Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	2.8MB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Информатика и ИТ

Kompyuter savdosi do'koni ma'lumotlar bazasini yaratish

aloqa, dasturiy va axborot ta’minoti, axborot tizimlari bo’yicha malakali xodimlar
ishlamoqda.
O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2002-yil 30-maydagi
“Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi Farmoni axborotlashtirishning milliy
tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida
zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya
vositalarini ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan foydalanish, fuqarolarning
axborotga ortib borayotgan talab-extiyojlarini yanada to‘liqroq qondirish, jahon
axborot hamjamiyatiga kirish hamda jahon axborot resurslaridan bahramand
bo‘lishni kengaytirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan bo‘lib,
Farmonda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish hamda ularning zamonaviy tizimlarini joriy etish birinchi galdagi eng
muhim vazifalar sifatida e’tirof etilgan.
Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 27-martdagi 73-son Qarori talablariga
muvofiq Toshkent axborot texnologiyalari universiteti hamda davlat va xo’jalik
boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan barcha darajadagi
hodimlarning axborot-kommunikatsiya texnologiyalar sohasida malakasini oshirish
kurslarini tashkil etildi.
Davlatimiz tomonidan kеyingi paytlarda ta‘lim tizimiga, ayniqsa, kollеj,
litsey, institut va unversitetlarda “Informatika va axborotlar tеxnologiyasi” fanini
o‘qitilishiga ahamiyat bеrilishi, zamonaviy kompyutеrlar bilan ularni jixozlanishi
o‘qitish tizimida kеskin o‘zgarish bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Xozirgi bitiruvchi yosh
mutaxassislar ishlab chiqarishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniq vazifalarni kompyutеrda
bajara olishi bunga dalil bo‘ladi.
Xuddi shunday maqsadlarda tayyorlangan ushbu kurs ish loyihasi ham
MsAccess ma’lumotlar bazasi tashkil etish va boshqarishda qo‘llaniladigan
dasturiy vositalar to‘g‘risida ma‘lumotlar bеradi.
3

MBBT-MBni yaratish, uni dolzarb xolatda ushlab turish, kerakli axborotni
topishni tashkil etish va boshka xizmat ko’rsatish uchun zarur bo’ladigan dasturiy
va til vositalari majmuasidir.
MBBT misoli sifatida kuydagilarni keltirish mumkin:
-DBASEdasturi;
-Microsoft Access;
-Microsoft For Pro For DOS;
-Microsoft For Pro For
WINDOWS; -Paradox for DOS; -
Paradox for WINDOWS.
MB bilan ishlashga kirishishdan oldin ma’lumotlarni tasvirlash modelini
tanlab olish kerak. U quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-axborotni ko’rgazmali tasvirlash;
-axborotni kiritishda soddalash;
-axborotni izlash va tanlashda qulaylik;
-boshqa omborga kiritilgan ma’lumotdan foydalanish imkoniyatining
mavjudligi;
-MBning ochiqligini ta’minlash (yangi ma’lumotlar va maydonlar qo’shish,
ularni olib tashlash imkoniyatlari va xokazo).
MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bo’lishi mumkin. Xar qanday
modelga o’zining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi ob’ekt sifatida
qarash mumkin. SHunday ob’ekt ustida biror amal (ish) bajarsa bo’ladi. MB
modellarining uchta asosiy turlari mavjud:
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to’plamidan iborat bo’lib, ular
yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish
mumkin. Bunday tizim yordamida operatsiya tizimining ma’lumotlarini boshqarish
bo’yicha imkoniyatlari kengayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
5

24-rasm.
Bu ishlar barcha tugmalar uchun bajariladi.
Endi asosiy ya’ni bosh oynamiz uchun forma yaratamiz. Yana Конструктор
формы bo’limini tanlaymiz.Unga 7ta tugma joylashtiramiz va tugmalarga nom
beramiz. Рысунок xususiyatidan yangi rasm chaqirib olamiz. Ularni ham
yuqorgidek tugmalar xususiyatidan Нажатие кнопки ni tanlaymiz va Макросы
ga bog’laymiz,ya’ni 1-tugmani “Notboklar”,2-tugmani “Shaxsiy kompyuterlar”ga,
3-tugmani “Printerlar” ga 4-tugmani “Notboklarni izlash”ga 5-tugmani “Sh.k
izlash”ga 6-tugmani “Qo’shimcha qurilmalar”ga va oxirgi 7-tugmani “Ishchilar”ga
bog’laymiz:

25-rasm. Asosiy oyna uchun formaning dastlabki ko’rinishi.
28

1. So‘rovga maydonlar qo‘shish.
2. Yozuvlarni tanlash mezonlarini o‘rnatish.
3. Yozuvlarni saralash.
So‘rovga maydonlar qo‘shish.
So‘rovga tanlangan jadvalning barcha maydonlarini kiritish shart emas.
So‘rov faqat shu maydonlarga qaratilgan bo‘lishi zarur. So‘rov blankiga kerakli
maydonlarni ularning nomini ro‘yxatdan olib o‘tish yordamida qo‘shiladi. Ro‘yxat
konstruktor oynasining yuqori qismida shaklning
Поле qatorida joylashgan bo‘ladi.
Yana bir usuli maydon nomida sichqonni ikki marta bosish.
Ko‘pchilik so‘rovlarni tashkil qilish jarayonida jadval maydonining qismi
ishlatiladi. Ba’zida so‘rovga jadvalning barcha maydonlarini qo‘shish talab etiladi.
Bu vazifani bir nechta usullar bilan bajarish mumkin:
 So‘rov konstruktori oynasining yuqori qismida joylashgan jadval
sarlavhasi qatorini sichqon bilan ikki marta bosib barcha maydonlarni belgilanadi
va uni so‘rov blankining birinchi qatoriga ko‘chirib o‘tkaziladi. Access jadvalning
har bir maydonini avtomatik ravishda alohida ustunlarga joylashtiradi.
 Jadval maydonlari ro‘yxatida * belgisini tanlanadi va uni so‘rov
blankiga ko‘chirib o‘tkaziladi. Natijada jadvalning barcha maydonlari so‘rovga
kiritiladi, ammo blankda Имя Таблицы yozuvi paydo bo‘ladi(14-15-rasmlar).

19

22-rasm.
Yaratgan formamizni so’rovlar uchun yaratgan formamizga bog’lash uchun
Izlash bo’limi dagi tugmalarga makros yozamiz. Buning uchun Xususuyatlar
oynasi dan […] bosiladi va Макросы tanlanadi (23-rasm).
Navbatdagi oynadan Открыть форму tanlanadi, ochilishi kerak bo’lgan
forma nomi belgilab qo’yiladi (24-rasm).

23-rasm.

27

2. Amaliy qism.
2.1. Ma’lumotlar bazasini loyihalash.
Ma’lumotlar bazasini yaratishdan avval relyatsion ma’lumotlar bazasini
loyixalash, xolatini aniqlash ma’lumotlarni mantiqiy tuzilishini va jadvallararo
aloqani aniqlash lozim bo’ladi. Quyida ma’lumotlar bazasini loyihalash va yaratish
bosqichlari keltirilgan:
1. Ma’lumotlar bazasi tuzilishini yaratish(2-rasm);
2. Jadvallarni tasvirlash;
3. Jadval qatorlarini tasvirlash;
4. Access dasturlash tilida jadvallarni yaratish;
5. Jadvallarni ma’lumotlar bilan to’ldirish.
2-rasm. Kompyuterlar savdosi do’koni bazasini predmet soha

13

Kompyuterlar savdosi do’koni
Kompyuterlar Ishchilar
Qo’shimcha
qurilmalar

Notboklar
Shaxsiy
kompyuterlar Printerlar

28-rasm.Hisobot
Hisobotimizga ham forma yaratamiz.Unga ham bir qancha o’zgartirishlar
kiritamiz:
31

36-rasm. Dastlabki ko’rinish.

37-rasm Keyingi ko’rinish.
38-rasm. Natija
36

Demak, kerakli ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir MBBT
yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma’lumotlar modeli ushbu MBBT
ma’lumotlarni tavsivlash tilida tavsivlanishi kerak bo’ladi.
Ma’lumotlarning infologik model bo’yicha yaratiladigan bunday tavsivga
ma’lumotlarning datalogik modeli deyiladi.
Bu uch darajadali arxitektura ma’lumotlarning saqlanishi unga ishlatiladigan
dasturdan bog’liqmasligini ta’minlaydi.
MBBT tanlash asosan ko’p hollarda ilova toifasiga bog’liq bo’ladi. Ilova
toifasi MB murojat qilish usuli bilan aniqlanadi, u esa o’z navbatida rejalashtirilgan
so’rovlar bilan aniqlanadi.
Quyidagi toifalar farqlanadi:
Toifa 1. Barcha yoki ko’p yozuvlar olish. Bu toifa kup hollarda ketma - ket
qayta ishlash, katta hisobotlarni generatsiyalash va paketli (guruxli) qayta ishlash
kiradi.
Toifa 2. Keng yozuvlarni olish, murojaat faqat bitta yozuv amalga oshiriladi.
Bu toifaga kuyidagilar kiradi: to’g’ridan- to’g’ri murojaat usuli, ixtiyoriy murojaat
usuli, indeksli usul, binar daraxt usuli va boshqalar.
Toifa 3. Birorta yozuvlarni olish.

1.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga oshirish.
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
• predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining
abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga
ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
• ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi
deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet
sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish
8

34-rasm.Qo’shimcha qurilmalar oynasi.
35-rasm Notboklar izlash oynasi
“Qanday narxlar oralig’ida bo’lishini xoxlaysiz” tugmasi chertilganda
35

41-rasm.
Print tugmasi bosilganda esa shu hisobotni printerdan chiqarish imkoniga ega
bo’lamiz.
42-rasm.

38

Interpretator tartibida ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus, FoxBase va Karat
kiradi, kompilyator tartibida Clipper, panel tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT foydalanuvchi bilan ma’lumotlar bazasi o’rtasidagi aloqani
ta'minlovchi dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funksiyalari menyu va dasturlar
ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Menyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi. Foydalanuvchi
kursorni harakatlantirish orqali tegishli funksiyani aniqlashi va bajarishga
chaqirishi lozim. Tizim aniqlangan funksiyalarni bajarib bo’lgandan so’ng yana
menyu holatiga qaytadi.
Dasturiy tartibda tegishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va
bajarishga chaqiriladi. Bu holda MBBT interpritator tartibida ishlaydi va
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir
qatorda quyidagilar ham qo’yiladi:
• tilning to’liq bo’lishi;
• vazifalarni bajarish uchun tegishli vositalarning bo’lishi;
• aniqlangan ma’lumotlarni to’liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator belgilarga ko’ra turkumlarga ajratiladi.
• o’zgaruvchanlik;
• jarayonlilik;
• foydalanilayotgan matematik apparat va boshqalar.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari arxitekturasi. Eng avvalo
umumlashgan holda formal bo’lmagan tavsifga ega ma’lumotlar bazasi tuziladi. Bu
ma’lumotlar bazasini tuzish har bir foydalanuvchilardan so’rovlar natijasida
olingan tasavvurlarni birlashtirilib amalga oshiriladi. Bu insonlarga tushinarli
bo’lgan ta’biiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqalar
yordamida bajarilgan tavsiv ma’lumotlar bazasini loyihalashda ma’lumotlarning
infologik modeli deyiladi.
MBBT kerakli ma’lumotlarni tashqi eslab qolish qurilmasidan
ma’lumotlarning fizik modeli bo’yicha izlaydi.
7

saqlab qo’yish imkonini b е radi (01.06.01 20:29:59). 8 bayt o’lchamga ega.
5. «Pul birligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan hisob-kitob
ishlarini yuritishda foydalaniladi.
6. Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik
ravishda ma'lum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan
yozuvlarni
nomеrlashda foydalanish q’ulaydir.
7. Mantiqiy amal natijasini saqlovchi maydon. Bu maydon «rost» (true)
yoki «yolg’on» (false) q’iymatni saqlaydi. Maydon o’lchami 1 bayt.
8. OLE — nomi bilan yuritiluvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini,
Word xujjatini, rasm, ovoz va boshqa shu kabi ma’lumotlarni ikkilik sanoq
sist е masida saqlaydi. Maydon o’lchami 1 G baytgacha.
9. Gipеrssilka maydoni. Bu maydon bеlgi va sonlardan iborat bo’lib,
biror fayl yoki saytga yo’l ko’rsatadi.
10. Qiymatlar ro’yxatidan iborat bo’lgan maydon. Bu maydon bir qancha
qiymatlardan iborat bo’lgan ro’yxatdan tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi.
nomеrlashda foydalanish qulaydir.
4-rasm. Jadvalga maydon kiritish

15

15-rasm. Dastlabki ko’rinish.
Конструктор rejimiga o’tib formalarga dastlabki o’zgartirishlar kiritiladi.
Formaga qo’shimcha tugmalar tashlanadi va Рисунок xususiyati orqali formaga
fon beriladi.
16-rasm. O’zgartirilgandan so’ng.
23

19-rasm. Dastlabki o’zgartirishla r kiritilgan

20-rasm. Formaga tugma joylashtirish.
25

13-rasm. “2000000 so’mdan yuqori narxdagi
kompyuterlar” so’rovining natijasi.

14-rasm. “2000000 so’mgacha bo’lgan kompyuterlar ”
so’rovining natijasi.

Shakllarni hosil qilish.
Shakllarni uch xil usul bilan hosil qilish mumkin:
• Shakllar konstruktori yordamida - shakl maketi yaratiladi va
foydalanuvchiga shakl yaratish uchun mo‘ljallangan uskunalar to‘plamini (usta va
quruvchi kabi avtomatlashtirish vositasilari ham) tavsiya qiladi.
• Shakl ustasi yordamida - shakllarni loyihalash jarayonini “boshqaradi”.
Foydalanuvchi va ustaning shakl yaratish bo‘yicha muloqoti natijasida tayyor
forma paydo bo‘ladi.
• Avtoshakldan foydalanib - tanlangan jadval asosida quyidagi tur shakllardan
biri hosil qilinadi: В столбец , Ленточную , Табличную .
Men shakl ustasi yordamida o’z formamni yarataman.
Shakl yaratish uchun ma’lumotlar bazasi oynasining Создание bo'limi
форм a tugmasi bosiladi. Ekranda quyidagi oyna paydo bo‘ladi.

22

ko’rish uchun qulay. Tugmali formalarni boshqarish panelini yaratish uchun
ishlatish mumkin. Formalarga rasmlar, diagrammalar, tovush fragmentlari, video
qo’yish mumkin. Formalarda xodisalarni qayta ishlash mumkin.
4. « Отчёты » (Xisobotlar)-bu ob’ekt yordamida saralangan ma’lumotlar
qulay va ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi. Foydalanuvchi masalasining
natijalari, kiritish va chop etishlarni o’z ichiga olgan hujjatlarni formatlaydi.

1-rasm. MS Access menyular qatori(MS Office 2007).

5. « Макросы и код » (Makroslar va kod)-makrobuyruklardan iborat va
Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish maqsadida ichki Visual Basic
tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi ob’ekt. Murakkab va tez-tez murojat
qilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga ajratilgan tugmacha
belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga tugmacha bosiladi. Bunda amallar
bajarish tezligi oshadi.
12

MS Access da jadvallarni yaratish.
MS Accessni quyidagicha ishga tushiramiz:
Пуск ni bosamiz, keyingi
menyuda Все программы va undan keyin MS Office va Microsoft Access
tanlanadi.
Asseccni ishga tushirib, Новая база данных ni tanlaymiz(4-rasm). MB ga
nom berib, kerakli joyga saqlanadi.

3-rasm. Yangi ma’lumotlar bazasini yaratish.
Maydonlar — MO tuzilmasining asosiy el е m е ntlaridir. Ular ma'lum
xususiyatlarga ega bo’ladilar. Uar qanday maydonning asosiy xususiyati uning
uzunligidir. Maydon uzunligi undagi b е lgilar soni bilan ifodalanadi.
Turli tipdagi maydonlar turli maqsadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega
bo’ladi.
1. Oddiy matn maydoni. B е lgilar soni 255 dan oshmasligi k е rak.
2. Katta o’lchamli matn maydoni. B е lgilar soni 65535 dan oshmasligi
shart.
3. Sonli maydon. Sonli ma’lumotlarni kiritishga xizmat qiladi va hisob
ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo’lishi mumkin.
4. Sana va vaqt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan holda
14

39-rasm.
Hisobot tugmasi bosilganda qidirilganlar bo’yicha hisobotga ega bo’lamiz.
40-rasm.
37

 Bo‘ysunmaydigan yozuvlar - jadvaldagi boshqa jadvallar yozuvlari
bilan aloqada bo‘lmagan yozuvlarni tanlovchi so‘rov tuzish.
Конструктор запросов yordamida so’rovlar yaratish.
Конструктор запросов usulini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz.

8-rasm. Добавление таблицы muloqot oynasi.
Natijada konstruktor so‘rovining bo‘sh oynasi va Добавление таблицы
muloqat oynasi paydo bo‘ladi. Добавление таблицы muloqat oynasi uchta
qo‘yilmadan tashkil topadi - Таблицы , Запросы va Таблицы и запросы . Ular
asosida so‘rov yaratishda ishlatiladigan jadval va so‘rovlarni yangilash amalga
oshiriladi. Таблицы qo‘yilmasiga o‘tib, kerakli jadvallarni belgilaymiz va
Добавить tugmasini bosamiz. Закрыть tugmasini bosib muloqat oynasini
yopamiz.
Jadvallar nomlari so‘rovlarni loyihalash oynasida paydo bo‘ladi.

So‘rovlar konstruktori oynasi.
So‘rovlar konstruktori oynasi ikki qismga bo‘lingan bo‘ladi. Yuqori yarmida
maydon ro‘yxati bilan jadval oynasi joylashadi. Har bir jadvalning nomi bunday
oynaning sarlavhalar qatorida aks ettiriladi. Bir nechta jadvallar asosida so‘rov
yaratayotganda maydonlar orasidagi munosabatlarni ko‘rsatib, ular orasidagi zarur
aloqalar o‘rnatiladi. Aks holda so‘rovlarni qayta ishlash natijalari nokorrekt
bo‘lishi mumkin.
So‘rov yaratish bir necha bosqichlarda bajariladi:
18

Mundarija:
Kirish . .................................................................................. 3
I. Nazariy qism. ....................................................................... 4
1.1. MBBT ning nazariy asoslari. ......................................... 4
1.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga oshirish. .. 9
1.3. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar, so’rovlar,
hisobotlar va makroslar. ............................................................ 11
II. Amaliy qism. ................................................................... 143
2.1. Ma’lumotlar bazasini loyihalash. ............................... 143
III. Foydalanuvchi uchun yo’riqnoma. ............................... 332
IV. Xulosa. ........................................................................... 3938
V. Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................. 39

1

Ob’yektlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va
makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va
boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega.
Access ning “ Создание ” bo’limi oltita qismni tasvirlaydi. Bular
« Таблицы »(jadvallar), « Запросы »(So’rovlar), « Формы » (Shakllar), « Отчёты »
(Xisobotlar), « Макросы и код » (Makroslar va kod)(1-rasm).
1. « Таблицы » (Jadvallar)-MB ning asosiy ob’ekti. Unda ma’lumotlar
saqlanadi. Ma’lum bir narsa haqida ma’lumotlarni saqlash uchun foydalanuvchi
tomonidan yaratiladi – yagona information obektda ma’lumotlar modeli predmetli
sohasi. Jadval qator va ustunlardan iborat. Har bir ustun bir xarakteristik
informatsion obekt predmet sohasi. Bu yerda bir informatsion ob’yekt ekzemplyari
haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Access ma’lumotlar bazasi o’ziga 32768 tagacha
ob’yekt qabul qilishi mumkin (formalar, otchetlar va hokazo). Bir vaqtni o’zida
2048 tagacha jadval ocha oladi. Jadvallarni quyidagi ma’lumotlar bazasidan import
qilsa bo’ladi dBase, FoxPro, Paradox va boshqa programma va elektron
jadvallardan.
2. « Запросы » (So’rovlar)-bu ob’ekt ma’lumotlarga ishlov berish,
jumladan, ularni saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni
bajarishga mo’ljallangan. So‘rovlar ko‘rish, taxlil qilish va berilganlarni
o‘zgartirish orqali berilgan mezonlarni qondirishga mo‘ljallangan. Access da
so‘rovlar parametrlari so‘rov konstruktori oynasida beriladgan QBE – so‘rovlar
(Query By Example – namuna bo‘yicha so‘rov) va so‘rovlar tashkil qilishda SQL
tilining buyruqlari va funktsiyalari qo‘llaniladigan SQL-so‘rovlar (Structured
Query Language – so‘rovlarning strukturali tili) ga bo‘linadi. Access QBE -
so‘rovlarni osongina SQL-so‘rovlarga va teskarisiga o‘tkazadi.
3. « Формы » (Shakllar)-bu ob’ekt ma’lumotlarni tartibli ravishda oson
kiritish yoki kiritilganlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Shakl tuzilishi bir
qancha matnli maydonlar, tugmalardan iborat bo’lishi mumkin. Formalar muloqot
interfeysi ilovasining asosiy vositasi. Forma ekranda o’zaro bog’langan jadvallarni
11

9-rasm. So‘rovga maydonlar qo‘shish .

Конструктор запросов yordamida “Nomi bo’yicha” so’rovini yaratish.
Конструктор запросов usulini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz.
Добавление таблицы muloqat oynasi kerakli jadvallarni belgilaymiz va
Добавить tugmasini bosamiz. Закрыть tugmasini bosib muloqat oynasini
yopamiz. Kerakli maydonlarni tanlab, Nomi maydoning Условие отбора
qatoriga “Nomini kiriting” gapini yozamiz. So’rovni saqlab, ishga tushiramiz.

10-rasm. Nomi bo’yicha qidiruv yaratish.

11-rasm. “2000000 so’mdan yuqori narxdagi kompyuterlar ”
so’rovini yaratish.
20

7-rasm. Tayyor jadval

So‘rovlarni loyihalash
So‘rovlar ko‘rish, taxlil qilish va berilganlarni o‘zgartirish orqali berilgan
mezonlarni qondirishga mo‘ljallangan. Access da so‘rovlar parametrlari so‘rov
konstruktori oynasida beriladgan QBE – so‘rovlar (Query By Example – namuna
bo‘yicha so‘rov) va so‘rovlar tashkil qilishda SQL tilining buyruqlari va
funktsiyalari qo‘llaniladigan SQL-so‘rovlar (Structured Query Language –
so‘rovlarning strukturali tili) ga bo‘linadi. Access QBE - so‘rovlarni osongina
SQL-so‘rovlarga va teskarisiga o‘tkazadi.
Oddiy so’rov yaratish.
Мастер запросов qo‘yilmasini sichqon yordamida bosamiz. Monitor
ekranida Новый запрос muloqat oynasi ochiladi va bu oynada dastur so‘rovlar
tanlash usullaridan birini tanlashni taklif etadi:
 Oddiy so‘rovlar – tanlangan maydonlar asosida oddiy so‘rov tuzish;
 Qamrovchi so‘rov – ma’lumotlar elektron jadvallardagi kabi kompakt
formatga ega bo‘lgan so‘rov tuzish;
 Takrorlanuvchi yozuvlar - jadvaldagi takrorlanuvchi yozuvlarni yoki
oddiy so‘rovni tanlovchi so‘rov tuzish;
17

27-rasm.Hisobotning keyingi ko’rinishi

30

32-rasm.Shaxsiy kompyuterlar oynasi.
33-rasm. Printerlar oynasi.
34

Shu ketma ketlik asosida barcha kerakli so’rovlarimiz yaratiladi.

So‘rov natijalarini aks ettirish.
Tayyor so‘rov Конструктор uskunalar panelida joylashgan undov belgisi
tasviri tushirilgan tugmani bosgandan so‘ng bajariladi. So‘rovni bajarish uchun
ma’lumotlar bazasining Открыть tugmasidan yoki tanlangan so‘rov nomida
sichqonning chap tugmasini ikki marta bosishdan foydalanish mumkin. Access
mijoz jadvalidan ko‘rsatilgan mezonlarga mos ravishda ajratilib olingan natijaviy
yozuvlar to‘plamini ekranda aks ettiradi. Agar so‘rov blankiga o‘zgartirish kiritish
zarurati tug‘ilsa, u holda uskunalar panelida chapdan birinchi joylashgan tugma
yordamida so‘rovlar konstruktori holatiga o‘tish yoki
Вид menyusining
Конструктор optsiyasini o‘rnatib bajarish mumkin.

12-rasm. “ Nomi orqali qidirish ” so’rovining natijasi

21

bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi,
axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil
asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch
bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:
• kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
• axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
• predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual
sxemasini loyihalashtirish.
Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi
masalalarni hal qilish kerak:
• foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
• MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha
mavjud masalalarini aniqlash;
• kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;
• tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Predmet sohasini tahlil qilishning ikkinchi pog’onasi axborot ob’ektlarini
tanlash, har bir ob’ekt uchun zarur xossalarini berish, ob’ektlar orasidagi
aloqalarni, axborot ob’ektlariga qo’yiladigan cheklashlarni va axborot ob’ektlari
orasidagi aloqalarning turlarini aniqlashdan iborat.
Axborot ob’ektlarini tanlayotganda quyidagi savollarga javob berishga
harakat qilinadi:
1.MBda saqlanishi lozim bo’lgan ma’lumotlarni qanday sinflarga ajratish
mumkin?
2.Har bir ma’lumotlar sinfiga qanday nom berish mumkin?
3.Har bir ma’lumotlar sinfi uchun qanday eng muhim tavsifnomalarni
(foydalanuvchining nuqtai nazaridan) ajratish mumkin?
4.Tanlangan tavsifnomalar to’plamlariga qanday nomlarni berish mumkin?
Axborot ob’ektlarini aniqlash - itaratsion jarayon. U axborotlar oqimining
tahlili va iste’molchilar bilan suhbat o’tkazish asosida amalga oshiriladi. Axborot
ob’ektlarning tavsifnomalari ham xuddi shu usullar bilan aniqlanadi. Keyin axborot
9

Kirish.
Hozirgi kunda insoniyat axborotlashtirish sohasida kata o’zgartirishlarni
boshdan kechirmoqda. Buning natijasida esa umumjahon axborotlashgan
hamjamiyati shakllanmoqda. Shu sababli ham axborot-kommunikatsiya sohasini
jadal suratlar bilan rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan
tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, yangi tеxnologiyalarni
loyihalash, boshqaruv va mеxnat samaradorligini oshirish, uzluksiz ta‘lim tizimini
rivojlantirish va sifatli kadrlar tayyorlashni tеzlashtirish va yo‘nalishlarning
barchasini hisoblash tеxnikasini rivojlantirishga va u esa, bugungi kunda yosh
avlodni qanday saviyada tayyorlashga bog’liq.
Davlat tomonidan tartibga solishning muximligi va respublikada
axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992-yil 8-dekabrdagi qarori bilan Fan va
Texnika bo’yicha Davlat Qo’mitasi (FTDK) qoshida Axborotlashtirish bo’yicha
bosh boshqarma tuzildi.
Mazkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat yo’nalishlari
doirasida O’zR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga
yo’naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborotlashtirish haqida (1993 yil,
may), EHM va ma’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muxofazalash
haqidagi (1994 yil, may) qonunlar shular jumlasidandir.
UzR FTDK Axborotlashtirish haqida Qonunning qoidalarini bajara borib,
1994-yil dekabrida Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasining
axborotlashtirish kontseptsiyasini ma’qulladi.
O’zbekiston axborot texnologiyalarini tadbiq etish va rivojlantirish uchun
talay intellektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akademiyasi, oliy
va o’rta maxsus o’quv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kompyuter texnikasi,
2

5-rasm. Jadvalga maydon kiritish
Tayyor jadvallarimizni Главная - Режим - Режим таблицы ni tanlab ko’rishimiz
mumkin (6-7-rasmlar).
6-rasm. Tayyor jadval

16

29-rasm.Hisobot formasi

3. Foydalanuvchi uchun yo’riqnoma .
32

21-rasm. Tayyor bo’lgan forma.
So’rovlar jadvallarimizga ham birma-bir Мастер форм orqali formalar hosil
qilib olamiz.
Endi Izlash nomli yangi forma yaratamiz.
Конструктор формы bo’limini tanlaymiz.Unga tugmalar joylashtiramiz va
tugmalarga nom beramiz. Рысунок xususiyatidan yangi rasm chaqirib
olamiz.Formaga “Izlash ” deb yozamiz( 22-rasm )
26

- fayllarni boshqarish, ya'ni faylni ochish, nusxa olish, nomini o’zgartirish
tuzilishini o’zgartirish, qayta hosil qilish, tiklash, hisobot olish, bekitish va
boshqalar;
- yozuvlarni boshqarish, ya'ni yozuvlarni o’qish, kiritish, tartiblashtirish,
o’chirish va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni ta’kidlash lozimki, ma’lumotlarni harflar dastasi yordamida kiritish,
hisoblash, takroriy jarayonlarini amalga oshirish, ma’lumotlarni ko’rsatuv oynasi
yoki bosmaga chiqarish MBBT ning vazifalari qatoriga kirmaydi. Bu vazifalar
amaliy dasturlar yordamida bajariladi. Bunday dasturlar MBBTning maxsus
dasturlash tillari orqali hosil qilinadi.
Yuqorida keltirilgan vazifalar to’plami MBBT da uch turdagi dasturlarning
bo’lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va
xizmat ko’rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur
xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar tegishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni turkumlashda mantiqiy tuzilish asos qilib olingan. Shuning uchun
ham tarmoqli, pog`onali va relyatsion MBBTlari mavjud. Relyatsion MBBT lari
keng tarqalgan bo’lib, ular jumlasiga dBase III Plus, FoxBase, Fox Pro, Clipper,
dBase IV, Paradox va boshqalar kiradi.
MBBT ikki tartibda: interpretatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Interpretator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-ketin
bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so’ngra mashinina tiliga aylantirib,
bajariladi. Tegishli amallar bajarilgandan keyin, ular xotiradan o’chiriladi, tizim
qayta ishlash bosqichiga o’tadi va keyingi buyruqni bajarishaga
kirishadi.Interpritator tartibida «exe» kengaytirmali fayl hosil qilinmaydi. Bunday
faylini hosil qilish uchun kompilyator tartibida foydalaniladi. Kompilyator tartibida
buyruqlar bevosita bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. exe faylni hosil
qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo’ladi: boshlang`ich dasturni nazorat qilish
va uni obj turga aylantirish; matn muharriri yordamida dasturni exe faylga
aylantirish. exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo’lishi shart emas,
6

17-rasm. Formaga tugma joylashtirish.

18-rasm. Tayyor bo’lgan forma.
“Printerlar” jadvali uchun forma yaratish.Bunda ham yuqoridagidek ishlarni
bajaramiz:
24

30-rasm.Bosh oyna
31-rasm. Notboklar oynasi.

33

5. Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”. – T., "O‘zbekiston", 1999.
2. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”, 2005-
yil 29-yanvar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
4. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni.
(№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.).
5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv
qo’llanma, TATU FF.
6. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
7. MSDN - http://msdn.microsoft.com
8. http://www.ziyonet.uz sayti.

40

ob’ektlari orasidagi aloqalar aniqlanadi. Bu jarayon borishida quyidagi savollarga
javob berishga harakat qilinadi:
1.Axborot ob’ektlari orasidagi aloqalar turi qanday?
2.Har bir tur aloqalarga qanday nom berish mumkin?
3.Keyinchalik foydalanish mumkin bo’lgan qanday turdagi aloqalar bo’lishi
mumkin?
4.Aloqa turlarining biror bir kombinatsiyasi ma’noga egami?
1.3. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar, so’rovlar, hisobotlar va
makroslar.
Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar
paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomi dasturlar majmuasi xozirda
MBBT sifatida keng o’rganilmoqda va qo’llanilmoqda.
MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun qulay bo’lgan,
Microsoft Office tarkibiga kiruvchi dasturdir. Microsoft Access MBBT relyatsion
modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tuziladigan MB jadvallar ko’rinishida aks
etadi.
Microsoft Access MBBT o‘z ichiga turli ob’yektlarni yaratish uchun avtonom
vositalarga ega:
- Grafik konstruksiyalar vositasi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarini grafik
elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega;
- Dialog vosita ma’lumotlar bazasini qayta qurish va tashkillashtirish uchun
turli vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi;
- MBBT ning dasturlash vositasi o’z ichiga SQL, makrokomandalar tili va
VBA uchun OMD ni olgan.
Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quiydagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi:
- jadvallar, so’rovlar, ma’lumotlar sxemasi;
- formalar, hisobotlar, makroslar, modullar;
Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya
bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi.
10

Hisobotlar tayorlash.
Endi biz “Notboklar“ uchun hisobot yaratamiz. Buning uchun O
тчет
tugmasini chertamiz:
26-rasm. Hisobotning dastlabki ko’rinishi
Endi kerakli o’zgartirishlarni kiritamiz.
29

4. Xulosa.

Men bu kurs ishini tayyorlash davomida o’zimga berilgan Kompyuterlar
savdosi do’koni Ma’lumotlar bazasini Microsoft ofice dasturini Access bo’limidan
foydalandim. Men bu kurs ishimi tayyorlash davomida Access dasturida tablitsa
yartishni, Tablitsalarni bir-biri bilan bog’lashni, Tablitsalarga yangi ma’lumot
qo’shishni va o’chirishni o’rgandim. Men bu kurs ishini tayyorlash davomida
Tablitsalarga zaproslar yaratishni, nomi orqali izlashni, narxi orqali izlashni, Ishlab
chiqarilgan vaqti orqali izlashni, faqat 2015-yilda ishlabchiqarilganlarni izlasni,
aniqroq aytadigan bo’lsak Between buyrug’idan foydalanishni o’rgandim. Men bu
kurs ishini tayyorlash davomida Master forma yordamida Tablitsalarga va
Zaproslarga foma yaratishni o’rgadim bunda biz formalarga bezaklar berishimiz
fonga rasm qo’yishimiz mumkin ekan, ya’na biz formada konstruktor bo’limidan
batton tugmachasini olib unga harhil buyuruqlarni kiritib qo’yishimiz mumkin
masalan: Jadvaldagi birinchi qatorga qaytish, Jadvaldagi oxirgi qatorga o’tish, bitta
oldigi qatorga o’tish, bitta orqa qatorga qaytish, yangi jadval qo’shish, yangi
jadvalni saqlab qolish, birorta qatorni o’chirish, shu oynani yopish va yana yangi
batton tashlab unga yangi forma chaqirishni ham o’rgandim. Men bu kurs ishini
tayyorlash davomida Master otchot yardamida tablitsalarim va zaproslarimga
otchotlar yaratdim va ularga qo’shimcha tugmalar qoshishni o’rgandim masalan:
oynani yopish tugmasi va chop etish tugmalarini qo’yishni o’rgandim va har hil
bezaklar berishni ham o’rgandim va bu otchotlarni Asosiy oynamga yani Asosiy
formamga bog’lashni o’rgandim va o’zimga kerakli bilimlarga ega bo’ldim.

39

Ushbu tayyorlangan kurs ishi aynan kampyuterlar savdosi bilan faoliyat
ko’rsatadigan do’konlarning ma’lumotlar bazasidan iborat.

1. Nazariy qism.
1.1. MBBT ning nazariy asoslari.
Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar ma’lumotlar
hajmining t е z suratlar bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus
“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy
kompl е ksning yaratilishiga olib k е ldi.
MBBT asosiy xususiyatlari - bu prots е duralar tarkibi bo’lib, ular faqat
ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham
tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl,
oldin ma’lumotlar banki d е b atalib, k е yinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb
yuritila boshladi.
Ma’lumotlarni boshqarish tizimi, quyidagi xossalarga ega:
 fayllar to’plami mantiqiy k е lishuvni quvvatlaydi;
 ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta'minlaydi;
 har xil to’xtalishlardan k е yin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
 MBBT bir n е cha foydaloanuvchilarning parall е l ishlashini ta'minlaydi.
Zamonaviy MB texnalogiyasida MBni yaratish, unga xizmat kursatish va
foydalanuvchilarni MB bilan ishlashiga imkon yaratish maxsus dasturiy uskunalar
yordamida amalga oshiriladi. Bunday dasturiy uskunalar majmuasi ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari (MBBT ) deb ataladi .
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritish
mumkin.
4

Kompyuter savdosi do'koni ma'lumotlar bazasini yaratish

Купить