Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	94.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Октябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Юриспруденция

Konfliktlarni hal etishda uchinchi taraf ishtiroki. (Arbitraj. Mediatorlik)

aniqlash, muqobil variantlarni izlash va o’z manfaatlariga mos keladigan
konsensusga erishishga harakat qilish jarayonidir.
Shuttle diplomatiyasi -mediator nizolashayotgan tomonlarni ajratib turadi
va ular o’rtasida doimiy ravishda yugurib, kelishuvning turli tomonlarini kelishib
oladi. Natijada, odatda, murosaga erishiladi.
30

Norasmiy uchinchi shaxs normativ maqomga ega emas, ammo
nizolashayotgan tomonlar bunday muammolarni hal qilishda ushbu
shaxslarning norasmiy vakolatlarini tan oladilar.
Konfliktli munosabatlarni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtirok
etishining maqsadga muvofiqligi opponentlarning o’zlari yordam so’rab
uchinchi shaxsga murojaat qilganmi yoki u nizoga aralashganmi bilan
belgilanadi.
Nizoni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtiroki qonun hujjatlari yoki
boshqa normativ hujjatlar asosida nizoni hal qilishning iloji bo’lmagan va
qarama-qarshilik natija bermagan, tomonlardan biri uchun foydasiz yoki xavfli
bo’lgan hollarda zarur.
Mojaro ishtirokchilari quyidagi hollarda ixtiyoriy ravishda uchinchi
shaxsga murojaat qiladilar:
o tartibga solish ob’ekti uzoq davom etgan ziddiyatdir (barcha dalillar, kuchlar,
vositalar tugagan, ammo chiqish yo’li yo’q);
o tomonlar qarama-qarshi, bir-birini istisno qiluvchi manfaatlarni himoya qiladi
va umumiy til topa olmaydi;
o nizolarni hal qilishda asosiy bo’lgan huquqiy normalar yoki boshqa mezonlar
turlicha talqin qilinadi;
o tomonlardan biriga katta zarar yetganligi va u raqibga nisbatan sanktsiyalarni
qo’llashi;
o tomonlar uchun yaxshi munosabatlarni saqlab qolish muhim, lekin ular o’zaro
maqbul echim topa olmaydilar;
o tomonlar vaqtinchalik kelishuvga erishdilar, ammo uning bajarilishi ustidan
tashqi ob’ektiv nazorat zarur.
Bunday holda, uchinchi tomon maslahati ikki sababga ko’ra juda
samarali bo’lishi mumkin: birinchidan, aralashuvga taklif qilishning o’zi nizo
tomonlardan kamida bittasi nizoni hal qilishga undaganligini anglatadi;
10

2. Tomonlar bir-biriga qarama-qarshi, bir-birini istisno qiluvchi
manfaatlarni himoya qiladi va umumiy til topa olmaydi.
3. Konfliktni hal qilishda asosiy bo’lgan huquqiy norma yoki boshqa
mezonlarning turlicha talqin qilinishi.
4. Tomonlardan biriga jiddiy zarar yetdi va bu raqibga nisbatan
sanktsiyalarni talab qiladi.
5. Tomonlar uchun yaxshi munosabatlarni saqlab qolish muhim, ziddiyat
shiddatli emas, lekin ular o’zaro maqbul echim topa olmaydi.
6. Muxoliflar vaqtinchalik kelishuvga kelishdi, lekin uni amalga oshirishda
tashqi ob’ektiv nazorat zarur
Hozirgi vaqtda nizolarni hal qilishda uchinchi shaxslarning aralashuvi
jadal rivojlanish davrini boshidan kechirmoqda va rivojlangan mamlakatlarda
turli ziddiyatli vaziyatlarda sud muhokamasiga muqobil sifatida qo’llaniladi.
G’arbiy Evropada mehnatga oid nizolar vositachilar yordamida tobora
ko’proq hal qilinmoqda. Birinchi marta AQShda paydo bo’lgan ushbu xizmat
turi nizo tomonlari kelishmovchiliklarni o’zlari hal qila olmaydigan hollarda
qo’llaniladi. Nizolashayotgan tomonlar tomonidan o’z tashkilotining mehnat
munosabatlari bo’yicha kengashiga (axloq qo’mitasi va boshqalar) shikoyat
qilish keng qo’llaniladi. Ushbu parametr muammoning mohiyatini ob’ektiv
baholash, o’zaro ayblovlarni neytrallash va nizoni hal qilish yo’lini topish
imkonini beradi.
So’nggi yillarda jamiyatimizda ziddiyatlar kuchayib borayotgan bir
sharoitda Rossiyada ham samarali vositachilikni rivojlantirishga, xususan,
tadbirkorlik sohasidagi nizolarni hal qilishga qiziqish sezilarli darajada oshdi.
G’arbiy Evropada mehnatga oid nizolar vositachilar yordamida tobora
ko’proq hal qilinmoqda. Birinchi marta AQShda paydo bo’lgan ushbu xizmat
turi nizo tomonlari kelishmovchiliklarni o’zlari hal qila olmaydigan hollarda
7

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG`BEK
NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY
FANLAR FAKULTETI SOTSIOLOGIYA YO’NALISHI 3-
BOSQICH TALABASI HAMRAYEVA VASILANING
KONFLIKTLAR SOTSIOLOGIYASI FANIDAN
MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Konfliktlarni hal etishda uchinchi taraf
ishtiroki. ( Arbitraj . Mediatorlik )
Toshkent
1

ISHTIROK ETISH
SHAKLI UCHINCHI TOMON ROLINING XUSUSIYATLARI
Hakamlik sudyasi -
arbitr Eng avtoritar rol, chunki u muammoni hal qilish
variantlarini aniqlashning eng katta qobiliyatiga ega.
Muammoni o’rganadi, har ikki tomonni tinglaydi va
e’tirozsiz hukm chiqaradi. Bunga misol qilib, nizolarni
klan oqsoqollari tomonidan hal qilinishi, shuningdek,
hakamlar hay’atining qarori.
U muhim vakolatlarga ega. U konfliktni o’rganadi, uni
ishtirokchilar bilan muhokama qiladi va keyin yakuniy
qaror qabul qiladi, bu majburiydir. Biroq, tomonlar qaror
bilan rozi bo’lmasliklari va yuqori organlarga shikoyat
qilishlari mumkin.
Vositachi K o’proq neytral rol. Maxsus bilimlarga ega bo’lish
muammoni konstruktiv muhokama qilishni ta’minlaydi.
Yakuniy qaror raqiblarga tegishli
Mediator(yordamchi
) Muammoni muhokama qilish, uchrashuvlar va
muzokaralar tashkil etish, muammoning mazmuni
bo’yicha bahslarga aralashmasdan va yakuniy qaror qabul
qilish jarayonini takomillashtirish uchun nizolarni tartibga
solishda ishtirok etadi
Kuzatuvchi U mojaro zonasida mavjudligi bilan tomonlarni ilgari
erishilgan kelishuvlarni buzish yoki o’zaro tajovuz
qilishdan saqlaydi. Kuzatuvchining mavjudligi nizolarni
muzokaralar orqali hal qilish uchun sharoit yaratadi
Tashkilot rahbari, bo’ysunuvchilarga nisbatan vakolatga ega bo’lib,
nizolarda uchinchi tomonning har qanday rolini - arbitr, arbitr, vositachi,
17

Kirish
Konflikt so’zi lotinchadan tarjima qilganda “to’qnashuv” degan ma’noni
bildiradi va boshqa tillarda: ingliz, nemis, frantsuz tillarida deyarli o’zgarmagan.
Turli zamonaviy nomaxsus ensiklopediyalarda qabul qilingan konflikt
ta’riflarining tahlili ularning o’xshashligini ochib beradi. Mojarolar hayotimizning
abadiy hamrohidir. Har qanday mojaroning zamirida odatda konstruktiv yoki
halokatli oqibatlarga olib keladigan qarama-qarshilik yotadi. Hayot konfliktlarga
to’la. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavvur etib
bo’lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har
qanday joyda , har qanday vaziyatda to’qnash kelish mumkin. Konfliktlar uyda,
maktabda, ko’chada, o’quvchilar orasida, ota-onalar va farzandlar , xodim va uning
rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o’rtasida sodir bo’lishi mumkin. Konfliktlar,
odatda, ko’p vaqt odamlar birga bo’ladigan hollarda , ya’ni ular uzoq muddat bir-
birlari bilan va ruhiy muloqotda bo’ladigan hollarda, ular ma’lum muddat o’zaro
birga bo’lishga majbur bo’lgan paytlarida ko’proq sodir bo’ladi.
Konflikt har doim tahdidlar, dushmanlik, norozilik,
tushunmovchiliklarni keltirib chiqaradigan salbiy hodisa, ya’ni iloji bo’lsa,
undan qochish kerak degan tushuncha mavjud. Ilk davr vakillari ilmiy
maktablar rahbariyat, shuningdek, ziddiyat samarasiz tashkilot va noto’g’ri
boshqaruv belgisidir, deb hisobladi. Biroq, hozirgi vaqtda menejment
nazariyotchilari va amaliyotchilari ba’zi nizolar, hatto eng yaxshi xodimlar
bilan munosabatlarga ega bo’lgan eng samarali tashkilotda ham, nafaqat
mumkin, balki maqsadga muvofiqdir, degan nuqtai nazarga tobora ko’proq
moyil bo’lmoqda. Ko’pincha, masalan, xo’jayin va bo’ysunuvchi, xodim yoki
mijoz o’rtasida yuzaga keladigan nizolar janjal yoki chekinishga aylanadi.
Ikkala variant ham emas samarali usul nizolarni boshqarish. Psixologlar va
sotsiologlar ziddiyatli odamning xatti-harakati uchun yana bir nechta variantni
taklif qilishadi. K. Tomas va R. Kilman tomonidan ishlab chiqilgan konfliktli
o’zaro ta’sirdagi shaxs xatti-harakatlarining ikki o’lchovli modeli konfliktda
keng tarqaldi. Ushbu model konflikt ishtirokchilarining o’z manfaatlariga va
3

Mojaroda uchinchi shaxs sifatida kim ishtirok etishi mumkin? Rasmiy yoki
rasmiy vositachilik vositachining me’yoriy maqomga ega ekanligini yoki
raqiblarga ta’sir o’tkazish qobiliyatini nazarda tutadi. Norasmiy, norasmiy
vositachilik mediatorning me’yoriy maqomining yo’qligi bilan bog’liq, ammo nizo
tomonlari bunday muammolarni hal qilishda ushbu shaxslarning norasmiy
vakolatlarini tan oladilar.
Rasmiy vositachilar sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin: davlatlararo
tashkilotlar (masalan, BMT va boshqalar); individual shtatlar; davlat yuridik
institutlari (arbitraj sudi, prokuratura va boshqalar); hukumat yoki boshqa davlat
komissiyalari (ish tashlashlarni tartibga solish uchun tuzilgan va hokazo): huquqni
muhofaza qilish organlari vakillari (masalan, maishiy nizolar bo’yicha mahalliy
politsiyachi): korxonalar, muassasalar, firmalar va boshqalar rahbarlari; jamoat
tashkilotlari (mehnat nizolari va nizolarni hal qilish komissiyalari, kasaba uyushma
tashkilotlari va boshqalar); professional vositachilar-konfliktologlar.
Norasmiy vositachilar odatda: mashhur odamlardir. ijtimoiy ahamiyatga
ega faoliyatda muvaffaqiyatga erishganlar (siyosatchilar, sobiq davlat arboblari);
diniy tashkilotlar vakillari; shamanlar (Rossiyaning Uzoq Shimoli xalqlari
orasida); psixologlar, o’qituvchilar, ijtimoiy xodimlar; turli darajadagi ijtimoiy
guruhlarning norasmiy rahbarlari; katta yoshdagilar (ona, ota, buvi va boshqalar):
do’stlar, qo’shnilar, mojaroning shunchaki guvohlari.
Konfliktli munosabatlarni tartibga solishda uchinchi shaxsning ishtirok
etishining maqsadga muvofiqligi raqiblar uchinchi shaxsga yordam so’rab
murojaat qilganmi yoki u konfliktning o’zi aralashganmi bilan bog’liq. Quyidagi
hollarda taraflarning o’zlari mediatorga murojaat qiladilar.
1. Tartibga solish ob’ekti uzoq davom etgan konfliktdir. Barcha dalillar,
kuchlar, vositalar tugadi, ammo chiqish yo’li yo’q.
6

• rahbarlar va bo’ysunuvchilar o’rtasida boshliqning asossiz da’volari
bo’yicha nizolar, qo’l ostidagilarning fikri va muammolariga e’tibor bermaslik;
• mutaxassislar va nazorat qiluvchi organlar vakillari o’rtasidagi nizolar
(bir tomondan, layoqatsizlikda ayblash, ish ritmini buzish, ikkinchi tomondan,
dushmanlik, ma’lumotni yashirish);
• tajribali va o’qimishli yosh ishchilar o’rtasidagi ziddiyatlar (bir-birini
hurmat qilmaslikda ayblash);
• turli bo’limlar mutaxassislari o’rtasidagi nizolar va boshqalar. Qanday
aralashuv - kontaktli yoki o’z-o’zidan bo’lishidan qat’i nazar, uchinchi
tomonning mavjudligi haqiqati ziddiyatli tomonlarning o’zaro ta’siriga jiddiy
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Aksariyat hollarda bu ta’sir foydali bo’ladi.
To’g’ridan-to’g’ri muzokaralar bilan bir qatorda uchinchi tomon aralashuvi
orqali nizolarni hal qilish konstruktiv nizolarni boshqarish shakli sifatida
ko’riladi. Uchinchi tomonning ishtiroki mojaroning rivojlanishini hech
bo’lmaganda vaqtincha buzg’unchi yo’ldan chalg’itadi, lekin muammolarni
ham keltirib chiqarishi mumkin. Shunday qilib, nizoni hal qilish uchun taraflar
tomonidan qilingan sa’y-harakatlar o’rtasida uchinchi tomonning aralashuvi,
ayniqsa, bu aralashuv faol va kuchli bo’lsa, tomonlarning mustaqil ravishda
kelishuvga borish tendentsiyasini zaiflashtirishi mumkin.
Muvaffaqiyatli vositachi har doim asosiy o’yinchilar uchun juda muhim
bo’lib qolish xavfidan qochadi. Mediatorning harakatlari kelishuvga erishishni
tezlashtiradi, lekin tomonlarning mediatorga qaramligini yanada kuchaytirishi
mumkin. Agar bu vaziyatda kelishuv vositachi tufayli mumkin bo’lsa, nega
kelajakda undan shunga o’xshash yordamga umid qilmaslik kerak?
Shunday qilib, uchinchi tomonning aralashuvi aniq cheklovlarga ega va
nizolarni hal qilishning universal vositasi emas, ammo u kelishmovchiliklarni
kamaytirish va bartaraf etishda, odamlar, guruhlar, tashkilotlar o’rtasidagi
munosabatlardagi keskinlikni kamaytirishda juda foydali va muhim bo’lishi
mumk
12

yordamchi, kuzatuvchini bajarishi mumkin. Mojarolarni hal qilishda liderning
rolini tushunishning ikkita yondashuvi mavjud. Birinchi yondashuv shundan
iboratki, rahbar asosiy e’tiborni nizoda hakam emas, balki vositachi roliga
qaratishi maqsadga muvofiqdir. Orbitraj shaxslararo nizolarni hal qilishda
uning samaradorligini pasaytiradigan bir qator xususiyatlarga ega, deb
ishoniladi, xususan:
• qaror qabul qilish zarurati rahbarni “haqiqat” izlashga undaydi, bu esa
insoniy munosabatlar muammosiga noadekvat yondashishdir;
• taraflardan birining “foydasiga” hal qiluv qarorining qabul qilinishi
ikkinchi tomonning hakamga nisbatan salbiy munosabatiga sabab bo’lsa;
• rahbar tomonidan qabul qilingan qarorda uning ushbu qarorning
bajarilishi va oqibatlari uchun javobgarligi belgilanadi;
• rahbar tomonidan muammoni hal qilish tomonlarning munosabatlariga
emas, balki kurash predmetiga ta’sir qiladi, shuning uchun konfliktning to’liq
hal etilishi yo’q, bu ishtirokchilar o’rtasidagi kelishuvni nazarda tutadi.
Hakamlik sudyasining roli kundalik ongda keng tarqalgan g’oyaga mos
keladi, nizolarni hal qilish « kim haq va kim nohaq (aybdor)» ni aniqlashni o’z
ichiga oladi. Nizolarni hal qilish bo’yicha boshqaruv amaliyotida hakamlik
sudyasining rolini tanlashni qo’llab-quvvatlovchi omillar - bu menejerning
o’ziga kerakli qarorni qabul qilish qobiliyati, shuningdek, ushbu usulning
ma’lum samaradorligi, chunki u eng tezkor qaror qabul qilishni ta’minlaydi. .
Mojarolarni bostirish - bu ziddiyatli vaziyatlarga javob berishning eng keng
tarqalgan shakli, agar rahbar ma’lum bir vakolatga ega bo’lsa, uning qarori
manfaatlariga daxldor bo’lganlarning roziligi haqida qayg’urmasligi mumkin.
Ikkinchi yondashuv - menejer barcha uchinchi tomon rollarini
moslashuvchan tarzda qo’llash imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Rahbarning
asosiy rollari hakam va vositachi rollari, qo’shimcha rollar esa hakam,
yordamchi va kuzatuvchidir.
Rahbar uchun hakamning roli quyidagi holatlarda maqbuldir:
18

O’z-o’zidan aralashuv mutaxassis tomonidan amalga oshirilmaydi, balki
faqat mojaroni hal qilishdan manfaatdor bo’lganlar tomonidan amalga
oshiriladi. Bunday uchinchi tomon odatda nizolashayotgan tomonlar bilan
qandaydir munosabatlarga ega bo’lib, ko’pincha konfliktni hal qilishdan emas,
balki nizolashayotgan tomonlar o’rtasidagi buzilgan munosabatlarni
yaxshilashdan ham manfaatdordir.
Mojaroda uchinchi shaxs sifatida kim ishtirok etishi mumkin? Normativ
maqomga ega yoki raqiblarga ta’sir o’tkazish qobiliyatiga ega rasmiy uchinchi
tomon sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin:
davlatlararo mojarolarda va davlat darajasidagi mojarolarda
• davlatlararo tashkilotlar (masalan, BMT va boshqalar);
• alohida davlatlar;
• davlat yuridik institutlari (hakamlik sudi, prokuratura);
• hukumat yoki boshqa hukumat komissiyalari (masalan, ish
tashlashlarni tartibga solish uchun tuzilgan komissiyalar va boshqalar);
• huquqni muhofaza qiluvchi organlar vakillari;
tashkilotlar o’rtasidagi ziddiyatlarda
• tashkilotlar rahbarlari;
• jamoat tashkilotlari (mehnat nizolari va nizolarni hal qilish
komissiyalari, kasaba uyushma tashkilotlari va boshqalar);
• professional mediator-konfliktologlar.
Mojaroda norasmiy uchinchi tomon quyidagilar bo’lishi mumkin:
• ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyatda muvaffaqiyatga erishgan taniqli
shaxslar (siyosatchilar, sobiq davlat arboblari);
• diniy tashkilotlar vakillari;
• professional psixologlar, o’qituvchilar, ijtimoiy xodimlar;
• turli darajadagi ijtimoiy guruhlarning norasmiy yetakchilari;
• oqsoqollar (ona, ota, boshqa qarindoshlar, ishdagi hamkasblar va
boshqalar);
• do’stlar, hamkasblar, qo’shnilar, mojaroning oddiy guvohlari.
9

Mediatsiya jarayonining asosiy bosqichlarining ketma-ketligi va
xususiyatlari Jadvalda keltirilgan.
Glossariy
Arbitraj (frans. arbitrage) — 1) hakamlar sudi, bunda tomonlar o zlariʻ
saylab qo yadigan yoki o zaro kelishuvga bi-noan, qonunda belgilangan tartibda
ʻ ʻ
tay-inlanadigan arbitrlarga (hakamlarga) murojaat qiladi
Arbitr - uchinchi tomonning, o’z vakolatlari bo’yicha eng avtoritar, nizoda
ishtirok etish turi. Hakam har ikki tomonni navbat bilan tinglab, raqiblar uchun
majburiy bo’lgan qarorlar qabul qiladi. Qadimgi rus knyazlari, urug’ oqsoqollari
tomonidan mojarolarni hal qilish, shuningdek, hakamlar hay’atining qarori bunga
misoldir.
Hakam - ham muhim vakolatlarga ega. U konfliktni o’rganadi, uni
ishtirokchilar bilan muhokama qiladi va keyin yakuniy qaror qabul qiladi, bu
majburiydir. Biroq, tomonlar qaror bilan rozi bo’lmasliklari va yuqori organlarga
shikoyat qilishlari mumkin.
Konflikt (lot. contlictue — ixtilof, to qnashish) — 1) qarshi tomonlar,
ʻ
fikrlar, kuchlar to qnashuvi; 2) adabiyot va san atda — badiiy asar mohiyatida
ʻ ʼ
yotgan ziddiyat, personajlarning o zaro to qnashishi, ixtilofi.
ʻ ʻ
Konfliktni hal qilish - nizolarni keltirib chiqargan sabablarni to’liq yoki
qisman bartaraf etish yoki konflikt ishtirokchilarining maqsadlarini o’zgartirish.
Kuzatuvchi – vositachilikni uning mojaro zonasida bo’lishi tomonlarni
avval erishilgan kelishuvlarni buzish yoki o’zaro tajovuz qilishdan to’xtatib turishi
bilan ta’minlaydi. Kuzatuvchining mavjudligi munozarali masalalarni muzokaralar
orqali hal qilish uchun sharoit yaratadi.
Mediatsiya (mediatsiya) - bu nizolashayotgan taraflarning neytral vositachi
(vositachi) yordamida tizimli ravishda muammolar va ularni hal qilish yo’llarini
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Ahmedov N.X. Rashidova Sh.B. Konfliktlar sotsiologiyasi. O’quv qo’llanma. –
Toshkent: O’zMU, 2022
2. Antsupov A.Ya. Konfliktologiya. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2007 yil.
3. Svetlov V.A. Mojaro: modellar, echimlar, boshqaruv. - Sankt-Peterburg:
Pyotr, 2005 yil
Internet saytlari
1. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Arbitraj
2. https://uz.warbletoncouncil.org/conflicto-de-leyes-700
3. https://scribes.ru/uz/puti-sposoby-i-metody-razresheniya-konfliktov-
cposoby.html
4. https://www.hse.ru/edu/vkr/182540114
5. https://fireman.club/conspects/peregovoryi-razreshenie-konfliktov-s-uchastiem-
tretey-storonyi/
32

2.2 Nizolarni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtirok etish
shakllari
Neytral va xolis ishtirokchi sifatida harakat qilgan uchinchi shaxs bir
necha shakllarda aralashuvi mumkin. Qaror ustidan uchinchi tomon nazorati
darajasiga qarab, uning nizolarni hal qilishda ishtirok etishning bir nechta
mumkin bo’lgan shakllari (rollari) ajralib turadi:
 hakamlik sudyasi -arbitr
 vositachi
 yordamchi-mediator
 kuzatuvchi
« Arbitr» - uchinchi tomonning, o’z vakolatlari bo’yicha eng avtoritar, nizoda
ishtirok etish turi. Hakam har ikki tomonni navbat bilan tinglab, raqiblar uchun
majburiy bo’lgan qarorlar qabul qiladi. Qadimgi rus knyazlari, urug’ oqsoqollari
tomonidan mojarolarni hal qilish, shuningdek, hakamlar hay’atining qarori bunga
misoldir.
« Hakam» - ham muhim vakolatlarga ega. U konfliktni o’rganadi, uni
ishtirokchilar bilan muhokama qiladi va keyin yakuniy qaror qabul qiladi, bu
majburiydir. Biroq, tomonlar qaror bilan rozi bo’lmasliklari va yuqori organlarga
shikoyat qilishlari mumkin.
« O’rta vositachi» - bu ko’proq neytral rol. Maxsus bilimga ega bo’lib, u
muammoni konstruktiv muhokama qilishni ta’minlaydi. Yakuniy qaror raqiblarga
tegishli.
« Yordamchi» - konfliktni tartibga solishda yordamchining ishtiroki muammoni
muhokama qilish, uchrashuvlar va muzokaralar tashkil etish va muammoning
mazmuni haqidagi bahslarga aralashmaslik va yakuniy qaror qabul qilish
jarayonini takomillashtirishdir.
13

• jarayonni boshqarish va adolatli va samarali natijalarga erishishda
xolis bo’lishni biladi.
Nizolashayotgan tomonlar bilan o’zaro munosabatlarda vositachi turli
xil taktikalardan foydalanishi mumkin.
1. Muqobil tinglash taktikasi. U qo’shma yig’ilishda vaziyatni
aniqlashtirish va tomonlarni ajratish mumkin bo’lmagan keskin nizolar davrida
takliflarni tinglash uchun ishlatiladi.
2. Bitim. Uning o’ziga xosligi shundaki, uchinchi tomon har ikki tomon
ishtirokida muzokaralar olib borish uchun ko’proq vaqt talab qiladi. Bunday
holda, asosiy e’tibor murosali qarorlar qabul qilishga qaratiladi.
3. “Shuttle diplomatiyasi”. Uchinchi tomon nizolashayotgan tomonlarni
ajratib turadi va ular o’rtasida doimo yuguradi, kelishuvning turli jihatlari
bo’yicha kelishib oladi. Natijada, odatda, murosaga erishiladi.
4. Raqiblardan biriga bosim. Ko’pincha uchinchi tomon
ishtirokchilardan biri bilan ishlashga bag’ishlaydi, suhbatlarda uning
pozitsiyasining noto’g’ri ekanligi isbotlanadi. Oxir-oqibat, bu ishtirokchi
boshqa tomonga yon beradi.
5. Direktiv ta’sir. Bu raqiblarning pozitsiyalaridagi zaif nuqtalarga,
ularning harakatlarining bir-biriga nisbatan noto’g’riligiga e’tibor berishni o’z
ichiga oladi. Maqsad - tomonlarni murosaga ko’ndirish.
Uchinchi tomonning aralashuvini qat’iy texnikalar, vositalar va
texnikalar to’plami deb hisoblash mumkin emas. Aksincha, bu
bahslashuvchilarning ehtiyojlariga qarab va ular duch keladigan muammolarga
ijodiy yondoshuvlarni qo’llash natijasida o’zgarib turadigan, rivojlanadigan va
moslashadigan tartiblar to’plamidir.
Mediatsiyada qo’llaniladigan usullar ro’yxati juda xilma-xildir. Ulardan
ba’zilari vositachining ishiga xos deb hisoblanishi mumkin, boshqalari har
qanday muzokaralar jarayonida qo’llaniladi, boshqalari esa har qanday
kommunikativ vaziyatlarga tegishli.
23

• yetakchi tez sur’atlarda kuchayib borayotgan mojaro bilan
shug’ullanadi;
• tomonlardan biri aniq noto’g’ri;
• ziddiyat ekstremal sharoitlarda (masalan, favqulodda vaziyatlarda)
davom etadi;
• xizmat vazifalari uning arbitr sifatidagi harakatlarini aniq belgilaydi;
• batafsil tekshirish uchun vaqt yo’qligi;
• ziddiyat qisqa muddatli va ahamiyatsiz. Menejerga hakamlik rolidan
foydalanish tavsiya etiladi
Qarama-qarshiliklarni vertikal ravishda hal qilish, ayniqsa, agar raqiblar
ierarxik zinapoyaning bir nechta pog’onalari bilan ajratilgan bo’lsa. Lider
uchun vositachining roli quyidagi holatlarda maqbuldir:
• nizo ishtirokchilarining rasmiy maqomining tengligi;
• tomonlar o’rtasidagi uzoq muddatli, dushmanlik, murakkab
munosabatlar;
• raqiblarning yaxshi muloqot va xulq-atvor ko’nikmalariga ega
ekanligi;
• muammoni hal qilish uchun aniq mezonlarning yo’qligi. Uchinchi
tomon faoliyatining evolyutsiyasi paydo bo’lishiga olib keldi
Nizolarni qanday kontekstda yuzaga kelishidan qat’i nazar, ularni
samarali hal qilishga yordam beradigan nizolarni hal qilish sxemalari. Bunday
sxemalar tomonlarning huquqlariga yo’naltirilgan (masalan, sud muhokamasida
kim haq ekanligini aniqlash) yoki kuchga (masalan, sud jarayonida kim
kuchliroq ekanligini aniqlash) qarama-qarshi tomonlarning manfaatlarini
aniqlashga qaratilgan. ish tashlash).
To’g’rilik yo’lidagi raqobatdan qochishga yordam beradigan
protseduraga misol sifatida uchinchi shaxs nizoni sudlarda qanday hal qilish
mumkinligi haqida o’z fikrini bildirgan « maslahatchi arbitraj» bo’lishi
mumkin. Ushbu ma’lumot tomonlar o’rtasidagi adolatlilik tanlovining
19

ikkinchidan, uchinchi shaxsni taklif qilish fakti uning qonuniyligini va shu
tariqa uning aralashuvini tan olish ehtimolini oshiradi.
Mojaroga uchinchi tomonning tezkor mustaqil aralashuvi quyidagi
holatlarda zarur bo’lishi mumkin:
• ziddiyatli hodisalarning xavfli kuchayishi, darhol zo’ravonlik tahdidi
mavjud;
• nizolashayotgan tomonlardan biriga nisbatan zo’ravonlik allaqachon
keng miqyosda qo’llanilmoqda;
• nizo shaxsan uchinchi shaxs uchun foydasiz bo’lsa;
• ziddiyat uchinchi shaxs tomonidan boshqariladigan muhitga salbiy
ta’sir ko’rsatadi (menejer konfliktni tartibga solishga majbur bo’ladi, bu esa
jamoaga salbiy ta’sir qiladi);
• tomonlar kelishuvga erishmagan, uchinchi shaxs esa har ikki
tomonning manfaatlarini qondirish imkoniyatiga ega
Ushbu chaqirilmagan uchinchi shaxslar taklif qilingan hamkasblarining
afzalliklaridan mahrum, lekin ular ham samarali bo’lishi mumkin. Bu, ayniqsa,
agar mojaro ishtirokchilari chaqirilmagan uchinchi tomonni ochiq fikrli va
yordam berishga chin dildan tayyor deb bilsalar.
Mahalliy (hali ham bir nechta) nizolarni hal qilish markazlarining
tajribasi shuni ko’rsatadiki, ko’pincha tashkilotlarda uchinchi tomonni jalb
qilish quyidagi holatlarda zarur bo’ladi:
• ma’muriyat va xodimlar o’rtasidagi foydani taqsimlash, ishdan
bo’shatish, qisqartirish, ish haqini to’lamaslik bo’yicha kelishmovchiliklar;
turli bo’limlar rahbarlari o’rtasida funktsiyalarni, mulkni taqsimlash
bo’yicha nizolar;
lavozimga ko’tarilish, qarorlar qabul qilish bo’yicha ma’muriyat
ichidagi nizolar;
• turli bo’limlar xodimlari o’rtasida funktsiyalarning bir-biriga mos
kelishi, ma’lumotlarning yetarli darajada ta’minlanmaganligi sababli
kelishmovchiliklar;
11

ehtimoliy natijalari bo’yicha farqni qisqartirish va shu bilan ko’proq partiya
tarafdori yondashuvlarni rag’batlantirish uchun mo’ljallangan.
« Oxirgi taklif arbitraji» deb nomlanuvchi protseduraga ko’ra, agar
bahsli tomonlar kelishuvga erisha olmasalar, ular hakamga o’zlarining eng
yaxshi va do’stona takliflarini taqdim etishlari shart. An’anaviy arbitrajdan
farqli o’laroq, uchinchi tomon hech qanday yakuniy va majburiy qarorga kela
olmaydi, bu holda u bitta yakuniy taklifni yoki boshqasini tanlashi mumkin.
Improvizatsiyaga yo’l qo’yilmaydi.
“Mediatsiya/arbitraj” tartibida ikkinchisi nizolashuvchilar mediatsiya
yo’li bilan kelishuvga erisha olmagan va o’sha vositachi hakamlik sudyasi
sifatida ishlagan hollarda qo’llaniladi.
Muammoni hal qilishda aralashuv jarayonida mutaxassislar va
amaliyotchilar o’zlarining tajribalari va nizolar bo’yicha tajribalariga tayangan
holda, nizo tomonlarining o’zlarining nizolari haqidagi tasavvurlarini
o’zgartirishga harakat qilishadi, shunda ular buni g’alaba qozonish kerak
bo’lgan jang emas, balki urush deb hisoblashadi. muammoni birgalikdagi sa’y-
harakatlar bilan hal qilish kerak. Bunday uchinchi tomonlar
bahslashayotganlarga o’z muammolarining yangi tomonlarini konstruktiv
tarzda ko’rib chiqishni o’rgatadi, har birini boshqasining nuqtai nazarini
olishga undaydi.
20

holatlarda vositachilarning sevimli taktikasi hisoblanadi. Bunday
uchrashuvlarda vositachi bir tomonning chuqur manfaatlarini tushunishi
mumkin, ikkinchisi ishtirokida bu mumkin emas. Bundan tashqari, vositachi
o’zini ikkinchisining o’rniga qo’yib, o’z mavqeini xayrixohlik bilan aytishni
taklif qilish orqali bir tomonning boshqasiga nisbatan nuqtai nazarini
yaxshilashi mumkin. Mediator uchun yana bir xulq-atvor yo’nalishi Mojaro
tomonlari o’rtasidagi muloqotni rag’batlantirish yoki cheklashdan tashqari,
samarali vositachi munozaralar olib boriladigan muhitning ochiqlik darajasini
muntazam ravishda o’zgartirib, vaziyatni kelishuvga olib kelishi mumkin.
Ochiq muhit - bu turli tomonlar, jumladan, muzokarachilar ortida turgan
kuchlar va ommaviy axborot vositalarining kuzatishi va ta’siri uchun ochiq
muhit. Yopiq muhit tashqi tomondan kuzatish uchun munozaralarning
cheklanganligi bilan tavsiflanadi. Samarali vositachilik uchun mojaro taraflari
o’rtasidagi barcha dastlabki muhokamalar yopiq eshiklar ortida o’tishi to’g’ri
bo’ladi. Windows dunyoga faqat kelishuvga erishilganda yoki erishilishi aniq
bo’lganda ochilishi kerak. Kuzatuvchilar ishtirokida, mojaro ishtirokchilari
kuch yoki zaiflik haqidagi taassurotlarga jiddiyroq munosabatda bo’lishadi.
Shu sababli, muddatidan oldin ochiqlik tomonlarning pozitsiyalarini
mustahkamlashga yordam beradi va shu tariqa kelishuvga erishishni
qiyinlashtiradi. Ajablanarlisi shundaki, ochiqlik muzokaraning keyingi
bosqichlarida, to’liq yoki yaqin kelishuv mavjud bo’lganda ko’proq ma’noga
ega. Gap shundaki, tashqi kuzatuvchilarning mavjudligi tomonlarni erishilgan
kelishuvlarga rioya qilishga va ulardan voz kechmaslikka majbur qiladi.
kelishuv to’liq yoki deyarli erishilganda. Gap shundaki, tashqi
kuzatuvchilarning mavjudligi tomonlarni erishilgan kelishuvlarga rioya qilishga
va ulardan voz kechmaslikka majbur qiladi. kelishuv to’liq yoki deyarli
erishilganda. Gap shundaki, tashqi kuzatuvchilarning mavjudligi tomonlarni
erishilgan kelishuvlarga rioya qilishga va ulardan voz kechmaslikka majbur
qiladi.
25

Bahsli tomonlarni kelishuvga yo’naltirmoqchi bo’lgan vositachi
ulardagi vaziyatning jismoniy va/yoki ijtimoiy tuzilishini ko’p jihatdan
o’zgartirishi mumkin. Bu xususiyatlarga quyidagilar kiradi:
• aktyorlar o’rtasidagi aloqani tizimlashtirish;
• muzokaralar shartlarining ochiqligi va betarafligidan foydalanish;
• muddatlarni belgilash;
• qo’shimcha resurslarni ulash.
Bir qarashda, vositachi har doim qarama-qarshi tomonlarni to’g’ridan-
to’g’ri aloqa qilishga undashi kerakdek tuyulishi mumkin. Biroq, ijtimoiy
psixologiyadagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, konflikt ishtirokchilari
o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri aloqalar faqat mojaroning keskinligi nisbatan past
bo’lgan, aniq dushmanlik bo’lmagan va umumiy manfaatlar doirasi keng
bo’lgan hollarda yordam beradi. Bunday vaziyatda to’g’ridan-to’g’ri aloqa
qilish imkoniyati berilgan nizo tomonlari, ehtimol, ularni ajratib turadigan bir
nechta farqlarni bartaraf etish uchun muammolarni birgalikda hal qilish uchun
foydalanadilar.
To’liq qarama-qarshilik ziddiyat keskinlashganda yoki yuqori darajada
keskinlashganda sodir bo’ladi. Agar bunday vaziyatda bir tomon ikkinchisi
bilan muzokaralar olib borishga majbur bo’lsa yoki rag’batlantirilsa, bu
imkoniyat (kuchli mojaro bo’lsa) ko’pincha bir-birini haqorat qilish uchun
ishlatiladi va bu allaqachon yomon munosabatlarni yanada yomonlashtiradi.
Bunday sharoitda to’g’ridan-to’g’ri nizolashayotgan tomonlar o’rtasida
to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilishning oldini olish yaxshiroqdir, shunda bunday
aloqa vaziyatni yanada og’irlashtiradigandan ko’ra yaxshilanadi.
To’g’ridan-to’g’ri muloqot mos bo’lmaganda, vositachi nizolashayotgan
tomonlarga keyingi to’g’ridan-to’g’ri aloqadan ko’proq foyda olish imkonini
beradigan ikkita xatti-harakat yo’nalishiga ega. Ulardan biri har bir ishtirokchi
bilan alohida uchrashuvlar bo’lib, ular o’rtasidagi aloqani nazorat qilish
imkonini beradi. Bunday uchrashuvlar nizolashayotgan tomonlarning
dushmanligi katta bo’lgan va ular birgalikda muammolarni hal qila olmaydigan
24

“ko’pirib” ketmasligi uchun oldini oladi, tomonlarni konstruktiv
munosabatlarga chorlaydi, ularni muzokaralar stoliga olib kela oladi, nizoni
keltirib chiqargan muammo haqida o’ylash, fikr va mushohada qilish muhitini
yarata oladi.
Asosiy qism
2.1 Konfliktni hal qilishda uchinchi shaxs ishtirok etishining
zaruriy shartlari
Nizolarni boshqarish jarayoni ko’plab omillarga bog’liq bo’lib, ularning
ko’pchiligini nazorat qilish qiyin. Masalan, shaxsning qarashlari, shaxslar,
guruhlarning motivlari va ehtiyojlari. Mavjud stereotiplar, g’oyalar, noto’g’ri
qarashlar, noto’g’ri qarashlar ba’zan yechimlarni ishlab chiquvchilarning sa’y-
harakatlarini bekor qilishi mumkin. Konfliktning turiga qarab, turli xil xizmatlar
echimini izlash bilan shug’ullanishi mumkin: tashkilot rahbariyati, xodimlarni
boshqarish xizmati, psixolog va sotsiologlar bo’limi, kasaba uyushma qo’mitasi,
ish tashlash qo’mitasi, politsiya va boshqalar. sudlar.
Konfliktni tugatish samaradorligiga ta’sir qiluvchi muhim omil - bu uni hal
qilishda uchinchi tomonning ishtiroki. Nizolarni hal qilish - bu uchinchi shaxs
ishtirokida raqiblar o’rtasidagi ziddiyatni bartaraf etishdir. Ushbu faoliyat
vositachilik deb ataladi. Mediatsiya - bu nizolashayotgan tomonlar tomonidan
muammoning yechimini topish jarayonini uchinchi shaxs ishtirokida
optimallashtirishdan iborat bo’lgan maxsus faoliyat turi bo’lib, bu nizoni
tugatishga imkon beradi
Uchinchi tomon ishtiroki nizolarni konstruktiv hal etishning eng
qadimiy usullaridan biridir. U qadim zamonlardan beri Xitoyda, Afrika
mamlakatlarida qo’llanilgan, bu erda urug’ yoki qabila oqsoqollari muammoli
va ziddiyatli vaziyatlarni nizosiz hal qilishni ta’minlovchi o’ziga xos
professional vositachilar vazifasini bajargan.
5

qo’llaniladi. Nizolashayotgan tomonlar tomonidan o’z tashkilotining mehnat
munosabatlari bo’yicha kengashiga (axloq qo’mitasi va boshqalar) shikoyat
qilish keng qo’llaniladi. Ushbu parametr muammoning mohiyatini ob’ektiv
baholash, o’zaro ayblovlarni neytrallash va nizoni hal qilish yo’lini topish
imkonini beradi.
So’nggi yillarda jamiyatimizda ziddiyatlar kuchayib borayotgan bir
sharoitda Rossiyada ham samarali vositachilikni rivojlantirishga, xususan,
tadbirkorlik sohasidagi nizolarni hal qilishga qiziqish sezilarli darajada oshdi.
Nizolarni hal qilishda hakamlik sudlariga murojaat qilish quyidagi
sabablarga ko’ra yuzaga keladi: birinchidan, nizolashayotgan tomonlar arbitr
tanlash imkoniyatiga ega (bundan tashqari, hakamlik sudyalarining tarkibi,
qoida tariqasida, juda va juda malakali); ikkinchidan, ish yuritish tezligi;
uchinchidan, jarayonning nisbatan arzonligi, to’rtinchidan, maxfiylik.
Konfliktdagi uchinchi tomon - bu ikki yoki undan ortiq tomonlar
o’rtasidagi nizodan tashqarida bo’lgan shaxs yoki guruh, ularga kelishuvga
erishishga yordam berishga harakat qiladi.
Mojaroning uchinchi ishtirokchisi ikkita rolda harakat qilishi mumkin:
• nizolashayotgan tomonlardan birini qo’llab-quvvatlovchi kuch sifatida
(bu holda nizoning yakuniga zo’ravonlik yo’li bilan erishiladi, shuningdek,
ijtimoiy bosim, matbuot, reklama, jamoatchilik fikrini qo’llab-quvvatlovchi
kuch sifatida qo’llash orqali erishiladi);
• mustaqil va xolis sub’ekt sifatida.
Eng umumiy ma’noda, uchinchi tomon aralashuvi usullarini ikkita
sinfga bo’lish mumkin: kontaktli va o’z-o’zidan. Kontakt aralashuvi nizo
mavzusiga aylangan masalalarda maxsus tayyorgarlik va tajribaga ega bo’lgan
nizolarni boshqarish bo’yicha mutaxassis tomonidan amalga oshiriladi. Odatda
bunday uchinchi tomon ilgari nizolashayotgan tomonlar bilan o’z
munosabatlariga ega bo’lmagan va uning asosiy maqsadi nizoni shunday hal
qilishdir.
8

Reja :
Kirish
Asosiy qism
1. Konfliktni hal qilishda uchinchi shaxs ishtirok etishining zaruriy
shartlari
2. Nizolarni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtirok etish shakllari
3.Nizolarni hal qilishda uchinchi tomonning samarali ishtirok etish
shartlari. Arbitraj va Mediratorlik
Xulosa
Glossariy
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

qarama-qarshi tomonning manfaatlariga yo’naltirilganligiga asoslanadi.
Konflikt ishtirokchilari o’z manfaatlarini va raqibning manfaatlarini tahlil qilib,
xatti-harakatlarning 5 ta strategiyasini (kurash, chekinish, yon berish, murosaga
kelish, hamkorlik) tanlaydilar. Nizo kim bilan olib borilayotganini yoki nizoni
hal qilishga urinishni aniq tushunish kerak. O’ziga ishongan raqib odatda
muloqotda ochiqchasiga bo’ladi va o’zaro kelishuvdan qochmaydi. Ishonchsiz
odam shov-shuvlardan qochishga harakat qiladi, maqsadlarini oshkor qilmaydi,
ammo shu bilan birga « tamoyillarga rioya qilish» ostida ojizligini yashirib,
qaysarlik bilan o’z o’rnida tura oladi.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, nizolarning mavjudligining o’zi emas, balki
ularni konstruktiv bo’lmagan yo’llar bilan hal qilmaslik munosabatlarni buzilishiga
olib keladi. Mojarosiz munosabatlar yaxshi munosabatlarning belgisi emas, balki
munosabatlar yo’qligining belgisi bo’lishi mumkin. Konfliktlarni konstruktiv
tarzda hal qilish yuqori darajadagi yaqinlik va yuqori sifatli munosabatlarga olib
kelishi mumkin . Mojaroni muvaffaqiyatli hal qilish uchun unga sabab bo’lgan
haqiqiy sababni aniqlash kerak. Er yuzida yotadigan sabab ko’pincha shunchaki
bahona bo’ladi. Odatda, odamlar o’zlarining noroziligining asl sababini aytib
berishdan uyalishadi, bu ularning mag’rurligiga zarar etkazishi yoki ularni
kamsitishi mumkin deb taxmin qilishadi. Ko’pincha mojaro tomonlari tomonidan
haqiqiy sababni aniqlashning o’zi tezda munosabatlarni tartibga solishga olib
keladi
Konflikt yechimini topish passiv holatdagi munosabatni emas, balki
aktiv, ya’ni faol munosabatni talab etadi. Konfliktli vaziyatda ko’pchilik
ilpulsiv, ya’ni anglanmagan harakat olib boradi. Ularga konfliktli vaziyatda
o’zini tutish bo’yicha bilim va malakalar yetishmaydi. Vaziyat esa o’z ustidan
nazorat o’rnatilishini talab etadi. Demak, konflikt vaziyat o’ylangan qadamlarni
so’raydi. Bu - konfliktga bo’lgan ongli munosabat belgisi bo’ladi. Ziddiyatga
nisbatan ongli munosabat jarayonida inson nizoni nazorat ostida ushlab tura
oladi, ziddiyatga o’z ta’sirini o’tkaza oladi, tomonlar his- tuyg’ularining
4

“Kuzatuvchi” – vositachilikni uning mojaro zonasida bo’lishi tomonlarni avval
erishilgan kelishuvlarni buzish yoki o’zaro tajovuz qilishdan to’xtatib turishi bilan
ta’minlaydi. Kuzatuvchining mavjudligi munozarali masalalarni muzokaralar
orqali hal qilish uchun sharoit yaratadi.
Mediator duch keladigan vaziyatlar murakkab va xilma-xildir. Shuning
uchun vositachilik jarayoni qattiq tuzilishga ega emas. Faqat uchta asosiy bosqich
mavjud:
1. Konflikt va qarama-qarshi tomonlar bilan tanishish. Mediator
muammoning tarixini, raqiblarning talablarini o’rganadi. Ko’pgina nizolar o’ziga
xos xususiyatga ega, vositachi muammoni o’rganishi, tegishli adabiyotlarni
o’qishi, mutaxassislar bilan maslahatlashishi kerak.
2. Qarama-qarshi tomonlar bilan ishlash. Mediator, qoida tariqasida,
tomonlarning har biri bilan ularni qo’shma muzokaralarga tayyorlash maqsadida
bir necha marta uchrashadi (talablar aniqlangan, ayblovlar olib tashlangan, so’zlar
yumshatilgan va hokazo).
3. Muzokaralar eng muhim qadamdir. Ular davomida vositachi bir qator
funktsiyalarni bajaradi: etakchi, murabbiy, « itaruvchi , o’qituvchi va boshqalar. U
raqiblarning nima va qanday deyishini kuzatib boradi, agar kerak bo’lsa, ularni
tuzatadi, rag’batlantiradi yoki qoralaydi. Har bir uchrashuv kichik, ammo haqiqiy
taraqqiyot bilan belgilanishi muhim.
Uchinchi tomonning u yoki bu roli mos keladigan shartlarni ko’rib
chiqamiz.
Avtoritar rol (arbitr) tezkor yechim topish kerak bo’lsa, agar mojaro
uzoq davom etsa, tomonlarning pozitsiyalari aniqlangan bo’lsa, lekin ular
o’zaro maqbul echim topa olmasalar foydali bo’ladi. Shuningdek, u nizolarni
kuchaytirishda, uni his-tuyg’ular bilan « yuklashda» samarali. Hissiy taranglik
pasaygach, kamroq avtoritar rollardan foydalanish mumkin.
14

5. Konfliktning davomiyligi. Uzoq davom etgan mojarolar o’tkinchi
mojarolarga qaraganda kamroq boshqariladi.
6. Tomonlarning munosabatlarining tabiati. O’zaro munosabatlar
qanchalik murakkab va keskin bo’lsa, vositachilik samarasi shunchalik past
bo’ladi.
7. Nizolarni hal qilishning tanlangan taktikasi va usullari uchinchi
tomonning xususiyatlari bilan emas, balki vaziyat bilan belgilanadi.
Bir qator shartlar uchinchi tomon aralashuvini samarasiz qilishi
mumkin. Bularga quyidagilar kiradi:
• nizolashayotgan tomonlar o’rtasidagi adovatning yuqori darajasi;
• uchinchi shaxsga ishonchsizlik;
• resurslarning etishmasligi;
• umumiy tamoyillarga ta’sir qiluvchi muammolar mavjudligi;
• aralashishning past orientatsiyasi;
• nizolashayotgan tomonlar kuchlarining tengsizligi;
• ichki ziddiyatning yuqori darajasi;
• ziddiyatli tomonlar o’rtasidagi munosabatlarning buzilishi, bu
psixoterapiya kabi kuchli aralashuv shakllarini talab qilishi mumkin.
Muvaffaqiyatli bo’lish uchun nizolarni hal qilishda ishtirok etuvchi
vositachi quyidagi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak:
• konfliktning kelib chiqishi va tomonlar e’tirozlari bo’lgan asosiy
masalalarni aniqlash uchun diagnostika va tahlil qila oladi;
• alohida guruhlar bilan munosabatlar o’rnatish va aloqa tarmoqlarini
yaratishni biladi;
• turli yo’nalishlarda ko’p sohalarda – qarama-qarshi talablar sharoitida,
kuch ishlatish yaqqol ko’zga tashlanadigan inqirozli vaziyatlarda ishlay oladi;
• nizolarni hal qilish jarayoniga madaniy farqlarning ta’siriga sezgir,
turli madaniyatlar sharoitida ishlash oson;
• nizolarni hal etishning turli shakl va usullarini biladi va qo’llay oladi;
22

Xulosa
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash kerakki, nizolarni hal qilish - bu vaziyatni
tahlil qilish va baholashni, nizoni hal qilish usulini tanlashni, harakatlarning
operativ ko’lamini shakllantirishni, rejani amalga oshirishni va uni tuzatish va
harakatlar samaradorligini baholash. Mojarolarni hal qilishning asosiy usullari
raqobat, hamkorlik, murosaga kelish, moslashish va muammoni hal qilishdan
qochishdir. Uchinchi shaxs sifatida davlatlararo tashkilotlar, alohida davlatlar,
prokuratura, sud, hukumat komissiyalari, korxonalar rahbarlari ishtirok etishlari
mumkin. Mojarolarni hal qilishda uchinchi shaxslarning ishtiroki samaradorligida
farqlar mavjud: uchinchi shaxslarning ishtiroki o’smirlarga qaraganda
maktabgacha yoshdagi bolalar o’rtasida nizolarni hal qilishga olib keladi. Mojaroli
vaziyatni hal qilish muvaffaqiyatidagi farqlar uchinchi tomonning xulq-atvor
strategiyasini tanlashga qarab aniqlandi: hamkorlik strategiyasi ko’pincha
tajovuzkorlikdan ko’ra nizolarni hal qilishga olib keladi.
31

Agar raqiblar uchinchi tomonga ishonsa, ikkinchisining avtoritar roli
osonroq idrok etiladi. Opponentlarning muammolarni muhokama qilish
qobiliyati avtoritar bo’lmagan rollarning (vositachi yoki yordamchi)
samaradorligini oshiradi. Hakamlar tomonidan qabul qilingan qarorlar,
nizolashayotgan tomonlarning o’zlari tomonidan vositachi (vositachi)
yordamida qabul qilingan qarorlarga qaraganda, manfaatlarni birlashtirish
ma’nosida stegrativ bo’lish ehtimoli kamroq. Vositachilik yo’li bilan erishilgan
rozilik, odatda, arbitraj orqali olingandan ko’ra uzoqroq davom etadi.
Mediatsiya (mediatsiya) - bu nizolashayotgan taraflarning neytral vositachi
(vositachi) yordamida tizimli ravishda muammolar va ularni hal qilish yo’llarini
aniqlash, muqobil variantlarni izlash va o’z manfaatlariga mos keladigan
konsensusga erishishga harakat qilish jarayonidir.
Mediatsiya deganda, birinchi navbatda, nizolarni hal qilish yo’nalishi
bo’yicha yordam beradigan jarayon sifatida tushunish kerak. Bu maqsadli
aralashuv.
Mediatorga qachon murojaat qilish maqsadga muvofiq?
- tomonlar dastlab bir-birini istisno qiluvchi manfaatlarni himoya qiladilar
- barcha dalillar, vositalar tugadi, lekin chiqish yo’li yo’q
- Dastlab, baholash mezonlari turlicha talqin qilinadi (masalan, qonun
hujjatlari)
- tomonlardan biriga jiddiy zarar yetkazilgan (ruhiy yoki jismoniy)
- tomonlar uchun yaxshi munosabatlarni saqlab qolish muhim
- vaqtinchalik sulh mavjud, ammo mojaro hal etilmagan
15

Yana bir foydali taktika - vaziyatning betarafligini tizimli ravishda
o’zgartirish. Ko’pincha muzokaralar mojaro taraflaridan birining vatanida
emas, balki neytral hududda olib borilgani ma’qul. Bu albatta yordam beradi.
Uchinchi tomon tashqi kuzatuvchilarning kirishini nazorat qilish va
tomonlardan biri uchun uning joylashuvi bilan bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan
taktik ustunliklarning paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaslik. Biroq, bir tomon
boshqasiga qaraganda ancha zaif bo’lsa, kuchlardagi bu farqlar tenglashtirilsa
va muhokamalar kichikroq tomonning uy maydoniga o’tkazilsa, samarali
vositachilik uchun yaxshiroqdir.
Ba’zan uchinchi tomon nizoning asosiy tomonlarini bir tomonlama
taklif qilish yoki ularning davomiyligiga cheklovlar qo’yish orqali
muzokaralarda oldinga siljishga majburlashi mumkin. Vaqt o’tib borayotgan bir
vaziyatda, tomonlar kelishuvga erishish uchun vaqtlari bo’lmasa, mumkin
bo’lgan xarajatlarni ko’proq hisobga olishga majbur. Va bu ularning kelishuvga
borish ehtimolini oshiradi. Bundan tashqari, vaqt omili kuchliroq tomon uchun
muhimroq bo’lsa, vositachi tomonidan belgilangan vaqt chegarasi o’yin
maydonini tenglashtirishga yordam beradi.
Samarali vositachi mojaro taraflarini kelishuvga erishish uchun
manipulyatsiya qilishi mumkin bo’lgan kamida uchta manba turi mavjud.
Ulardan birinchisi - bu uning o’z vaqti (vositachi ishtirokchilarni
faqatgina ularning mumkin bo’lgan ishtiroki uchun oxirgi muddatni belgilash
orqali erga itarib yuborishi mumkin).
Vositachi uchun mavjud bo’lgan ikkinchi resurs tashqi muhitning
ochiqligi bilan bog’liq. Ko’pincha vositachi jamoatchilikning kayfiyatiga ta’sir
qilish imkoniyatiga ega, shuning uchun u muzokaralarda nima bo’layotganini
tasvirlab, kelishuvga tezda erishishga ta’sir qiladi. Shunday qilib, vositachi
nizolashayotgan tomonlarni jamoatchilik roziligini ta’minlash orqali imtiyozlar
uchun mukofotlashi mumkin. Yoki uning tanqidini ataylab uyushtirish orqali
tomonlarni murosasizligi uchun jazolashi mumkin.
26

3.3 Nizolarni hal qilishda uchinchi tomonning samarali ishtirok
etish shartlari. Arbitraj va moderatorlik
Mojaroga uchinchi tomonning aralashuvi har doim ham samarali emas.
Shunday qilib, 67% hollarda bo’ysunuvchilar o’rtasidagi ziddiyatga
rahbarlarning aralashuvi ijobiy ta’sir ko’rsatgan, 25% hollarda muammoni hal
qilishga ta’sir qilmagan, 8% hollarda salbiy ta’sir ko’rsatgan. mojaroning
natijalari bo’yicha menejerlar qayd etildi.
Mojaroda uchinchi tomonning samaradorligiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadigan bir qator omillar mavjud:
1. Ikkala tomonni birgalikda ishlashga undash, vositachining fikrini
inobatga olishga, u tomonidan taklif qilingan yechimlarni qabul qilishga
tayyorligi.
2. Uchinchi shaxs faoliyatining xususiyatlari va tabiati, orasida
ular:
• nizolarni hal qilishda uchinchi shaxsning manfaatdorligi;
• hisob-kitob jarayonini o’tkazish bo’yicha bilim va kasbiy
ko’nikmalarning mavjudligi, shuningdek, ishontirish qobiliyati;
• mojarolarni muvaffaqiyatli boshqarish tajribasi
hajmi;
• konfliktning vaziyati, muhiti, xususiyatlarini bilish.
3. Uchinchi shaxsning harakatlarida qat’iyatlilik, agar ishtirokchilarning
kelishmovchiligi ular uchun printsipial masalalar bilan bog’liq bo’lsa va
konfliktning keskinligi ayniqsa yuqori bo’lsa samarali bo’ladi.
4. Konfliktning shiddat darajasi. Ushbu omil bo’yicha ma’lumotlar
ziddiyatli. Bir tomondan, ish tashlash tahdidi yuzaga kelganda emas, balki ish
tashlash boshlanganda uchinchi shaxs yordamida mehnat nizosini hal qilish
yanada muvaffaqiyatli bo’lishi aniqlandi. Boshqa tomondan, muzokaralar
paytida haddan tashqari keskinlik vositachining muvaffaqiyatiga salbiy ta’sir
ko’rsatishi aniqlangan.
21

Nihoyat, vositachi nizo ishtirokchilariga o’z imtiyozlari uchun
kompensatsiya to’lash orqali kelishuv sari harakatni boshlashi mumkin.
Uchburchak munosabatlar, shuningdek, ikkitasi uchinchisiga qarshi
birlashadigan vaziyatga olib kelishi mumkin. Bu vositachi uchun mavjud
bo’lgan vositani oshirishi mumkin, bu esa unga nizolashayotgan tomonlardan
birini ikkinchisi bilan ittifoqqa kirishi bilan tahdid qilish imkonini beradi.
Ammo uch tomonlama munosabatlar vositachini mojaro taraflari o’rtasidagi
tortishuv tuzog’iga ham jalb qilishi mumkin. Bundan tashqari, uchinchi
tomondan resurslarni kiritish shantaj shaklini rag’batlantirishi mumkin.
Vositachi kelishuvdan shunchalik manfaatdor bo’lib tuyulishi mumkinki, bu
tomonlarni tobora muhim yordam ko’rsatishga majbur qiladigan harakatlarga
undaydi.
Mojaroning kuchayishi ko’pincha uning ishtirokchilari hammasi qanday
boshlanganini unutib qo’yishiga olib keladi. Samarali vositachi ushbu
vaziyatda bahsli tomonlarga mavjud muammolar va muqobil variantlarni
aniqlashga va ularni kelishuvga olib keladigan ketma-ketlikda tartibga solishga
yordam berish orqali yordam berishi mumkin. Bundan tashqari, u munozarali
savollarni va ular sezmagan muqobil variantlarni taklif qiladi.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, nizoning individual masalalarini
aniqlashga yordam berish mediatorning eng foydali vazifalaridan biridir. Biroq,
muammolarni aniqlash ba’zi xavf-xatarlar bilan to’la. Agar bahslashuvchilar
o’zlarining qadriyatlari bo’yicha sezilarli darajada farq qilsalar yoki bir-birlari
haqida aniq noto’g’ri qarashlarga ega bo’lsalar, vositachi ba’zi masalalarni
birinchi o’ringa qo’ymaslik uchun juda ehtiyot bo’lishi kerak, aks holda
bahslashuvchilar o’rtasidagi munosabatlar portlovchi va samarasiz bo’lib
qolishi mumkin. Qadriyatlarga asoslangan muammolarni aniqlash,
bahslashuvchilarning pozitsiyasini keskinlashtirish tendentsiyasini keltirib
chiqaradi va ularning dushmanligining kuchayishiga yordam beradi.
Mediatorning foydali vazifasi, shuningdek, nizolashuvchilarga muzokaralar
jarayonidagi asosiy pozitsiyalarni (masalan, jamoat va maxfiy manfaatlardagi
27

pozitsiyalar o’rtasidagi farq) tushunishga yordam berish va nizoni hal qilish uchun
ushbu qarashlarni qo’llashdir.
Malakali vositachining yordami bilan qarama-qarshi tomonlar barcha
muammolarni bir vaqtning o’zida yoki ketma-ket hal qilish to’g’risida qaror qabul
qilishlari kerak. Muzokaralar jarayonining ijtimoiy-psixologik tadqiqotlari shuni
ko’rsatadiki, muammolar ketma-ket emas, bir paket sifatida birgalikda muhokama
qilinganda muzokaralar natijalari sifat jihatidan ancha muvaffaqiyatli bo’ladi.
Mediatorning nizolarni hal qilishdagi eng ijodiy hissasi bu yangi
muammolarni aniqlash va yangi muqobillarni joriy etish bo’lib, bu
bahslashuvchilarning ufqlarini sezilarli darajada kengaytiradi va ularni
integratsiyalashgan yechimlarga erishish bo’yicha g’oyalarga undaydi. Mediator
ko’p jihatdan yangi muammolar va muqobil variantlarni taklif qilishi mumkin,
ulardan eng muhimlari quyidagilardir:
• Katta, umumiy muammolarni hal qilish osonroq bo’lgan kichikroq
bo’laklarga bo’lish;
• Hamkorlik imkoniyatlarini ochadigan yuqori maqsadlarni shakllantirish;
• « Kelishuv yoki kelishmovchilik» taklifi, ya’ni. boshqa barcha
masalalarni muhokama qilishni davom ettirish uchun kelishmovchilik sohalarini
aniqlash va ajratish
28

- shartnomaning bajarilishini nazorat qilish uchun uchinchi shaxs talab
qilinadi.
Qachon vositachi sifatida harakat qilish kerak?
- ziddiyatning xavfli kuchayishi, zo’ravonlik tahdidi mavjud
- bu mojaro shaxsan siz uchun foydasiz
- mojaro sizga javobgar bo’lgan guruhga salbiy ta’sir qiladi (siz rahbarsiz
va bo’ysunuvchilar nizoda)
- haqiqiy chiqish yo’lini ko’ryapsiz
- sizda ziddiyatni bartaraf etadigan narsangiz bor.
Mediatsiyaning o’zi ijobiy ta’sir ko’rsatadi, chunki:
• ishtirokchilarga o’z mas’uliyatini ko’rishga imkon beradi yoki
shunchaki uni yanada ongli qiladi, shuningdek, xatti-harakatlar - faolroq;
• ochiq muhokamaga sabab bo’ladi;
• qo’rquv, tajovuz, hissiy stress kabi to’plangan his-tuyg’ulardan xalos
bo’lishga yordam beradi;
• muqobil yechimlarni topishga yordam beradi;
• yangilik yo’liga olib boradi;
• zarar ko’rgan guruh ichida birdamlikni rag’batlantiradi;
• tajriba va ko’nikmalar ko’rinishidagi ijtimoiy daromadga olib keladi,
shu jumladan kelajakdagi nizolarni hal qilish uchun.
Mojaroning natijasi kuch, hokimiyat va uchinchi tomonning roli
mavjudligiga bog’liq
16

Konfliktlarni hal etishda uchinchi taraf ishtiroki. (Arbitraj. Mediatorlik)

Купить