliyatining asosiy maqsadi - bu ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va yuqori foyda olishdir. Foyda olish esa quyidagi
qator omillarga bog’liqdir:
1. ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligi,
2. investitsiya samaradorligi,
3. mahsulot sifati va uning raqobatbardoshligi,
4. tezkor va samarali qarorlarni qabul qilish,
5. yangi texnika va texnologiyaning joriy qilinish darajasi.
Korxonada foyda olishning maksimallashuvi xodimlar boshqaruvini
to’g’ri tashkil etishdan iboratdir. Bugungi kunda xodimlar va ularni
boshqarish muammosiga ikki xil yondashuv mavjud:
14

1. inson resurslarini boshqarish,
2. xodimlarni boshqarish.
Inson resurslarini boshqarish tushunchasi boshqarishning strategik
jihatlarini, shuningdek, ijtimoiy rivojlanish masalalarini o’z ichiga oladi va
ularga ustuvorlik beriladi.
Xodimlarni boshqarish tushunchasi esa ko’proq kadrlar bilan tezkor
ishlashni anglatadi. Agar birinchi yondashuv davlat miqyosida bandlik va
uni muvofiqlashtirish vazifalaridan kelib chiqsa, ikkinchi yondashuv
bevosita korxona darajasidagi mehnat munosabatlari va ularni
muvofiqlashtirishdan kelib chiqadi. Demak, «xodim» iborasi ko’p hollarda
kichik va o’rta korxonalarga nisbatan qo’llaniladi.
Xodimlarni boshqarish deganda korxonada band bo’lgan kishilar
saloxiyatini rivojlantirish va undan samarali foydalanish, ularning normal
(mutadil) faoliyat ko’rsatishi uchun zaruriy shart-sharoit yaratish bo’yicha
o’zaro bog’langan tashkiliy iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlar tizimi
tushuniladi. Bunday boshqaruv funksional va tashkiliy boshqaruvlarga
bo’linadi.
Funksional boshqaruv deganda bevosita kadrlar malakasini yechish bilan
bog’liq masalalar, ya’ni kadrlarni tanlash, ishdan bo’shatish, malakasini
oshirish, ish haqi va xokazalar tushuniladi.
Tashkiliy boshqaruv tushunchasi kadrlar ishi uchun bevosita javob
beruvchi barcha shaxs hamda insitutlar, ya’ni rahbarlar, kadrlar bo’limi
kasaba uyushmasi va boshqarishni o’z ichiga oladi.
Har bir tamoyil xodimlarni boshqarishning u yoki bu jihatini
takomillashtirishga xizmat qiladi. Masalan, ilg’orlik tamoyili korxona
doirasidagi boshqaruv tizimining chet el yoki mahalliy ilg’or korxonalar
15

boshqaruv tizimiga mos keladimi, zamon talabiga javob beradimi yoki
yo’qmi degan savolga javob bersa, muvoziylik tamoyili xodimlar
boshqaruvidagi tezkorlikni oshiradi va h.k.
1. Konsentrasiya
2. Ixtisoslashtirish
3. Badastirlik
4. Me’yoriylik
5. Izchillik
Xodimlar bilan ishlashning tashkiliy tamoyillari:
1. Uzluksizlik
2. Ixchamlik (adaptivnost)
3. Texnologik birlik
4. Muvoziylik (paralellik)
5. Boshqarishda kollegiallik
Mehnat resurslarini boshqarishning asosiy maqsadi ishchilar va
xodimlarning qobiliyatlarini, yanada jadal va unumli mehnat qilishga
qo’zg’atishdir.
Xodimga rahbarlik qilish boshqarish vazifasi kabi sozlash
(uyg’unlashtirish), o’zaro bog’lash, birlashtirish (integrasiya) va boshqa
vazifalarni birlashtirishni ta’minlashga qaratilgan. Boshqarish vazifasi
boshqarishning miyasi, uni markaziy asab tizimidir.
Xodimga rahbarlik qilishning muhim tamoyillari bo’lib;
1. har kimning o’z ishiga javobgarligini ta’minlash;
16

2. har bir xodim kimga bo’ysunishi va kimdan ko’rsatma olishini
bilishi kerakligi hisoblanadi.
Xodimlarni tanlashda rahbarlar o’z e’tiborini juda ko’p jihatlarga
qaratishi kerak. Buning uchun xodimlardan ko’p qirrali xislatlarni
aniqlashda imkon beruvchi maxsus usullar qo’llanadi.
1. anketa ma’lumotlarini tahlil qilish
2. ruhiy testlash
3. taqrizlarni tekshirish
4. suhbat o’tkazish
5. attestasiyadan o’tkazish
6. reyting usullari
Xodimlarni o’qitish va malakasini oshirish bilan korxona har tomonlama
yutuqqa erishadi. Mehnat resurslarini rejalashtirish - istiqboldagi
rejalashning bir qismi bo’lib, bunda mehnat resurslaridan tashkiliy
maqsadlarga erishish uchun foydalanish va saqlash, qabul qilish kabilar
mehnat resurslari sohasidagi bosh maqsadga oiddir.
Tashkiliy asosiy maqsad mehnat resursi sohasidagi rejalash orqali amalga
oshiriladi. Bu mehnat resurslariga ehtiyojni baholash jarayoni va uni
to’ldirish bo’yicha harakatni amalga oshirishdir. Maqsadning bosh omili
kafolatlangan mehnat va teng imkoniyatlarning mavjudligidir.
1.1 Kompaniya resurslaridan (moliyaviy, insoniy, moddiy)
samarali foydalanish muvaffaqiyatga ta'siri
17

XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini quyidagi
formula orqali ifoda etish mumkin:
S мр = N м ф : X мр
Bu yerda:
S мр – XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi;
N м ф – ma’lum davr (o’tgan yoki rejali) uchun XYuS faoliyatining
moliyaviy natijasi;
X мр – shu moliyaviy natijani qo’lga kiritish uchun XYuS
tomonidan qilingan (yoki rejalashtirilgan) moliyaviy resurslar xarajatlari
XYuS moliyaviy faoliyatining samaradorligini o’xshash
ifodalovchisi fond, moliya-kredit va pul bozorlaridagi operatsiyalarning
daromadliligi hisoblanadi. Bu yerda, ma’lumki, pul (P * ) go’yo
to’g’ridan-to’g’ri puldan (P) hosil bo’ladi. U holda moliyaviy
samaradorlikni aniqlash formulasi quyidagi ko’rinishni oladi:
S мр = (P * – P) : P
Bu yerda:
S мр – XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi;
P * – P – bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish
natijasida XYuS tomonidan olingan daromad.
Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS
tomonidan olingan daromad tarkibiga quyidagilar kiradi:
- XYuS tomonidan aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlarni emissiya
qilish asosida bozorda joylashtirishdan olingan dividendlar;
18

- boshqa emitentlar qimmatli qog’ozlarini sotib olishdan olingan
dividendlar; - banklardagi pul omonatlaridan olingan foiz daromadlari;
- XYuS foydasidagi valyutalar kurslari bo’yicha farqlar;
- va boshqalar.
XYuS lar moliya-xo’jalik faoliya-tining samaradorligini tahlil qilish
va baholashda moliyaviy ko’rsatkichlar (masalan, tushum va foyda)
moddiy aylanma mablag’larning aylanuvchanligi, asosiy ishlab chiqarish
fondlari va nomoddiy aktivlarning fond sig’imi kabi iqtisodiy
ko’rsatkichlar bilan birgalikda qaralsa, bu qarama-qarshilik, ma’lum
darajada, pasayadi. Ana shu munosabat bilan eng umumlashtiruvchi
ko’rsatkich-lardan biri quyidagi formulaga muvofiq ravishda hisoblana-
digan XYuSning iqtisodiy rentabelligi (biznesning rentabelligi)
ko’rsatkichidir:
R и = F : (K айл + K ас + A ном )
Bu yerda:
R и – XYuSning iqtisodiy rentabelligi, biznesning rentabelligi;
F – yillik foyda;
K айл – XYuS aylanma kapitalining miqdori (qiymat baholarida);
K ас – XYuS asosiy kapitalining miqdori (qiymat baholarida);
A ном – XYuS nomoddiy aktivlarining miqdori (qiymat
baholarida);
XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil
qilishda uning moliyaviy barqarorligi, to’lovga layoqatliligi va
likvidliligini xarakterlovchi ko’rsatkichlardan chetda qolmaslik kerak. Bu
19

erda ham o’zining mazmuniga ko’ra sof moliya-viy va iqtisodiy
ko’rsatkichlar qo’llaniladi. Sof moliyaviy ko’rsatkichlar qatoriga absolyut
va muddatli likvidlik koeffitsient-larini kiritish mumkin bo’lib, ular
yordamida XYuS ning po-tentsial to’lov qobiliyati baholanadi.
K авс = (P + QQ) : M км
K муд = (P + QQ + DQ) : M км
Bu yerda:
K авс – absolyut likvidlilik koeffitsienti;
K муд – muddatli likvidlilik koeffitsienti;
P – hisobvaraqlardagi va XYuS kassasidagi pullar;
QQ – likvidli qimmatli qog’ozlar;
DQ – mobilizatsiya qilingan debitorlik qarzlari;
M км – XYuSning qisqa muddatli majburiyatlari.
XYuS ning pul mablag’lari va moddiy resurslarining pulli (qiymat)
bahosi aralashadigan ko’rsatkich joriy likvidlik koef-fitsientidir (qoplash
koeffitsienti). U quyidagicha hisoblanadi:
K жл = (PM + MAM) : M км
Bu yerda:
K жл – joriy likvidlilik koeffitsienti;
PM – pullar va ularga tenglashtirilgan mablag’lar (likvidli qimmatli
qog’ozlar va jalb qilingan debitorlik qarzlari);
MAM – XYuS moddiy aylanma mablag’larining qiymat bahosi;
20

M км – XYuS ning qisqa muddatli majburiyatlari.
1.2 Strategik boshqaruv qarorlarining kompaniya uzoq
muddatli muvaffaqiyatini ta'minlashdagi roli
MUAMMO, MUAMMONI QO’YISH VA MATERIALLARNI
O’RGANISH
Muammo – hal qilinishi talab etilayotgan nazariy va amaliy masala
bo‘lib, usiz faoliyatni bajarib bo‘lmaydi. Iqtisodiy, ijtimoiy, ishlab
chiqarish va texnika yo‘nalishida muammolar yuzaga keladigan va
yechimi jamiyat taraqqiyotida zarur bo‘lgan masalalardan iboratdir.
Muammoni qo‘yish – muammoni izlash, muammoni qo‘yish va
rivojlantirish (kengaytirish) bosqichlarini o‘z ichiga oladi.
Muammoni izlash –muammoni yuzaga kelishi ijtimoiy, iqtisodiy va
texnik asoslar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy asosga ega bo‘lgan
muammo sifatida ekologik toza energiya ishlab chiqarish, muhitni
ifloslantirmaydigan ichki yonuv dvigatelini yaratish bilan bog‘liq
muammoni misol qilib olishimiz mumkin.
Muammolarni izlash va shakllantirishda amaliyot ehtiyojlari (talablari)
bilan o‘zaro munosabati quyidagi uchta prinsipga mos kelishi muhimdir:
21

1. belgilab olingan yo‘nalishda, ushbu muammoni yechimisiz
kelajakda rivojlanish imkoni bormi?
2. ko‘zda tutilgan natija jamiyatga aniq nima beradi?
3. belgilangan muammo bo‘yicha olib boriladigan ishlar natijasi katta
amaliy ahamiyatga egami?
Materiallarni o‘rganish. Har qanday muammoni yechish sohaga yaqin
sohalardagi materiallarini o‘rganish va tahlilidan boshlanadi. O‘zidan
oldingi olib borilgan ishlar natijasidan xabardor bo‘lish kerak.
Kuzatish – o’rganish usuli. Bunda muammoni o‘rganish unga
aralashuvsiz amalga oshiriladi. Mazkur holda faqat muammo xossasi,
uning o‘zgarish tavsifi qayd etiladi va o‘lchanadi. Natijada muammoning
xususiyatlari va bog‘liqliklari xususida ma’lumot olinadi.
I. MUAMMOLARNI YECHISHNING ASOSIY USULLARI.
Muammoni o’rganish usullari va dastaklari:
1. Qiyoslash – bilishning keng tarqalgan usuli, «barcha narsalar
qiyoslanganda bilinadi» tamoyiliga asoslanadi,
2. Eksperiment – empirik tadqiqot,
3. Tahlil – mummoni fikran yoki hayolan tarkibiy qismlarga ajratib
uning xossalari va xususiyatlarini alohida ajratib o‘rganish,
4. Deduksiya va induksiya mummoni o‘rganishda mantiqiy
xulosalashda o‘ziga xos «tahlil va sintez» hisoblanadi.
5. Modellashtirish – muammoni ayrim xususiyatlari va belgilarini
o‘rganish uchun unga o‘xshash analogik qulay obyektda (modelda)
o‘rganish.
22

I. BOSHQARUV QARORLAR QABUL QILISH USULLARI.
Qaror - bu bajarilishi lozim bo’lgan ishning aniq bir yo’lini tanlab
olishdir, u yoki bu yo’lni tanlab olishda bir to’xtamga yoki muayyan bir
fikrga kelishdir. Bunday qarorlarni har birimiz bir kunda o’nlab-yuzlab, bir
umr davomida esa ming-minglab qabul qilamiz.
Qaror qabul qilish zaruriyati mavjud holatning bo’lishi lozim bo’lgan holat
bilan mos tushmasligi natijasida yuzaga keladi.
Qaror qabul qilish imkoniyati ning muqobil yo’llari bo’lganda vujudga
keladi va rahbar ulardan birini , eng maqbulini tanlaydi. Qarorning eng
samarali variantini topish uchun rahbar "yetti o’lchab bir kes" maqoliga
rioya qilishi darkor.
Menejmentning asosiy tamoyillari bir odam boshqaruvi. Bu degani ,
qaror, hokimiyat, munosabatlar va jarayonlarni boshqarish qobiliyati,
tashkilotdagi mas'uliyat doimo ma'lum bir amaldorga beriladi. Ammo u
jismonan bularning barchasini to'liq amalga oshira olmaydi, shuning
uchun u ba'zi bir vakolatlarini unga bo'ysinuvchilarga topshiradi.
Tashkiliy muammolar juda ko'p, ammo boshqaruv qarorlarini qabul
qilish metodikasi juda muhimdir. Shuning uchun uning faoliyati turli xil
boshqaruv qarorlarini tayyorlash va amalga oshirish bilan bog'liq.
Boshqaruv qarorlarining iqtisodiy samaradorligi umumiy
boshqaruv samaradorligini belgilaydi .
Boshqaruv qarorlar odatda tashkilotdagi turli o'zgarishlar bilan bog'liq
va ularning tashabbuskori amalga oshiriladigan va boshqariladigan
qarorlarning barcha mumkin bo'lgan oqibatlari uchun to'la javobgar
bo'lgan tegishli organ yoki shaxsdir.
23

Boshqaruv qarori - menejerning muayyan faoliyati natijasidir . Har
qanday darajadagi yetakchilarning faoliyatida bu ijodiy jarayon.
Maqsadlarni ishlab chiqish va belgilash bilan boshlanadi, so'ngra
muammoni turli xil usullarda olingan ma'lumotlar asosida o'rganiladi.
Bundan tashqari, samaradorlik mezonlari, ushbu qarorlarning mumkin
bo'lgan oqibatlari tanlanadi va oqlanadi.
Keyinchalik , muammoni yoki vazifani mutaxassislar bilan hal
qilishning turli variantlarini muhokama qilish bosqichi keladi. Bu
jarayonda maqbul qaror qabul qilinadi va shakllantiriladi, ijrochilar uchun
qabul qilinadi va ko'rsatiladi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari har doim mo'ljallangan
maqsadlarga erishishga qaratilgan. Turli xil bo'lishi mumkin .
1. faqat menejerning sezgisi asosida tuzilgan usul, uning o'zida
muayyan, aniq faoliyat sohasidagi tajriba va bilimlar miqdori
mavjud.
2. boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari "sog'lom fikr" degan
tushunchaga asoslangan uslubsiz tasavvur qilinmaydi. Bu holatda
boshqaruvchi qarorlarni qabul qiladi va ularni juda izchil dalillar
bilan oqlaydi.
3. ilmiy va amaliy yondoshuvga asoslangan usul. U juda ko'p
miqdordagi axborotni qayta ishlash va u asosida optimal yechimni
tanlashni taklif qiladi. Ushbu usul zamonaviy texnologiyalardan
majburiy foydalanishni talab qiladi.
Rahbariyat oldida, har holda, ertami-kechmi, tegishli yechimni tanlash
muammosi paydo bo'ladi. Rahbar o'ziga o'zi ma'lum bir vaziyatni har
24

tomonlama baholashi , boshqaruv qarorlarini qabul qilishning tegishli
usullarini tanlashi kerak. U ularning keyingi ijrosi uchun mas'uldir.
Barcha boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullarini uch guruhga
birlashtirish mumkin:
1. Norasmiy (evristik) — qaror qabul qilish usuli. Bu boshqaruv qaror
qabul qiluvchi shaxslarni analitik qobiliyatiga asoslanadi. Bu rahbar
tomonidan to‘plangan tajribalar yordamida alternativlarni nazariy
solishtirish yo‘li bilan mantiqiy usullar va optimal qaror tanlash
metodi yig‘indisidir. Norasmiy usullar menejerni intuitsiyasiga
asoslanadi. Ularning afzalligi shundaki, ular tezkor qabul qilinadi,
kamchiligi esa har doim to‘g‘ri qaror qabul qilishga vakolat
bermaydi.
1. Kollektivli. Qaror qabul qilish va muhokama qilishdagi kollektiv
usul. Buning uchun avval jarayon qatnashchisi bo‘lgan shaxslar
ishtirokini aniqlash lozim. Ko‘pincha bu vaqtinchalik kollektiv
bo‘lib uning tarkibiga boshqaruvchi va boshqariluvchilar kiradi.
Bunday guruh shakllanishidagi asosiy mezonlar: vakolatlilik,
tashabbuskor masalalarni yecha olish qobiliyati,
moslashuvchanlik va fikrlashning nazariy mulohazasi kiradi.
Kollektiv shaklda guruhiy ishlar turlicha bo‘lishi mumkin: majlis,
suhbat, komissiyaga ish va boshqalar .
Boshqaruv qarorini tayyorlashdagi eng ko‘p tarqalgan kollektiv
usullarga: «aqliy hujum», «delfi usuli», «kingisyo» — yapon doiraviy
qaror qabul qilish tizimi.
25

1. Miqdoriy qaror qabul qilish usuli . Uning asosi- ilmiy-tajribali
yondashuv , bunda katta sig‘imdagi axborotni (EHM yordamida)
qayta ishlash yo‘li bilan optimal qarorni tanlash tushuniladi. Model
asosida qo‘llanilgan matematik funksiyalar turiga qarab ular
quyidagicha farqlanadi:
a. chiziqli modellashtirish — bunda chiziqli bog‘liqlik qo‘llaniladi;
b. dinamik programmalashtirish — bu masalada qaror qabulqilish
jarayoni qo‘shimcha o‘zgarishlarni kiritish imkonini beradi;
c. ehtimollik va statistik usullar — umumiy xizmat qilish nazariyasi
usulida amalga oshiriladi;
d. o‘yin nazariyasi — bu holatda modellashtirishda, qaror qabul qilish
turli bo‘g‘inlarni, qiziqishlarni to‘g‘ri kelmasligini hisobga olmoq
kerak;
e. imitatsion usul — qarorni amalga oshirishni eksperimen-tal
tekshirishga imkon bo‘ladi. Boshlang‘ich mulohazalarni o‘zgartirish,
ularga bo‘lgan talabni aniqlash.
f. QAROR QABUL QILISHNING INDIVIDUAL STILI
Qqarorlarning bir necha turlari mavjud:
1. Muvozanatli qaror turi — insonlarga xos bo‘lib, muammoning
holatiga va masalaga bo‘lgan talabni boshlang‘ich tahlilida hosil
bo‘lgan, dastlabki mulohaza bilan yondashish. Qaror qabul
qilishning bunday taktikasi mahsuldordir.
2. Impulsiv qarorlar — insonlarga xos. Bunday inson fikrlarni oson
boshqaradi. Ammo ular baholashga kam e’tibor qaratadi. Qarorning
impulsivligi rahbarni hayotga to‘liq o‘ylanmagan va asoslanmagan
qarorni tadbiq etishiga olib kelishi mumkin.
26

3. Inert qarorlar — uzoq va ishonchli bo‘lmagan qidiruv natijasidir.
Dastlabki gipoteza hosil bo‘lgach, uni aniqlash juda sekin boradi.
Baholash giperkritik, har bir qadamni inson bir necha bor tekshiradi.
Bu esa qaror qabul qilish jarayonini sekinlashuviga olib keladi.
4. Tavakkal qarorlar — impulsiv qarorlar kabi, ammo ulardan
individual taktikasiga ko‘ra farqlanadi. Impulsiv qaror asoslangan
gipoteza bosqichidan sakrab o‘tsa, tavakkal qaror ularni bosib o‘tadi.
Ammo odam faqat anglashilmovchilik vujudga kelganda baholaydi.
5. Ehtiyot turidagi qaror — gipotezani aniq baholash bilan
aniqlanadi. Inson bir xulosaga kelishdan avval turli tayyorlov
ishlarini amalga oshiradi. Ehtiyotkor insonlar o‘zlarining ijobiy
ishlariga nisbatan salbiy ishlariga ta’sirchandirlar. Ular yutuqlardan
xursand bo‘lishdan ko‘ra ko‘proq xatoliklardan cho‘chiydilar.
Shuning uchun ham ehtiyotkorlarning taktik usullari xatolarga yo‘l
qo‘ymaslikdir.
Boshqaruv qarorlarinung samaradorlik shartlari.
Boshqaruv qarori samarali bo‘lishi uchun, bir necha omillarni hisobga
olmoq zarur.
1. Qaror qabul qilishdagi iyerarxiya.
2. Maqsadli funksiyalararo guruh ishlatish.
3. Qaror qabul qilishdagi to‘g‘ri gorizontal aloqalarni ishlatish..
Boshqaruv qarorlarining samaradorlik omillari
1. Qaror qabul qilishda markazlash – qaror qabul qilish jarayoni bitta
rahbar qo‘lida bo‘lmog‘i lozim.
27

1. qaror samarali bo‘lmog‘i kerak, ya’ni tashkilot oldiga qo‘ygan
maqsadni butunlay bajarishini ta’minlash kerak.
2. qaror tejamli bo‘lmog‘i darkor, ya’ni oldiga qo‘ygan
maqsadga kam xarajat bilan erishmog‘i lozim.
2. tezkor qaror.
Boshqaruv qarorlariga qo‘yiladigan talablar
1. qarorni asoslanganligi,
2. qaror real amalga oshirilgan bo‘lishi , qabul qilingan qaror
samarali va uni bajaruvchi jamoa kuchi va mablag‘lariga mos
bo‘lmog‘i lozim.
3. qarori huquqiy bo‘lishi kerak .
4. qarorlar ziddiyatlarsiz bo‘lishi kerak, boshqa qarorlar bilan mos
kelishi, hamda aniq, yaxshi ta’riflangan qisqa va lo‘nda bo‘lishi
kerak.
Qaror qabul qilish menejerni fikri-zikrini doim band qilib turadigan
tashvishdir. Menejer juda xilma-xil masalalar yuzasidan-ishlab chiqarish
va kadrlarga oid, tashkiliy va xo’jalik masalalari yuzasidan qarorlar qabul
qiladi. Menejer qarorni yakka boshchilik asosida , yordamchilarni va
jamoatchilikni jalb qilib qabul qilishi mumkin. Boshqaruvga oid har
qanday qaror samarali bo’lsagina, u maqsadga muvofiq deb hisoblanadi.
Qaror qabul qilish - bu tashkilot rahbarining oldidagi
maqsadga erishish uchun o’z vakolati va omilkorligi
doirasida qarorning mavjud variantlaridan eng maqbulini
28

tanlash jarayonidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida rahbar qabul qiladigan qarorning ahamiyati
ortib boradi. Iqtisodchilarning fikricha , tsex (bo’lim)ning boshlig’i qabul
qiladigan bitta qaror shu tsex (bo’lim)ning besh-olti oylik ishiga ta'sir qilar
ekan. Qabul qilinadigan qarorning oqilligi bir necha omillarga bog’liq.
Ulardan asosiylari quyidagilardir:
● qaror qabul qilish jarayonida axborotning to’laligi va sifati;
● qaror qabul qiluvchi rahbarning shaxsiy sifati ;
● qaror qabul qilishda tashkiliy masalalarning oqilona yechilish darajasi
(masalan, qaror qabul qilishda mutaxassislarni jalb etish, qaror qabul
qilish tizimining takomillik darajasi , qarorni ijrochilargi yetkazish,
nazorat qilish va bajarilish darajasi va hokazo).
To’g’ri qarorni tanlashda muayyan tamoyillarga tayanish va qarorga
bo’lgan talablarni hisobga olish , qabul qilinadigan qaror maqsadini
xo’jalik maqsadiga muvofiqlashtirish, mehnat jamoasi manfaatlarining
jamiyat manfaatlariga muvofiqligini aniqlash , mehnat va moddiy
resurslardan tejamli foydalanish, texnikaviy , iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanish tendentsiyalarini hisobga olish zarur.
Qayd qilinganlarni umumlashtirib aytganda, boshqaruv qarorlari
quyidagi talablarga javob berishi kerak:
Boshqaruv qarorlariga qo’yiladigan talablar
29

Ma'lumki, qaror qabul qilish zaruriyati mavjud , amaldagi holatning
muammoni hal etish uchun talab etiladigan holatga mos tushmasligi
natijasida yuzaga keladi. Ana shu yerning o’zida muammo kelib chiqadi.
Boshqaruv qarorlari quyidagi unsurlardan tashkil topadi:
Bu muammoning yechimi quyidagi savollarga javob berishni talab
qiladi:
● nima qilish kerak ( masalan, iste'molchilarning yana qanday yangi
talablarini qondirish kerak yoki mahsulotning qanday sifat
ko’rsatkichlarini yaxshilash lozim)?
● qaysi vositalarni (qanday texnologiyani) qo’llash lozim?
● Ishlab chiqarish xarajatlari qay darajada , qanday miqdorda bo’lishi
kerak?
● Kim javobgar bo’lishi kerak?
● Kimga va qaysi baxoda sotish lozim?
● Bu ishlab chiqarish yoki xizmat investorga va jamiyatga nima
beradi?
● Qaysi muddatlarda bajarilishi kerak?
● Qaror qabul qilishda rahbarning vakolati va javobgarligi ham muhim
ahamiyatga egadir.
Boshqaruv qarorlarini tasnifi
Boshqaruv jarayonida turli masalalar yuzasidan, turli darajada xilma-xil
mohiyatga va mazmunga ega bo’lgan minglab qarorlar qabul qilinadi.
Ularni quyidagi belgilar bo’yicha guruhlarga bo’lish mumkin.
Strategik qaror maqsadga erishishda muhim ahamiyatga ega. U yuqori
boshqaruv organlari tomonidan tub va istiqbolli dasturlarni ishlab chiqish
maqsadlarida qabul qilinadi. Bunday dasturlarga:
30

● Xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish.
● Raqobat muhitini shakllantirish.
● Chuqur tarkibiy o’zgarishlarga erishish.
Umumiy qarorlar bir xil muammoga daxldor bo’lib, barcha bo’g’inlar
uchun birdek amal qiladi. Masalan, ish kunining boshlanishi va tugashi,
tushlik vaqti , ish haqini to’lash muddatlari va boshqa tanaffuslar.
Maxsus qarorlar tor doiradagi muammoga taalluqli bo’lib,
korxonaning muayyan bir bo’limi yoki bir guruh xodimlari yuzasidan
qabul qilinadi.
Stereotip qarorlar odatda qat'iy yo’riqnomalar, me'yoriy hujjatlar
doirasida qabul qilinadi. Bunday qarorlar ba'zan kundalik , ba'zan masalalar
bo’yicha qabul qilinadi , lekin o’zgarishlar asosan muddatlarga , ayrim sifat
parametrlariga , ijrochilarga taalluqli bo’ladi.
Qarorlarni ishlab chiqish va uni qabul qilish
Qaror qabul qilishdagi asosiy masala faqat muqobil variantni tanlash
emas , balki boshqaruv oldida qo’yilgan maqsadning oqilona echimini
topishdan iborat. Shu sababli , qarorni ishlab chiqish jarayoni ayrim
unsurlar mazmuni va ko’lamiga ko’ra xilma xil va ancha murakkabdir.
qarorni ishlab chiqish jarayoni chizmada ko’rsatilgandek bir necha
bosqichlarni o’z ichiga oladi.
Qaror qabul qilish jarayonidagi izchillik va undagi bosqichlar
Boshqarish jarayonida doimo biron-bir masalani hal qilishga to’g’ri
keladi. Chunki turli sabablar tufayli belgilangan parametrlardan og’ish
sodir bo’ladi, yangi jarayonlarga zaruriyat tug’iladi, natijada ishlab
31

chiqarish oldida paydo bo’lgan muammoni bilish , uni tahlil qilish va hal
etish zaruriyati yuzaga keladi.
Qaror qabul qilish zarurati va tahlil qilinayotgan ob'ektdagi aniq vaziyat
aniqlangach , turli yo’llar bilan erishiladigan qaror maqsadi shakllantiriladi
va uning echimi bo’yicha vazifalar belgilanadi. Qarorning maqsadi yuqori
organ tomonidan ko’rsatib berilishi mumkin. Masalan, g’alla yetishtirishni
keskin ko’paytirish va g’alla mustaqilligiga erishish maqsad qilib qo’yildi.
Bir qator mulohazalar asosida donni yetishtirishga eng yaxshi
moslashadigan tumanlar aniqlanadi. Vazirlik ularning ixtisoslashuvini
o’zgartirish to’g’risida qaror qabul qiladi va buning uchun u tumanlarni
don yetishtirishga ko’chirish rejasini ishlab chiqadi. Tuman rahbarlari
topshiriq olgach , qarorni ishlab chiqarishga tadbiq etish uchun har
tomonlama tayyorgarlik ko’radi.
Bu yerda asosiy maqsad va vazifa respublika uchun zarur bo’lgan don
mahsulotini yetishtirishdir. Shunday qilib , muammoni aniqlash , vaziyatni
va muammoni kelib chiqish sabablarini aniqlashdan boshlanadi. Vaziyatni
aniqlash deganda muammoning kelib chiqish sabablarini tahlil qilish
tushuniladi.
Vaziyatni tahlil qilish va muammoni aniqlash jarayoni
Qaror modelini ishlab chiqish va maqbul variantni ajratib olish esa
mezonlarni tanlash bilan bevosita bog’liq. Mezonlarni tanlash
vazifalarning har xil variantlarini muhokama qilish, ularning kuchli va zaif
tomonlarini aniqlashdan boshlanadi. Bu masalani hal qilishda taklif
qilingan variantlarni iqtisodiy tahlil qilish muhim ahamiyatga ega.
Berilgan variantlarni tahlil qilishda matematik , grafik, mantiqiy va boshqa
usullar qo’llaniladi. Tanlab olingan variantning maqsadga muvofiqligi va
afzalligi iqtisodiy, ijtimoiy , siyosiy, texnik va boshqa mezonlar bo’yicha
32

umumiy tarzda baholanadi. Bunda mezonlar, aniq omillar va sharoitlarni
tanlashga o’tiladi. Shundan so’ng qaror tayyorlashning navbatdagi
bosqichiga o’tiladi. Bu bosqichda qo’yilgan vazifani bajarish modeli ishlab
chiqiladi.
Qarorni tanlash, ularni uzil-kesil qabul qilish rahbar tomonidan amalga
oshiriladi. Bunda rahbar qarorni yakkaboshchilik asosida qabul qilishi
mumkin. Odatda, yakkaboshchilik ko’pchilik fikri bilan birgalikda qo’shib
olib boriladi , ya'ni:
● tanlangan qaror varianti tegishli tashkilotlar bilan kelishib olinadi;
● qaror uzil-kesil qabul qilinadi va hujjat (buyruq, farmoyish berish ,
rejani tasdiqlash va hokazolar) bilan rasmiylashtiriladi;
● qaror ijro etuvchi shaxslarga yetkaziladi.
Qarorlarni bajarish - bu oqibat natijasida yuqori bo’g’inda qabul
qilingan rejalarni , shuningdek shu rejalar asosida quyi bo’g’inlar (tsex,
uchastka , brigada, smena, har bir xodim) uchun tuzilgan reja yoki
topshiriqlarni bajarish demakdir. qaror eng avvalo buyruq yoki farmoyish
tarzida rasmiylashtiriladi , so’ngra u ma'muriy hujjat tusini oladi. Unda
aniq ijrochilar , bajarish muddatlari , nazorat qilish usullari va hokazolar
ko’rsatilgan bo’ladi.
Qarorning bajarilishiga rahbarlik qilish - bu firma , korxona, tsex,
uchastka, brigadaning boshqarish apparati tomonidan ishlab chiqarish yoki
xizmat ko’rsatish jarayonida rahbarlik qilish bo’yicha aniq masalalarni hal
etish demakdir.
33

● Bunda har bir bo’linma o’zining funktsional vazifasini bajarish bilan
band bo’ladi. Binobarin , boshqarishning yagona tizimi amal qiladi.
Shu tariqa barcha
● boshqaruv bo’linmalari bir-biriga o’zaro ta'sir ko’rsatib, bosh
rejalarning bajarilishini ta'minlaydi.
● Rahbarning asosiy vazifasi boshqaruv tizimini maqsadga muvofiq
uyushtirishdan va o’zi uchun ishlab chiqarishning tub masalalari
bilan shug’ullanish imkoniyatini yaratishdan iboratdir.
Qarorlarni bajarilishiga rahbarlik qilish jarayonida rahbarning
vazifasi xodimlarning shaxsiy manfaatlarini umummanfaatlari bilan
muvofiqlashtirishga erishishdan iboratdir. Jamoaga muvaffaqiyatli
rahbarlik qilish farmoyish berish va nazorat qilish usullari, shakllari va
texnikasini bilishgina emas , balki topshiriqlarni bajarishga xodimlarni
safarbar eta olish qobiliyatini ham talab qiladi.
Erishilgan yutuqlarni rahbar faqat o’zining xizmatlari etib
ko’rsatmasligi lozim. Qaror ijro etilmay qolganda aybdorni jazolashdan
oldin buning sabablarini diqqat bilan o’rganish zarur.
Ko’pchilik rahbarlar yaxshi qaror qabul qilishni bilmasliklari tufayli
emas, balki ularni amalga oshirishni tashkil qila bilmasliklari sababli o’z
lavozimlariga mos kelmay qoladilar. Ba'zida bir masala yuzasidan ikki-uch
martalab qaror qabul qiladilar. Qarorlarning bajarilmay qolish sabablari
ham mana shundadir.
Qarorlarni bajarilishiga rahbarlik qilish muayyan me'yoriy hujjatga
tayanadi. Korxona, firma to’g’risidagi qonun yoki Nizom ana shunday
me'yoriy hujjatlardan hisoblanadi. Bu hujjatda mazkur korxona
(bo’linma)ning asosiy vazifalari , huquq va majburiyatlaridan tashqari
34

uning shtat jadvali va ma'muriy rahbar (boshliq, mudir) ko’rsatilgan
bo’ladi. Nizomda ko’pincha ushbu bo’linmaning boshqa xizmatlar bilan
funktsional aloqalari tartibga solinadi.
Nizomga binoan odatdagi sharoitlarda rahbar faqat bevosita
bo’ysinuvchilargagina farmoyish beradi. Boshqa bo’ysinuvchilarga
farmoyish faqat ularning bevosita rahbarlari orqali beriladi. Masalan, tsex
boshlig’i formal jihatdan xizmat bo’yicha o’zidan past turgan barcha
xodimlarga buyruq berish huquqiga ega. Biroq, u bevosita rahbarlarni
chetlab buyruq berganda bu hol:
● tashkiliy parokandalikka olib keladi;
● intizomga salbiy ta'sir ko’rsatadi;
● ko’ngilsiz ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Ba'zan rahbarlar o’rtasida bir-birining ishiga aralashish xollari ro’y
beradi. Bunday harakat ham rahbarlar orasida ma'lum norozilikni keltirib
chiqaradi.
Boshqarish jarayonidagi oxirgi bosqich - bu qabul qilingan qaror ijrosini
nazorat qilishdir.
Nazorat - bu qayta (javob) aloqa shakli hisoblanib ,
yuqori boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan buyruq,
farmoyish va belgilangan rejalarning joylarda bajarilish
darajasi to’g’risidagi ma'lumotni aniqlash usulidir.
Nazorat funktsiyasi rahbarning eng muhim vazifasidir. Rahbar qabul
qilinadigan qarorlarning tashabbuskori bo’lganligi sababli u shu
qarorlarning bajarilishi ustidan nazoratni tashkil qilishning ham
tashabbuskori bo’lishi kerak. Qarorlarning ijro etilishini nazorat
qilmaydigan rahbar o’zi ishlayotgan ishlab chiqarishga emas , balki boshqa
35

korxonalarga ham zarar yetkazishi, ya'ni ularning ishida kechikishlar ,
uzilishlar paydo bo’lishiga sababachi bo’lishi mumkin.
O’z qarorining ijrosini tekshirmagan rahbar, intizomsiz,
ijrochilarni noto’g’ri tarbiyalagan rahbar hisoblanadi.
2-BOB TASHQI OMILLAR: BOZOR MUHITI VA RAQOBAT
SHAROITI
2.1 O‘zgaruvchan bozor sharoitlarida kompaniya moslashuv
strategiyalarini ishlab chiqish
Bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik
munosabatlari ham takomillashib, o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi.
36

Ushbu mavzuda raqobatning mohiyati ва ob’yektiv asoslari, turlari va
shakllari hamda raqobatlashish usullarini, monopoliyaning mohiyati,
turlari, shakllari hamda uning afzalliklari va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini
ochib beramiz.
O‘zbekistonda milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirishga
qaratilgan chora-tadbirlar va monopoliyaga qarshi qonunchilik kabi
masalalar ko‘rib chiqiladi.
1. Raqobatning mohiyati, shakllari, turlari va usullari.
Raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa bo‘lib, u bozorning barcha
sub’yektlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Raqobat-
bozor sub’yektlari iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashuvidan iborat bo‘lib,
ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun
kurashni anglatadi.
Resurslarni yetkazib beruvchilar o‘zlarining iqtisodiy resurslarini,
ya’ni kapital, tabiiy resurslar, ishchi kuchini yuqori narxlarda sotish
uchun raqobatlashadilar. Raqobat iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi:
ular tovarlarni qulay va arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar,
ya’ni xaridorlar har bir sarflangan pul birligi evaziga ko‘proq naflilikka
ega bo‘lishga harakat qiladilar.
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini
ajratib ko‘rsatish mumkin:
● tartibga solish vazifasi-ishlab chiqarishni talab, ya’ni iste’molga
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat.
Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali,
ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy
37

ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot bozor
qonunlari asosida tartibga solinadi;
● resurslarni joylashtirish vazifasi-ishlab chiqarish omillarini ular eng
ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona
joylashtirish imkonini beradi;
● innovatsion vazifasi-fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’yektlarining
rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy
etilishini anglatadi;
● moslashtirish vazifasi-korxonalarning ichki va tashqi muhit
sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib,
ularning shunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab
qolishidan xo‘jalik faoliyati sohalarining kengayishiga o‘tishini
bildiradi;
● taqsimlash vazifasi-ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi yalpi
ichki mahsulotning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita
va bilvosita ta’sir o‘tkazadi;
● nazorat qilish vazifasi-bozordagi ba’zi ishtirokchilarning boshqa bir
ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o‘rnatishiga yo‘l
qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi.
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega
bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur.
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli
alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat,
monopoliya va oligopoliyadir.
38

Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda
juda ko‘p sonli korxonalar mavjud bo‘ladi. Yuqori darajada tashkil
qilingan bozorda ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining mahsulotlarini taklif
qiladilar.
Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan
sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Chunki har bir korxonada umumiy
ishlab chiqarish hajmi uncha katta
bo‘lmaydi. Shu sababli alohida korxonada ishlab chiqarishning ko‘payishi
yoki kamayishi umumiy taklifga, demak mahsulot narxiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatmaydi.
Erkin raqobat sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi,
tarmoqda mavjud bo‘lgan korxonalar esa uni erkin tashlab chiqishi
mumkin. Xususan yangi korxonalarning paydo bo‘lishi va ularning
raqobatli bozorda mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik, moliyaviy
va boshqa jiddiy iqtisodiy to‘siqlar bo‘lmaydi.
Sof monopoliyada tarmoq bitta korxonadan iborat bo‘lishi sababli, u
mavjud mahsulot va xizmatning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi
va yakkahukmronlik shakllanadi.
Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga
oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot va xizmatning yagona ishlab
chiqaruvchisi hisoblanadi va taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat
qiladi.
Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat
unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab
ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish
hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, ayni vaqtda, har bir
ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi
39

boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati, sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi,
sotish sharoitlari va h.k. bo‘yicha farqlantirish orqali uning monopol
ishlab chiqaruvchisiga aylanadi.
Oligopoliya-tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalarning mavjud
bo‘lishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim
belgisidir. Qaysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab
chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq
hisoblanadi.
Oligopolistik tarmoq bir xil yoki tabaqalashgan mahsulot ishlab
chiqarishi mumkin. Ko‘pchilik sanoat mahsulotlari: po‘lat, mis,
alyuminiy, qo‘rg‘oshin, temir va shu kabilar-fizik ma’noda bir turdagi
mahsulotlar hisoblanadi va oligopoliya sharoitida ishlab chiqariladi.
Iste’molchilik tovarlari: avtomobillar, yuvish vositalari, sigaretlar,
maishiy elektr buyumlari va shu kabilarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar
tabaqalashagan oligopoliya hisoblanadi.
Oligopoliya sharoitida korxonalar o‘rtasidagi raqobat o‘zaro bog‘liq
bo‘ladi. Oligopolistik tarmoqda hech qaysi korxona o‘zining narx
siyosatini mustaqil o‘zgartirishga botina olmaydilar.
Hozirda turli darajadagi monopolistik tuzilmalar rivojlanib borishi
bilan ular o‘rtasidagi raqobatning shakllari ham turli ko‘rinishlarda
namoyon bo‘lib bormoqda. Jumladan, turli monopollashuv darajasidagi
tuzilmalar o‘rtasida mavjud bo‘lishiga ko‘ra quyidagi raqobat turlarini
ajratib ko‘rsatish mumkin:
● monopollashmagan korxonalar o‘rtasidagi raqobat;
● monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat;
40

● turli monopoliyalar o‘rtasidagi raqobat;
● monopolistik birlashmalar ichidagi raqobat.
O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va
tarmoqlararo raqobatga bo‘linadi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq
sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun bir tarmoq
korxonalari o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta’minlanish
darajasi va mehnat unumdorligi darajasi turlicha bo‘lgan korxonalar
borligi sababli shu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual
qiymati bir xil bo‘lmaydi.
Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha
aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda,
o‘rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining
anchagina qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat
unumdorligi yuqori bo‘lgan korxonalar qo‘shimcha foyda oladilar va
aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o‘zlarida ishlab
chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo‘qotadilar va zarar ko‘radilar.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori
foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday
raqobat foyda normasi kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori
tarmoqlarga kapitallarning oqib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar
ko‘proq foyda keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning
kengayishiga, taklif ko‘payishiga olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya
boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi ham pasayadi. Kam foyda
keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari natijaga olib
41

keladi: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga bo‘lgan talab
ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi,
shu bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat
ob’yektiv ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu
muvozanat kapital qaerga sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital
uchun teng foyda olinishiga intilishni ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo
raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda
normalarini o‘rtacha foyda normasiga tenglashtiradi.
Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda g‘irrom va halol raqobatlashuv
usullari ham ajratib ko‘rsatiladi. Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat
tomonidan e’tirof etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga
chiquvchi, noiqtisodiy ya’ni, jismoniy kuch ishlatish, majburlash,
raqiblarning obro‘siga putur yetkazish va h.k. usullaridan foydalanish
g‘irrom raqobat deb yuritiladi. G‘irrom raqobat orqali firmalar o‘z
raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona va shafqatsiz
bartaraf qilishi mumkin. Bank va resurslarni yetkazib beruvchilarni
material va kredit berishdan voz kechirish, yetakchi mutaxassislarni
og‘dirib olish, narxni keskin pasaytirish g‘irrom raqobatning oddiy
usullaridir.
2.2 Raqobatchilarning faoliyati va texnologik o‘zgarishlar
kompaniya muvaffaqiyatiga ta'sir
42

Korxona o‘z marketing faoliyatini uni hisobga olgan holda
rejalashtiradigan tashqi muhitning asosiy omillaridan biri raqobat
hisoblanadi.
Raqobat – yuridik va jismoniy shaxslarning monopoliyaga qarshi
qonunchilik amal qilishi va bozor munosabatlari sharoitlarida boshqa
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar oldida afzallik va ustunliklarga erishish
uchun raqiblik qilishi va qarshi kurashishidir.
Raqobat bozordagi hodisa sifatida korxonalarning raqobat harakatlari
(kurashi) ko‘rinishida mavjud.
O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi qonunchilikning
asosini 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan «Tabiiy monopoliyalar
to‘g‘risida»gi Qonun hamda «Raqobat to‘g‘risida»gi Qonun tashkil
qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risidagi” Qonuni
Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 yil 14 noyabrda qabul qilingan,
Senat tomonidan 2011 yil 5 dekabrda ma’qullangan bo‘lib 2012 yil 6
yanvardan boshlab kuchga kirgan.
Bu qonunda raqobat quyidagicha ta’riflangan.
Raqobat – xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning (raqobatchilarning)
musobaqalashuvi bo‘lib, bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har
birining tovar yoki moliya bozoridagi tovar muomalasining umumiy
shart-sharoitlariga bir tomonlama tartibda ta’sir ko‘rsatish imkoniyatini
istisno etadi yoki cheklaydi.
Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasida tabiiy monopoliyalarga
nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslarini belgilaydi hamda
iste’molchilar bilan tabiiy monopoliya sub’ektlarining manfaatlari mos
kelishiga erishishga qaratilgandir.
43

Tabiiy monopoliya — tovar bozoridagi shunday holatki, unda
texnologik hususiyatlarga ko‘ra ishlab chiqarish xarajatlari ortib ketishi
munosabati bilan muayyan turdagi tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga)
bo‘lgan talabni qondirishning raqobatga asoslangan sharoitni yaratib
bo‘lmaydi yoki bunday sharoitni yaratish iqtisodiy jihatdan maqsadga
muvofiq emas.
Monopolistik faoliyat – xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid keladigan, raqobatga yo‘l
qo‘ymaslik, uni cheklash yoki bartaraf qilishga qaratilgan harakatlari yoki
harakatsizligidir.
“Raqobat to‘g‘risida”gi qonunning mazmun - mohiyati shu bilan
izohlanadiki, unda tovar va moliya bozorlaridagi xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning raqobatga qarshi harakatlarini, insofsiz raqobatni
cheklashga hamda davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat
hokimiyati organlarining g‘ayriqonuniy harakatlariga yo‘l qo‘ymaslikka
qaratilgan raqobatga doir davlat siyosatini amalga oshiruvchi vakolatli
organ belgilangan.
Qonunda raqobatga qarshi harakatlarni taqiqlashning huquqiy
normalari belgilangan bo‘lib, bunda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
ustun mavqeini suiste’mol qilish, raqobatni cheklaydigan kelishib olingan
harakatlari va bitimlarini tuzish, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari
va mahalliy davlat hokimiyati organlarining hujjatlari (harakatlari) hamda
insofsiz raqobat taqiqlangan. Bundan tashqari, tanlov (tender) va birja
savdolariga doir monopoliyaga qarshi talablar, xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarni tashkil etish, qo‘shib yuborish va birlashtirishga doir hamda
aksiyalarni (ulushlarni) va boshqa mulkiy huquqlarni olishdagi
monopoliyaga qarshi talablar kiritilib, ushbu xarakatlarni amalga
44

oshirishda monopoliyaga qarshi davlat organining oldindan roziligini
olish tartibi belgilangan.
Monopoliyaga qarshi organning vakolatlari, axborot olish hamda
monopoliyaga qarshi organga axborot taqdim etish, shuningdek mazkur
qonun talablari buzilganligi uchun jarimalar solish hamda yetkazilgan
zararning o‘rnini qoplash, raqobat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik haqida ishlar qo‘zg‘atish va ularni ko‘rib chiqish,
monopoliyaga qarshi organning qarori va ko‘rsatmasini ijro etish tartiblari
qonunning muhim jihatlari hisoblanadi.
Raqobatni huquqiy jihatdan ko‘rib chiqish bilan birga, uning bir
qancha turlari bilan yaqindan tanishish mumkin.
Raqobat intensivlik darajasi bo‘yicha, ehtiyojlarni qondirish shakli
bo‘yicha, xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha va ta’sir qilish usullari bo‘yicha
klassifikatsiyalanadi.
● Intensivlik darajasi bo‘yicha:
1. Jalb etuvchi raqobat–raqobat sub’ekti mazkur segmentda oldingi
segmentdagiga nisbatan ko‘proq foyda oladi;
2. Chegaralangan raqobat- mazkur raqobat tovar bozorida raqobatni
ushlab turadi;
3. Shafqatsiz raqobat- raqobat nisbatan intensiv ,raqobatchilar bir-
birini bozordan siqib chiqarishga ,ulushini tortib olishga harakat
qiladi.
● Ehtiyojlarni qondirish shakli bo‘yicha:
1. Funksional raqobat –bu raqobatning shunday turiki turli xil tovarlar
o‘zaro bir-bir bilan raqobatlashadi. Bu tovar ayni o‘sha ehtiyojni
qondirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan: mineral suv ishlab
45

chiqarish o‘rtasida raqobat gazli suv ishlab chiqarish, kvas ishlab
chiqarish, sok ishlab chiqarish va boshqalar. Bu turli xil maxsulotlar
bitta va o‘sha o‘sha ehtiyojni qondiradi, ya’ni chanqoqni qondiradi.
2. Tur raqobat – mazmuniga ko‘ra funksional raqobatga yaqin
turadi.Tur raqobat bitta maqsadga yo‘naltirilgan lekin bir-biri bilan
uncha katta farqga ega bo‘lmagan o‘xshash tovarlar ishlab chiqarish
ishlari o‘rtasidagi raqobatdir. Bu farqlar aniq bo‘lishi mumkin va
iste’molchilarga tovar tanlovida hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin.
Masalan: tur raqobat analogik avtomobillar ishlab chiqarish ishlarini
keltirish mumkin. Bunda dvigatel quvvati bo‘yicha farqlanadi. Tur
raqobat barcha firmalar faoliyatida amaliyotda ko‘p uchraydi.
3. 3.Predmet raqobati – bu raqobatda bir xil tovar ishlab
chiqarishlar o‘rtasidagi faqat sifati bilan farqlanuvchi raqobat turi
hisoblanadi. Bu farq umuman bo‘lmasligi mumkin yoki minimal
bo‘lishi mumkin. Raqobatning ushbu turi qoidaga ko‘ra raqobatning
strategiyasini ishlab chiqarishga e’tiborini qaratadi. Predmet raqobati
juda qattiq bo‘lishi mumkin. Chunki ishlab chiqarishlar
raqobatchining bozordagi ulushiga kurashadi. Bular turlicha bo‘lishi
mumkin. Narxdan tortib reklamagacha shuningdek shavqatsiz
raqobatgacha bo‘lishi mumkin.
● Xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha F. Kotler 4 ta turini ko‘rsatib beradi.
Mazmunan ehtiyojni qondirish shakliga o‘xshash bo‘ladi.
1. 1.Savdo markalari raqobati
2. 2.Tarmoq raqobati
3. 3.Formal raqobat
4. 4.Umumiy raqobat
46

Savdo markalari raqobati-oldingi klassifikatsiyadagi predmet
raqobatchiga o‘xshash bo‘lib hisoblanadi. Bu ko‘proq bir xil ishlab
chiqarish o‘xshash tovarlar va bir xil maqsadga yo‘naltirilgan ishlab
chiqarishlar o‘rtasida kuzatiladi. Tarmoq raqobati-tur raqobatiga o‘xshash
bo‘lib, bir xil tovarlar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi tur raqobatga
to‘g‘ri keladi.
Formal raqobat-turli xil tovar ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi raqobat
bo‘lib bitta va o‘sha ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgandir. O‘z o‘rnida
funksional raqobatga to‘g‘ri keladi.
Umumiy raqobat-bu raqobatda tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari
barchasi o‘rtasidagi raqobat kuzatiladi.
● Ta’sir qilish usullari bo‘yicha:
1. 1.Narxli raqobat
2. 2.Narxsiz raqobat
Narxli raqobat-xaridorlarni o‘ziga narx usuli orqali jalb etishda
foydalaniladi. Bu raqobatning turi amalga oshirilgan raqobatga mos
keladi. Bugungi kunda narxli raqobat juda kam tarqalgan. Chunki
iqtisodiyotning hozirgi rivojlangan bosqichda narxning pasayishi yuqori
natijalar bermaydi va firmani bozorda shunaqa strategiya qo‘llab lider
qilolmaydi.
Narxsiz raqobat-narxni pasaytirish yordamida emas balki boshqa
omillar hisobiga kurash olib borishni talab etadi. Bundan tashqari raqobat
yuzaga kelish darajasi bo‘yicha makroiqtisodiy, mezo va nano iqtisodiy
yo‘nalish bo‘yicha farqlanadi.
Raqobat faoliyati – korxonaning o‘zi uchun bozorda raqobatchilarga
nisbatan eng yaxshi holatni egallash va ushlab turishga qaratilgan
47

hujumkor va himoyaviy harakatlar yig‘indisidir. Aynan firma uchun eng
yaxshi, bozor uchun emas, chunki hamma firmalar ham yetakchilikka
intilmaydi va yetakchi bo‘la olmaydi. Lekin ular o‘zi uchun
raqobatchilarga nisbatan foydaliroq va barqaror pozitsiya tanlashi
mumkin. Bozorda barqaror faoliyat yuritish uchun korxona
raqobatbardoshlikka ega bo‘lishi lozim.
Firma raqobatbardoshligi - uning raqobat sharoitlarida tovarni sotish,
raqobatchilar harakatlariga qarshilik ko‘rsatish hamda raqobatchilar va
raqobat muhitiga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatidir. Firma raqobatbardoshligi
nafaqat uning marketing faoliyati bilan, balki 8.1-rasmda aks ettirilgan bir
nechta omillar bilan asoslanadi. Xaridor nuqtai nazaridan tovarlar
raqobatlashadi. Biroq buning ortida ishlab chiqaruvchilar va
sotuvchilarning raqobati turadi. Tovar raqobatbardoshligi bu – firma
raqobatbardoshligining namoyon bo‘lishidir.
Shu tariqa, bozorda korxonalar raqobatlashadi, marketing esa – bu
faoliyat vositasi hisoblanadi. Tor ma’noda raqobat predmeti raqobatchi
firmalar iste’molchilarga sotishga harakat qiladigan tovar hisoblanadi.
Keng ma’noda esa firmalar uni qondirish uchun kurashadigan xaridorlar
ehtiyoji raqobat predmeti sanaladi.
3-BOB Innovatsiya va mijozlar bilan samarali aloqalar
3.1 Innovatsion mahsulot va xizmatlarni joriy qilish kompaniyaning
raqobatbardoshligini oshiradi
Hosildorlik va raqobatbardoshlik - bu inflyatsiyasiz yuqori iqtisodiy
o’sishni rag’batlantiruvchi omillar, ammo innovatsiyalar yangi
iqtisodiyotni boshqaradigan omil hisoblanadi. Yangi iqtisodiyot asosan
48

bilimlardan intensiv foydalanish, tez o’zgarish va giper-raqobat bilan
ajralib turadi. Giper-raqobat - bu raqobatchilarning kutilgan va kutilmagan
yo’nalishlardan tajovuzkor yondashuv bilan chiqishlari, shu bilan
aloqalarni tezda o’zgartirishi va raqobatdosh ustunlikka erishishi shartidir.
Zamonaviy muhitda o’zgarishlarning tezligi raqobatbardoshlikka
erishishda tobora muhim parametr hisoblanadi. Shuning uchun menejment
sohasidagi taniqli muallif Adijes (2009) o’zgarish yangi emasligini, ammo
o’zgarish tezligi oshib borayotgani yangi ekanligini ta’kidlaydi. Kelgusida
kuchli va hukmronlik qiladigan yagona konstantalar o’zgarish va bilimdir
va ular eng mos echimlarni taqdim etadi.
Globallashuv jarayoni asosida giper raqobatning o’zgarishi va
rivojlanish tezligi sanoat inqilobiga asoslangan iqtisodiyotdan yangi
iqtisodiyotga o’tishga sabab bo’ldi. Innovatsia keng ma’noda bu yangi
g’oyalarni amaliy qo’llashdir. Ushbu keng ta’rif bilan ijodkorlik va
innovatsiya tushunchalarini ajratib ko’rsatish kerak. Ijodkorlik deganda
yangi g’oyalarni yaratish qobiliyati tushuniladi, innovatsiya esa yangi
g’oyalarni amalga oshirish va yangi narsalarni yaratish jarayonini
ifodalaydi Innovatsiyalar mahsulot va xizmatlarni keskin
takomillashtirishdan tashqari, g’oyalarni to’plash va qayta ishlash va ularni
amalga oshirishni o’z ichiga olgan jarayon bilan ham bog’liq. Innovatsiya
ichki yoki tashqi ishbilarmonlik tashkilotlarida yangi yoki sezilarli
darajada takomillashtirilgan mahsulotlar, xizmatlar, jarayonlar,
marketingning yangi usuli yoki biznes amaliyotida yangi tashkiliy usulni
amalga oshirishni anglatadi. Zamonaviy iqtisodiyotda marketingning yangi
qoidalarini tushunadigan tashkilotlar bevosita iste’molchilar bilan
munosabatlarni rivojlantirmoqda. Marketing yangiliklarining asosiy
49

maqsadi identifikatsiyalash jarayonini takomillashtirish va mijozlar
ehtiyojlarini foydali qondirishdir.
Iqtisodiy-ijtimoiy tizimlarning innovatsion rivojlanish xiliga
o’tishning tashkiliy boshqaruv jarayonining ta’minlanishi quyidagi
tadbirlar majmuasidan iborat:
● koroxonaning ishlab chiqarish va sotish operatsiyalarini mar-
kazlashtirish;
● mahsulotlarni oddiy maqsadlar va operatsiyalar orqali ishlab
chiqarishga yordam beruvchi egiluvchan tashkiliy texnologik
tizimini yaratish. Buning asosida ilmiy ishlab chiqarish tizimini
yangi avlodni qabul qilish yoki mukammallashtirish yotadi;
● istiqbolli sohalarni egallashga qaratilgan innovatsion tadbirkorlik
firmalarni, ilmiy laboratoriyalarni yaratish;
● o’zida istiqbolli ilmiy izlanishlarni va ishlab chiqarish,
moliyalashtirishni, ularning natijalaridan foydalanish huququni
egallash, mutaxassislarni o’qitish va qayta o’qitishni moliyaviy
jihatdan ta’minlash, maslahat berish xizmatlarini olgan ilmiy
tashkilotlar bilan hamkorlik qilishni shakllantirish;
● ilmiy izlanish ishlarini olib boish uchun boshqa firmalar bilan
aloqani tashkil etish, yangilik firmalarni tashkil etish. Yirik
innovatsion loyihalarni amalga qo’llash;
● yetakchi mutaxassislardan keng integratsiyalashuvga o’tish asosida
boshqaruvni demokratik va koodinatsion usullarini rivojlantirish.
50

Bunda tashkiliy strukturani odatda tekis deyiladi, shuning bilan birga
yuqori boshqaruvchilar va ijrochilar orasida daraja eng minimal
hisoblanadi:
ilm, ishlab chiqarish va bozorni integratsiyalashuvi muammosi bilan
bog’liq butun ilmiy qayta ishlab chiqarish tsiklida strategik qarorlarni
qabul qilishni ta’minlovchi innovatsion analitik strategik markazlarni
shakllantirish;
51

● ilmiy, ilmiy-texnik va innovatsion faoliyat sohasida tashqi iqtisodiy
aloqalarni amalga oshirish, aqliy mehnatni xalqaro taqsimlanishida
qatnashish, yirik innovatsion dasturni va loyihalarni amalga oshirish.
Innovatsion loyihani baholash va moliyalashtirish uchun ularni tanlash
bo'yicha uslubiy tavsiyanomalar O'zbekiston Respublikasining Davlat
mulk qo'mitasi, Moliya vazirligi va Makroiqtisodiyot va Statistika vazirligi
tomonidan tasdiqlangan quyidagi asosiy innovatsion loyiha samaradorlik
ko'rsatkichlari belgilangan.
52

3.2 Mijozlar ehtiyojlarini aniqlash va uzoq muddatli munosabatlarni
shakllantirish muvaffaqiyatga ta'siri
Mijozning ehtiyojlari uning sotib olish haqidagi qarorining asosidir.
Mijozga nima kerakligini bilgan holda, siz:
● Muvaffaqiyatli bitim tuzish imkoniyatini oshirasiz.
● E’tirozlar ehtimolini pasaytirasiz.
● Takroriy sotuvlarga olib keladigan ishonchli munosabatlarni
shakllantirayapsiz.
● O‘rtacha chekni oshirib, tegishli mahsulot yoki xizmatlarni taklif
qilasiz.
Mijozning ehtiyojlarini qanday aniqlash mumkin?
To‘g‘ri savollar bering
Yaxshi savollar mijoz qanday vazifalar yoki muammolarga duch
kelayotganini tushunishga yordam beradi. Ular uch turga bo‘linadi:
● Ochiq savollar.
Batafsil ma’lumot olish imkonini beradi.
Misol: "Mahsulotimiz yordamida qanday masalalarni yechmoqchisiz?"
● Yopiq savollar.
Aniq detallarni aniqlashga yordam beradi.
Misol: "Sizga yetkazib berish bir kunda bo‘lishi muhimmi?"
● Provokatsion savollar.
Mijozga yashirin muammolar yoki boy berilgan imkoniyatlarni ko‘rsatadi.
53

Misol: "Hozir bu masalani qanday hal qilasiz? Hozirgi natija sizni
qoniqtiradimi?"
Mijozni faol tinglang
Faol tinglash - bu mijoz gapirayotganda shunchaki sukut saqlash emas. Bu
uni eshitayotganingizni va tushunganingizni ko‘rsatish qobiliyatidir.
Maslahatlar:
● Mijozning gaplarini tafsilotlarga aniqlik kiritish uchun o‘zgartiring.
● Og‘zaki bo‘lmagan signallardan foydalaning (bosh irg‘ash, ko‘z
bilan aloqa qilish).
● Noaniq bo‘lishi mumkin bo‘lgan nuqtalarni aniqlang.
Mijozning "og‘rig‘ini" aniqlang
Mijozlar ko‘pincha mahsulot ularning muammosini hal qilishini
tushunganlarida sotib oladilar. Ular nimalarga duch kelayotganini bilib
oling va mahsulotingiz yoki xizmatingiz qanday yordam berayotganini
ko‘rsating.
Misol:
Mijoz: "Xodimlarimiz kundalik ishlarga juda ko‘p vaqt sarflaydi." Siz:
"Bizning avtomatlashtirish tizimimiz bilan siz vazifalarni bajarish vaqtini
50% ga qisqartirishingiz mumkin."
Mijozni oldindan o‘rganing
Uchrashuv yoki qo‘ng‘iroqdan oldin mijoz haqida ma’lumot to‘plang. Bu
quyidagicha bo‘lishi mumkin:
● CRM tizimidan olingan ma’lumotlar (xaridlar tarixi, murojaatlar).
54

● Mijoz kompaniyasi haqida ma’lumot (agar bu B2B bo‘lsa).
● Ochiq manbalardan olingan ma’lumotlar: ijtimoiy tarmoqlar, mijoz
sayti.
Mijoz uchun nima muhimligini aniqlang
Hamma mijozlar ham eng arzon yechimni izlamaydi. Kimdir uchun
yetkazib berish muddati, boshqalar uchun mahsulot sifati muhim,
uchinchilari esa servisga e’tibor berishadi. Mijozingiz uchun qaysi
mezonlar ustuvorligini bilib oling.
Aniqlangan ehtiyojlardan savdo hajmini oshirish uchun qanday
foydalanish mumkin?
Individual yechimlarni taklif qiling
Mahsulotingiz aynan mijoz so‘rovlariga javob berishini ko‘rsating.
Standart variantlarni taklif qilishning hojati yo‘q - taklifingizni uning
ehtiyojlariga moslashtiring.
E’tirozlar bilan ehtiyojlar orqali ishlash
Agar mijoz shubha qilsa, uning muammolarini hal qilishni eslatib qo‘ying.
Misol:
● E’tiroz: "Bu juda qimmat." Javob: "Tushunaman, lekin keling, bu
qaror bilan qancha vaqtni tejashingiz mumkinligiga qaytaylik."
Kross-sotish
Qo‘shimcha ehtiyojlarni aniqlab, tegishli tovar yoki xizmatlarni taklif
qiling.
55

Misol: mijoz smartfon sotib oladi, siz esa g‘ilof yoki himoya oynasini
taklif qilasiz.
Qanday qilib Avar Sales mijozlarning ehtiyojlarini aniqlashga
yordam beradi?
Biz sotuvni tizimlashtirish, menejerlarni o‘qitish va samarali bo‘limlarni
qurishga ixtisoslashganmiz.
Nima taklif qilamiz:
● Xodimlarni mijoz ehtiyojlarini aniqlash texnikasiga o‘qitish.
● Mijoz so‘rovlarini tushunishga yordam beradigan skriptlar va
savollarni ishlab chiqish.
● Mijozlar va ularning xatti-harakatlari haqidagi ma’lumotlarni tahlil
qilish uchun CRM tizimlarini joriy etish.
● Savdo jarayonini mijozning individual ehtiyojlariga e’tibor
qaratadigan qilib sozlash.
Biz bilan ishlash orqali B2B va B2C segmentidagi kompaniyalar nafaqat
mijozlarini yaxshiroq tushunadilar, balki konversiya va o‘rtacha chekni
ham oshiradilar.
XULOSA
56

Korxonalarning barqaror rivojlanishi va bozordagi o‘rnini
mustahkamlashda mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish eng
muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Ushbu jarayonni muvaffaqiyatli
amalga oshirish korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirib, uzoq
muddatli muvaffaqiyatga erishishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
Avvalo, mahsulot sifatini oshirish nafaqat texnik jihatdan yuqori
ko‘rsatkichlarni ta’minlashni, balki iste’molchilarning ehtiyoj va
talablariga javob beradigan mahsulotlarni yaratishni anglatadi. Shu
maqsadda korxonalar sifat menejmenti tizimlarini joriy etish, ishlab
chiqarish jarayonlarini uzluksiz yaxshilash va innovatsion texnologiyalarni
keng qo‘llashlari zarur. Sifatni doimiy nazorat qilish va xalqaro
standartlarga muvofiqlikni ta’minlash korxonaga iste’molchilarning
ishonchini qozonish va bozorda o‘z o‘rnini mustahkamlash imkonini
beradi.
Raqobatbardoshlikni oshirish esa korxonaning bozor sharoitlariga tezkor
moslashishi, mijozlar ehtiyojlariga mos mahsulot va xizmatlarni taqdim
etishi orqali amalga oshadi. Raqobatbardoshlikni ta’minlashda narx
siyosatini optimallashtirish, sifat va narx o‘rtasidagi muvozanatni saqlash,
shuningdek, innovatsion mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilish muhim
ahamiyatga ega. Korxonalarning bozor tendensiyalarini tahlil qilishi,
marketing strategiyalarini samarali qo‘llashi va iste’molchilarning xohish-
istaklarini o‘rganishi raqobatda yetakchi bo‘lishga yordam beradi.
Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirishda inson resurslarini
boshqarish alohida o‘rin tutadi. Malakali va motivatsiyali kadrlarni
shakllantirish, xodimlarni doimiy ravishda o‘qitish va ularning innovatsion
57

yondashuvlarini qo‘llab-quvvatlash korxonaning samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, jamoaviy hamkorlik va ilg‘or
tajribalardan foydalanish jarayonning muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Yuqoridagi omillar bilan bir qatorda, zamonaviy texnologiyalar va
avtomatlashtirish jarayonlaridan foydalanish mahsulot sifatini oshirish va
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning muhim vositasi sifatida
qaraladi. Raqamli texnologiyalar, big data tahlillari va ta’minot zanjirini
optimallashtirish orqali korxonalar samaradorlikni oshirib, bozor
talablariga tezkor javob bera oladilar.
Xulosa qilib aytganda, korxonalarda mahsulot sifati va
raqobatbardoshligini oshirish strategik muhim yo‘nalish bo‘lib, bu
jarayonning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan boshqaruv tizimining
samaradorligiga bog‘liq. Sifat menejmentini takomillashtirish, bozor
talablari bilan hamohang bo‘lish va innovatsiyalarni joriy etish orqali
korxonalar o‘z faoliyatini yuqori darajaga ko‘tarishlari mumkin. Ushbu
omillarni muvaffaqiyatli amalga oshirish korxonaga nafaqat iqtisodiy
samaradorlikni oshirish, balki mijozlar ehtiyojini qondirish va bozorning
yetakchi ishtirokchisiga aylanish imkonini beradi. Shu sababli, mahsulot
sifati va raqobatbardoshlikni oshirish har bir korxonaning uzoq muddatli
muvaffaqiyatining garovidir.
Kompaniya muvaffaqiyati ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning har
biri o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi elementlardir. Muvaffaqiyatga
erishish uchun kompaniya samarali boshqaruv tizimini yaratishi, mijozlar
ehtiyojlariga mos mahsulotlar va xizmatlar taklif qilishi, innovatsiyalarni
58

joriy etishi va raqobatbardosh strategiyalarni ishlab chiqishi zarur.
Shuningdek, malakali kadrlar, barqaror moliyaviy resurslar va kuchli
tashkilot madaniyati kompaniyaning uzoq muddatli muvaffaqiyatini
ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Kompaniya muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omillar -
raqobatbardoshlik, innovatsiyalar va mijozlarga yo‘naltirilganlikdir. Bu
omillarni muvaffaqiyatli boshqarish kompaniyaga o‘z o‘rnini bozorda
mustahkamlashga va uzoq muddatli rivojlanishga erishishga yordam
beradi. Bozor sharoitlari va texnologiyalarning tez o‘zgarib turishini
inobatga olgan holda, kompaniyalar o‘z strategiyalarini moslashtirib, o‘z
resurslarini samarali va ijobiy tarzda boshqarishlari kerak.
Umuman olganda, kompaniya muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning ichki
resurslarini qanday boshqarishiga, tashqi muhit bilan qanday munosabatda
bo‘lishiga va bozor talablariga qanday moslashishiga bog‘liqdir. To‘g‘ri
boshqaruv, zamonaviy texnologiyalar va jamoa ishining muhimligi,
kompaniyaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun asosiy omillardir.
59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Перегудов Л.В., Саидов М.Х., Файзиев Р.Р., Исматуллаев Ф.Р.,
Абидов О.С. Управление качеством и конкурентоспособностью
продукции. Ташкент, 2001. 2. «Mаhsulоt sifаti nаzоrаti vа sinоv
qurilmаlаri» fаnidаn kurs ishini bаjаrish bo‘yichа uslubiy ko‘rsаtmаlаr.-
Tоshkеnt, ToshDTU, 2014 . 20.
3. Сибринин Б.П. Методы и средства контроля качества.
Методические указания к выполнению курсового проекта.– Пенза:
ПГУ, каф. МСК, 2005. – 27 с. (В помощь студенту, серия "Качество",
Вып. 7).
4. ГОСТ 2.116-84 Карта технического уровня и качества продукции.
5. ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукции. Основные
понятия. Термины и определения.
6. ГОСТ 16504-81 Система государственных испытаний продукции.
Испытания и контроль качества продукции. Основные термины и
определения.
7. ГОСТ 24297-87 Входной контроль продукции. Основные
положения.
8. O’z DSt 621-94 Испытания и контроль качества продукции.
Основные термины и определения (Взамен ГОСТ 16504-81).
9. O’z DSt 622-94 Качество продукции. Основные термины и
определения (Взамен ГОСТ 15467-79).
10. O’z DSt 766-96 Статистические методы управления качеством
продукции. Основные термины и определения.
60

11. O’z DSt ISO/IEC 9126-1:2008 ГСС РУз. Программирование.
Качества продукта. 307 Часть 1. Модель качества.
12. O’z DSt 2.116-96 ГСС РУз. Карта технического уровня и качества
продукции (Взамен ГОСТ 2.116-84).
13. O’z DSt 20.203:2007 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Подготовка и сертификация персонала. Общие
требования (Взамен O’z DSt 20.203:2001).
14. O’z DSt 915-98 Правила проведения испытаний продукции.
15. O’z RH 51-095:2000 Методические указания по составлению
карты технического уровня и качества продукции.
16. O’z DSt 20.000:2002 Система испытаний продукции. Основные
положения.
17. O’z DSt 20.201:2001 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Организация и порядок проведения.
18. O’z DSt 20.202:2001 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Требования к лабораториям неразрушающего
контроля.
19. ГОСТ 18442-80 Контроль неразрушающий. Капиллярные методы.
Общие требования.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4.https://goaravetisyan.ru/uz/poryadok-vypolneniya-deistvii-pravila-
primery-
61

5.https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/algebra/amallarni-bajarish-tartibi-
dars-
6. https://uz.wikipedia.org/wiki/Arifmetika
7. http://www.ziyonet.uz - axborot-ta’lim tarmog’i.
62

Kompaniya muvaffaqiyatini belgilovchi omillar

Sotib olish