• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 106.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Май 2025
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

orazaliyeva shaxnoza

Дата регистрации 15 Февраль 2024

36 Продаж

Konfliktli vaziyatda qahr va g’azab

to‘palon, bosim, jismoniy, ruhiy, psixologik holat zamirida yotgan kimyoviy o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazadi. Eng avvalgi o‘zgarish – insonning bosh organlaridan hisoblangan miyada sodir bo‘ladi. Miya bosh qobig‘i inson atrofidagi bo‘layotgan va maxsus tarzda unga qaratilgan minglab axborotlarni sinchiklab o‘rganishga yo‘naltirilgan. Miya mazkur axborotlarni tartiblashtiradi. Shu qatorda miya insonning turli his-tuyg‘ulari qatorida g‘azab, jahl, qahr hislarini ham bir maromda ushlab turishga sayi-harakat qiladi. Inson miyasi “bu odam g‘azablanmoqda”, “uning g‘azabi menga qaratilgan”, yoki “men g‘azabdaman”, “mening jahlim chiqyapti” degan xulosalarni qilishi bilan miya adrenalin moddasini ishlab chiqaruvchi bezlarga buyruq yetkazadi va miya qilgan xulosalarga muvofiq ravishda organizmga anchagina miqdorda adrenalin suyuqligini chiqaradi. Organizmga chiqarilgan favqulodda adrenalin sababli yurak urushi kuchayadi va tezlashadi. Adrenalin inson shakllanishida juda zarur bo‘lgan moddalardan hisoblanadi. Chunki ibtidoiy jamiyat davrlarida ko‘p miqdordagi ortiqcha adrenalin odamga yirik hayvonlarni o‘ldirish, tabiat tahdidlariga qarshi kun ko‘rish, boshqa qabilalarni yengish, turli o‘ljalarni qo‘lga kiritish, ya’ni atrof- muhitning nihoyat darajada inson hayotiga tahdid qilishi sharoitida zarur moddalardan biri bo‘lgan. Adrenalin insonga uning atrof muhit bilan bo‘lgan kurashlarida qo‘rqmaslik, jasurlik, qat’iyat, qarshi tura olish, hujum qilish, o‘zini himoya qilish uchun ko‘mak bergan. Inson yirtqich hayvonni o‘ldirayotgan vaqtida adrenalin unga kuch ato etib turgan, yirtqich hayvon o‘ldirilgandan so‘ng, adrenalin moddasi o‘z funksiyasini bajarib bo‘lganligi sababli u organizmdan chiqib ketgan. Ammo biz g‘azablangandagi, jahlimiz chiqqanidagi, qahrimiz kelganidagi organizmdagi vujudga kelgan adrenalin moddasi o‘z-o‘zidan organizmdan chiqib keta olmaydi. Shu bois, sog‘lom turmush tarzi bilan shug‘ullanib yashayotgan odamlar turli sport turlari, o‘yinlari, mashqlari orqali ortiqcha adrenalinga qarshi o‘z organizmi faoliyatini muvofiqlashtirib turadilar. Ammo hozir inson hayot tarzi o‘zgargan. Hozir bizning atrofimizda yirtqich hayvonlar yo‘q, biz ularni faqat hayvonot bog‘larida ko‘rishimiz mumkin, dushmanlar bilan yakkama-yakka olishmaymiz, OLIY TA ’LIM, FA N VA INNOVASIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang ich ta’lim fakulteti “Boshlang ich ta’lim” bakalavr yo nalishiʻ ʻ ʻ Boshlang ich ta’lim metodikasi kafedrasi ʻ “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanidan KURS ISHI MAVZU: “ KONFLIKTLI VAZIYATDA G’AZAB VA QAHR” Bajardi: __________________________________________________ Kurs ishi rahbari: _________________________________________ JIZZAX-202 5 I. BOB. KONFLIKTLI VAZIYATLARDA G‘AZAB VA QAHRNING NAMOYON BO‘LISHI 1. Konflikt inson hayotining ajralmas tarkibi sifatida: K onfliktogеnlar Inson ilk bolalik davridanoq turli nizolar va ziddiyatlar bilan o‘zi xohlamagan tarzda to‘qnash keladi. Agar o‘zimizning bolaligimizni esga olsak, oddiy narsalar ustida juda qattiq qayg‘urganimiz, o‘z his-tuyg‘ularimizga berilib ketib, manfaatlarmiz himoyasi uchun kurashga kirganimizni anglaymiz. Masalan, urishib qolgan bolani o‘zimizning ko‘chadan o‘tishga qo‘ymaganimiz, bizga velosipedini bermagan bolani masxara qilishga uringanimiz, keyinroq esa sizning yangi kiygan chiroyli ko‘ylagingiz boshqa qizlarning xavasini keltirgani, ular sizni qutlash o‘rniga “namun-cha o‘zingga zeb beribsan?!” deb piching qilgani, akangiz dars qilayotganida ataylab kassetani baland ovozda qo‘yib qo‘yganingiz, yoki o‘zingiz yaxshi ko‘rgan o‘yinchoqlaringizni mehmon boladan yashir ganingiz mana shunday oddiy konfliktli vaziyatlardir. Bularning barchasi kundalik turmushda uchrab turadigan odatdagi nizo va kelishmovchiliklar hisoblanadi. Aytmoqchimizki, ilk bolalikdanoq, biz o‘z maqsadlarimizga yetishish uchun boshqalar manfaatlari bilan to‘qnashamiz. Ammo ulg‘ayganimiz sari ikki xil hodisa yuz beradi. Birinchidan, bolaligimizda bizga katta ta’sir o‘tkazgan kelishmovchiliklar ulg‘ayganimiz sari bizga e’tiborsiz, kichik, jiddiy bo‘lmagan hodisalarga, ba’zan esa kulgili holatlarga aylanadi. Ko‘nglimizda, nima uchun shunchalik kuyingan ekanman, deb o‘ylaymiz. Shu oddiy bir narsa menga shunchalik ta’sir qilgan ekanda, deb xulosa qilamiz. Tabiiy ravishda, katta bo‘lganimizda yoshligimizda urishgan bolani ko‘chamizdan o‘tkazmaslik, yoki mehmondan biror narsani yashirish hayolimizga ham kelmaydi. Bolalik davrimizda hammamiz ham juda oddiy narsalar uchun kurashganmiz. Ammo hozir hech qaysi birimiz mehmon boladan o‘z o‘yinchoqlarimizni, o‘yinchoqlar bizga qanchalik qadrli bo‘lmasin, yashirib qo‘ymaymiz. Ya’ni, biz ulg‘aygan sari konfliktlarga aqli rasolik va sipolik, sog‘lom fikrlilik asosida yondoshamiz. Shubha yo‘qki, ulg‘aygan insonlar ya’ni kattalar konfliktlarga kichiklarga nisbatan boshqacharoq yondoshishadi. insoniy qadriyatlar, diniy e’tiqod tizimida yotadi. Inson o‘zida agressiyaga moyillikni sezsa, unga qarshi o‘zini to‘g‘ri shakllantira borishi lozim. Agressiya, u yo‘naltirilgan odamning ham, uni ishlatayotgan, agressiyani qo‘llayotgan odamning ham salomatligiga juda katta putur yetkazadi. 3. Egoizm – faqat o‘z manfaatlarini ko‘rish qobiliyati bo‘lib, o‘zbek tilida xudbinlik so‘ziga to‘g‘ri keladi. Xudbinlik forscha so‘z bo‘lib, ikki ildizdan tashkil topgan: “xud” – o‘z, o‘zim ma’nolarini bildiradi, “bin” – ko‘rish ma’nosini bildiradi. Demak, xudbin so‘zining ma’nosi – faqat o‘zini ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Doimiy agressiyaning ildizlaridan biri egoizmga borib taqaladi. Egoizm – o‘z manfaatlarini, boshqalar manfaatlarining buzilishiga qaramay, eng oliy qadriyat sifatida anglanish jarayoniga aytiladi. Shu bois, fransuz lingvisti P.Buast “xudbinlik ustidan qozonilgan g‘alaba eng sharafli g‘alabadir” , - deb aytgan. Fransuz yozuvchisi S.Segyur esa, “xudbin uchun – o‘tmish – bo‘shliq, hozir – qaqroq cho‘l, kelajak esa – ahamiyatsizdir”, - deb ta’kidlagan. Insonning o‘z-o‘ziga munosabati tabiatan o‘zini-o‘zi ma’qullash, o‘zini sevish, o‘ziga aro berish, o‘zini chiroyli tutish, o‘zini “yaxshi” inson sifatida ko‘rsatish asosida shakllantiriladi. Bolalikda kinkintoylarni o‘z yuz-ko‘zini orasta tutishini o‘rgatayotganda biz odatda ularga “hozir qo‘llarimiz va yuzimizni yuvib, oppoqqina bo‘lib olamiz”, deymiz. Mana shu “oppoqqina” bo‘lish tartib va qoidalari har bir insonga bolalikdanoq singdiriladi. Shu bois, insonning ichki o‘zini anglashida “men” degan tushuncha tarbiyalanishi lozim va zarur. Inson “men”i uni ijtimoiy hodisa sifatida shakllanilishi uchun asos yaratadi. Yutuqlarga erishish, o‘zini ko‘rsatish, hurmatga sazovor bo‘lish mana shu ichki “men”ning sayi- harakatlari asosida amalga oshiriladi. Demak, ichki “men”ni nimalarga yo‘naltirilsa, oxir oqibat shu qadriyatlarga mutanosib xarakter va amallar shakllantiriladi. Ammo ana shu ichki “men” boshqa yuzlab “menlar”ga qarshi, ularni inkor etgan holda emas, balki ular bilan birgalikda yashashga ko‘nikkan holda tarbiyalanishi lozim. Shu nuqtai nazardan inson ichki “meni” bilan bog‘liq ravishda sog‘lom “egoizm” va nosog‘lom “egoizm”ga ajratiladi. Sog‘lom egoizm insonning shaxs sifatida shakllanishi uchun Ikkinchi tomondan esa, ulg‘ayganimiz sari, bizning hayotimizdagi kelishmovchilik, nizo va ziddiyatlar ham o‘sib, ulg‘ayib, kattaroq mazmun va mohiyat kasb eta boshlaydi. Masalan, talabalar o‘rtasida ko‘p uchrab turadigan holatlardan bir misol: bir yigit bir qizni yoqtirib qoldi. Ammo u yigitga emas, yigitning do‘stiga e’tibor qaratdi. Yigitni “Nima q ilish kerak?” degan savol qiynaydi. O‘sha bola bilan bir “chekkaga” chiqib, alohida gaplashib olish lozimligi haqida o‘ylaydi. Ammo mana shu niyat to‘g‘rimikin, yigit buni bilmaydi. Yigit o‘z emotsiyalariga bo‘ysunishga majbur bo‘ladi. Emotsiyalar esa yigitni qasd olishga, baxti chopgan bolani bir “o‘qitib” qo‘yishga, orani “o‘g‘il-bolachasiga” ochiq qilib olishga chaqiradi. Ammo 17-18 yoshimizdagi bu his-tuyg‘ular - 40-50 yoshli odamga jizzakilik, hovliqmalik, o‘ylamasdan ish tutish bo‘lib ko‘rinishi aniq. Chunki, 40-50 yoshli inson ko‘ngil ishi qiyin ekanligini, aslida qizni birovni tanlashga majburlab bo‘lmasligini, bu uning shaxsiy huquqi ekanligini, shu bilan birga, qiz ko‘nglini o‘zi tomon og‘dirib olish zo‘ravonlik, kuch ishlatish, zo‘rlik qilish orqali emas, balki boshqa, qizning ko‘nglini oladigan ishlar orqali amaliyroq bo‘lishini bilishadi. Shu bois, 40-50 yoshli odam o‘zi yoqtirgan insonga nisbatan mehrliroq bo‘lish, o‘zining va uning manfaatlarini muhofaza qilish yo‘lidan boradi. O‘zi yoqtirib qolgan qiz bolaning aslida boshqa o‘zi yoqtirgan yigiti borligini ko‘rib, bu yigitni do‘pposlash orqali masala hal bo‘lmasligini biladi va anglaydi. Chunki gap yigitda emas, balki qiz bolaning ko‘nglida. Demak, yosh o‘tgan sari konfliktlarning mazmuni ham, ularga bo‘lgan munosabat ham o‘zgarib boradi. Konfliktlar murakkablashib boradi, shunga yarasha odamlarning hayot tajribasi ham bosiqlik, mulohazakorlik, jiddiylik tomon o‘zgarib boradi. Chunki inson ulg‘aygan sari o‘z his-tuyg‘ularini jilovlashga, ularni ma’lum tartibga solishga, ularni boshqarishga o‘rganadi. O‘z emotsiyalarini boshqarish esa ziddiyatli vaziyatlarda nizolarning kuchayib ketmasligi, ularning chuqurlashmasligi, konfliktlarning to‘g‘ri yechimlari topilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Hayotda shunday konfliktli vaziyatlar bo‘ladiki, oddiy narsa bahona bo‘lib, oilalar buzilib ketadi, odamlar bir-birini o‘ldirib qo‘yadi, birovning joniga qasd energiya beruvchi kuch hisoblanadi. Nosog‘lom egoizm esa insonlarni o‘zga inson bilan to‘qnashuvi, ziddiyatlar, o‘zini ustun qo‘yish, kelisha olmaslik, o‘zgalarni inkor qilish uchun xizmat qiladi. Shunday qilib, konflikt inson hayotining tabiiy ajralmas qismi bo‘lib, konfliktlar mazmunini bilish insonni konfliktli vaziyatlarda o‘zini tutish tartib- qoidalariga o‘rgatadi. Konflikt mazmunining murakkab kelib chiqish vaziyatlarini anglash esa insonni ana shunday bilimlar bilan qurollantiradi. Shu bois, konfliktning oldini olish uchun quyidagi amallarga rioya etish ahamiyat kasb eta boshlaydi:  konfliktga olib kelishi mumkin bo‘lgan so‘zlar, amallar yoki harakatlardan iborat bo‘lgan konfliktli vaziyat va holatlardan o‘zini, atrofidagilarni asrash, konfliktogenlarga e’tiborli bo‘lish;  konfliktogenlar ko‘payib, ularning majmuaga aylanishini oldini ola bilish, konfliktogenlar eskalatsiyasiga yo‘l qo‘ymaslik;  konfliktogenlarga konfliktogen bilan javob qaytarmaslik;  konfliktogenlar bilan to‘qnashganda o‘zini himoya qilishga emas, balki nima uchun opponentda konfliktogen vaziyat va holat vujudga kelganiga diqqatni qaratish;  o‘zida vujudga kelayotgan konfliktogenlardan qutilish va ularni faol ishlatmaslik choralarini ko‘rish;  jiddiy konfliktogenlardan bo‘lgan o‘zini ustun qo‘yish, agressiyaga moyillik, egoizmdan qutilish hamda boshqalar tomonidan ular ishlatilganda ham o‘zining konfliktli vaziyatga tortilmaslik choralarini ko‘rish. sabab bo‘lishi mumkin. Ammo to‘g‘ri yondashuv va psixologik ko‘nikmalar orqali bu holatlarni nazorat qilish mumkinligi aniqlandi. G‘azabni anglash, tan olish va sog‘lom yo‘llar bilan ifodalash shaxsiy barqarorlikni ta’minlaydi. O‘z hissiyotini boshqara olgan inson konfliktni hal qilishda ham muvaffaqiyatli bo‘ladi. Bunda muloqot madaniyati, sabr, fikrni to‘g‘ri bildirish, nafas mashqlari kabi amaliy usullar yordam beradi. Jismoniy faollik va psixologik maslahatlar ham hissiy muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. G‘azabga salbiy hissiyot sifatida emas, balki ogohlantiruvchi signal sifatida qarash kerak. Uni bostirish emas, balki to‘g‘ri yo‘naltirish — inson rivojida muhim ahamiyatga ega. Shu bois, har bir inson o‘z emotsiyalarini boshqarish ko‘nikmasini shakllantirishi va bu orqali jamiyatda ijobiy muhit yaratishga hissa qo‘shishi lozim. G‘azabni boshqarish va nazorat qilish yo‘llari G‘azab — bu inson ruhiyatining tabiiy hissiy holatlaridan biri bo‘lib, turli stressli va konfliktli vaziyatlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Bu holatni boshqarish, uni salbiy oqibatlarsiz yo‘naltirish muhim psixologik ko‘nikma hisoblanadi. G‘azabni nazorat qilish uchun avvalo inson o‘z hissiyotlarini anglay olishi kerak. O‘zida g‘azabning paydo bo‘layotganini vaqtida sezish va bu holatni inkor etmasdan tan olish muhim qadamlardan biridir. Bunda emotsional ong, ya’ni insonning o‘z ichki holatini anglay olish qobiliyati asosiy rol o‘ynaydi. G‘azab kuchaygan paytda oddiy chuqur nafas olish, tanaffus qilish yoki holatdan chiqib turish insonga hissiy jihatdan tinchlanishga yordam beradi. Bunday usullar stressni kamaytiradi va o‘zini yo‘qotmasdan fikr yuritishga sharoit yaratadi. Bundan tashqari, jismoniy faollik, masalan, sport bilan shug‘ullanish yoki yurish orqali g‘azabni sog‘lom yo‘l bilan chiqarish mumkin. Muloqotda muammolarni hal etishda ochiq va madaniyatli suhbat, fikrni to‘g‘ri ifodalash, boshqalarni tinglay olish ham g‘azabni boshqarishga xizmat qiladi. Shuningdek, ijobiy fikrlashni rivojlantirish, holatga boshqa tomondan qarash va muammoni muhokama qilish orqali ham g‘azab ustidan nazoratni saqlash mumkin. Zamonaviy psixologiyada g‘azab bilan ishlashga qaratilgan maxsus trening va mashg‘ulotlar mavjud bo‘lib, ular insonlarga o‘zini tuta bilish, stressga qarshi kurashish va emotsiyalarni boshqarish qobiliyatini o‘rgatadi. Shu yo‘l bilan g‘azabni zararli holatdan foydali tahlilga aylantirish mumkin. qilinadi. Keyinchalik umr bo‘yi nima uchun mana shunday amallarni qilganini ular tushuntirib bera olmaydi. Bunday voqealarni OAV (ommaviy axborot vositalari) orqali juda ko‘p kuzatsa bo‘ladi. Masalan, televizorda qaysi ko‘rsatuvni ko‘rishga kelisha olmagan o‘gay ona va o‘g‘il bahsi oqibatida, mast bo‘lgan o‘g‘il o‘gay onasini o‘ldirgan. Politsiyadagi tergov jarayonida o‘g‘il qaysi ko‘rsatuvni ko‘rishni istaganini eslay olmaydi. Yoki, qurilishda ishlaydigan ikki do‘st orasida bahs kelib chiqadi. Biri ikkinchisini haqoratlab, buralab so‘kadi. Bunga chiday olmagan odam uni itarib yuboradi. Do‘sti boshi bilan betonga tushadi va o‘ladi. Yana bir hayotiy voqea, qo‘shnilar orasida janjal kelib chiqadi. Janjallashayotgan qo‘shnilar yonidan o‘tib ketayotgan umuman ularga notanish odam, otilgan o‘qdan nobud bo‘ladi. Qo‘shnilardan biri qotillik uchun qamoqqa hukm qilinadi. Yosh oila, ya’ni yangi turmush qurgan eru-xotin ko‘chada ketayotgan bo‘ladi. Bir notanish yigit ularga kulib qaraydi. Er “Nimaga senga qarayapti?”- deb jahli chiqadi. Uyga kelganda aybi bo‘lmagan xotinini urib, do‘pposlaydi. Shu bilan, ko‘chada xotiniga qaragan odamni jazolaganday bo‘ladi, ammo xotini ko‘nglida urish-do‘pposlashdan so‘ng mehr qoldimi, bu masala bilan qiziqmaydi. Bu voqealar oddiy hayotdan olingan. Demak, konfliktlar hayotimizning har bir bosqichida kelib chiqishi mumkin bo‘lib, inson ulardan o‘zini himoya qilishga doim tayyor turishi kerak. Chunki konfliktlar qo‘qqisdan, odam ularni batamom kutmagan vaqtda, konflikt kelib chiqishining umuman ilojisi bo‘lmagan hollarda ham vujudga kelishi va inson hayoti va tinchligini buzishi mumkin. Konfliktlar kattalar hayotida ancha keng uchrab turadigan hodisa hisoblanadi. Chunki kattalar juda keng ravishda turli muloqotlarga kirishadi. Masalan, rahbar organlarda ishlagan odamlar hayotida ular faoliyatining 70-80 % turli ochiq-oydin yoki yashirin ziddiyatlar sharoitida o‘tadi, ularning inobatga olinmasligi, ularga bee’tiborlilik esa konfliktlarning chuqurlashib ketishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun, konfliktlarning kelib chiqish qonuniyatlari qanday vujudga kelgan konfliktning ildizlari va sabablarini tahlil qilish yo‘llari nimalardan iborat degan masalalar dolzarblik kasb etadi. Konfliktlarning kelib chiqish qonuniyatlarini o‘rganish ularni ilk vujudga kelish jarayonidayoq bilib olish va GLOSSARIY G‘azab – kuchli salbiy emotsiya; insonda adolat buzilganida, xafa yoki ranjiganida paydo bo‘ladi. Qahr – g‘azabning kuchli shakli; odatda ichki portlash yoki tashqi tajovuz bilan namoyon bo‘ladi. Konflikt – qarama-qarshi fikrlar, manfaatlar yoki hissiyotlar to‘qnashuvi; nizoli vaziyat. Emotsiya – insonning ichki ruhiy holatini ifodalovchi his-tuyg‘u, masalan: quvonch, g‘am, g‘azab. Stress – insonda tashqi bosim yoki zo‘riqish ta’sirida yuzaga keladigan ruhiy holat. Emotsional ong – insonning o‘z his-tuyg‘ularini anglay olishi va tushunishi qobiliyati. Nazorat qilish – o‘zini tutish, hissiyot yoki harakatlarni boshqarish, o‘ziga tormoz qo‘yish. Tinchlantirish – hissiy holatni barqarorlashtirish, g‘azab yoki hayajonni pasaytirish. Jismoniy faollik – sport yoki harakatlar orqali ortiqcha energiyani chiqarish va ruhiy holatni yaxshilash. Konstruktiv yondashuv – muammoni tinch, foydali yo‘l bilan hal qilishga intiluvchi uslub. Psixologik maslahat – ruhshunos tomonidan beriladigan tavsiya va yordamlar. Muloqot madaniyati – to‘g‘ri, hurmatli va ochiq gaplasha olish qobiliyati. ko‘rsatiladi. Bu bilan o‘z so‘zlarining boshqalar fikrlaridan muhimroq ekanligini ko‘rsatish, faqat o‘zi gapirishga harakat qilish, boshqalarga so‘z bermaslik orqali o‘z ustunligini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. O‘z ustunligini doimo ko‘rsatishga intilish ko‘pincha boshqalar huquqlarining kamsitilishi evaziga bo‘lishi inobatga olinmaydi. Informatsiyani yashirish. Odamlar hayotida axborot muhim rol o‘ynaydi. Axborotni yashirish kishilarda shubha uyg‘otadi. Shu bilan birga, axborotni yashirgan kishiga nisbatan ishonchsizlik vujudga keladi. Oqibatda odamlar orasi va munosabatlari buzilishi uchun asos tug‘iladi. Ayrim jamoa rahbarlari ko‘proq, jamoasidan barcha uchun muhim bo‘lgan ba’zi ma’lumotlarni yashirib, ulardan jamoani bexabar qoldirishi, masalan, shatatlar qisqarishi, mukofatlardan yoki chet elga chiqish uchun kelgan komandirovkalarni yashirishga harakat qilishadi. Birovning ustidan kulish. Birovning ustidan istehzo bilan kulish, uni mas’hara qilish agressiyaning psixologik turlaridan hisoblanadi. Birovning ustidan kulish inson huquqlarini buzishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Odatda javob bera olmaydiganlar ustidan kulgi qilinadi, yoki ana shu vaziyatda konkret o‘quvchi kulgiga nisbatan ma’lum sabablarga ko‘ra javob qaytara olmaydi. Inson ustidan kulish uning nafsoniyatiga tegadi va uzoq vaqt dilda o‘rnashib qoladi. Talabalikda mazah qilingan “semiz”lar, “omi”lar, “qishloqi”lar, “turqi sovuq”lar keyinchalik o‘z ustidan kulgan o‘rtoqlariga qarshi harakat olib borgani, yoki, “birinchi muhabbati” hamma tomonidan kulgi ostiga olingan yigitlar keyinchalik o‘z dushmanlaridan qaqshatgich qasos olgani borasidagi hayotiy misollar ko‘p. Ko‘pchilik hollarda kulgi ostida qolgan o‘quvchi qulay vaziyat poylab o‘z javobini tayyorlaydi. Aldash yoki aldashga harakat qilish. Eng ashaddiy konfliktogenlardan hisoblanadi. Yigitlar ham, qizlar ham o‘zlarini aldashga yo‘naltirilgan harakatlarni kechira olmaydilar. Odatda aldash orqali yuzaga kelgan xissiy-emotsional holat juda uzoq vaqt ongda saqlanib qoladi hamda umr bo‘yi konfliktogen rolini o‘ynab keladi. Aldash orqali odam yuragida yuzaga kelgan alam ko‘p hollarda umuman yo‘qolmaydi va o‘chib ham ketmaydi. Bu alam bot-bot odamlar orasiga Pul qarz so‘rash. Eng keng tarqalgan konfliktogenlardan hisoblanadi. Pul qarz so‘rash pul so‘rayotgan odamda noxush his-tuyg‘ularni uyg‘otadi. Ammo unga qarz berilganda ham, konflikt kelib chiqishi mumkin. Chunki bu qarz o‘z vaqtida qaytariladi-mi, yo‘q-mi, ma’lum emas. Qarz bilan sinash ko‘p hollarda qarindoshlar, do‘stlar, birodarlar orasini buzib yuboradi. 2. Agressiyaga moyillik. Ko‘pchilik agressiyaga moyillikni faqat yigitlarga xos xususiyat deb biladi. Aslida unday emas. Agressiyaga moyillik ham yigitlarga, ham qizlarga xos xususiyatdir. Ammo yigit va qiz agressiyasi hamda uning qanday ifodalanishi orasida juda katta farq mavjud. Yigitlar agressiyasi o‘zini ochiq ifoda qiladi. Yigitlar agressiyasi o‘zi uchun ko‘proq jismoniy kuch ishlatish shaklini tanlab oladi. Qizlar agressiyasi esa ochiq ifodalanmaydi. Ular orqavorotdan, asta, bilintirmay, zimdan harakat qiladi. Ularni “Sen shu ishni qilding” deb ushlab olish juda qiyin kechadi, chunki qizlar ko‘proq psixologik agressiyani tanlashadi va ishlatishadi. O‘z opponentini psixologik ezish, uni tahqirlash, unga bepisand munosabatda bo‘lish qizlar agressiyasining shakllari hisoblanadi. Yigitlar agressiyasi darrov o‘zini namoyon etadi. Urish, jismoniy tazyiq, turtish, bir tushurish, bo‘g‘ish, jismoniy harakatlarni cheklash, do‘q qilish, shantaj – bular yigitlar ko‘proq qo‘llaydigan agressiya turlari hisoblanadi. Qizlar agressiyasi keskin ish tutmaydi, asta, zimdan ish tutadi. Ko‘pchilik hollarda qizlar agressiyasi oiladagi a’zolarga nisbatan qo‘llaniladi. Birovni kamsitish, ruhiy ezish, o‘z kayfiyatini birovni ezish oqibatida normallashtirish, “kulib turib, jonini olish” qizlar agressiyasi hisoblanadi. Qizlar urmasdan turib, boshqa insonni juda katta ruhiy tanglik holatiga olib kirib qo‘yishi mumkin. Bir qaraganda yigitlar agressiyasi ochiq namoyon bo‘lganligi uchun bezarardek ko‘rinadi. Aslida har ikki tur agressiya ham juda yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yigitlar agressiv munosabati oqibatida opponent tomon qattiq jismoniy jarohat olishi mumkinligi ayon. Qizlar agressiyasining keng tarqalgan oqibatlaridan biri, bu – depressiyadir. Depressiyaning oqibatlari ham insonga juda katta tashvishlar olib keladi. Depressiya holatiga chuqur kirib ketgan odam ko‘p hollarda o‘z joniga suyiqasd qilishi mumkin. Agressivlikka moyillikning oldini olish ta’lim va tarbiya, Afsuski, birovning g‘azabi qo‘zg‘ayotganligini yoki o‘zimizning g‘azabimiz chiqayotganligini bir oldindan reja bilan ayta olmaymiz. G‘azab avval odamning ichida to‘planadi, uning fikrlarida mana shu hissiyotlar ustunlik qila boshlaydi. Agar vaziyat qo‘lga olinmasa, g‘azab dilisiyohlilik bilan tugashi mumkin. Boshqalarning g‘azabi qo‘zg‘ayotganligini bilish uchun mana shu insonni juda yaxshi o‘rganish, uning tana harakatlari, ovozi, mimikasiga juda katta e’tibor bilan qarash lozim bo‘ladi. Bir-ikki daqiqadan so‘ng g‘azabi oshib-toshib ketishi mumkin bo‘lgan odam tashqi ko‘rinishidan tamoman tinch ko‘rinishi mumkin. Ammo uning ichki hissiyotlarida agressiv holat vujudga kelgan va u to‘planayotgan bo‘ladi. Agressiv holatning nechog‘li kuchli darajada to‘planishi uning portlashiga olib keladi. Ba’zilar g‘azab qo‘zg‘atadigan vaziyatdan o‘zlarini olib qochadilar. Chunki ularning tinchligini hech kim va hech narsa buzmasligi lozim. Ammo shunga qaramay insonni o‘z g‘azabini jilovlay olish ko‘nikmalariga o‘rgatish va undan unumli foydalanish mumkin. G‘azab bizni “o‘ldiradimi?” G‘azab, jahl, qahr kabi psixologik holatlar aynan konfliktli vaziyatlarda ko‘plab vujudga kelishi uchun katta imkon bo‘ladi. Tomonlar to‘qnashuvining psixologik-ruhiy natijasi, o‘zga tomonga nisbatan qo‘qqis shakllangan his-tuyg‘u, o‘zini muhofaza qilish, yoki o‘zga odamga bosim va taz’yiq o‘tkazish usuli sifatida g‘azab, jahl, qahr konflikt vaziyatlarning odatdagi hamrohi hisoblanadi. - “O‘lib bo‘ldim-ku?! Yana nima kerak o‘zi sizga?!” Shunday jumlalarni ishlatishganini hech eshitganmisiz? Mana shu jumlalarni yana bir bor eshitayotganingizda, ularni ishlatayotgan odam, ya’ni onangiz, otangiz, ustozingiz, o‘rtog‘ingiz, do‘stingiz, dugonangiz, yaqinlaringizga e’tibor bilan bir qarang. Odatda, bunday so‘zlarni ishlatishga majbur bo‘lgan odam his-tuyg‘ulari nihoyat darajada taranglashgan, u psixologik charchagan va tang ahvolda, bunday odam o‘z ichki tuyg‘ularidan qayga qochishni, ularni qanday qilib jilovlab olishni bilmayotgan odam bo‘ladi. Psixologik tang ahvoldagi odam o‘zining mana shu holatini har doim ham o‘zi to‘g‘ri anglayvermaydi. Shu bois, mana shunday hammaga axborot berib o‘tadi. Kelinining uddaburon emasligidan muntazam noliydi. Kelin o‘zicha eziladi, yaxshi kelin bo‘lishga astoydil harakat qiladi, ammo unda tajriba yo‘q. Kelin qaynonaga o‘zining ahvoli haqida gapirishdan qo‘rqadi. “Ular meni tushunmaydi, o‘zim aybdorman”, deb o‘ylaydi. Asta-sekin turli qochirim gaplardan zerikkan kuyov ham kelinni ovqat pishira olmaslikda ayblay boshlaydi. Aslida kelin ovqat pishirishni bilmasa ham, yaxshi inson bo‘lishi mumkinligi hech kimning aqliga kelmaydi. Kelin – ovqat pishirishi shart! Vassalom. Mazkur axborot, ya’ni kelinning qo‘li shirin emasligi atrofdagilar ongiga singib boradi. Kelin esa ovqat pishirishni astoydil o‘rgana boshlaydi. Shu bois, kelin ancha yaxshi ovqat pishira boshlaganini ular sezishmaydi. Kelin esa yangi oiladagi yaqin qarindoshlardan o‘ziga nisbatan yaxshi muomala kutadi. Biroq, uning asta yaxshi pazanda bo‘lib qolganini xech kim kelinga aytmaydi va bildirmaydi. Uning peshonasiga umrbod “ovqat pishirishni bilmagan kelin” muhri bosilib bo‘lingan va uni o‘chirishning ilojisi yo‘q. Kelinning ko‘nglida qaynonaning muntazam ayblari asosida konfliktogen lar haddan ziyod ortadi, ular yig‘ila boshlaydi. Izza bo‘lgan kelin qalbi har qanday axborotlarni passiv va salbiy tarzda qabul qilishga qo‘nikib boradi. Qaynona kunlarning birida, yana bir marta, qaynotasi, qarindoshlar va kelinning o‘zi oldida, uning ayblari haqida gap boshlaganda, qaynona konfliktogenlari kelin konfliktogenlari bilan to‘qnashib, kelin qalbida emotsional portlash yuz beradi. Mazkur emotsional portlash hammani dovdiratib qo‘yadi. Kim aybdor, kim haqligiga o‘rgangan odamlar darrov o‘zini oqlashga o‘tishadi. Bir tomonda kuyov - o‘z xotini va o‘z onasi o‘rtasida kimning yonini olishni bilmaydi. Qaynota, kelindan ko‘ra, o‘z xotiniga ko‘proq ishonadi. Har holda kelinning qo‘li shirin emasligi ayon. Natijada, oila hayotiga “rejali ravishda kiritilayotgan, tarbiyalanayotgan va o‘stirilayotgan” janjal - konfliktogenlarning haddan ziyod ortishi oqibatida kutilmagan holda kirib keladi. Aslida mazkur holatda oilaviy janjalni “kutilmagan” deyish noo‘rin, chunki adolatsizlik adolat o‘rnatilishini talab etadi. Haddan ziyod yerga urilgan insono‘z haqqi va huquqlari uchun kurasha boshlaydi. MUNDARIJA. KIRISH. 1. Konfliktli vaziyatlarda g‘azab va qahrning namoyon bo‘lishi 2. Konflikt inson hayotining ajralmas tarkibi sifatida: K onfliktogеnlar 3. Konfliktli vaziyatda g’azab va qahr XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR shu normalarga rioya qilmaydi. Eng qiyin bo‘lgan narsalardan biri, o‘zingni juda qattiq hafa qilgan odamni kechirish hisoblanadi. Ayb qilgan odamni kechirish lozimligi hamma dinlarda uqtiriladi. Xristian dinida “sening bir yuzingga urgan odamga, ikkinchi yuzingi tut”, deb aytiladi. Islom dinida muqaddas bayramlarda dushmanlar bir-birlarining gunohlaridan o‘tishi lozimligi tayinlanadi. Ammo real hayotda birovning aybidan kechgan odamlar juda kam topiladi. Shu bois, o‘zbek xalqi “kechirimli bo‘lish mardning ishi” deydi. O‘zini muhofaza qilish insondagi tabiiy va eng kuchli instinktlardan hisoblanadi. Shu sababli odamlar zarracha bo‘lsa ham o‘ziga zarar bo‘lmaslikka urinadi. Konfliktogenlar eskalatsiyasi yuzaga kelmasligi uchun:  konfliktogenlarning o‘zingiz va atrofdagilar yuragida yig‘ilishiga yo‘l qo‘ymaslik;  konfliktogenlar vujudga kela boshlaganda esa, ulardan o‘z fikri va ongini ozod qilish yo‘llarini qidirish; o‘zimizda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan konfliktogenlar boshqalar ko‘nglida ham yuzaga kelishi mumkinligini nazarga olishimiz darkor. Mana shu natijalarga erishishda konfliktogenlarsiz muomala yuritish qoidalari qo‘l keladi: 1. Konfliktogenlardan foydalanmang, ularni o‘z vaqtida, ildiz otib ketmasidan yo‘qotishga harakat qiling. 2. Konfliktogen bilan to‘qnashganda unga o‘zingizdagi konfliktogen bilan javob qaytarmang. 3. Konfliktogen bilan munosabat bildirayotgan odamga, shuningdek umuman har qanday suhbatdoshingizga empatik (birovning xis-tuyg‘ularini anglash asosida) munosabat bildiring. Empatik munosabat o‘rnatish uchun suhbatdoshingizga xush keladigan mavzularni tanlang, unga komplimentlar ko‘rsating, kulib gaplashing, uning so‘zlarini diqqat bilan eshiting v.h. 4. Imkon qadar ko‘proq ijobiy his-tuyg‘ular ulashing. Konfliktogenlar maxsus garmonlar natijasi hisoblanadi. Agar o‘zingizning kayfiyatingizni yaxshilik sari yo‘naltirsangiz, konfliktogenlarni yengishga imkon tug‘iladi. Konfliktogenlar Inson hayoti davomida turli xil ijtimoiy vaziyatlarga duch keladi. Ayniqsa, turli fikrlar, qarama-qarshiliklar va tushunmovchiliklar sababli yuzaga keladigan konfliktli vaziyatlar hayotimizning ajralmas qismidir. Bunday holatlarda inson hissiyotlariga, ayniqsa, g‘azab va qahr kabi kuchli emotsiyalarga berilishi mumkin. G‘azab va qahrning nazoratsiz ifodalanishi salbiy oqibatlarga olib keladi, shu sababli bu emotsiyalarni o‘rganish va boshqarish usullarini aniqlash dolzarb masala hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda jamoa ichidagi nizolar, oilaviy tushunmovchiliklar, maktab va ish joylaridagi kelishmovchiliklar soni ortib bormoqda. Bunday holatlarda g‘azab va qahr hissiyotlari insonlar o‘rtasidagi munosabatlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli konfliktli vaziyatda g‘azab va qahrning qanday shakllarda namoyon bo‘lishi, ularni boshqarish usullari hamda ijtimoiy muvozanatni saqlashdagi ahamiyatini chuqur o‘rganish bugungi kunda nihoyatda muhimdir. Kurs ishining maqsadi. Konfliktli vaziyatlarda insonlardagi g‘azab va qahr emotsiyalarining psixologik xususiyatlarini aniqlash, ularning sabablari va oqibatlarini tahlil qilish hamda ularni boshqarish yo‘llarini o‘rganish. Kurs ishining vazifalari 1. G‘azab va qahr tushunchalarining psixologik mazmunini aniqlash. 2. Konfliktli vaziyatlarda ushbu emotsiyalarning qanday shakllarda namoyon bo‘lishini tahlil qilish. 3. G‘azab va qahrning ijtimoiy munosabatlarga ta’sirini o‘rganish. Kurs ishiniong ob’ekti. Inson shaxsining emotsional holatlari va ijtimoiy munosabatlari. Kurs ishining predmeti. Konfliktli vaziyatlarda yuzaga keladigan g‘azab va qahr emotsiyalarining sabablari, ko‘rinish shakllari va ularni boshqarish mexanizmlari. tinch va osuda hayotga intilib yashaymiz. Shu bois, bizga organizmimiz ishlab chiqarishga odatlangan miqdordagi adrenalin moddasi zarur emas. Ammo aynan biz havotirlanganda, g‘azablangan, jahlimiz chiqqanida, umuman biror-bir favqulodda tang vaziyatga kirib borganimizda organizmimizda adrelalin ishlab chiqariladi va u keragidan ortiq miqdordagi adrenalinga to‘yinadi. Uning keragidan ortiqligi sababli adrenalinning bu hajmini bizning tanamiz to‘la hazm qila olmaydi. Adrenalin moddasining organizmdagi keragidan ortiq holati vujudga keladi. Adrenalinning organizmdagi muntazam mavjudligi esa inson yashash tarziga, uning salomatligiga o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkaza boshlaydi. Adrenalin g‘azab jarayonida o‘ziga hos o‘zgarishlarni amalga oshiradi. G‘azab jarayonida tanamiz harorati ko‘tariladi. Bizning tana qon bosimimiz undagi qon miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. G‘azablanganda qon miqdori ko‘payadi va venalarimiz devorlariga uning kuchli bosimi ta’sir eta boshlaydi. Tomirlar devorlari qon bosimi bilan kurasha boshlaydi. Qon bosimining kuchli bosimiga qarshi ular turib berishi lozim bo‘ladi. Ammo inson muntazam g‘azablanaversa, qon tomirlariga bo‘lgan tahdid va bosim ham kuchayib boradi. Natijada, tomirlar devorlari yemirila boshlaydi. Yosh organizmda yemirilgan tomir devorlarini maxsus ishlab chiqiladigan xolesterin moddasi tiklash uchun ishlatiladi. Tomir devorlarini qayta tiklash maqsadida xolesterin moddasi ko‘proq ishlanadi. Ammo yosh o‘tgan sayin ortiqcha xolesterin tomir devorlarida to‘plana boshlaydi. Organizmda moddalar almashuvi buziladi. U organizmning yog‘ yig‘ishiga, qon tomirlarining og‘irlashib qolishiga, tomir devorlarining bir tekis bo‘lmasligiga olib keladi. Oxir oqibatda – tomir-yurak sistemasi kasalliklarining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Qon tomiri xolesteringa to‘lib ketib, shu asosida qon bosimi kuchayib ketsa, yurak xurujlari vujudga kelishi mumkin bo‘ladi. G‘azab, jahl, qahr kabi hissiyotlar esa mana shunday holatlarning kuchayib ketishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. G‘azab va jahl oshqozon yarasi, doimiy bosh og‘riqlari, rak, yurak-qon sistemasining turli kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkinligi ilmiy isbotlangan. Shu bois – eng avvalo tinchlaning. O‘z g‘azab, jahl va qahringizni yengib o‘tishga o‘rganing. Ularni jilovlay biling. Ularning o‘z va o‘zgalar salomatligiga rahna solishiga yo‘l qo‘ymang. Inson oldini olish choralarini ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Konfliktning kelib chiqish sabablarini tahlil qila olish esa, vujudga kelgan konfliktning to‘g‘ri yechimini topishga qo‘l keladi. Tahlillarga ko‘ra, qariyib 80 % konflikt ishtirokchilarining mojaroga moyilligi aniqlangan. Bu odamlardagi o‘ziga xos psixik tushuncha bo‘lib, konfliktni kelib chiqishida konfliktogenlar muhim rol o‘ynaydi. Konfliktogen – konfliktga bo‘lgan layoqatni anglatadi, ya’ni ziddiyatga moyillikdir. Konfliktogenning mazmuni shuki, biz o‘zimiz gapirayotgan gapga u qadar e’tibor qaratmaymiz, ammo boshqa gaplarga shu qadar e’tibor beramizki, unga jiddiyroq tus berishga xarakat qilamiz. Insonni shaxsiy psixologiyasi shundayki, u tashqi noxush psixologik ta’sirga nisbatan ixtiyorsiz, o‘zi bilmagan holda himoyaga kirishadi. Konfliktning dastlabki bosqichida bu hissiyot insonning istak va mayliga bo‘ysinmagan holda ixtiyorsiz ravishda ishga tushadi. Konfliktga kirishish davrida o‘z-o‘zini himoya qilish natijasida konfliktogenlar eskalatsiyasi, ya’ni konfliktni keng qamrovga yoyilishi kuzatiladi. Konfliktni kelib chiqish sabablarini bilmaslik va uni hal etishga kirishmaslik oqibatida, uni qamrovi kengayib boradi va bunda “zo‘r himoya – bu xujum» degan psixologik aqida ustuvorlik qiladi. Natijada: Konflikt javob-javob, konfliktogen-konfliktogen “konfliktogen sxemasi” vujudga keladi. Bu sxema konfliktni kelib chiqish sabablarini ko‘rsatib, insonlardagi “Men”ning ustunligi asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Konfliktogenlarni mazmun-mohiyatiga ko‘ra quyidagi shakllardan biriga kiritishimiz mumkin: 1. Barchadan ustun bo‘lishga intilish. 2. Tajovuzkorlikni namoyon qilish. 3. Xudbinlikni (egoizm) namoyon qilish. Barchadan ustun bo‘lishga intilishda insonda: ko‘ngilchan bo‘lish; manmanlik qilish; o‘ziga yuqori baho berish; ishonish; majburlash; suhbatdoshini yakson Bu vaziyatdagi konfliktogenlar “Hamma o‘g‘il bolalar – rostgo‘y”, “Hamma qizlar – yolg‘onchi”, “Hamma – o‘g‘ri”, “Bo‘ldi gapingni to‘xtat...”, “E, bugungi yoshlar buzilgan...”, “E, kattalar hech narsaga tushunmaydi..” kabi kirish so‘zlar bilan ham anglashiladi. Masalan, yoshlarni qiziqtirgan musiqa, kiyim, moda, o‘zini tutish, salomlashish kabilar kattalarning jig‘iga tegishi mumkin. Bunday fikrlar ochiqchasiga bildirilganda, yoki ularni bola tafakkuriga majburiy kiritishga urinilganda, yoshlar o‘z ota-onasidan ma’lum axborotlarni yashirishga tushadi, yoki o‘z odatlarini himoya qilish yo‘lini tutadi. O‘z maslahatlari va fikrlarini majburiy singdirish va qabul qilinishiga harakat qilish. Odatda, maslahat faqat mana shu maslahat so‘ralgan taqdirdagina berilishi lozim. Ammo ko‘pchilik hollarda biror muammo muhokama qilinayotgan bo‘lsa, o‘zini katta tutgan odam, yoki yoshi ulug‘roq odam, albatta maslahat qila boshlaydi. Maslahatni esa yo qabul qilish, yoki uni inkor qilish mumkin. Maslahat qabul qilinsa, uni bergan odam xursand bo‘ladi, maslahat ochiqchasiga inkor etilsa, uni bergan odam, eng salbiy munosabatda, “Meni mensimadi, gapimga kirmadi” deyishi mumkin. Masalan, tajribasiz yosh o‘qituvchi o‘quvchilariga avtoritar uslubda yondashgan holda, har doim o‘z topshiriqlarini majburiy bajarishga va buyrug‘ona fikrlarini o‘quvchilarga singdirishga harakat qilishini “tarbiyalash” xususiyatiga kiritadi. Yoki, qaynonaning qanday uy tutish lozimligi bo‘yicha o‘z kelinini niqtab turishi ham “tarbiyalash” xususiyatiga kiritiladi. Suhbatdosh so‘zlarini bo‘lish. Suhbat faqat bir tomonning emas, balki ishtirok etayotgan har ikki tomonning muloqoti hisoblanadi. Ammo ko‘pchilik hollarda ba’zi odamlar faqat o‘z tuyg‘ularini gapirishga e’tibor qilib, o‘zga odamni eshitishga sabr-qanoat qilishmaydi. Boshqa tomon ham o‘z fikrlarini bildira boshlasa, uning so‘zlari keskin bo‘linadi, “A, nima deding...” deb eshitilmaydi, o‘z hamsuhbatiga e’tiborsizlik ko‘rsatiladi. Masalan, avtoretar uslubda boshqaruvchi fakultet dekani faqat gapiradi-yu, o‘qituvchi o‘z fikrini bildira olmaydi. O‘qituvchining o‘z fikri borligi inobatga ham olinmaydi. Yoki avtoretar uslubda boshqaruvchi kafedra mudiri gapiradi-yu, o‘qituvchi o‘z fikrini bildirishga urinsa, “Nima, siz menga aql o‘rgatmoqchimisiz?!” qabilida agressiya bilan munosabat insonni kurash, ziddiyat va nizoga yo‘naltiradi. Bu esa organizmda adrenalinning ko‘payishiga olib keladi. Adrenalin konfliktogen bilan qo‘shilib, g‘azab, jahl, agressiyaning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Odamning qattiq g‘azablanishi ko‘p adrenalinni keltirib chiqaradi. Uning inson salomatligiga bo‘lgan juda katta salbiy ta’siri mavjud. Ammo chiroyli suhbat inson organizmida“baxt garmonlarini” yuzaga keltiradi. Shundan foydalanishga harakat qiling. Konfliktogenlarning ko‘pchiligini kuyidagi turlarga ajratish mumkin:  o‘zini ustun qo‘yish;  agressiyaga moyillik;  egoizm. 1. O‘zini ustun qo‘yish quyidagi amallarda namoyon bo‘ladi. O‘zini ustun qo‘yishning ochiq ko‘rinishlari: buyruq berib gapirish, tahdid qilish, birovni niqtab turish, salbiy munosabatlar, tanqid, ayblash, birov ustidan kulish, istehzo, piching, kesatiq. Yashiringan ustun qo‘yish hollari: tashqi ko‘rinishdan yaxshi munosabat sifatida qabul qilsa bo‘ladigan ustunlik. “Tinchlaning”, “Aqlli odamsiz-u, ammo...”, “Hayronman, nimaga hafa bo‘lasiz...”, “Shuni ham bilmaysizmi?!”, bu vaziyatlarda tashqi qo‘rinishdan mayin ohang tanlansa ham, bu holat konfliktogen holat sifatida baholanadi. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchiga “Nihoyat darsni bajarib kelibsan-da”, - deydi. O‘quvchi hafa bo‘ladi. U “Nima hech qachon dars bajarib kelmaganmanmi?!”, - deb o‘ylaydi. Maqtanchoqlik: o‘z marralari va yutuqlari haqida ko‘pirib gapirish, shu bilan birga o‘zgalar marralarini pastga urish, ularni “o‘z o‘rniga qo‘yib qo‘yish” istagi. Qat’iylik, fikr va qarashlar keskinligi: o‘z fikrlarining to‘g‘riligiga haddan ziyod ishonish, qarashlarni bildirishdagi keskinlik, faqat o‘zi to‘g‘ri so‘z ayta olishi mumkinligiga ishonch, birovlar fikrini o‘ylab ham ko‘rmaslik, “Bizning og‘aynimiz guruh sardori bo‘lganlar-da, shuning uchun o‘zlarini juda aqlli deb biladilar...”, “Hamma narsani bilaman deysiz-u, oddiy masalanihal qilishga yordam berolmaysiz...”, “Faqat bilog‘onlik qilasiz, o‘rtoqlaringiz fikrini eshita olmaysiz...”, “Sen nimani bilarding...” qabilidagi so‘zlarni ishlatish. Konfliktogen larning ayyorligi shundaki, biz o‘zimizning so‘zlarimiz va amallarimizga emas, balki bizga aytilgan boshqa odamlarning so‘zlari va amallariga ko‘proq e’tiborliroqmiz. Boshqa odamlarning so‘zlaridagi intonatsiya, mimika va ma’no bizga uning bizga nisbatan munosabati haqidagi axborot, ya’ni ma’lum informatsiyani bildiradi va beradi. Ammo o‘zimiz birovlarga so‘z aytganimizda, har doim ham, so‘zlar ma’nosi nimani anglatmoqda, bizning mimikamiz, ovozimiz, qo‘l harakatlarimiz, intonatsiyamiz yana qanday qo‘shimcha axborotni birovlarga uzatayotganligiga e’tibor bilan qaramaymiz. Ko‘pchilik hollarda bu narsa intuitiv tarzda kechadi. Demak, biz boshqalardan kelayotgan informatsiyani diqqat bilan filtrlaymiz, o‘zimiz jo‘natayotgan informatsiyani esa – filtrlamasdan, to‘g‘ri jo‘natamiz. Shu nuqtai nazardan, hammamiz o‘zgalardan kelayotgan axborotga emotsional yondoshamiz, o‘zimizdan ketayotgan informatsiyani esa ko‘proq shundayligicha, ya’ni boricha jo‘natamiz. Ba’zan xotin-qizlar haqida “Ayollar o‘zi aytgan gaplarga diqqat qilmaydi, ammo o‘zi haqida boshqalar aytgan so‘zlarni diqqat bilan eshitadi”, deyiladi. Ammo aslida biz hammamiz shunday qilamiz. Bu holat, o‘z manfaatlarini muhofaza qilishga qaratilgan intuitiv himoyaning natijasi hisoblanadi. Ammo birovlarning manfaatlarini ham muhofaza qilish, yoki hurmatlash lozimligi hayolimizga ham kelmaydi. Demak, konflikt vaziyat - biz jo‘natayotgan va qabul qilayotgan axborotlar orasidagi xissiy-emotsional hamda psixologik muvozanat buzilganda yuzaga keladi. Ana shunday hayotda uchrab turadigan konfliktogen vaziyatlar chuqur ziddiyatlarning kelib chiqishini ta’minlashi mumkin. Konfliktogen lar ko‘payib, ular majmuaga aylanganda, konflikt tug‘iladi. Konfliktogenlar eskalatsiyasi qonuniy ravishda konfliktga olib keladi. Bizga kelayotgan axborotlar konfliktogenlar bilan to‘lgan bo‘lsa, biz unga tabiiy ravishda o‘zimizdagi konfliktogenlar bilan javob beramiz. Talabalar o‘rtasida turmush qurgan yangi kelinlar bo‘lganligi sababli, kelinlar hayotidan bir misol: faraz qiling, oila. Qaynona va kelin. Kelin yangi tushgan. Hali oilaning tartiblarini yaxshi o‘zlashtirmagan hamda ovqat pishirishni bilmaydi. Bu borada qaynona erinmay 2. Konfliktli vaziyatda g’azab va qahr Go‘zal xulq - qahr va g‘azab kelganida bilinadi? Qahr va g‘azabiga g‘olib bo‘lgan odam o‘z rohatini ta’min etadi. Muloyimlik daraxtini ekkan kishi salomatlik mevasini teradi. Inson g‘azabini yengmagunicha, qalbidagi yomonlik vas-vasalaridan qutulib, komil inson bo‘la olmaydi. Yomon qalbni to‘g‘rilash niyat va amalga bog‘liqdir. Kishi nafsi hoxishi va ehtirosini yengmagunicha saodatga erishmas. G‘azabini yengmagan, ahloqini yo‘qotadi. Misol: bir kishi kelib, Allohning rasuliga (s.a.v.)dediki: - Yo rasulalloh, menga nasihat qiling. - G‘azablanma! – dedilar. - Menga nasihat qiling, - deb yana so‘radi. - G‘azablanma! – dedilar. Nasihat qilishni uchinchi marotaba yana so‘radi. Yana dedilarki: - G‘azablanma!!! - Ey ko‘ngil! Sen g‘azabingni jilovlay olasanmi? G‘azab kelganda ota- onaga qarab ham baqiradiganlardan emasmisan? G‘azab kelganda xotini, farzandlarini uradigan johildorlardan emasmisan? G‘azab kelganda do‘stidan ham kechib yuboradigan nomardlardan emasmisan? O‘ylab ko‘r: ehtimol, bir marta bo‘lsin, ota va onangga qattiq gapirgandursan, xotining, farzandlaring, do‘stlaringdan qay birinidir jahl ustida ranjitgandursan. Endi sen buning uchun g‘azabingni bahona qilma. G‘azabni yenga olmagan o‘zingni aybla! Aybla-da, tavba qil! Tavbaning qabul bo‘lish shartini unutma: bu hol endi qaytarilmasligi kerak! Qaytarilsa, tavbang qabul bo‘lmas. “Tavba” - inson o‘z hayotining jarayonini, faoliyatini, yo‘nalishini, yashash tarzini yaxshi tomonga o‘zgartirishdir. Nima uchun bizning g‘azabimiz qo‘zg‘aydi? G‘azabdan o‘zini tinchlantirish mumkinmi? Har birimiz o‘zimizni o‘rab turgan voqea-hodisalarga turlicha munosabat bildiramiz. Masalan, ba’zilar hind filmlarini miriqib ko‘radilar, ba’zilar ularni umuman yoqtirmaydilar. Ba’zilarga blokbasterlar bo‘lsa bas, FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Siyosiy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent, 2020. 3. “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish to‘g‘risida” Prezident qarori. PQ–3775-son, 2018-yil 14-iyul. 2. Asosiy adabiyotlar: 1. M.T.Axmedova Pedagogik konfliktalogiya o’quv qo’llanma. 2. Karimova Z. “Psixologiya asoslari”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 3. G‘aniyeva N. “Ijtimoiy psixologiya”. – Toshkent: Fan, 2020. 4. Ergashev I. “Shaxs va emotsional muvozanat”. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2019. 5. Shamsieva M. “Emotsiyalar va ularni boshqarish metodlari”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. 6. Tolstoy L. “Inson psixologiyasi”. – Moskva: Eksmo, 2018. 7. Paul Ekman. “Emotions Revealed”. – New York: Times Books, 2003. 3. Internet saytlar: 1. www.ziyonet.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.psychologytoday.com 4. www.unicef.org 5. lex.uz XULOSA Inson psixikasi juda murakkab va ko‘p qirrali tizim bo‘lib, unda har xil hissiy holatlar, kayfiyat va emotsiyalar doimiy harakatda bo‘ladi. Ayniqsa, g‘azab va qahr kabi kuchli emotsiyalar insonning ruhiy holatiga, xatti-harakatlariga va atrofdagi insonlar bilan bo‘ladigan munosabatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Hayotda har bir inson o‘zini noxush yoki nizoli vaziyatda topgan — bunday holatlarda inson hissiyotlari ayniqsa kuchli namoyon bo‘ladi. G‘azab — bu tabiiy va normal holat, lekin u nazoratdan chiqsa, salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli ushbu hissiyotlarni chuqur tahlil qilish va ularni boshqarish usullarini o‘rganish dolzarb masalalardan biridir. Bugungi tezkor, raqobatli hayot tarzida insonlar turli ijtimoiy guruhlar — oila, jamoa, ish muhitida doimiy muloqotda bo‘ladi. Bu muloqot jarayonida kelishmovchiliklar, tushunmovchiliklar, adolatsizlik holatlari ro‘y berishi mumkin. Aynan shunday holatlarda g‘azab va qahr kabi emotsiyalar yuzaga keladi. Ba'zida bu emotsiyalar tashqi tajovuz, shaxslararo ziddiyat, zo‘ravonlik yoki ijtimoiy munosabatlarning buzilishiga olib keladi. Shu sababli bu mavzuni nafaqat nazariy, balki amaliy nuqtai nazardan o‘rganish juda muhim. Psixologiyada g‘azabni to‘g‘ri anglash, uni sog‘lom tarzda ifoda etish va boshqarish muhim kompetensiyalardan biri sifatida qaraladi. Mazkur kurs ishida konfliktli vaziyatlarda g‘azab va qahrning paydo bo‘lish sabablari, ularning ko‘rinish shakllari, inson psixikasiga va ijtimoiy munosabatlarga ta’siri tahlil qilinadi. Shuningdek, ushbu holatlarni boshqarish, ularni nazorat qilish yo‘llari ham ilmiy va amaliy manbalar asosida ko‘rib chiqiladi. Ushbu mavzuni o‘rganish natijasida shaxsiy va ijtimoiy hayotda stressga bardoshlilik, emotsional nazorat va sog‘lom muloqot madaniyatini shakllantirish imkoniyatlari kengayadi. Bu esa jamiyatda sog‘lom psixologik muhitni yaratishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, g‘azab va qahr insonning tabiiy emotsiyalari bo‘lib, ular asosan stressli va konfliktli vaziyatlarda yuzaga chiqadi. Bu emotsiyalar boshqarilmasa, insonlararo munosabatlarda jiddiy muammolarga Agar inson konfliktning ilk qadamlaridanoq, “mana, konfliktning birinchi xususiyatlari boshlandi, ular nima oqibatlarga olib kelishi mumkin, kel, ulardan aql bilan o‘zimni omon saqlab qola qolay”, desa, demak, u konflikt vaziyatlarga to‘g‘ri munosabat bildirgan bo‘ladi. Chunki, ziddiyatni boshlayotgan odamning bir, ikki daqiqadan so‘ng emotsional-psixologik kayfiyati umuman o‘zgarishi mumkin, boshqa emotsional-psixologik kayfiyatda u o‘zini batamom boshqacha tutishi mumkin. Shu bois, ko‘pchilik oilalarda, erining qo‘li yengilligini bilgan xotinlar erining jahli chiqsa, hech bo‘lmaganda qo‘shnining uyiga chiqib, jon saqlaydi. Chunki, bir-ikki soatdan keyin, eri o‘ziga kelganida, balki u o‘z xotinini urganligiga ichida achinar... Konfliktli vaziyatlarning kelib chiqishida biz bilishimiz zarur bo‘lgan narsa shuki, konfliktlarning kelib chiqishida “ konfliktogen” lar juda muhim rol o‘ynaydi. Konfliktogen – konfliktga imkon beruvchi, konflikt uchun sharoit yaratuvchi sifatida tarjima qilinadi. Konfliktga olib kelishi mumkin bo‘lgan so‘zlar, amallar yoki harakatlar konfliktogen deb ataladi. Bu ta’rifda muhim bo‘lgan so‘zlardan biri “mumkin bo‘lgan”dir. Chunki u konfliktogenlarning havfini, ularning ichki tahdidini to‘g‘ri belgilab beradi. Konfliktga olib kelishi aniq bo‘lmagan, ya’ni konfliktga olib kelishi “mumkin bo‘lgan” narsalar ziddiyatga nisbatan uyg‘oqligiz va sezgirligingiz, ogohligingizni tinchlan tirib, sizni aldab qo‘yishi mumkin. Tanishingizga nisbatan har doim salom-alikni quyuq qilsangiz-u, bir marta o‘z ishlaringiz bilan o‘ylanib, unga har doimdagidek e’tibor qaratmasdan, oddiy “Salom?” deb o‘tib ketsangiz, u sizdan qattiq hafa bo‘lib qolishi mumkin. “O‘zini katta tutyapti, behurmatlik qildi, nima men uning arpasini xom o‘rdim-mi?! Salom bermasa o‘ziga?! Ja, katta ishga o‘tdim deb, dimog‘i ko‘tarilib ketibdi-mi?....” Orada noqulay ahvol kuzatiladi. Keyingi gal u siz bilan sovuq, rasmiy muomala qiladi. Endi siz o‘ylanasiz. “Nima bo‘ldi bunga?! Nimaga o‘zini bunday tutyapti?! Xuddi men bilan urishib qolganday.. Uni hafa qilmovdim, shekilli...” Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Ularning barchasini umumlashtirgan narsa shundaki, insonlararo konfliktogenlarning to‘qnashuvi konfliktga olib kelishidir. Agar siz hayotingizda ro‘y bergan biror konfliktni mana shunday tarzda tahlil qilsangiz umumiy ssenariy o‘xshash bo‘lganligiga iqror bo‘lasiz. Yuqoridagi oilaviy muojaroning xususiyati shundaki, unda na qaynona, na kelin, na boshqalar mana shu holat juda qattiq ziddiyatga olib kelishini tushunmaganlar, yoki bilmaganlar. Qaynona “Kelinni tarbiyalayapman” deb o‘ylagan, kelin “Men rosa harakat qilyapman” deb o‘ylagan. Ularning ikkalasi ham, biz oilamizda ataylab janjal ko‘taramiz, - deb harakat qilmagan. Yuqoridagi vaziyatda qaynonaning ham, yoki kelinning ham o‘z oilasida konflikt chiqqanidan xursand bo‘lgan deb ham bo‘lmaydi. Ular buni istamagan edi, ammo janjal bo‘ldi. Mazkur vaziyatning davom etishi oilaviy janjal bilan tugashi tabiiy edi. Konfliktogenlar tahdidiga uchragan odam, odatda, o‘zining psixologik va emotsional holatini himoya qilishga o‘tadi. Shu bois, u konfliktogenga nisbatan o‘zidagi emotsional tahdid bilan munosabat bildiradi. Mazkur emotsional tahdid ko‘pchilik hollarda ovoz, mimika, intonatsiyadagi agressiya bilan ifoda qilinadi. Agressiyaga doim o‘ziga yarasha agressiya bilan javob qaytariladi. Ammo o‘ziga qaratilgan agressiyani bosib ketish uchun javobiy agressiya yanada kuchliroq bo‘ladi. Chunki odam “buni adabini berib qo‘ymasam, shunday bo‘laveradi”, - deb o‘ylaydi. Natijada har ikki tomonda konfliktogenlar miqdori keskin orta boradi. Inson emotsional va psixologik holati unga qarata yo‘naltirilgan haqorat, piching, kesatiq, so‘kish, nafsoniyatga tegish, zo‘ravonlik, o‘z fikrini o‘tkazishga intilish, taziyq kabilarga, doimiy ro‘y beradigan adolatsizlikka bundan o‘zgacha munosabat bildira olmaydi. Insonlar orasidagi turli munosabatlarni tartibga solish uchun har bir millatda etik va estetik qadriyatlar shakllantiriladi. Shu bois, odamlar milliy axloqiy qadriyatlar va normalar asosida tarbiya qilinadi. Bizga eng kichik paytimizdanoq birovni bekordan bekorga hafa qilmaslik, uning nafsoniyatiga tegmaslik, so‘kmaslikni o‘rgatishadi. Ammo hamma ham ana xarakterini g‘azab, jahl va qahrdan poklash sizni juda ko‘p noxushliklardan saqlab qoladi va baxtli hayotingiz uchun yaxshi zamin bo‘lib xizmat qiladi. Siz o‘z jahlingizni qanday jilovlaysiz? Har birimizning o‘zimizgagina hos bo‘lgan jahlimizni jilovlash usullarimiz mavjud. O‘z do‘stlaringizni esga oling. Ular ichida suprasi suv ko‘tarmay, juda tez jahli chiqib, hech ham ularni tinchlantirib bo‘lmaydigan, shu bilan birga tamoman hissiyotsiz, suv toshsa ham to‘pig‘iga chiqmaydiganlari ham bor, shunday emasmi?! Kuyida jahlni jilovlashning mavjud usullaridan ba’zilarini keltiramiz . Ularni diqkat bilan o‘rganib, o‘zingizning toifaingizni aniqlashiga harakat qiling. Siz o‘z jahlingiz va emotsiyalaringizni boshqalar ustiga yog‘dirasiz. Sizning g‘azabingizni hamma odamlar, yoki narsalar besabab qo‘zg‘atishi mumkin. Agar jahl uchun sabab bo‘lmasa, siz uni o‘zingiz o‘ylab chiqarasiz. Siz baqirishga ustasiz, sizning g‘azabingiz boshqalar ustiga yog‘diriladi, g‘azabingiz lava(vulqon) kabi o‘z yo‘lida hamma narsani buzishga qodir, g‘azabingiz bois siz o‘zingizni kuchli deb hisoblaysiz. Shuni alohida ta’kidlash joizki, biron-bir kishi kamchilik yoki xatoimizdan gap ochdi deguncha, g‘azablana boshlaymiz. Holbuki, xatolarimizni yuzimizga aytgan birodarimizdan mutlaqo g‘azablanmasligimiz kerak. Aksincha, unga mehr- muhabbat bilan boqib, gunohimizni anglab, bu xatolardan halos bo‘lish choralarini ko‘rishimiz shart emasmi? Jahl aqlni ketkazadi, asab buzilishi ofat keltiradi. G‘azablangan paytingda so‘zga ro‘zador bo‘l. Zero, bu paytda har so‘zu amaling nadomatga vosita bo‘ladi. Ko‘pincha g‘iybat, ig‘vo... g‘azab va qahrni o‘yg‘otadi. G‘iybat ham, g‘azab ham kishi ko‘nglini og‘ritadi. Shu bois g‘iybatdan, nafsoniy g‘azabdan saqlanmoq kerak. G‘azabni yengan o‘z nafsini yenga oladi. Inson g‘azablangan paytlarida shuursiz harakatlar qilib, so‘ng qanday tuzatishni bilmay arosatda qoladi. “Jahl chiqsa – ko‘z qorayar, jahl ketsa – yuz qizarar” degan hikmat bor. Xulosa shuki, jahl kelganda tiliga va qo‘liga hokim bo‘lgan kishi yomon oqibatdan halos bo‘ladi. 1 1 Тохир Малик. Одамийлик мулки. (Ахлоқ китоби) -Т.: Шарқ, 2013. -723-724 б. KIRISH Hayot konfliktlarga to‘la. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har qanday joyda, har qanday vaziyatda to‘qnash kelish mumkin. Konfliktlar uyda, maktabda, ko‘chada, o‘quvchilar orasida, ota- onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o‘rtasida sodir bo‘lishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko‘p vaqt odamlar birga bo‘ladigan hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir-birlari bilan va ruhiy muloqotda bo‘ladigan hollarda, ular ma’lum muddat o‘zaro birga bo‘lishga majbur bo‘lgan paytlarida ko‘proq sodir bo‘ladi. Hech bir inson o‘zini konfliktlardan doimiy muhofaza qilinganman deb hisoblay olmaydi. Chunki konfliktlar ba’zan qo‘qqisdan, hech kutilmagan holda vujudga kelishi hamda inson hayot tarzini tubdan o‘zgartirib yuborishi mumkin. Konflikt har bir inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, hech bir inson konfliktlardan o‘zini “kafolatlanganman” deb ishonch bilan ayta olmaydi. Har birimiz bolalik davrlarimizdan konfliktli vaziyatlarga tushamiz va bu holatlardan chiqib ketish yo‘llarini, usullarini qidiramiz. Shu nuqtai nazardan qaraganda, konflikt ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Chunki u ko‘pchilik insonlarning kundalik turmush tarziga oid voqea va hodisalarni qamrab oladi hamda konflikt rivojidan har bir inson, yaqin qarindoshlar, mehnat jamoasi o‘rtasidagi tinch va totuvlikka asoslangan osuda hayot tarzi zarar ko‘rishi mumkin. Ulg‘ayganimiz sari konfliktli voqea, hodisalar o‘z kuchi va ta’sirini ham kuchaytirib boradi. Ammo biz konflikt nimaligini bilamizmi?! Har doim ham konfliktli vaziyatga tushib qolganda o‘zimizni to‘g‘ri tutamizmi? Konflikt bizning hayotimiz uchun tahdid ko‘rsatadimi? Konfliktning o‘z ichki tabiati qanday? Konfliktdan qanday qutilish ya’ni undan qanday chiqib ketish kerak? Ziddiyat qanday qonuniyatlar asosida rivojlanadi? Nizoni rivojlantiruvchi omillarni oldindan bartaraf etsa bo‘ladimi? Inson ziddiyatlarsiz yashashga o‘rganishi mumkinmi?! kabi savollar butun bir vujudimizni qurshab oladi. yangitdan nizo solinishiga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Qizlar o‘z dugonalarining sumkasidan ruxsatsiz o‘quv qurollarini olganini yashirganini kechira oladilar, ammo “o‘g‘irlasalar” mutlaq kechira olmaydilar. Agar ana shunday holatlarga o‘xshash vaziyatlarda aldash vujudga kelgan bo‘lsa, tomonlar munosabati barbod bo‘lishi tabiiy. Umuman olganda, hayotda aldash, aldashga harakat qilish yaxshi, samimiy munosabatlarni ichdan va zimdan qo‘poradi. Suhbatdoshining biror kamchiligi yoki muvaffaqiyatsizligini doimo ta’kidlab o‘tishga harakat qilish . Birovlarning ishi yurishmaganidan xursand bo‘lish, o‘zi yoqtirmagan odamlarning hayotida biror kor-hol bo‘lsa, undan quvonish, ba’zi odamlarning ustidan muntazam kulish, kamchiliklarni ro‘kach qilish, mana shu holatlarda o‘zini yaxshi his qilish o‘zini ustun qo‘yishning turlaridan biri hisoblanadi. Muvaffaqiyatsizlik hamma bilan ham sodir bo‘lishi mumkin, kamchilik va xato esa, uni tuzatilmagunicha kamchilik va xato bo‘lib qoladi, agar tuzatilsa, u xato bo‘lmaydi. Muvaffaqiyatsizlikdan hech kim o‘zini muhofaza qilinganman deb ayta olmaydi. Shu bois, o‘z do‘sti, hamkasbi, o‘rtog‘i, qarindoshi, eri va yoki xotinining biror kamchiligini umrbod ushlab olib, doimo uni ta’kidlayverish, uni muntazam esga solish, o‘z ustunligini ko‘rsatish uchun ro‘kach qilish oxir-oqibat juda katta konfliktni keltirib chiqarishi mumkin. O‘z ustidagi mas’uliyatni birovlar ustiga yuklash. Hayotda o‘z mas’uliyatidagi vazifalarda befarq yondoshish hollari uchrab turadi. Masalan, ko‘p xollarda biror narsa qilib berilishiga va’da qilinadi. Ammo o‘zi qilib berishi lozim bo‘lgan vazifa boshqalar zimmasiga yuklatiladi. Ammo boshqalar bu vazifani bajarmaydi. Natijada orada ziddiyat vujudga keladi. Masalan, guruh sardori pedagogik amaliyot bo‘yicha taqdimot qilishilozim edi. Uning o‘rtog‘i “Men o‘zim zo‘r taqdimot tayyorlab kelaman, sen buni o‘ylama, - deb ishontirdi. Ammo yig‘ilish arafasi taqdimot tayyorlanmaganligi ma’lum bo‘ladi. Chunki va’da bergan talaba, bu ishni boshqa bir talabaga topshirgan bo‘ladi. U talaba taqdimot tayyorlashni va’da bergan talabadan qarzdor bo‘ladi. U esa va’da bermaganligi uchun, “Nima uchun men taqdimot tayyorlashim kerak, o‘zimni ishlarim boshimdan oshib yotibdi”, deb o‘ylaydi. Natijada, konflikt yuzaga keladi. qilmoq; habarlarni yashirish; etikani qo‘pol ravishda buzish; tegajog‘liq; yolg‘on gapirish kabi hislatlari namoyon bo‘ladi. Tajovuzkor (agressiv) lotincha so‘z bo‘lib, hujum ma’nosini anglatadi. Tajovuzkor odamlar tabiatan kamchilikni tashkil etadi. Shunga ko‘ra tajovuzkorlikni namoyon bo‘lishida quyidagi shakllar muhim o‘rin tutadi:  Kuchli tajovuzkor odam o‘zining ichki muammolarini atrofidagi odamlar hisobiga hal etishga intiladi.  Kuchli tajovuzga ega bo‘lmagan odamlar esa boshqalarga tajovuz o‘tkazishga harakat qilishdan oldin uni natijasini o‘ylab ko‘radilar va ayrim hollarda tavakkal qilib ko‘radilar.  Konflikt davridagi tajovuzkorlik kayfiyat va hissiyot bilan bog‘liq bo‘lib kutilmagan pallada namoyon bo‘ladi va mavjud konfliktogenga qarshi javob tariqasida vujudga keladi. Mana shunday holatlar ko‘pchilikni o‘ylantirishi tabiiy. Har bir inson konfliktlar bilan to‘qnash kelishi aniq bo‘lganligi sababli konfliktlar haqida keng bilimlarni tarbiyalash va shakllantirish muhim pedagogik ahamiyat kasb etadi. Shu bois konfliktlar to‘g‘risida ham nazariy bilimlar, ham amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish hozirgi zamonda yoshlarni mustaqil hayotga tayyorlash hamda jamiyatda o‘z o‘rni va mavqeiga ega bo‘lishida zarur ehtiyojlardan bo‘lib, ana shunday bilimlarni targ‘ib etish davrimizning dolzarb vazifalaridandir. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, 80% konfliktlar ularning ishtirokchilari hoxish va irodasiga qarama-qarshi o‘laroq, ular istagiga qarshi ravishda vujudga keladi. Ya’ni, kamdan-kam hollarda konflikt ataylab tayyorlanib, amalga oshiriladi. Ammo nima uchun, biz konfliktni ataylab tayyorlamagan bo‘lsak ham, ular yuzaga keladi? Chunki bizning psixikamiz va psixologiyamiz o‘zimizga qaratilgan agressiyaga qarshi agressiya bilan javob qaytarishga, ziddiyatda eng avvalo o‘zini himoya qilishga, kezi kelganda, o‘zini muhofazalash uchun, xujum qilishga tabiatan kodirovka qilingan bo‘ladi, mana shunday o‘zini tutishga biz tabiatan ma’lum darajada o‘rgatilgan, tayinlanganmiz. ba’zilar esa trillerni xush ko‘radilar. Ba’zilar esa milliy kino, milliy kiyimlarni yoqtiradilar. Masalan, “xevi-metall” musiqasini 100 % katta yoshdagi odamlar “bosh og‘riq” deb qabul qilishi tabiiy. Chunki odam yoshi o‘tgandan keyin uning bosimi ko‘tarilishi hollari ko‘p uchray boshlaydi, bosim ko‘tarilishining tabiiy xususiyatlaridan biri bu – bosh og‘rig‘i hisoblanadi. O‘zi boshi og‘rib turgan odamning bunday baland va shovqinli musiqadan lazzatlanishi g‘ayri oddiy hol bo‘ladi. Shu bilan birga, ba’zilar uxlashni yaxshi ko‘radilar, ular joy tanlamaydilar, hamma joyda uxlab ketaveradilar, ularga bosh qo‘yishga joy bo‘lsa bo‘ldi, pishillab uxlayveradilar. Boshqalar esa ularning bunday uxlashga bo‘lgan moyilligini beg‘amlik, qayg‘urmaslik, tepsa tebranmaslik, mas’uliyatsizlik alomati deb baholashi mumkin. Ba’zilar ovqat yeyishni yaxshi ko‘radilar. Sabrsizlik bilan ketma-ket katta-katta luqmalarning og‘iz bo‘shlig‘ida yo‘qolib borayotganligini kuzatib turgan boshqa bir odamning esa umuman ishtahasi yo‘qolib ketishi mumkin. Chunki u bu darajada ovqat yeyish mumkinligiga umuman ishonmaydi. Demak, biz voqea va hodisalarga turlicha munosabat bildirishimiz tabiiy. Mana shunday turlicha munosabat, fikrlar va qarashlar rang-barangligi odamlar orasida ba’zi konfliktlarni keltirib chiqarishi mumkin. Mana shunday xilma-xillik konflikt uchun bahona bo‘lishi mumkin. Sizning so‘zlaringiz, tana zaboningiz, ovozingiz, nimalarni o‘ylashingiz, orzularingiz, amallaringiz biror boshqa kimsaning, ba’zan esa xatto eng yaqin kishilaringizning g‘azabini ko‘zg‘ashi mumkin. G‘azab esa zo‘ravonlik bilan tugashi mumkin. Demak, biz konfliktli vaziyatlarning kelib chiqishini oldini olish uchun o‘zimizda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan g‘azabning oldini olishga o‘rganishimiz lozim. Odamlar turli yo‘llar bilan o‘z hissiyotlari, g‘azab va jahllarini jilovlashi mumkin. Konflikt bilan to‘qnash kelganda kimdir portlab ketadi, kimdir baqirishni boshlaydi, kimdir qo‘pollik qila boshlaydi, kimdir qo‘llarini musht qilib, boshqalarga hamla qilishga urinadi, kimdir stolga ura boshlaydi. Bu xatti- harakatlarning barchasi g‘azabni jilovlash emas, balki g‘azabdan qutilish yo‘llaridir. iboralarni ishlatgan insonga e’tiborliroq bo‘lish talab etiladi. Nimaga?! Chunki uning so‘zlari haqiqatga yaqin.... - G‘azab, jahl, qahr shunday his-tuyg‘ularki, ular haqiqatan ham g‘azab ichidagi odamga ham, g‘azabga yo‘naltirilgan odamga ham juda katta salbiy ta’sir, ayniqsa uning salomatligiga juda qaltis ta’sir o‘tkazadi. Tez-tez g‘azablanadigan odamlar va mana shunday tez-tez birovlarning g‘azabini o‘ziga qabul qilgan odamlar ham hayotdan oldinroq ko‘z yumadilar. - Nima uchun shunday bo‘ladi?! G‘azab, jahl, qahr – oddiy his- tuyg‘ular emas. Inson g‘azablanayotgan vaqtida ( 1 -rasm) uning organizmi juda katta ichki 1 -rasm.

Konfliktli vaziyatda qahr va g’azab

Купить