Koniya sultonligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	62.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Koniya sultonligi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish……………..……………………………………..…….…………………….
I bob. Saljuqiylar hamda Koniya sultonligining tashkil topishi………………...
1.1. Saljuqiylar sultonligi…………………………………………………………..
1.2. Koniya sultonligining tashkil topishi…………………………………………
II bob. Konya sultonlarining olib borgan siyosiy faoliyatlari…………………...
2.1. Salib yurishlari hamda musulmon Sultonlarining undagi faoliyati……….
2.2. Buyuk Koniya asoschisi Qilich Arslon hokimyati…………………………..
Xulosa…………………………………………………………………...…………..
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Jahon xalqlarini tarixini chuqurroq
o rganish, tarixan hamda hozirda mamlakatimizda yuz berayotgan jarayonlarniʻ
aniq anglash, tahlil qilish, tegishli xulosalar chiqarishimizda bizga keng ko lamli
ʻ
imkoniyatlarni taqdim qiladi. Zero Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
ta’kidlaganidek “Biz jahonda yuz berayotgan har qandaay siyosiy, iqtisodiy,
madaniy o zgarishlar va yutuqlarni kuzatib borishimiz, manfaatli o zgarish hamda
ʻ ʻ
yangiliklardan unumli foydalanishimiz, zararli oqibatlarni keltirib chiqaruvchi
omillardan to g ri xulosa chiqara bilishimiz kerak”
ʻ ʻ 1
. Darhaqiqat bugungi kunda
tarixan yuz bergan va hozirda sodir bo layotgan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
ʻ
jarayonlardan to gri xulosa qila bilish zamon talabidir. Muhtaram Prezidentimiz
ʻ
Shavkat Mirziyoyev aytganlaridek “Globallashuv O zbekistonga allaqachon o z
ʻ ʻ
ta’sirini o tkazib ulgurgan, hozirda mamlakatimizda bir qancha xorijiy davlatlar
ʻ
bilan iqtisodiy, diplomatic aloqalarni yo lga qo ygan, bir qancha konfessiyalar,
ʻ ʻ
milliy madaniy markazlar faoliyat yuritadi 2
”. Shunday ekan jahondagi yuz bergan
tarixiy jarayonlarni to g ri tahlil qilish, holisona baholash, kerakli xulosalarni
ʻ ʻ
chiqara bilish va amaliyotga tadbiq qilish ijtimoiy va siyosiy sohaning bir bo lagi
ʻ
bo lgan tarixchilar uchun g oyatda muhim va kerakli unsurdir.
ʻ ʻ
Shu jihatlarni inobatga olgan holda kurs ishimizning dolzarblikdarajasi
yuqori desak mubolag a bo lmydi, chunki Koniya sultonligiga asos slogan sulola
ʻ ʻ
bo lmish Saljuqiylar nafaqat jahon tarixi va balki O zbekiston tarixida ham katta
ʻ ʻ
ahamiyatga egadir. Bu sulola vakillari Turkiya hududida, Xuroson hududida ham
davlatlariga, hattoki imperiyalariga asos solib yuksaldilar. Shuningdek Koniya
sultonligi salib yurishlarida ham o z faoliyatini hamda hissasini qo shgan edi.
ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi: Jahon tarixini o rganish orqali dunyo hamjamiyati
ʻ
bilan yaqindan aloqa bog lash, hamkorlik qilishda boshqa xalqlarning urf – odat,
ʻ
an`analarini bilishga va ma’naviy – madaniy rivojlanish darajasini o rganish orqali
ʻ
munosabatlarni umuminsoniy manfaatlar asosida o rnatishga xizmat qiladi. Kurs
ʻ
1
Karimov I.A,“Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz”. 9-jild. Toshkent. 2001 – B. 106.
2
Mirziyoyev Sh.M, “Erkin va farovon O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”,.O zbekiston. 2017 –
ʻ ʻ
B. 56.

ishimizning asosiy maqsadi Koniya sultonligi tashkil topishi, uning nomi kelib
chiqishi, Rum hamda Andolu deb yuritilishi sabablari, ularning mintaqadagi faol
siyosiy harakatlari, salib yurishlarida Koniya sultonlarining o rnini tahlil qilishdir.ʻ
Kurs ishi obyekti va predmeti: Kurs ishining obyekti sifatida Saljuqiylar
davlatining tashkil topishi, ushbu sulola vakillarining Turkiya, xususan Anadoluda
o z sultonliklariga asos solihslari, Koniya sultonlarining Salib yurishlaridagi
ʻ
faoliyati, is’telochilik yurishlari tanlab olindi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi : Ushbu kurs ishining davriy chegarasi
1071-yilda Vizantiya bilan yuz bergan jangdan tortib Mo g ullaer tomonidan
ʻ ʻ
Koniya sultonligining tugatilguniga qadar bo lgan davrni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi : Ushbu kurs ishi kirish, II ta bob, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro yhati qismidan iborat tarzda
ʻ
yaxlit holga keltirilgan.

I bob. Saljuqiylar hamda Koniya sultonligining tashkil topishi
1.1. Saljuqiylar sultonligi
Buyuk Saljuqiylar imperiyasi yoki Saljuqiylar davlati ( Qadimgi Anadolu
turkcha : selcuk Saljuqiylar davlati ) — o rta asrlarda o g uz turklarining Kinikʻ ʻ ʻ
qabilasi tomonidan asos solingan turk, sunniy musulmon imperiyasi . Saljuqiylar
Hindukush tog'laridan G'arbiy Anadolugacha va O'rta Osiyodan Fors ko'rfaziga
qadar cho'zilgan katta hududni nazorat qildilar . Orol dengizi yaqinida kuchayib,
avval XurosonShaharni qo'lga kiritgan saljuqiylar bu yerdan Eronga o'tib,
Anado'lidagi shaharlarni nazorat ostiga oldilar.
Saljuqiylar davlatiga Saljuqning nevarasi Sulton To g rulbek
ʻ ʻ asos solgan.
Saljuq turklari 11-asrning 20y il larida harbiy xizmatlari evaziga Xurosonda
Mahmud G aznaviydan ko plab mulklar olganlar. Biroq keyinchalik g aznaviylar
ʻ ʻ ʻ
ularga qarshi lashkar jo natib, Arslon Isroil ibn Saljuqni asir olishgan va
ʻ
Hindistondagi harbiy qal ada tutqunlikda saqlashgan (1032-yil u hibsda o lgan).
ʼ ʻ
Saljuqiylar g aznaviylarga qarshi olib borgan ko plab muvaffaqiyatli janglaridan
ʻ ʻ
so ng Nishopurni egallab, o z rahbarlari To g rulbekni sulton deb elon qildilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
(1038). Dandanakon jangidagi g alabadan so ng, u Xuroson hukmdori deb e lon
ʻ ʻ ʼ
qilindi. Asta-sekin saljuqiylar Xuroson , Xorazm , G arbiy Eron, Ozarbayjon,
ʻ Iroq
( Bag dod
ʻ bilan birga)ni o zlariga bo ysundirdilar. ʻ ʻ Bag dodda ʻ To g rulbek ʻ ʻ nomiga
xutba o qitilgan. Abbosiylar xalifasi al-Qoim (hukmronlik davri: 1031—75)
ʻ
hokimiyatni To g rulbekka topshirib, uni sulton hamda „Sharq va G arb podshohi“
ʻ ʻ ʻ
deb tan olishga majbur bo lgan va qizini unga xotinlikka bergan. To g rulbek
ʻ ʻ ʻ
Rayni, uning ukasi Chag ribek Dovud (990—1060) Marvni o zlariga poytaxt
ʻ ʻ
qildilar. 1050-yilda To g rulbek poytaxtni Raydan Isfahonga ko chirgan
ʻ ʻ ʻ 3
.
Alp Arslon va Malikshoh hukmronliklari davrida saljuqiylar Kichik Osiyo
va Yaqin Sharqda mustahkam o ʻ rnashib olishgan . Ular Vizantiya imperatori
Roman IV Diogenning 200 ming kishilik qo shinini yengib (1071), butun Kichik
ʻ
Osiyoni (1071—81), keyinchalik Suriya va Falastinni zabt etishgan. Armaniston,
3
Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. – T.: O ZBEKISTON, 2000. – B. 89.
ʻ ʻ

Gruziya, Shirvon ham bo ysundirilgan. Shu davrda ʻ Balx , Termiz (1044), Buxoro ,
Samarqand (1089), keyinchalik Farg ona vodiysi saljuqiylar qo l ostida birlashgan.
ʻ ʻ
Hatto Sharqiy Turkistondagi qoraxoniylar ham ularning ustunligini tan
olishgan. Alp Arslon poytaxtni Isfahondan Marvga ko chirgan. Saljuqiylar
ʻ
qo shinlari Arabiston yarim oroldagi Yaman va Bahrayn yerlarini ham o z
ʻ ʻ
tasarruflariga olishgan. Malikshoh hukmronligi davrida Saljuqiylar davlati harbiy-
siyosiy jihatdan juda kuchli bo lgan. Bu vaqtda poytaxt yana Isfahonga
ʻ
ko chirilgan. 11-asr oxirlarida Saljuqiylar davlati Sharqiy Turkistondan O rta yer
ʻ ʻ
va Marmar dengizlarigacha bo lgan katga hududni o z ichiga olgan. Bu davlat
ʻ ʻ
Xitoy bilan Vizantiya o rtasida joylashgan. Salibchilarning Sharqqa qilgan
ʻ
yurishlarini to xtatishda saljuqiylarning xizmati katta bo lgan
ʻ ʻ 4
.
11-asr oxirlaridan boshlab, Saljuqiylar davlati parchalana boshlaydi. Chunki
1-salib yurishi natijasida Saljuqiylar davlati Gruziya, Shirvon hamda Kichik
Osiyoning sohil bo yi hududlaridan, Suriya va Falastinning bir qismidan ajralgan
ʻ
(1096—99). Saljuqiylar davlatidan bir necha mustaqil sultonliklar ajralib chiqqan.
Mas, Kermon sultonligi (1041 — 1187), Shom (Suriya) sultonligi (1074—1117),
Ko niya sultonligi va boshqa saljuqiy sultonlar o g uz va boshqa turkiy urug lar
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshliqlari, jasur jangchilarga iqto in om qilganlar. Masalan, Malikshoh saltanatni
ʼ
12 ta viloyat — mulkka ajratib, ularni amirlar va lashkarboshilarga iqto tariqasida
bergan. Katta-katta mulklarga ega bo lgan iqtodorlar esa mustaqil bo lishga
ʻ ʻ
harakat qilganlar. Malikshoh vafoti (1092)dan so ng uning o g illari o rtasida taxt
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun kurash avj oldi. Aka-uka sultonlar Mahmud (hukmronlik davri: 1092—94),
Barqiyoruq, Malikshoh II (hukmronlik davri: 1104— 25), G iyosiddin Muhammad
ʻ
(hukmronlik davri: 1105—18) ayrim hokimlarning isyonlarini bostirish bilan birga
ismoiliylar harakati, xususan, hashshoshiylarga qarshi kurash olib borishga majbur
bo lganlar
ʻ 5
.
Buyuk Saljuqiylar davlati taxt uchun kurashlar oqibatida sharqiy va g arbiy
ʻ
qismlarga bo lingan. G arbiy qismga kirgan G arbiy Eron, Iroq va Ozarbayjonni
ʻ ʻ ʻ
4
S adriddin Ali al-Xusayni. Zubdat attavarix. – Moskva, 1980. – P. 156.
5
Bosworth C.E., M.S. Asimov. History of civilization of Central Asia/ Vol. IV. The age of
achievement: A.D. 750 to the end of fifteenth of century. UNESCO publishing, 2000. – 690 p

Iroq sultonligi (1118—94) nomi bilan sulton G iyosiddin Muhammadning o g liʻ ʻ ʻ
sulton Mahmud (hukmronlik davri: 1118—31) boshqarishni boshlagan. U
Hamadonni o ziga poytaxt qilgan. Sharqiy qism, asosan, Xuroson, Seyiston,
ʻ
Xorazm va Movarounnahrdan iborat bo lib, unga sulton Malikshohning kenja
ʻ
o g li sulton Sanjar hukmronlik qilgan va poytaxti Marv bo lgan. Sanjarning
ʻ ʻ ʻ
qudrati avjga chiqqan davrlarda g arbiy saljuqiylar ham uning siyosiy ta siri ostida
ʻ ʼ
bo lishgan, G aznaviylar davlati esa unga 1117-yildan tobe bo lgan. Biroq
ʻ ʻ ʻ
Sharqdan qoraxitoylarning Movarounnahrga bostirib kirishi, Samarqand yaqinida
bo lgan mashhur Qatvon jangi (1141-yil 9 sent.) da ular qarluqlar bilan birgalikda
ʻ
saljuqiylar va qoraxoniylarning birlashgan qo shinini tor-mor qilishi natijasida
ʻ
Sanjarning kuch-qudrati zaiflashai boradi. U avval Movarounnahr, keyinchalik
Xurosonning asosiy qismidan ajraladi. Anushteginiylardan Qutbiddin Muhammad,
xususan, Otsiz davrlarida Xorazm ham Saljuqiylar davlatidan ajralib chiqib, o z
ʻ
mustaqilligini tiklagan. Otsiz, hatto saljuqiylar poytaxti Marvni egallab,
Nishopurni qamal qilgan (1141—42). Sanjarning vafoti (1157)dan so ng
ʻ
saljuqiylarning Xurosondagi hokimligi tugagan. Xuroson g uzlar (o g uzlar)
ʻ ʻ ʻ
tasarrufiga kirgan. 1117-yil saljuqiylarning Shom (Suriya) sultonligi, 1187-yil
Kermon sultonligi ham tugatilgan. Xorazmshohlar 12-asr 2-yarmidan boshlab
g arbiy saljuqiylarning Iroq sultonligiga kuchli zarbalar berishgan. Xorazmshoh
ʻ
Takash Iroq sultonligini ham tor-mor qilib, o z davlatiga qo shib olgan (1194).
ʻ ʻ
Faqat Kichik Osiyodagi Ko niya (Anadolu yoxud Rum) sultonligi 14-asr
ʻ
boshlarigacha hukm surgan.Bu davlat vatanimiz tarixida chuqur iz qoldirdi
Saljuqiylar davlati tepasida oliy hukmdor — sulton (sulton ula zam) turgan.
ʼ
Uning nomidan xutba o qilib, tanga zarb etilgan. Taxt otadan bolaga meros sifatida
ʻ
o tgan. Mulk, yersuv taqsimlash, muhim davlat va boshqaruv mansablariga
ʻ
tayinlash, amaldorlar ishini nazorat qilish va boshqa sultonning vakolatlar
doirasiga kirgan. Saljuqiylarning boshqaruv tizimi somoniylar, qoraxoniylar,
g aznaviylarniki singari ikkiga: dargoh va devonlarga bo lingan. Ulug hojib, horis
ʻ ʻ ʻ
amiri (amiri horis), saloxdor, xos vakil, alamdor, jondor, tashtdor, sarhang,
miroxur dargoxdagi asosiy lavozimlar sanalgan. Bosh vazir devoni a lo —
ʼ

markaziy boshqaruv tepasida turgan. Devoni tug ro, devoni istifo (moliya devoni),ʻ
devoni ishraf (nazorat devoni), devoni arz (harbiy vazirlik) kabi rasmiy devonlar
bo lgan. Viloyat boshliklari (voliylar) ham o z devonlariga ega bo lishgan.
ʻ ʻ ʻ
Voliylar sulton tomonidan tayinlangan bo lib, ular viloyat hayoti bilan bog liq
ʻ ʻ
barcha sohalar: moliya, soliq, sud, harbiy ishlar, jazo idoralariga rahbarlik qilgan.
Tuman va shahar miqyosidagi boshqaruv tizimi ham deyarli shunday bo lgan.
ʻ
Saljuqiylar davlatida, ayniqsa, Buyuk saljuqiylardan To g rulbek, Alp
ʻ ʻ
Arslon, Malikshoh, Sanjar davrlarida iqtisodiy va madaniy hayotda katta
ko tarilish yuz bergan. Hunarmandchilik taraqqiy qilgan: to qimachilik, kulollik,
ʻ ʻ
zargarlik, oynasozlik, temirchilik, ko nchilik va gilam to qish rivojlangan. Buyuk
ʻ ʻ
ipak puli ulkan saltanatning markaziy shaharlari orqali o tgan. Sharqiy Yevropa,
ʻ
Vizantiya, Hindiston, Xitoy mamlakatlari bilan savdo aloqalari gurkirab
rivojlangan. Malikshoh Sharq va G arb o rtasidagi savdoni jonlantirish uchun
ʻ ʻ
Xuroson va Iroq savdogarlarini boj to lovidan ozod qilgan. Kaspiy dengizi orqali
ʻ
Turkistonga neft mahsulotlari keltirilgan. Ichki savdo ham rivojlangan.
Mamlakatda sof oltindan zarb etilgan dinor (kizil dinor) joriy etilgan. Bundan
tashqari, mahalliy dinor (rukniy) va mis dirhamlar ham bo lgan.
ʻ
Saljuqiylar davlatida ilm-fan va madaniyat rivojlangan. Ayniqsa, Eron, Iroq
va Movarounnahrda madaniy yuksalish yuqori bo lgan. Nishopur, Isfahon, Basra,
ʻ
Hirot, Marv, Buxoro, Samarqandda madrasalar bunyod qilingan. Xususan, buyuk
vazir Nizomulmulk qurdirgan Bag doddagi Nizomiya madrasasi (1067) butun
ʻ
jahonga mashhur bo lgan. Nizomulmulk davlatni boshqarish asoslari haqida
ʻ
„Siyosatnoma“ asarini yaratgan. Munajjim va riyoziyotchi olim Umar Xayyom
loyihasiga ko ra, Isfahonda rasadxona qurilgan. U Malikshoh topshirig iga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
rasadxonada kuzatuv ishlarini olib borgan va sosoniylarning shamsiy taqvimini
isloh etib, Yangi taqvim („Malikshoh taqvimi“ yoxud „Jalol erasi“) ni tuzgan
(1079). Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa diy Sheroziy, Umar Xayyom fors
ʼ
she riyatining so nmas durdonalarini yaratishgan. Muhammad G azoliy, Farididdin
ʼ ʻ ʻ
Attor, Xoja Yusuf Hamadoniy kabi islom ulamolari va so fiylar ijod qilishgan.
ʻ

Saljuqiylar davlatida riyoziyot va ilmi nujum (Bahovuddin Abubakr
Marvaziy, Sharafiddin Tusiy, Abulhasan Ali Marvaziy, Abulhotam Muzaffar
Isfizoriy, Zahiriddin G aznaviy), tibbiyot va kimyo (Ismoil Jurjoniy, Faxriddinʻ
Roziy), tarix (Zahriddin Nishopuriy, Sadriddin Husayniy, Anushirvon Koshoniy,
Abu Bakr Ravondiy), adabiyot (adib Sobir Termiziy, Nosir Xusrav, Anvariy,
Asiriddin Axsikatiy, Raf iy Marvaziy va boshqalar) sohalariga oid ko plab bebaho
ʼ ʻ
asarlar yaratilgan. Bu davrda Nishopur, Marv, Isfahon, Ray, Hamadon kabi
poytaxt shaharlar, shuningdek, Buxoro, Samarqand, Termizda ko plab me moriy
ʻ ʼ
yodgorliklar qurilgan. Marv gullab yashnagan, u „Marvi Shohijahon“ —
„Shaharlar shohi“ deb ulug langan. Tarixchi va sayyoh Yoqut Hamaviy Marvda
ʻ
bo lganida bu yerda 10 ta yirik kutubxona borligini ko rgan va ulardan
ʻ ʻ
foydalangan. Termiz yaqinidagi Payg ambarorolda Zulkifl majmuasi (11—12-
ʻ
asrlar), Sulton Saodat me moriy majmui (11 — 18-asrlar), Jarqo rg on minorasi
ʼ ʻ ʻ
(1109), Marvda Sulton Sanjar maqbarasi (12-asr) va boshqa me moriy obidalar
ʼ
qurilgan. Saljuqiylarning Ko niya sultonligida ham madaniyat taraqqiy etgan.
ʻ
Kichik Osiyoning islomlashish jarayoni kuchayib, tasavvufning mavlaviylik,
bektoshiya kabi tariqatlari shakllangan, axiylik (javonmardlik) va qalandarlik
kuchaygan. Jaloliddin Rumiy, Yunus Emro (1240—1320), Xoja Bektosh Vali
(1248—1338), Sadriddin Ko nyoviy, Shahobiddin Suhravardiy singari mashhur
ʻ
mutasavviflar yetishib chiqqan. Ko niya (Ikoniy), Sivas, Qaysariya, Nikeya sh.lari
ʻ
yirik madaniy markazlar hisoblangan. Bu paytda „O g uznoma“ dostonining
ʻ ʻ
yozma varianti shakllangan, latifaaa Xo ja Nasriddin (Afandi) obrazi (Turkiston va
ʻ
Anadoluda) yaratilgan 6
.
Shu o rinda so z boshidan nima sababdan Saljuqiylar masalasiga
ʻ ʻ
to xtalganimizni izohlasak, Koniya sultonligi ko pchilik manbaalarda Rum yoki
ʻ ʻ
Anadolu sultonligi deb ham yuritiladi shu asnoda aytish munkinki mamlakatning
tashkil topishi bevosita Saljuqiylarga borib taqaladi va busiz biz mavzuning
muhiyatini to la ochib bera olmas edik.
ʻ
6
David N. The Mongol warlords: Genghis khan, Kubilai Khan, Hulegu, Tamerlane. London, 1990. –
192 p.

1.2. Koniya sultonligining tashkil topishi
Rum sultonligi saljuqiy turklar tomonidan bosib olingan Vizantiya hududlari
va Anadoludagi xalqlar ( Rum ) ustidan, Manzikert jangidan (1071) keyin
Anadoluga kirganlaridan so ng tashkil etilgan madaniy jihatdan turk- ʻ fors sunniy
musulmon davlati . Rum nomi o'rta asr Sharqiy Rim imperiyasi va uning xalqlari
uchun sinonim edi, chunki u zamonaviy turk tilida saqlanib qolgan nom oromiy
dan olingan Qadimgi Rim uchun Parfiya ( frwm ) nomlari, o'zi oxir-oqibat
yunoncha ŉmā oi (Romaioi) dan olingan .
Ῥ ῖ
Rum sultonligi 1077- yilda , Markaziy Anadoludagi Vizantiya viloyatlari
Manzikert jangida (1071) bosib olinganidan atigi olti yil o ‘ tgach , Sulaymon ibn
Qutalmish boshchiligida Buyuk Saljuqiylar imperiyasidan ajralib chiqdi . Uning
poytaxti avval Nikeyada , keyin esa Ikoniyada bo'lgan . U 12-asr oxiri va 13-asr
boshlarida O rta er dengizi
ʻ va Qora dengiz sohillaridagi asosiy Vizantiya portlarini
egallashga muvaffaq bo lganida o z qudratining cho qqisiga yetdi . Sharqda
ʻ ʻ ʻ
sultonlik Van ko'liga etib bordi . Eron va O rta Osiyodan Kichik Osiyo orqali
ʻ
savdo qilish karvonsaroylar tizimi orqali rivojlangan. Ayniqsa, bu davrda
genuyaliklar bilan mustahkam savdo aloqalari shakllangan. Boylikning ortishi
saltanatning Vizantiya Anadolusini bosib olgandan keyin tashkil topgan boshqa
turk davlatlarini: Danishmendidlar , Mengujek xonadoni , Saltuqiylar , Artuqiylarni
o zlashtirishiga imkon berdi .
ʻ
Saljuqiy sultonlar salib yurishlarining eng og ' ir yukini ko ' tardilar va oxir -
oqibat 1243- yilgi Ko ' sedag ' jangida mo ' g ' ullar bosqiniga taslim bo ' ldilar . 13-
asrning qolgan qismida saljuqiylar Ilxonlikning vassallari sifatida harakat qildilar
Ularning hokimiyati 13-asrning ikkinchi yarmida parchalanib ketdi. Ilxonlik
saljuqiylarning oxirgi vassali sultoni Mesud II 1308-yilda o‘ldirilgan. Saljuqiylar
davlatining parchalanishi ortda ko‘plab kichik Anadolu beyliklarini (turk
knyazliklarini) qoldirdi, ular orasida Usmonlilar sulolasi ham bo‘lib , oxir-oqibat
qolganlarini zabt etdi. Anadoluni qayta birlashtirib, Usmonli imperiyasiga aylandi 7
.
7
Nicolle D . Nicopolis 1396: The Last Crusade . – Osprey Publishing, 1999. – P. 126.

Ushbu sultonlikning tashkil topishi aynan Manzikert jangidan keyin sodir
bo lgan, keling ushbu jang tafsilotlarini ko rib chiqaylik. ʻ ʻ Malazgirt jangi ( turkcha :
Malazgirt Meydan Muharebasi ) — Vizantiya imperiyasi va Saljuqiylar imperiyasi
o rtasida
ʻ 1071-yil 26-avgust kuni Malazgirt yaqinida bo lib o tgan jang. Ushbu ʻ ʻ
jangning tarixdagi ahamiyati juda baland hisoblanib, Vizantiya qo shinlarining
ʻ
mag lubiyati va imperatorining asir tushishi orqali Vizantiyaning Onado li va
ʻ ʻ
Armanistondagi hokimiyatiga putur yetdi va keyingi yillarda Onado li asta-sekin
ʻ
turklasha boshladi .
G arbga XI asrda ko chib o tgan ko plab turklar Malazgirt
ʻ ʻ ʻ ʻ
jangini Kichik Osiyoga kirish kaliti sifatida bilishgan .
Jangning butun qiyinchiliklarini sharqiy va g arbiy Tagmatadan kelgan
ʻ
Vizantiya armiyasining professional askarlari boshdan kechirdilar, chunki ko p
ʻ
sonli yollanma askarlar va Onado lidan yig ilganlar erta qochib qolishdi va jonlari
ʻ ʻ
omon qoldi. Malazgirt jangidagi mag lubiyat
ʻ Vizantiya imperiyasi uchun falokatli
oqibatlar olib keldi. Mag lubiyat natijasida imperiyada fuqarolar urushi va
ʻ
iqtisodiy tanazzul yuz berdi. Buning oqibatida imperiya o z chegaralarini munosib
ʻ
himoya qila olmadi va turklar ommaviy Onado liga
ʻ hujum qilib, ko chib kela ʻ
boshladilar. Kichik Osiyoga ommaviy ko chib kelgan saljuqiy turklar
ʻ 1080-yilda
Onado lining 78,000 km2 hududini egallab olgan edilar. Vizantiyada ichki nizolar
ʻ
Aleksey I (1081-1118) imperiyada vaziyatni barqarorlashtirguniga qadar o ttiz yil
ʻ
davom etdi.
Tarixchi Thomas Asbridge shunday deb yozgan : „1071- yilda saljuqiylar
Malazgirt jangida imperator qo ʻ shinini tor - mor etishdi va tarixchilar buni yunonlar
uchun mutlaqo halokatli burilish deb hisoblamasalar - da , ammo bu mag ʻ lubiyat
juda katta muvafaqqiyatsizlik edi “. Ushbu jangda arixdagi birinchi va yagona
Vizantiya imperatorining musulmon qo mondoniga asir bo lishi kuzatildi
ʻ ʻ 8
.
Saljuqiylarga qarshi safarga Romanosga Andronicus Ducas yo ldoshlik
ʻ
qildi. Armiyada g arbiy va sharqiy viloyatlardan 5,000 dan jangchilar mavjud edi.
ʻ
Ushbu jangchilarga markaziy dala armiyasining (Tagmata) uzoq vaqtdan beri
tashkil etilgan muntazam bo linmalari (Heteria, Scholai va Straelati) kiradi.
ʻ
8
Thomas S. Asbridge The Crusades . – L.: London publishing, 2010. – P. 27.

Armiyaning mahalliy Vizantiya harbiy birliklari orasida sharqiy va g arbiy harbiyʻ
hududlardagi viloyat qo shinlari ham bor edi. Malazgirtdagi orqa qo riqchilar
ʻ ʻ
asosan Andronicus Dukas boshchiligidagi chegara lordlarining (archontes) shaxsiy
askarlari va dehqonlardan iborat edi. Roussel de Bailleuli buyrug i ostida 500 ta
ʻ
frank va norman jangchilar, turkiy qipchoq va bijanaklar va bolgar jangchilari,
Antioxiya gersogi qo l ostida
ʻ Gruziya va Armaniston askarlari va Varang
gvardiyasi, umumiy 40,000 jangchilar to plandi. (Saljuqiylar manbasiga ko ra,
ʻ ʻ
Vizantiya qo shini soni 250,000 bo lgan. Viloyat qo shinlarining soni Romanosdan
ʻ ʻ ʻ
oldingi yillarda kamaytirilgan, chunki hukumat moliyalashtirishni eplay olmagan
va bor e tibor pulni tejash uchun ishlatilganidan keyin tarqatib yuborilishi mumkin
ʼ
bo lgan yollanma askarlarga yo naltirgan
ʻ ʻ 9
.
Romanos Alp Arslon uzoqroqda yoki umuman bu hududlarga deb o ylab,
ʻ
Malazgirt hududini va iloji bo lsa, yaqin atrofdagi Xliat qal’asini tezroq qaytarib
ʻ
olishni umid qilib, Van ko li tomon yo l qo shinni boshlab bordi. Alp Arslon
ʻ ʻ ʻ
allaqachon ittifoqchilari va Halab va Mosuldan kelgan 30,000 otliq askari bilan shu
hududda edi. Alp Arslonning josuslari Romanosning qayerdaligini aniq bilishgan.
Romanos esa raqibining harakatlaridan mutlaqo bexabar bo lgan.
ʻ
Romanos sarkarda Joseph Tarchaniotesga muntazam qo shinlar va varanlar
ʻ
bilan bijanaklar va franklarni olib, Xliatga borishni buyurdi. Keyin, Romanos va
qolgan qo shinlar Malazgirtga yurishdi. Taxminlarga ko ra, bu ikki qo shinning
ʻ ʻ ʻ
har birini soni 20,000 atrofida bo lgan. Joseph Tarchaniotesning qo shini taqdiri
ʻ ʻ
qanday kechganligi noma lum bo lib, Islomiy manbalarga ko ra,
ʼ ʻ ʻ Alp Arslon bu
qo shinni tor-mor etgan. Ammo Rim manbalarida Joseph Alp Arslonni ko rib
ʻ ʻ
qolgach, qo shini bilan qochib ketgan. Ammo Rim sarkardalarining obro yini
ʻ ʻ
hisobga olsak, bu haqiqatga biroz to g ri kelmmaydi. Shu bilan Romanos o zi
ʻ ʻ ʻ
rejalashtirgan 40,000 kishilik qo shini yarmiga qisqarib ketdi
ʻ .
Alp Arslon qo shinini bir joyga yig di va jang bo ladigan kunning ertalab
ʻ ʻ ʻ
vaqtida, kafanga o xshash oq libos kiygan holda, qo shinga nutq so zladi. Bu uning
ʻ ʻ ʻ
9
Adle C., Palat M.K., Anara.T. History of civilization of Central Asia / Vol. VI. Towards of
cotemporary period: from the mid-nineteenth to the end of the twentieth century. UNESCO publishing, 2005.
– 990 p.

jangda shahit bo lishga tayyor ekanligi haqidagi dalda beruvchi bir motivatsiyaʻ
edi. Romanos Tarchaneiotesning yo qolganidan bexabar edi va 23-avgust kuni
ʻ
osonlikcha qo lga kiritgan Malazgirt hududiga yurishni davom ettirdi. Ammo
ʻ
keyin saljuqiy kamonchilar kuchli qarshilik bilan javob qaytardilar. Ertasi kuni
Bryennios boshchiligidagi ba zi oziq-ovqat izlovchilar Saljuqiylar qo shinini
ʼ ʻ
ushbu hududlarda ekanini aniqladilar va Manlazgirtga chekinishga majbur
bo ldilar. Saljuqiylarning butun boshli to liq qo shini kelmagan deb hisoblagan
ʻ ʻ ʻ
Romanos, arman generali Basilakes va bir qancha otliqlarni yubordi ularga qarshi
yubordi. Otliqlar yo q qilindi va Basilakes asirga olindi. Romanos o z qo shinlarini
ʻ ʻ ʻ
to pladi va chap qanotni tezda yaqinlashib kelayotgan turklarga qarshi qo mondon
ʻ ʻ
Bryennios qo l ostida yubordi. Saljuqiy qo shinlari tunda yaqin atrofdagi tepaliklar
ʻ ʻ
orasiga yashirinib oldi va Romanos qarshi hujum uyushtirishi deyarli imkonsiz
bo lib qoldi
ʻ .
Vizantiyaliklar o q hujumlari to xtaganda, tushdan keyin Alp Arslonning
ʻ ʻ
qarorgohini egallab olishdi. Ammo o q hujumlaridan eng ko p zarar ko rgan o ng
ʻ ʻ ʻ ʻ
va chap qanot jangchilari, saljuqiylarni jangga chorlamoqchi bo lib, o zlari
ʻ ʻ
parchalanib ketdilar. Ammo saljuqiy otliq qo shiniga ham katta zarar yetdi va o z
ʻ ʻ
pozitsiyasini yo qotdi. Romanos jang vaqtida muhim buyruq berdi. Biroq o ng
ʻ ʻ
qanot bu buyruqni bajarmadi va Dukas Romanosning raqibi sifatida imperatorning
buyrug ini ataylab e tiborsiz qoldirdi va imperatorning chekinishini yashirmay,
ʻ ʼ
Malazgirt tashqarisidagi lagerga qaytib ketdi. Vizantiyaliklar bu voqeadan so ng
ʻ
sarosimaga tushib qoldilar va saljuqiylar bu fursatdan foydalanib qoldilar.
Vizantiyaliklar o ng qanoti armanlar yoki turkiy bijanaklar tomonidan xiyonatga
ʻ
uchradik deb hisoblar, mag lubiyatlarini tan olishni boshlaganlar. Ba zi
ʻ ʼ
manbalarga ko ra, armanlar jang vaqtida qochishga harakat qilganlar va buni
ʻ
uddalaganlar. Ammo pullik yollanma turkiylar oxirgacha kurashganlar. Boshqa
manbalarga ko ra, arman piyoda askarlari qattiq qarshilik ko rsatgan va ko pchilik
ʻ ʻ ʻ
kabi imperatorni tashlab ketmagan. Imperator Romanos arman piyoda
askarlarining jasoratini ko rib, ularga mehr ko rsatdi va ularga misli ko rilmagan
ʻ ʻ ʻ
mukofotlarni va da qildi. Jangda imperatorning shaxsiy qo shinlari va arman
ʼ ʻ

piyoda askarlari Vizantiya qo shinida eng katta talofatlarga duchor bo ldilar.ʻ ʻ
Bryennios qo l ostidagi chap qanot biroz ko proq vaqt jang qila oldi, ammo tez
ʻ ʻ
orada ular ham mag lub bo ldi. Vizantiya qo shinining markaziy qismi va varang
ʻ ʻ ʻ
askarlari saljuqiylar tomonidan o rab olindi. Imperator Romanos yaralangan edi va
ʻ
turklar tomonidan asirga olindi .
Shu bilan Saljuqiylarning Koniya sultonligiga asos
solishi uchun zamin yaratildi.

II bob. Konya sultonlarining olib borgan siyosiy faoliyatlari
2.1. Salib yurishlari hamda musulmon Sultonlarining undagi faoliyati
1070-yillarda Manzikert jangidan so ng G arbiyʻ ʻ Anadoluda saljuqiylar
sardori Sulaymon ibn Qutulmish Alp Arslonning uzoqdagi amakivachchasi
va Saljuqiylar imperiyasi taxti uchun sobiq da vogar Sulaymon ibn
ʼ
Qutulmish hokimiyatga keldi . 1075-yilda u Vizantiyaning Nikea (hozirgi Iznik )
va Nikomediya (hozirgi Izmit ) shaharlarini egalladi . Ikki yildan so ng u o zini
ʻ ʻ
mustaqil Saljuqiylar davlatining sultoni deb e lon qildi va poytaxtini Iznikda
ʼ
o rnatdi.
ʻ Sulaymon 1086 yilda Suriya saljuqiy hukmdori Tutush
I tomonidan Antioxiyada o ldirilgan
ʻ va Sulaymonning o g li ʻ ʻ Qilij Arslon
I qamoqqa tashlangan. 1092-yilda Malikshoh vafot etgach, Qilij Arslon ozod
qilindi va darhol otasi hududlarida o‘zini mustahkamladi
Qilij Arslon 1096- yilgi xalq salib yurishida g ' alaba qozongan bo ' lsa
ham , birinchi salib yurishi askarlari tomonidan mag ' lubiyatga uchradi va janubiy -
markaziy Anadoluga haydaldi va u erda poytaxti Konya bo ' lgan davlatini
tuzdi . 1101- yilgi salib yurishida u salibchilarning uchta kontingentini mag'lub
etdi. 1107-yilda u sharqqa yo'l oldi va Mosulni egalladi , lekin o'sha yili
Malikshohning o'g'li Mehmed Tapar bilan jangda vafot etdi . U salib yurishlariga
qarshi chiqqan birinchi musulmon qo‘mondon edi.
Kilich Arslon I zamonaviy g‘arb va turk tarixchilari tomonidan Rum
Saljuqiylar sulolasining ikkinchi sultoni, Vizantiya va salibchilarga qarshi g‘azza
jangchisi sifatida baholanadi. Ikkinchi saljuqiylar boshliqlarining martabasi esa,
umumiy ma’noda uning otasi Sulaymonning martabasining takroridir. U otasi
singari Buyuk Saljuqiylar asirligidan qochib Anadoluga kelgan. 485/1092-yilda
sulton Malikshoh vafotidan soÿng u oÿzining harbiy saÿy-harakatlarini, asosan,
sharqqa, Suriya va Vizantiya davlatiga qaratdi.
Rum Saljuqiylar saltanatining asoschisi Sulaymonshohning o g li Sulton
ʻ ʻ
Qilij Arslon I 1092-yilda Buyuk Saljuqiylar imperiyasi sultoni Malikshoh
vafotidan so ng Nikayaga keldi va Nikayada joylashgan Rum Saljuqiylar
ʻ
sultonligini boshqara boshladi. Turk ittifoqini qayta tiklash, Vizantiya imperiyasiga

qarshi kuchli pozitsiyani egallash va o‘z yerlarini kengaytirish borasidagi sa’y-
harakatlari bilan tan olingan Sulton turklarni Anadoludan quvib chiqarish uchun
harakat qilgan salibchilar qo‘shinlariga qarshi chiqdi. Salibchilar duch kelgan
birinchi turk sardori Sulton Qilij Arslon I 1096-yil 21-oktabrda Cvetot jangida
Birinchi salib yurishining avangard bo linmalarini mag lub etdi va Sultonlikningʻ ʻ
poytaxti Nikeyani qamal qilgan keyingi yirik qo shinlarni qaytarish uchun
ʻ
kurashdi. Rum va keyin u Dorileeumda salibchilarni to'xtatish uchun ajoyib
harakatlar ko'rsatdi. Katta sa’y-harakatlariga qaramay, Birinchi salib yurishini
to‘xtata olmagan Sulton 1101-yilgi salib yurishida qasos oldi va ichki hududlarda
yuz minglab askarlardan iborat salibchilar qo‘shinlarini mag‘lub etib, yo‘q qilishga
muvaffaq bo‘ldi. Turk beklari (boshliqlari) yordamida Anadolu. Shunday qilib,
Qilij Arslon yetakchilik fazilati hisoblangan qat’iyat, jasorat, uzoqni ko‘ra bilish va
qat’iyatni yaxshi namoyon etib, turklarni Onado‘lidan qaytarishning imkoni
yo‘qligini, u yerlar esa bosib olish u yoqda tursin, o‘tib ham bo‘lmaydigan turk
vatani bo‘lishini isbotladi 10
.
Qilij Arslonning salibchilar bilan birinchi to'qnashuvi Per Hermit
boshchiligidagi xalq salib yurishiga qarshi bo'lib, birinchi salib yurishining asosiy
qo'shinlari uchun debochadir. 1096-yil iyul oyining oxiri yoki avgust oyining
boshlarida Konstantinopolga kelgan qo‘shinning hech narsaga yaramasligini va
turklarga qarshi hech qanday imkoniyat yo‘qligini tushungan imperator Aleksios
jangovar mahorati va taktikasiga ega turklar salibchilarni qisqa vaqt ichida yo‘q
qilishini tushundi va salibchilarga shunday dedi: ular yolg'iz turklarni mag'lub eta
olmaydilar, shuning uchun salibchilar asosiy qo'shinlar kelguniga qadar Bosfor
bo'g'ozidan o'tmasliklari kerak edi. Ammo bu qo'shinning Konstantinopol shahrida
sodir bo'lgan keyingi hujumi tufayli imperator qo'shinni zudlik bilan o'tishni
buyurdi. shaharning Osiyo tomoniga o'tadi. 1096-yil 6-avgustda Bosfor
bo g ozidan o tgan salibchilar talonchilik va bosqinchilik harakatlarida
ʻ ʻ ʻ
qatnashishda davom etib, 1096-yil kuzida Yalova yaqinidagi Kibotos (Civetot)
10
Dani A.H., Masson V.M. History of civilization of Central Asia/ Vol. I. The dawn of civilization: earliest
times to 700 B.C. UNESCO publishing, 2004. – 535 p.

harbiy qarorgohiga yetib kelishlari ularning Rum Saljuqiylar sultonligi
chegaralariga yaqin kelganliklarini ko rsatdi. . U erda bo'lganlarida ham, Aleksiosʻ
Perga shtab-kvartirada qolishlarini va o'zlarining yurishlarini boshlagan katta
salibchilar qo'shinlari kelguniga qadar turklar bilan hech qanday aloqada
bo'lmasliklarini qat'iy tavsiya qilgan xabarchilar yubordi. Per imperatorning
buyrug'iga bo'ysunishini aytgan bo'lsa-da, Per tojni nazorat ostida ushlab turishda
qiyinchiliklarga duch kelganga o'xshaydi. Darhaqiqat, salibchilar boshidanoq
Aleksiosning buyrug'iga quloq solmasliklarini nazarda tutdilar. Sentyabr oyidan
boshlab salibchilar turklar yerlariga butunlay kirib, Rum sultonligining poytaxti
Nikea va uning atrofida bosqinlar uyushtirdilar. Fransuz salibchilar turklarning
podalarini o'g'irlabgina qolmay, nasroniylarga nisbatan shafqatsiz ham bo'lishdi.
Anna Komnenening ta'kidlashicha, ular go'daklarni nayza bilan urishgan,
qovurishgan va yeyishgan, kattalarni bunday tush ko'rmagan usullar bilan
qiynashgan.
Bu Qilij Arslon salibchilar haqida birinchi marta bilib oldi. U ularga qarshi
qo'shin yubordi, lekin ular muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Shundan keyin sulton
salibchilarga qarshi asta-sekin qarshilik ko'rsatishga harakat qildi. Nemislar va
italyanlardan iborat salibchilar guruhi Xerigordon qal'asini egallab, qasrda
yashovchi odamlarni o'ldirgandan so'ng, Sulton 15.000 mohir turk kamonchilarini
yig'ib, qarshilik ko'rsatishga harakat qildi. Uning Ilhan ismli qo'mondoni
Muhammadga topshiriq bergani haqida mish-mishlar tarqaldi. Turklar Sentyabr
oyi oxirida Xerigordonga etib kelishdi, qal'ani qamal qilishdi va salibchilarning
suvga kirishiga to'sqinlik qilib, ularga qiyin kunlarni boshdan kechirdilar. Bu
muvaffaqiyatli amalga oshirilgan strategiya edi. Manbalarda ta'kidlanganidek,
salibchilar qonlarini ichish uchun ot va eshaklarini so'yishgan, shuningdek, u
yerdagi suvni ichish uchun kiyimlarini kanalizatsiyaga silkitganlar. Shuningdek,
ular nam tuproqni qazib, tuproqqa ko'mib, sovib ketishga harakat qilishdi. Hatto
bir-birlarining kaftlariga siyish va ichish orqali tashnaliklarini qondirishga harakat
qilishdi. Ayni paytda ruhoniylar ma’naviyatini yuksaltirishga harakat qilib, dalda
beruvchi ma’ruzalar bilan chiqishdi. Qamal sakkiz kun davom etdi, oxirida

salibchilar taslim bo'lishga va qal'a darvozalarini ochishga majbur bo'ldilar.
Boshqa tomondan, turklar 1096-yil 21-oktyabrda Drakonda salibchilarga halokatli
zarba berdilar. Nikaya tomon yurgan olomonga qarshi marshrut bo'ylab tuzoq
o'rnatgan turklar, Civetot qarorgohidan 5 km uzoqlikdagi Drakon nomli o'rmonli
vodiyda ularga qarshi pistirma qo'yishdi. Salibchilar vodiyning kiraverishida paydo
bo'lishi bilanoq, o'qlar bilan yomg'ir yog'di, ular atrofda nima bo'layotganini
tushunishga ulgurmasdan otlarini birin-ketin yiqitdi. Salibchilar hayron bo'lib,
umidsizlik va xavotirda u yerga va u yerga yugurdilar. Salibchilar turklarning
intizomli strategiya va taktikalarini birinchi marta bunchalik yaqindan guvohi
bo'lishdi, buning natijasida ularning ko'plari halok bo'ldilar, ba'zilari esa zo'rg'a
qochib qutulib, jon saqlab qolishdi. Shu tariqa Qilij Arslon boshchiligidagi turklar
salibchilarga bu yerlarning oddiy o‘lka emasligini, osonlikcha o‘tib bo‘lmasligini
jasorat va qat’iyat bilan ko‘rsatdilar 11
.
11
Küçüksipahioğlu.“Türklerle Haçlıların İlk Karşılaşması: Drakon Savaşı”. – Turkince, 2012. – P. 48-
50.

2.2. Buyuk Koniya asoschisi Qilich Arslon hokimyati
Salibchilar bilan bo lgan janglardan so ng Qilij Arslon yangi siyosatʻ ʻ
belgilab, Vizantiya imperatori bilan shartnoma tuzib, o z yerlarini kengaytirishni
ʻ
o ylaydi. U buyuk saljuqiylar hukmronligi ostida bo lgan sharq va janubdagi turkiy
ʻ ʻ
davlatlarni o z hukmronligi ostiga olishni maqsad qilgan. Ular orasida Amidni
ʻ
boshqargan Yinol o g li Ibrohim, Siirtni boshqargan Qizil Arslon, Ahlatni
ʻ ʻ
boshqargan So kmen, Harputni boshqargan Chubuko g lu, Meyyafarikinni
ʻ ʻ ʻ
boshqargan Ziyo ad-Din, Sivas, Amasiya va Tokatni boshqargan Danishmendlar;
va xususan, Rum Saljuqiylar sultonligi va Danishmendlar bo'lgan bu ikki turkiy
davlat azaldan raqib bo'lib kelgan. Ular faqat 1101-yilgi salib yurishi paytida
ittifoq tuzdilar va salibchilarga qarshi kurashdilar, ammo eski dushmanlik va
raqobat o'sha yurish tugaganidan keyin ham to'xtovsiz davom etdi. Darhaqiqat,
1102-yil sentabrida Danishmendid Gumushtegin tomonidan Melitenning
(Zamonaviy Malatya) qo lga olinishi har ikki tomon uchun ham davom etayotgan
ʻ
sharoitni og irlashtirdi, chunki Qilij Arslon uzoq vaqtdan beri Melitenlik arman
ʻ
Gabriel boshqargan shaharni qo lga kiritish uchun kurash olib bordi va hatto bu
ʻ
shaharni qo lga kiritdi. Melitenni qamal qilish paytida birinchi salib yurishining
ʻ
birinchi qo'shinlarining imkoniyatlarini e'tiborsiz qoldirgani uchun Nikeyani
yo'qotish. Endi Gumushtegin tomonidan Melitenning qo'lga olinishi uning uchun
mutlaqo nomaqbul bo'lib tuyuldi. Shuning uchun Sulton Danishmendidlarning
kengayishini oldini olishga qaror qildi. Biroq, bundan oldin u Antioxiyaning
salibchilar knyazligiga yurish haqida o'ylagan, chunki Antioxiya shahzodasi
Bogemond ilgari Gumushtegin tomonidan Niksarda asir olingan va qamoqqa
olingan edi. Shuning uchun Sulton uning yo'qligidan foydalanib qolish niyatida
1103-yilda Antioxiya tomon yo'l oldi. Bu yo'lda Halablik Saljuqiy Malik Ridvon
unga dalda berdi. Darhaqiqat, Ridvan, keyinchalik Bogemond o'rniga Antioxiyani
boshqargan Tancred tomonidan tahdid qilinib, salibchilarni ayniqsa Shimoliy
Suriya mintaqasi va imperiyaning Chukurovaga hujum qilishga chaqirdi. Qilij
Arslon Antioxiya yurishi chog ida Marashga yetib kelganida, qo shini ehtiyojlarini
ʻ ʻ
qondirish uchun savdogarlardan ruxsat so rab Halabga elchilar yuboradi.
ʻ

Sultonning hududda bo lishi va uning Antioxiyaga yurishi haqidagi xabarlar xalqʻ
orasida katta quvonchga sabab bo ldi. Biroq, Antioxiyadagi bu yurish
ʻ
muvaffaqiyatli yakunlanmadi, chunki Gumushtegin keyin Bogemondni 100 ming
dinorga qo'yib yubordi, natijada kampaniya to'liq bo'lib qoldi. Gumushteginning
bunday harakatlaridan qattiq g‘azablangan Sulton Gumushteginni jazolash uchun
qaytib keldi va uni o‘z oldiga qo‘yishga majbur qildi. Ibn al-Asir Gumushteginni
shahzoda Bogemondning turkiy va islom olamiga qilgan hujumlari va qasos olgani
uchun musulmonlarni qirg‘in qilish uchun javobgar deb hisobladi. ozod qildi va
Gumushteginning shu paytgacha qilgan barcha xayrli ishlari musulmonlar boshiga
tushgan falokat tufayli inkor etilganini aytdi.
1104-yilda Gumushtegin vafot etgach, Qilij Arslon 1106-yilda Melitenni
qo'lga kiritdi. Shunday qilib, u Danishmendlar ta'sirini yo'q qilishga muvaffaq
bo'ldi va o'z chegaralarini sharqqa kengaytirdi. Keyin janubi-sharqqa qarab
yurmoqchi bo lib, 1106-yilda Edessani qamal qildi. Bu orada Halab hokimi
ʻ
Cho kurmishning Harrondagi odamlari uni o sha yerga taklif qilib, shaharni unga
ʻ ʻ
topshirmoqchi ekanliklarini aytishdi. Bu taklif bilan Qilij Arslon Harronga yetib
keldi va shaharni egalladi; Keyin u kasal bo'lib qoldi va Edessani ortda qoldirib,
mustahkam devorlaridan o'ta olmaydigan hududni tark etishga majbur bo'ldi.
Avval Melitenega, keyin Nusaybinga bordi. U yerda bo‘lganida, Cho‘kurmishga
sodiq qolishni afzal ko‘rgan Mo‘sulning ko‘zga ko‘ringan siymolari uni Mosulga
taklif qilib, Mosulni unga topshirishni taklif qiladilar. Darhaqiqat, buyuk
saljuqiylar sultoni Muhammad Tapar Mo‘sulni Cho‘kurmishdan olib, shaharni
Chovliga bergan, biroq Cho‘kurmishga sodiq qolishni ma’qul ko‘rganlar
Cho‘kurmish vafotidan keyin shaharni Chovliga topshirishni istamay, Qilij
Arslonni taklif qilishadi. Darhaqiqat, Qilij Arslon shaharga kelib, uni egallab oldi,
so‘ng Muhammad Tapar nomidan xutbani to‘xtatdi va o‘z nomidan xutba o‘qitdi.
Qilij Arslon 1104-yili Harran jangida asirga olingan va keyin Mosul
qamoqxonasida saqlanayotgan Edessa grafi Boduen du Burga ham ega edi 12
.
12
Adle C., Habib I. History of civilization of Central Asia/ Vol. V. Development in contrast: from sixteenth
to mid-nineteenth century. UNESCO publishing, 2003. – 910 p.

Qilij Arslon 1107-yil iyul oyida Chavli bilan jang qilgan jangda, Qilij Arslon
yigitlari tomonidan tashlab ketilgani uchun asirga tushib qolmaslik uchun otiga
minib Habur daryosidan o tmoqchi bo lganida juda yoshligida halok bo ldi. Uningʻ ʻ ʻ
jasadi Haburning Shemsaniyye qishlog'i yaqinida topilib, keyin Meyyafarikinga
ko'chirilib, o'sha erda dafn etilgan. Hatto masihiylar ham uning o'limidan
ta'sirlanib, chuqur qayg'urdilar. Edessalik Matto uni juda yaxshi inson deb atagan,
bu nasroniylar uning uchun motam tutganliklarini ko‘rsatgan bo‘lsa, Abul Faraj
esa o‘zining adolatli hukumatini tilga olib, Mosulni qo‘lga kiritgandan so‘ng, “kim
birovni haqorat qilgan bo‘lsa”, deb buyruq berganini aytadi. o‘limga hukm
qilinadi”. Ibn al-Asir Mosulni olganida, u odamlar to lashga qodir bo lmagan
ʻ ʻ
soliqlarni bekor qilganini, odamlarga adolatli munosabatda bo lganini, ularning
ʻ
ko nglini qozonganini va agar kimdir bir-biridan shikoyat qilsa, o limga hukm
ʻ ʻ
qilinishini buyurganligini aytdi. Aksaroyi16 “Musamarat al-ahbar” nomli asarida
Antioxiya shahzodasi Bogemondning ozod etilgani uchun sultonning jahli chiqdi,
deb o‘ylagan Gumushtegin Sultonga uni tinchlantirish uchun 10.000 dirham taklif
qilgani, buning evaziga Qilij Arslon hech narsa yo‘q, deb javob qaytarganini qayd
etgan. Islomni himoya qilishdan boshqa maqsad edi va u pulga muhtoj emas edi.
Salibchilar yilnomachisi Villermus Tyrensis "juda kuchli va jasur" deb ta'riflagan
Qilij Arslon qahramon va ko'p qirrali rahbar bo'lib, bizning bu yerlarda
qolishimizga yordam berish uchun ajoyib sa'y-harakatlarni ko'rsatdi. Xristianlarga
qarshi Islomning himoyachisi sifatida Qilij Arslonning azmi, sa’y-harakatlari va
fidoyiligi bu o‘lkalarni, turkiy va islom olamini salibchilardan qutqarib qoldi.

Xulosa
Sulton Qilij Arslon I Anadoluni zabt etgan va Rum Saljuqiylar sultonligi
asoschisi Sulaymonshohning o g li edi. U tarqatib yuborilgan turk ittifoqini qaytaʻ ʻ
tiklash, Vizantiya imperiyasiga qarshi kuchliroq pozitsiyani egallash va o z
ʻ
yerlarini kengaytirish borasidagi sa y-harakatlari bilan e tirof etilgan. Uning
ʼ ʼ
turklarni Anadoludan quvib chiqarish uchun 1096-yildan boshlab yurish qilgan
salibchilar qo shinlariga qarshi kurashi ajoyib qahramonlik edi. Muhim tafsilot
ʻ
sifatida u salibchilarga qarshi chiqqan birinchi turk yetakchisi ham edi. Qilij
Arslonning salibchilar bilan birinchi to'qnashuvi Per L'Hermit boshchiligidagi xalq
salib yurishiga qarshi bo'lib, birinchi salib yurishining asosiy qo'shinlari uchun
debochadir. 1096-yil iyul oyi oxiri yoki avgust oyining boshlarida
Konstantinopolga yetib kelgan armiya 1096-yil 6-avgustda Bosfor bo‘g‘ozidan
o‘tib, 1096-yil kuzida Yalova yaqinidagi Kibotos (Civetot) harbiy qarorgohiga
yetib keldi, bu ularning Saljuqiylar chegaralariga yaqin kelganligini ko‘rsatdi. Rum
sultonligi. Sentyabr oyidan boshlab salibchilar turklar yerlariga butunlay kirib,
Rum sultonligining poytaxti Nikea va uning atrofida bosqinlar uyushtirdilar. Bu
Qilij Arslon salibchilar haqida birinchi marta bilib oldi. U ularga qarshi qo'shin
yubordi, lekin ular muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Shundan keyin sulton
salibchilarga qarshi asta-sekin qarshilik ko'rsatishga harakat qildi. Sulton 1096-yil
21-oktabrda Cvetot jangida birinchi salib yurishining avangard bo linmalarini
ʻ
mag lub etdi va Rum Sultonligining poytaxti Nikeyani qamal qilgan keyingi yirik
ʻ
qo shinlarni qaytarishga harakat qildi. Biroq, u o'zining poytaxti Nikeyani
ʻ
yo'qotishga va Vizantiya imperiyasiga topshirishga majbur bo'ldi. Shunday qilib,
bir necha hafta davom etgan salibchilarni qamal qilish natijasiz qoldi va shahar
Vizantiya imperiyasining hukmronligi ostiga o'tdi. Bu Sulton Qilij Arslon uchun
og'ir tajriba bo'lsa-da, bu hech qachon Sultonning qulashiga olib kelmasdi.
Darhaqiqat, turklar ichki hududlarni chekinishdi, birlashdilar, Koniyani poytaxt
qilib o'rnatdilar va kuchayish uchun harakatlarini davom ettirdilar. Keyin Sulton
Dorilaeum yaqinida salibchilarni to'xtatish uchun ajoyib harakatlar ko'rsatdi. Qilij
Arslon Nikayadan chekinishini hech qachon unutolmadim, shuning uchun u

Birinchi salib yurishi qo'shinlarining Anadoluga yurishini diqqat bilan kuzatib
bordi. Ikki guruh bo'lib, bir guruhni bir kun orqada kuzatib, oldinga qadam qo'ygan
salibchilardan Qilij Arslan 1097-yil 1-iyulda turk jangovar taktikasini qo'llagan
holda birinchi guruhni mag'lub etdi. U ham sulton orqadan kelayotganini bilmagan
ikkinchi guruhga qarshi kurashni davom ettirdi, lekin keyinchalik ko'proq
yo'qotishlarning oldini olish uchun chekinishga qaror qildi. Qilij Arslon va uning
qahramon askarlari Dorylaeumdagi g'ayritabiiy harakatlarga qaramay, salibchilarni
vayron qila olmadilar va yurishni yakunlay olmadilar. Biroq, ularni qo'rqitish va
bezovta qilish orqali yaxshi ish qilishdi.
Sultonning salibchilarga qarshi kurashi 1101-yilgi salib yurishida davom
etdi va Anadoluda yuz minglab odamlardan iborat bo'lgan salibchilar qo'shinlarini
turk beklari yordamida mag'lub etishga va yo'q qilishga muvaffaq bo'ldi. Shunday
qilib Qilij Arslon va uning askarlari turklarni Anadoludan qaytarishning iloji
yo‘qligini, bu yerlar turklar uchun vatan ekanligini, uni bosib olish u yoqda tursin,
o‘tib ham bo‘lmasligini isbotladi. Anadoludagi qo shinlarning yo q qilinishi bilanʻ ʻ
Suriyadagi musulmonlar salibchilar tahdididan qochib qutulishdi, bu ham Sharqiy
salibchilarni o zlari kutgan yordamdan mahrum qildi. 1106-yilda Melitene
ʻ
(Malatya) ni qo'lga kiritgan Qilij Arslon o'sha yili Edessani qamal qildi, ammo
shaharni qo'lga kirita olmadi. So‘ng Mosul hukmdori Cho‘kurmish kishilarining
taklifi bilan Mosulga borib, shaharni egalladi, Buyuk Saljuqiylar nomidan xutbani
to‘xtatdi va uning nomidan xutba o‘qitdi. Sulton 1107-yil iyul oyida Chovli bilan
jang qilgan jangda Sulton yigitlari tomonidan tashlab ketilgani uchun asirga tushib
qolmaslik uchun Habur daryosidan otiga minib o‘tmoqchi bo‘lganida juda
yoshligida halok bo‘ldi. Hatto nasroniylar ham uning o'limidan ta'sirlanib, chuqur
qayg'urdilar va u uchun aza tutdilar. Manbalarda adolatli, rahm-shafqatli, mard va
o‘ta qudratli shaxs sifatida tilga olingan Qilij Arslon bizning bu yurtlarda
qolishimizni ta’minlashga harakat qilgan buyuk qahramon hamda qat’iyat, jasorat,
uzoqni ko‘ra bilish va qat’iyat bilan harakat qilgan serqirra rahbar edi.
Xristianlarga qarshi Islomning himoyachisi sifatida Qilij Arslonning azmi, sa’y-

harakatlari va fidoyiligi bu o‘lkalarni, turkiy va islom olamini salibchilardan
qutqarib qoldi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A,“Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz”. 9-jild.
Toshkent. 2001 – B. 106.
2. Mirziyoyev Sh.M, “Erkin va farovon O zbekiston davlatini birgalikda barpoʻ
etamiz”,.O zbekiston. 2017 – B. 56.
ʻ
3. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. – T.: O ZBEKISTON, 2000. – B.
ʻ ʻ
89.
4. S adriddin Ali al-Xusayni. Zubdat attavarix. – Moskva, 1980. – P. 156.
5. Nicolle D . Nicopolis 1396: The Last Crusade . – Osprey Publishing, 1999. –
P. 126.
6. Thomas S. Asbridge The Crusades . – L.: London publishing, 2010. – P. 27.
7. Küçüksipahioğlu.“Türklerle Haçlıların İlk Karşılaşması: Drakon Savaşı”. –
Turkince, 2012. – P. 48-50.
8. Adle C., Palat M.K., Anara.T. History of civilization of Central Asia / Vol.
VI. Towards of cotemporary period: from the mid-nineteenth to the end of
the twentieth century. UNESCO publishing, 2005. – 990 p.
9. Adle C., Habib I. History of civilization of Central Asia/ Vol. V.
Development in contrast: from sixteenth to mid-nineteenth century.
UNESCO publishing, 2003. – 910 p.
10. Bosworth C.E., M.S. Asimov. History of civilization of Central Asia/ Vol.
IV. The age of achievement: A.D. 750 to the end of fifteenth of century.
UNESCO publishing, 2000. – 690 p.
11. Dani A.H., Masson V.M. History of civilization of Central Asia/ Vol. I. The
dawn of civilization: earliest times to 700 B.C. UNESCO publishing, 2004.
– 535 p.
12. David N. The Mongol warlords: Genghis khan, Kubilai Khan, Hulegu,
Tamerlane. London, 1990. – 192 p.
13. Frederick S. Fergana Valley: The heart of Central Asia. New York
publishing, 2011. – 440 p.

14. Frederick S. Lost enlightenment: Central Asia’s golden age from the Arab
conquest to Tamerlane. 2013. – 634 p.
15. Janos H., Puri B.N., Etemadi G.F. History of civilization of Central Asia/
Vol. II. The development sedentary and nomadic civilization: 700 B.C. to
A.D. 250. UNESCO publishing, 1994. – 573 p.
16. Litvinskiy B.A., Samghabadi R.S. History of civilization of Central Asia/
Vol. III. The crossroads of civilisations A.D. 250 to 750. UNESCO
publishing, 1996. – 558 p.
17. Peter B.G. Central Asia in world history. Oxford university press, 2011. –
180 p.

Sotib olish