Korxona bozor iqtisodiyoti xo’jalik subyektlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	69.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Korxona bozor iqtisodiyoti xo’jalik subyektlari

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: KORXONA BOZOR IQTISODIYOTI XO'JALIK
SUBYEKTLARI
Bajardi: _____________ guruh talabasi _______________
(imzo) (ism sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sanasi: “______”______________2024yil

Baho “_____”______________
Ilmiy rahbar: _____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
Komissiya a`zolari: _____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
_____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)

Buxoro-2024 yil.

KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANI
Guruh________________________________________________________________
Talaba familiyasi va ism-sharifi____________________________________________
Kurs ishi mavzu________________________________________________________
Kurs ishining tarkibi____________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar
ro`yhati:______________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori(muhim chizmalarning
ko`rsatgichi)______________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy
tomonlari_________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari______________________________________________________________
________________________________________________________________________
Kurs ishiga qo`yilgan baho___________________________________________________
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va
imzosi___________________________________________________________________

MAVZU: KORXONA BOZOR IQTISODIYOTI XO'JALIK SUBYEKTLARI
MUNDARIJA
KIRISH…………………............................….....………………………………3
I-BOB. KORXONA BOZOR IQTISODIYOTINING XOJALIK SUBYEKTI
1.1.Korxonani tashkil etish, faoliyatini tugatish tamoyillari va tartibqoidalar…....7
1.2.Korxonalar faoliyatini litsenziyaiash tartibi…...........……………….….……10
II-BOB. MILLIY IQTISODIYOT RIVOJLANISHIDA KORXONANING
O’RNI VA ROLI.………..……………..................................................……..…13
2.1.Korxonaning belgilari funktsiyalari va vazifalari………...……….......………16
2.2.Korxonalarni tasniflash.. .………………………….........……...……25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR….........................……………….……29
XULOSA…………………………….....................................……………………30

KIRISH
Kurs ishining dolzarblig i. Hozirgi vaqtda innovatsiyalar iqtisodiyotni
rivojlantirishning eng xarakterli xususiyatlaridan biriga aylanib bormoqda.
Yaqinda bu nom ekzotik, noma'lum va hatto professionallar orasida ham unchalik
aniq bo'lmagan narsani eslatardi, ammo endi innovatsiyaning o'zi ham, uning
tushunchalari ham dunyoni tezda zabt etmoqda. Innovatsion jarayonda jiddiy rol
o'ynaydigan va innovatsiyalarni korxonalar uchun strategik resursga aylantiradigan
xalqaro kapital bozori kengayib bormoqda, bu borada unga yangi moliyaviy
tuzilmalar unga yordam bermoqda. Ushbu hujjatlarni qabul qilishdan maqsad
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, yangi tadbirkorlarni vujudga keltirish va
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, innovatsion tizimning
salohiyati va samaradorligini oshirishga ko‘maklashish, innovatsiyalar uchun qulay
bo‘lgan normativhuquqiy, moliyaviy va axborot muhitini yaratishdan iborat.
Shuningdek, sanoatda raqobatbardoshlik va mahsuldorlikni oshirish, yuqori
texnologiyali mahsulotlar ulushini oshirishni rag'batlantirish, ishlab chiqarishni
ko'paytirish va ishlab chiqarish va eksport tarkibida ulushni oshirish, innovatsion
texnologiyalar va ilg'or boshqaruvni qo'llashni kengaytirishdir Iqtisodiyotni
innovatsion rivojlantirish, yangi tadbirkorlarni vujudga keltirish orqali tizimning
salohiyati va samaradorligini oshirishga ko‘maklashish tadqiqot ishining maqsadi
hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari esa sanoatda raqobatbardoshlik va
mahsuldorlikni oshirish bosqichlarini tadqiq qilish va uning о ‘ziga xos
xususiyatlarini asoslash; yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushini oshirishni
rag'batlantirish, ishlab chiqarishni ko'paytirish va ishlab chiqarish va eksport
tarkibida ulushni oshirish, innovatsion texnologiyalar va ilg'or boshqaruvni
qo'llashni kengaytirish га ta’sir qiluvchi omillarni aniqlashdan
iboratdir.Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida sanoat korxonalarda mahsulot

ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish yo’llarini aniqlash va bu bo’yicha ilmiy
xulosa va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Ushbu belgilangan maqsadga
erishish uchun quyidagi muhim vazifalar belgilab olindi: - Sanoat korxonalarda
mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibini o’rganish; - Sanoat korxonalarda
mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantiruvchi xarajatlarni tahlil qilish; -
Mahsulot tannarxining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; - Sanoat
korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxining korxona faoliyatiga ta’sirini
tahlil qilish; 4 Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxining
rentabelligini aniqlash;- Iqtisodiy modernizasiyalash sharoitida sanoat
korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish bo’yicha ilmiy
asoslangan takliflar berish; - Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining korxona
umumiy xarajatlari tarkibidagi o’rniga baho berish.

I-BOB. KORXONA BOZOR IQTISODIYOTINING XO’JALIK SUBYEKTI.
1.1.Korxonani tashkil etish, faoliyatini tugatish tamoyillari va tartib-qoidalar.
Korxona - ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo‘g‘ini bo'lib, unda ilmiy
iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi.Korxona ish o‘rinlarini
beradi, ish haqi to’laydi, soliqlar to‘lash yo‘li bilan davlat va ijtimoiy dasturlami
amalga oshirishda qatnashadi.Korxona o‘z faoliyatini o‘zi boshqaradi, ishlab
chiqarilgan mahsulotni olingan sof foydani soliq va boshqa to’lovlami to‘lagandan
so‘ng qolgan qismini tasarruf etadi.Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma-xilligi, xomashyo yetkazib beruvchilar va
xaridorlar baholarni shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni
qo‘llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari hal
etiladi.
Korxona - ijtimoiy talablami qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida
mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi mustaqil
xo‘jalik yurituvchi iqtisodiyot subyektidir.Zamonaviy korxona mustaqil xo‘jalik
yurituvchi subyekt bo‘lib, ularning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari
rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek davlatning o‘zigagina tegishli bo‘lmaydi.
Shu sababli korxonalar:
-mulkchilik shakliga ko‘ra
- davlat va nodavlat,
- tarmoq belgilariga ko‘ra
- mashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft va gaz sanoati, qurilish
kompleksi, oziq-ovqat, yengil sanoat, savdo va hokazolar,

- ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga ko‘ra
- yirik, mikrofirma va kichik,
- faoliyat yuritish muddatiga ko‘ra
- uzluksiz, mavsumiy va uzlukli korxonalarga bo‘linadi.
Ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona - bu,ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar hajmi va turlari, ulami tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat
jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;ijtimoiy munosabatlarda korxona - bu,
turli kategoriyadagixodimlar o‘rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida
yuzaga keluvchi munosabatlar;tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy
shaxs sifatida faoliyat yuritadi;Kichik biznes subyektlari - korxona ko‘lami, ishlab
chiqarishhajmi, ishlovchilar soni, moliyaviy mablag‘lari miqdori va boshqalar
jihatidan imkoniyatlari cheklangan ishlab chiqaruvchi subyektlar.Kichik
korxonalar - mustaqil xo‘jalik faoliyatini olib boruvchi, o‘z balansiga ega bo‘lgan,
soliqlar va boshqa toMovlami to‘lagandan so‘ng qolgan foydasini o‘zi
taqsimlaydigan korxona. Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi va ishlab chiqarish
kuchlarining o‘sishi faoliyat yuritayotgan korxonalardan tashqari, yangi
korxonalarni tashkil qilish va ishga tushirishga tayanadi. Bunday qadam iqtisodiy
jihatdan maqbullikka, resurslar imkoniyati va korxona malisulotlariga boMgan
talabga asoslanadi.
Yangi korxonani tashkil qilish quyidagi tashkiliy tamoyillar asosida amalga
oshiriladi: korxonani tashkil qilish fikrining paydo bo‘lishi korxona muassislarini
tanlash korxona nizom jamg‘armasini tuzish uchun moliya manbalarini aniqlash
davlat ro‘yxatidan o'tish. Yangi korxona tashkil qilishdan asosan quyidagi
maqsadlar ko‘zlanadi: iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot ishlab chiqarishni
ko‘paytirish va uni sotishdan foyda (daromad) olish; ishlab chiqarishga mavjud

qo‘shimcha resurslami jalb qilish ishlab chiqarishga ish bilan band bo‘lmagan
aholini jalb qilish va shu orqali ish bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolami hal
qilish fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi sanoat mahsulotlarini
ishlab chiqarish yakka tarzda yoki hamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik
korxona (o‘rtoqchilik kabi) tashkil qiluvchi alohida fiiqarolar yoki shaxslar gumhi
a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirish ishlab chiqarishni mustahkamlash va
rivojlantirish hamda bozor muhitini kengaytirish Tovar ishlab chiqaruvchilar
sotuvchilar soni . Muayyan turdagi tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko’p
bo’lsa, taklif qilinadigan tovarlar miqdori shunchalik ko’p bo’ladi. Tarmoqdagi
firmalar soni ortib borishi taklifni ko’paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish
ko’payadi. Foyda olishning boshqa manbai mavjudligi. Agarda muayyan
tovarishlab chiqarishga qaraganda boshqa tarmoq sohalarida ko’proq foyda olish
Moliyalashtirish manbalari – bu moliyaviy mablag‘larni olishning amldagi va
kutilayotgan kanallari, shuningdek bu moliyaviy mablag‘larni taqdim qilishi
mumkin bo‘lgan iqtisodiy subyektlarning ro‘yxati. Loyihani moliyalashtirish
strategiyasining asosini loyihaning individual xususiyatlari va ularga ta’sir qiluvchi
omillardan kelib chiqib moliyalashtirish sxemasini ishlab chiqish tashkil qiladi.
Korxonani moliyalashtirish – korxonalarni zaruriy moliyaviy resurslar bilan
ta’minlash. Moliyalashtirish budjet mablag‘laridan assigonovaniyalar, kredit
mablag‘lari, horijiy yordamlar, boshqa shaxslarning badallari ko‘rinishidagi ichki
va tashqi manbalardan amalga oshiriladi.
Moliyalashtirish strategiyasini moliyalashtirish manbalaridan kelib chiquvchi
asosiy turlari quyidagilardan iborat:
- ichki manbalardan moliyalashtirish;
- jalb qilingan mablag‘lardan moliyalashtirish;
- qarz mablag‘laridan moliyalashtirish;

- aralash (kompleks, kombinatsiyalashgan) moliyalashtirish.
Ichki manbalar sifatida korxonaning o‘z mablag‘lari – foyda va amortizatsiya
ajratmalari hisoblanadi. Korxonaning pul mablag‘lari – korxonaning naqd va
naqdsiz ko‘rinishda to‘plangan pullari. Ba’zida pul mablag‘lariga qo‘shimcha
yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlar ham kiritladi. 25 Foydani qayta investitsiyalash
– bu o‘z faoliyatini kengaytirayotgan korxonani moliyalashtirishning eng qulay va
nisbatan arzon shakli.
Moliyalashtirishning tashqi manbalarini xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Jalb qilingan investitsiyalar:
- investorni yuqori foyda va korxonaning o‘zi qiziqtiradi;
- investor qachondir investitsiyadan voz kechish maqsadiga ega bo‘lishi
(bo‘lmasligi) mumkin;
- investor mulkining ulushi uning investitsiyalarini korxonaning barcha kapitaliga
nisbatidan aniqlanadi.
- korxona kontrakt bo‘yicha qarz summasini qaytarish majburiyatini oladi;

1.2.Korxonalar faoliyatini litsenziyaiash tartibi
Korxonalar faoliyatini ayrim turlari davlat tomonidan litsenziyaiash (ruxsatnoma)
orqali amalga oshiriladi.Jahon tajribasida litsenziya ixtiro, texnologiya, texnologik
bilim,ishlab chiqarish siri, tajribasi, savdo markasi kabilarga beriladi.Chet ellar
amaliyotida litsenziyalar huquqiy xarakteri va miqdoriga qarab har xil turlarda
ishlatifadi. Ular maxsus, maxsus bo‘lmagan (oddiy), to‘la kabilar. Bu litsenziyalar
patentli yoki patentsiz bo‘ladi. Patentli litsenziya - litsenziyani ishlatish huquqini
nou-xausiz berishni («sof patent») bildiradi,Litsenziyalami sotish patentli va
patentsiz bo‘lishi mumkin.Oddiy - bunday litsenziyalar (litsenziya egasiga) ushbu
hududida bitta litsenziyani bir necha sotib oluvchilarga sotilish huquqini
beradiMaxsus - sotib oluvchiga litsenziyani ishlatishni mo-napol huquqini beradi.
To‘la – litsenziantga litsen-ziyani muddatiga (patent yoki nou-xouni) ishlatishga
maxsus huquq beradi. Litsenziyalar bilan savdo litsenziya kelishuvlar (shart-
nomalar) asosida amalga oshiriladi. Litsenziya - iqtisodiyotning ayrim sohalari
yoki tarmoqlarida jiddiy davlatshumul ahamiyatga ega bo‘lgan sohalar, tarmoqlar,
korxonalarga ayrim mahsulotlami yaratish, ishlab chiqarish sotish, tashish, saqlash
va ta’mirlash kabi ishlami amalga oshirish uchun ruxsatnoma berish to‘g‘risidagi
hujjat.
Birinchi bosqich - korxonani tashkil qilish va faoliyatini tiklash.Ikkinchi bosqich -
reorganizatsiya Uchinchi bosqich - restruktrizatsiya. Sanatsiya - iqtisodiy nochor
korxonalarni bankrotligining oldini olish maqsadida qarzdor korxona - huquqiy
shaxsning muassislari (qatnashchilari), qarzdoming kreditorlari va boshqa shaxslar,
shu jumladan, davlat tomonidan qarzdor korxonaning to‘lov qobiliyatini tiklash

bo‘yicha o‘tkaziladigan chora-tadbirlami tashkil qiladigan faoliyat. Keyingi
bosqich bu bankrotlik.Korxona bankrotligi uning iktisodiy nochorligining oqibati.
Bankrotlik deganda, sud tomonidan e’tirof etilgan yoki qarzdomi ixtiyoriy ravishda
o‘zini bankrot deb e’lon qilgan qarzdoming moliyaviy majburiyatlarini bajara
olmasligi, qisqa qilib aytganda moliyaviy qobiliyatsizlikka tushuniladi. va samarali
qaror chiqara oladi.
Firma miqyosini kengayishi bilan bunday holat o’zgaradi. Buning natijasida
ma‘muriy xodimlar va ishlab chiqarish jarayonini alohidalashtiruvchi boshqaruv
qatlamlari ko’payib boradi, yuqori rahbariyat korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish
jarayonidan alohidalashib qoladi Yirik korxona miqyosida oqilona qaror qabul
qilish uchun zarur bo’lgan barcha ma‘lumotlarni yig’ish, tushunish va qayta ishlash
bir kishi uchun imkon darajasidan tashqarida bo’ladi. Boshqaruv apparatining
chuqurlashuvi va kengayishi esa axborot almashishuvi, qarorlarni
muvofiqlashtirishdagi muammolarni hamda byurokratik holatni keltirib chiqaradi,
boshqaruvning turli bo’g’inlari tomonidan qabul qilingan qarorlar bir-biriga zid
kelish ehtimoli kuchayadi. Natijada samaradorlikka putur yetib, ishlab
chiqarishning o’rtacha xarajatlarni oshiradi. Boshqacha aytganda, barcha resurslar
miqdorining 10 foizga o’sishi ishlab chiqarish hajmining nomuvofiq ravishda,
aytaylik 5 foizga o’sishiga olib keladi. Ishlab chiqarish miqyosining o’sishidan
doimiy ravishda olinuvchi samara ikki holat o’rtasidagi tafovutdan kelib chiqadi.
Bu ijobiy va salbiy miqyosdir. Bu ikkala 22 chegara orasidagi maydonda barcha
resurslarning 10 foizga o’sishi ishlab chiqarish hajmining mutanosib ravishda 10
foizga ko’payishiga olib keladi. Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi
chuqur ixtisoslashuv tufayli boshqarish bo’yicha mutaxassislar mehnatidan ancha
yaxshi foydalanish imkoniyatini beradi. Bu samaradorlikning oshishi va mahsulot
birligiga ishlab chiqarish harajatlarining kamayishiga imkoniyat yaratib beradi.

Korxona faoliyatiga baho berilganda, eng avvalo mehnat faoliyatining biron bir
turiga ixtisoslashgan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga sarf qilingan
xarajatlar, hosil qilingan daromad va olingan foyda miqdoriga e‘tibor qaratiladi.
Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar hamda ularning
pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona pul daromadlaridan
sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda yoki
iqtisodiy foyda deb yuritiladi. Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o’tadi.
Birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yalpi qiymatning yaratilish
chog’ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo’shimcha
qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida
namoyon bo’lmaydi. Ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan
foyda tovarlarni sotgandan so’ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi
ko’rinishda to’liq namoyon bo’ladi. Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning
umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo’shimcha qiymati esa foydaga
Korxonaning tashqi iqtisodiy shartnomalari va turlari
Shartnoma (bitim) - huquqiy shakl bo‘lib, unda korxonalaming huquq va
majburiyatlari, o‘zaro aloqalarini tartibga solish me’yorlari aks etadi.Tomonlar
bitimlarni kelish tartibi, till, mazmuni, tarkibiy tuzilishi,muddati, kim imzo
chekishi kabilarni o‘zaro kelishadilar.O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida
korxonalar nima haqida shartnoma tuzishni tanlashda, majburiyatlami, o‘zaro
xo‘jalik munosabatlarining qonunlarga zid bo‘lmagan boshqa har qanday shartlami
aniqlashda, shu jumladan tashqi iqtisodiy faoliyatni mustaqil ravishda amalga
oshirishi belgilab qo‘yilgan.Tashqi iqtisodiy faoliyatda shart-nomalarning quyidagi
turlari keng tarqalgan: oldi-sotdi, pudrat, ruxsat-noma, vakillik, yuk tashish, barter
(mavoza), kompensatsiya bitimlari, «qarz surishish negizi»bitimlari, kooperatsiya
bitimlari, «qarz surishish negizi»dagi bitimlar kabilar.

Faoliyati asosida avvaldan fikran o‘ylagan, pirovard natijaga erishishdir. Ishlab
chiqarish jamoasi hisoblangan korxonaning niyati uning rivojini obyektiv
qonuniyatlarini va istiqbolini belgilash asosida amalga oshadi. Korxona o‘z oldiga
ongli ravishda maqsad qo‘yib fikriy model yarata oladi va unda obyektiv
sharoitlarni inobatga oladi. Korxonalar o‘z maqsadlariga erishish uchun ma’lum
vazifalarni bajaradilar. Sanoat korxonalarining faoliyati hozirgi zamon shart-
sharoitlari asosida quyidagi vazifalarni bajarishdan iborat:iste’molchilarning o‘sib
kelayotgan talablariga muvofiq yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarib, yetkazib
berish;har bir korxona mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish korxonaning rejada
belgilangan topshiriklarini o‘z vaqtida so‘zsiz bajarish; uzluksiz tarzda mehnat
unumdorligini o‘stirib borish;asosiy ishlab chiqarish fondlaridan unumliroq
foydalanish;muntazam ravishda mahsulot tannarxini pasaytirib, korxona
rentabelligini oshirish; Korxona maqsadini amalga oshirishning tashkiliy asoslari.
korxonadagi bo‘limlar faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirishda birbiriga bog‘liq
tizimlar shaklida tuzilmani shakllantirish mahsulot sifatini oshirishga ta’sir etuvchi
xalqaro sifat menejmentini joriy etish korxonalarda muntazam turli tahlil
usullaridan foydalangan holda xavflar va risklarni tadqiq etish axborotlar oqimini
samarali tashkil etishda zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalanish
investorlar bilan samarali bitimlar tuzish, investitsiya kiritish hamda innovatsion
faoliyatni rivojlantirish oziq-ovqat mahsulotlarini assortimentlari ustida ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borish orqali diversifikatsiyalashuv jarayoniga erishish
kamchilik va muammolar bo‘yicha operativ qarorlar qabul qilish tizimini
takomillashtirish Korxonani boshqarishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari
Ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillash tirib borishmulkchilik
shakli,faoliyat natijasi va yuzagakelgan tashkiliy tuzilmaning qandayligidan
qat’inazar, har birkorxona uchunmuhim vazifahisoblanadi Korxona faoliyatida

strategik qarorlar qabul qilish mexanizmi. Boshqaruv qarorlari ta’sir ko‘ratish
davri bilan - strategik va aktik turlarga bo’linadi. Strategk qarorlar dolzarb oliy
muammolar hal etishda maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda ishlatiladi. Ular uzoq
vaqtga, odatda bir necha ilga hisoblanadi va strategik masalalarni hal etishga
qo’llaniladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida bu qarorlar korxonaning
faoliyatidagi yangicha yondashuvlar, keskin burilishlarni silliq o’tishini
ta’minlaydi. Strategik qarorlar korxona, hudud, soha darajasida qarorlar
jamiyatdagi yangi manbaalar hisobiga butun iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni
yechishga yordam beradi. Korxona strategik maqsadlari shuning uchun muhimi,
ular korxona raqobat mavqeini mustahkamlaydi va biznesning rivojlanish
yo’nalishiniko’rsatadi. Strategiya – bu faoliyat turlarinig ma’lum dastasi nazarda
tutuvchi noyob va qulay mavqeni yaratishdir. Strategiyani yaratish asosiy
boshqaruv muammosini ko’taradi ya’ni, korxonaning hozirgi va kelajak
imkoniyatlarini hisobga olib, kerakli natijalarga qanday erishish mumkinligini
ko’rsatadi. «Strategik boshqaruv» termini yuqori darajadagi boshqaruvni ishlab
chiqarish darajasidagi joriy boshqaruvdan farqini aks ettirish uchun 60-70 yillarda
muomalaga kiritilgan. Operativ boshqaruvdan strategik boshqaruvga o’tishning
mohiyatini aks ettiruvchi asosiy g’oya sifatida yuqori raxbariyat diqqat markazini
atrof muhitdagi o’zgarishlarga muvofiq tarzda va o’z vaqtida ta’sir ko’rsatish
uchun tashqi muhitga o’tkazish zaruriyati sifatidagi g’oya bo’ldi.
Korxonalarda tadbirkorlikni boshqarish tamoyillari.
Boshqarish tamoyillariga kiradi:
- ilmiylik;
- boshqaruvchi tizimning boshqaruv obyekti tabiati va xususiyatlariga mosligi;
- vakolat va mas’uliyat;
- yakkaboshchilik va kollegiallik;

- oqilona markazlashtirish;
- to‘g‘ri va teskari aloqalaming muvofiqligi;
- moslashuvchanlik
Tadbirkorlikda boshqarish jarayoni tegishli funksiyalarni bajarish yo‘li bilan
amalga oshiriladi. Umumiy holda boshqarish funksiyalarini quyidagicha ajratib
ko’rsatish mumkin:
rejalashtirish
tashkil qilish (uyushtirish);
tartibga solish;
taqdirlash (motivlash);
- hisob va hisobot
nazorat va tahlil
Bozormunosabatlari sharoitlarida korxonani boshqarishning tamoyillari,
maqsad va vazifalari Korxonani boshqarishda samaradorlikka erishish uchun,
avvalo, boshqaruvning maqsadlari, shuningdek, vositalari va unga erishish
usullarini aniq belgilab olish zarur. Yuqori sifatli va raqbotbardosh mahsulotlarni
engkam xarajatlar asosida ishlab chiqarish eng ko’p daromad olishni ta’minlab,
inqirozga uchrashdan saqlaydi hamda harbir korxonaning asosiy vazifasi
hisoblanadi. Boshqaruvning barcha
vazifalari,bunday,tuzilmada.boshqaruvbo’g’inlaritizimito’laligichaishlabchiqarishb
o’g’inlaritizimibilanmos tushadi. Har bir ishlab chiqarish jamoasi tepasida rahbar
turadi va korxona xodimlari unga bevosita bo’ysinadilar. Barcha boshqaruv
funktsiyalari rahbar qo’lida mujassamlanadi. Boshqaruvning funktsional
tuzilmasiuchun boshqaruv va ob’ekt funktsiyalari bo’yicha boshqaruv yacheykalari
yaratish tavsiflidir. Bu yacheykalar bajarilishi shart bo’lgan qarorlarni
boshqaruvning quyi pog’onasiga yoki bevosita ishlab chiqarish bo’g’inlariga

etkazib beradi. Demak, boshqaruv funktsiyalar bo’yicha taqsimlanadi va
funktsional bo’g’inlar tomonidan amalga oshiriladi, ular tomonidan tayyorlanuvchi
boshqaruv qarorlari esa bajaruvchilarga kesishuvchan aloqa kanallari bo’yicha
etkaziladi. Boshqaruvning funktsional tuzilmasiga misol Bozor iqtisodiyoti
sharoitlarida rejalashtirish va bashorat qilishning iqtisodiy tabiati va ob’ektiv
zaruriyati Rejalashtirish tartibga soluvchi jarayon sifatida korxona faoliyatini yaqin
va uzoq istiqbol sari ilgar isurish, asoslab berish, muayyanlashtirish va izohlab
berishni ifodalaydi. Oxirgi holatda gap korxona faoliyatini bashorat qilish haqida
borishi mumkin. Bashorat qilishni rejalashtirishning boshlanishi va uzoq muddatli
istiqbolga mo’ljallangan davomi sifatida ko’rib chiqish mumkin. Rejalashtirish va
prognozlashtirish o’zaro aloqada bo’lgan ikkita jarayon bo’lib, xo’jalik faoliyatini
avvaldan bajarilgan hisob-kitoblar, eng kam tavakkalchilik va eng yuqori
natijalarga erishish asosida yuritishni ko’zda tutadi. Bashorat qilish rejalashtirish
tavsifida o’z aksini topadi: ishlab chiqarish va korxona iqtisodiy hayotining boshqa
jihatlarini strategic rejalashtirish - o’rta va uzoq muddatli bashoratlar asosida
hamda joriy rejalashtirish – qisqa muddatli bashoratlar asosida ishlab chiqiladi. Bu
yo’nalishlarning ikkalasi ham o’zaro uzviy aloqada bo’lib, ishlab chiqarish
strategiyasini fan-texnika taraqqiyoti va hayotning real voqeligi bilan bog’laydi.

II-BOB.MILLIY IQTISODIYOT RIVOJLANISHIDA
KORXONANING O’RNI VA ROLI.
2.1. Korxonaning belgilari, funktsiyalari va vazifalari.
Avvalgi ma`muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitlarida sobiq SSSR
iqtisodiyoti yagona xalq xo`jaligi majmuasi sifatida tavsiflangan. Unda barcha
ittifoqdosh respublikalarning butunittifoq iqtisodiyotini rivojlantirishdagi majburiy
ishtiroki va “Markaz” tomonidan belgilab berilgan yo`nalishlar asosida o`z milliy
iqtisodiyotini qam rivojlantirishi aks ettirilgan. Birlik, birdamlik, yaxlitlik aslida
qayotning ijobiy kategoriyalari qisoblanadi. Biroq davlat boshqaruv qolatidan va
birinchi o`rinda respublikalarning imkoniyatlari va manfaatlari nuqtai nazaridan
qaraganda bunday “birlik” respublikalarga ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishning muqim
masalalarini mustaqil hal qilish imkonini bermasdi.
Respublikalarning milliy iqtisodiyotlariga kiritiluvchi investitsiyalar asosan
umumittifoq “qozoni”dan olinardi va ko`pincha qoldiq tamoyili asosida amalga
oshirilardi. Bir qancha tarmoqlar va yirik ishlab chiqarish birlashmalari bir
vaqtning o`zida qam respublika, qam butunittifoq vazirliklariga va maqkamalariga
bo`ysunar edi. Ittifoqdosh respublikalar SSSRning yagona xalq xo`jaligi majmuasi
tarkibida so`nggi bor qatnashgan 1990 yil bo`yicha statistik ma`lumotlar
O`zbekiston iqtisodiyotining aqvoli va tuzilmaviy tuzilishi to`g`risida ma`lum bir
tushuncha beradi: jami ishlab chiqarilgan sanoat maqsulotlarida markazga
bo`ysinuvchi korxonalarda ishlab chiqarilgan maqsulotlar salmog`i 33%, sanoat va
ishlab chiqarishda mashg`ul bo`lgan xodimlar miqdorida - 35%, sanoat va ishlab
chiqarish asosiy fondlarida 65%ni tashkil qilgan bo`lsa, respublik qukumatiga
bo`ysunuvchi korxonalar esa mos ravishda 67%, 65% va 35%ni tashkil etgan.

O`zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi milliy
iqtisodiyotimizda miqdor va sifat o`zgarishlariga sabab bo`ldi.
Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti jamiyatni demokratiyalashtirish,
iqtisodiyot saloqiyatlarini mustaqkamlash va mamlakatni rivojlangan davlatlar
qatoriga kiritishga yo`naltirilgan, bozor munosabatlariga o`tishning mamlakatimiz
uchun maxsus ishlab chiqilgan modeli asosida rivojlanib bormoqda.
Bu model O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan
iqtisodiyotni isloqot qilishning beshta muqim tamoyiliga asoslangan qamda
xo`jalik faoliyati yurituvchi sub`ektlarning erkinligi, xususiy mulkchilik va
tadbirkorlikni qimoya qiluvchi zaruriy qonun qujjatlari bilan belgilab berilgan.
Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun talab qilinuvchi ushbu vazifalarning amalga
oshirilishida korxonalarga katta rol’ ajratilib, ular iqtisodiyotning asosiy ishlab 22
chiqarish bo`g`ini bo`lish bilan birga maqsulot ishlab chiqarish, aqoliga xizmat
ko`rsatish tufayli iste`molchilarning talablarini qam qondiradilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma`muriy buyruqbozlik xo`jaligidan farqli o`laroq
iqtisodiy faoliyat markazi barcha iqtisodiyotning asosiy bo`g`ini bo`lmish –
korxonalar tomoniga siljib o`tadi. Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh
bo`g`ini bo`lib, unda ilmiy iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari qal etiladi.
Maqsulotlar yaratish va xizmatlar ko`rsatish muayyan texnologik jarayonlar,
meqnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va ko`nikmalari ijtimoiy meqnat
taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan qoda mustaqil amalga oshiriladigan
tizimga aytiladi. Korxona ish o`rinlarini beradi ish qaqi to`laydi soliqlar to`lash
yo`li bilan davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. Aynan
korxonada maqsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab chiqarish
vositalari bilan o`zaro aloqasi amalga oshiriladi. Korxona o`z faoliyatini o`zi
boshqaradi, ishlab chiqarilgan maqsulotni olingan sof foydani soliq va boshqa

to`lovlarni to`lagandan so`ng qolgan qismini tasarruf etadi. Korxonalarda ishlab
chiqarilayotgan maqsulotlar qajmi va assortimenti, xilmaxilligi, xom ashyo etkazib
beruvchilar va qaridorlar baqolarni shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish,
kadrlarni qo`llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari
qal etiladi.
Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil
etish shakllariga ega: Kontsentratsiyalash, bir joyga jamlash; Ixtisoslashtirish;
Kooperatsiyalash; Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan
foydalanishga bog`liq. O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona
korxona bu - xona ququqiy shaxs maqomiga ega, mustaql ravishda xo`jalik
faoliyati yurituvchi sub`ekt bo`lib, o`ziga tegishli bo`lgan mol-mulkidan
foydalanish asosida iste`molchilar (xaridorlar) talabini qondirish va daromad
(foyda) olish maqsadida maqsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki
ayirboshlaydi. Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish
maqsadida maqsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko`rsatuvchi
mustaqil xo`jalik yurituvchi iqtisodiyot sub`ektidir. O`zbekiston iqtisodiyotining
turli tarmoq va soqalarida turli xil mulkchilik shakliga ega bo`lgan 300 mingta
xo`jalik faoliyati yurituvchi sub`ekt mavjud bo`lib, ulardan qariyb 280 mingini
kichik korxonalar qamda mikrofirmalar tashkil etadi. Korxonalarning eng katta
qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq xo`jaligi (41%), sanoat (9,4%)
va qurilish (56%) soqalarida ro`yxatga olingan. Jami korxonalar miqdorida
nodavlat sektorining salmog`i katta bo`lib, 82 %ni tashkil qiladi. Qar bir
mamlakatning sanoat quvvati qamda fan-texnika taraqqiyoti va iqtisodiyotni
modernizatsiyalash ko`rsatkichlarini birinchi o`rinda yirik korxonalar 23 belgilab
beradi. SHu sababli “kichik” iqtisodiyotni rivojlantirish, ya`ni kichik va o`rta
korxona qamda mikrofirmalarga keng yo`l ochib berishda yirik korxonalarning

o`rni va rolini unutmaslik darkor. CHunki bu korxonalarda ishlovchi xodimlar soni
katta bo`lishdan tashqari, fan-texnika yutuqlarini qayotga tatbiq etish, yuqori sifatli
maqsulot ishlab chiqarish, meqnatni rag`batlantirish qamda do`stona, sherikchilik
aloqalarini (jumladan, xorijiy korxona va firmalar bilan) rivojlantirishga keng
imkoniyatlar mavjud. SHu sababli yirik, o`rta va kichik korxonalarning optimalligi
jamoatchilik ishlab chiqarishi talablari va milliy iqtisodiyotning rivojlanish
istiqbollaridan kelib chiqqan qolda fan va xo`jalik amaliyotining eng muqim
vazifasi qisoblanadi. Bu vazifani iqtisodiyotning qar bir tarmog`i va soqasida qal
qilishning yo`llari o`xshash bo`lmasligi yoki bir xil tavsifga ega bo`lmasligi
mumkin. Qar bir aloqida yuzaga kelgan iqtisodiy qolatda mavjud sharoitlar va
rivojlanish afzalliklariga mos qolda qarakat qilish zarur. Korxonalarning faoliyati
milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlariga to`g`ridanto`g`ri ta`sir ko`rsatadi.
Korxonalar qanchalik yaxshi, samarali va rentabelli ishlasa, butun iqtisodiyotning,
jumladan, ularning o`zlarining qam ko`rsatkichlari yuqori bo`ladi. Bozor
iqtisodiyoti korxonalar faoliyatini erkinlashtiradi, ularning mustaqilligini
mustaqkamlaydi qamda ishlab chiqarishni tashkil etish va rentabellikning yuqori
ko`rsatkichlariga erishishga keng imkoniyatlar yaratadi, deb qisoblanadi.
Balki qaqiqatdan qam shundaydir. Biroq korxona, ayniqsa, davlatga tegishli
bo`lgan korxona qanday ishlashi, uning jamiyatga keltiruvchi foydasi, rentabellik
darajasi, xodimlarning bandligi qanday bo`lishi faqat korxonalarnigina emas,
davlatning qam ko`z oldida bo`lishi zarur. Xuddi shuning uchun qam davlat
korxonalarga katta imkoniyatlar yaratib berish bilan birga ularni belgilangan
tartibda nazorat qilib qam boradi. Davlat korxonalar “taqdiriga”, ularning ishlab
chiqarish faoliyati yakuniy natijalariga befarq qarab tura olmaydi. Bankrotga
uchragan korxonalar, zarar keltiruvchi ishlab chiqarish, iqtisodiy nochorlik -
bularning barchasi korxona jamoasi uchun qam, davlat uchun qam og`ir yuk

qisoblanadi. Jaqon tajribasi shuni ko`rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida
barcha korxonalar qam raqobatchilikni engib, samarali ishlab keta olmaydi qamda
daromad yoki foyda ololmaydi. Natijada minglab korxonalar tashkil qilinib,
xo`jalik faoliyati doirasiga qo`shiladi va deyarli shunchasi turli sabablarga ko`ra
tugatiladi.
SHu sababli bankrotlik, korxonalarning tugatilishi bozor iqtisodiyot
sharoitlarida odatiy qol bo`lib, bu aqvolga tushib qolishdan eqtiyot bo`lish kerak
bo`lsada, lekin bundan fojea qam yasash kerak emas. Xalq orasida “Kambag`al va
kasal bo`lgandan ko`ra boy va sog`lom bo`lgan afzal” degan gap bor. SHu gapga
amal qiladigan bo`lsak, yaxshisi korxonani bankrot bo`lishga olib kelmaslik, uning
iqtisodiy mustaqilligi, meqnat qobiliyati va daromadligini ta`minlash uchun barcha
zarur choralarni qo`llash zarur. Korxonaning meqnat qobiliyati va daromadligi
milliy iqtisodiyotga qo`shiladigan qissa bo`lishdan tashqari respublikamizda tobora
ko`payib borayotgan aqolini ish bilan ta`minlashda qam aqamiyat kasb etishini
unutmaslik muqim. Ko`rinib turibdiki, istalgan korxonaning milliy iqtisodiyotdagi
o`rni va aqamiyati ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar, olinadigan foyda yoki
daromad miqdoridan tashqari bu korxonaning aqolini ish bilan ta`minlashdagi
ishtirokiga qam bog`liq bo`ladi. Aqolini ish bilan 24 ta`minlar ekan, korxonalar
o`zlarining bevosita ishlab chiqarish funktsiyalarini bajarishdan tashqari
ishsizlikning kamayishiga, demak, to`g`ri, meqnat faolligining ortishi va ijtimoiy
aqvolning yaxshilanishiga qam sababchi bo`ladi. Bu erda qamma narsa faqat
korxonanning o`ziga bog`liq emasligi ko`rinib turibdi, albatta. CHunki korxona o`z
faoliyatini amalga oshirish jarayonida xom ashyo, material, asbob-uskuna va
boshqa ishlab chiqarish vositalari etkazib beruvchi yoki maqsulot iste`molchilari
sifatida qarakat qiluvchi boshqa korxonalar bilan o`zaro aloqaga kirishadi. Bu
munosabatlarda qar bir kamchilik va nuqsonlar, jumladan, xom ashyo, material va

asbob-uskunalarni vaqtida etkazib bermaslik, o`z vaqtida qaq to`lamaslik, qarzlarni
to`lash muddatlarining o`tkazib yuborilishi va boshqa xo`jalik yuritish qoidalari va
majburiyatlarining buzilishi korxona iqtisodiy aqvolining yomonlashishiga, uning
nochorlikka uchrashiga olib keladi.
SHu sababli korxonalar faoliyatini samarali va yuqori rentabelli darajada
amalga oshirish zaruriyati, barcha korxonalar ishlab chiqarishni kerakli tarzda
tashkil qilish qamda o`z qamkorlari va davlat oldidagi majburiyatlarni qat`iy tarzda
bajarish intizomi bilan uzviy bog`liqdir. O`zbekistonda ko`plab kichik, o`rta va
yirik ishlab chiqarish korxonalari faoliyat ko`rsatayotgan bo`lib, ular
iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarini – og`ir sanoatdan engil sanoatgacha,
qishloq xo`jalik maqsulotlarini qayta ishlashdan ilmiy ishlab chiqarishgacha
qamrab olgan. Ular o`z faoliyatida ishlab chiqarishning barcha omillaridan - er,
tabiiy va meqnat resurslari, texnika va texnologiyalar, investitsiyalar, qozirgi
zamon fani tomonidan ishlab chiqarishning asosi yoki mamlakatning milliy boyligi
deb ataluvchi zamonaviy axborot tizimidan foydalanadi.
Ma`lumki, boylik yoki saloqiyat bir nechta avlod va butun jamiyatning xatti-
qarakatlari evaziga yaratiladi. Korxonalarning vazifasi ushbu boylikni asrab-
avaylash va undan samarali foydalanishda ifodalanadi. Xo`jalik yuritishning
mazkur tamoyillaridan bir oz bo`lsada chetga chiqish jamoatchilik ishlab chiqarishi
samardorligining pasayishiga, xo`jasizlik va isrofgarchilikka olib keladi.
Korxonalar qam bundan mustasno emas.

2.1Korxonaning belgilari belgilari, funktsiyalari vazifalar.
Zamonaviy korxona-mustaqil xo`jalik yurituvchi sub`ekt bo`lib, ularning ishlab
chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek
davlatning o`zigagina tegishli bo`lmaydi. SHu sababli korxonalar mulkchilik
shakliga ko`ra, davlat va nodavlat, tarmoq belgilariga ko`ra, mashinasozlik,
energetika, metallurgiya, neft’ va gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, engil
sanoat, savdo va qokazolar, ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga ko`ra,
yirik, mikrofirma va kichik, faoliyat yuritish muddatiga ko`ra, uzluksiz, mavsumiy
va uzlukli korxonalarga bo`linadi. Biroq ushbu belgilardan qat`i nazar, deyarli qar
bir korxona Nizom asosida faoliyat yuritadi.
Nizomda korxonaning nomi, manzili, yuqori turuvchi organi va bu organning
nomi, Nizom jamg`armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, korxona
raqbariyatining lavozimlari, raqbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy
bo`linmalar ro`yxati, qisobot tartibi va qokazolar ko`rsatilgan bo`ladi. Agar
Nizomda korxonaning tashkiliy-ququqiy funktsiyalari belgilangan bo`lsa, uning
ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fontlar, pul
mablag`lari va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamg`armasiga jamg`armasiga
jamg`armasiga tayanadi. Nizom jamg`armasi qonunga asosan korxonani tashkil
qilish jarayonida muassislar - davlat, ququqiy va jismoniy shaxslar tomonidan
shakllantiriladi. Korxona rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi,
daromad qajmi va boshqa moliyaviy tushumlarning ortishi natijasida Nizom
jamg`armasi ko`paytirilishi mumkin. Umuman olganda, Nizom jamg`armasi
korxonaning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy jiqatdan baquvvatligini aks
ettiradi. Korxonani turli belgilariga ko`ra tavsiflash mumkin.

Korxonani :
• ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab chiqarilayotgan
maqsulotlar qajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat
jiqatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;
• ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar o`rtasida
ularning ququq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ;
• tashkiliy-ququqiy munosabatlarda korxona ququqiy shaxs sifatida faoliyat
yuritadi; • moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil
bo`g`ini bo`lib, o`z-o`zini moliya bilan ta`minlash, o`z-o`zini boshqarish, ya`ni
bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi. Amaldagi qonunchilikka
asosan korxona davlat ro`yxatidan o`tganidan keyingina ququqiy shaxs sifatida tan
olinadi.
Davlat ro`yxatidan o`tish uchun birinchi o`rinda quyidagi qujjatlar aqamiyatga ega
bo`ladi: muassisning arizasi; korxonaning Nizomi; korxonani tashkil qilish haqida
qaror yoki muassislar shartnomasi; davlat bojini to`laganlik qaqida kvitantsiya va
boshqalar. Korxona o`ziga xos bo`lgan ma`lum xususiyatlarga ega: birinchidan,
korxona o`ziga tegishli va xo`jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bo`lib,
ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy
mustaqilligi va ishonchliligini ta`minlaydi; ikkinchidan, korxona kreditorlar,
jumladan, davlat bilan o`zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o`z mulki
bilan javob berish xususiyatiga ega bo`ladi; uchinchidan, korxona xo`jalik
aylanmasida o`z nomidan qarakat qilishi mumkin, ya`ni qonunga asosan xo`jalik
faoliyati yurituvchi qamkorlar, maqsulot (ish, xizmat) iste`molchilari, xom ashyo
va asbob-uskuna etkazib beruvchilar qamda boshqa ququqiy va jismoniy shaxslar
bilan shartnoma tuzish ququqiga ega; to`rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan

sudda da`vogar va javobgar sifatida qatnashish ququqiga ega; beshinchidan,
korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo`lib, ishlab chiqarish va maqsulot
savdosi xarajatlarini qisobga olib boradi qamda davlat organlari tomonidan
belgilangan tartibda o`z vaqtida qisobotlarni taqdim etadi; oltinchidan, korxona o`z
nomiga ega bo`lib, unda korxonaning tashkiliyququqiy shakli o`z aksini topadi.
Har bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala
jarayonlaridan iborat bo`ladi. Korxonaning ishlab chiqarish soqasidagi faoliyati -
yangi maqsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni
tashkillashtirishda namoyon bo`ladi. Qayta ishlab chiqarish soqasidagi faoliyat -
ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab
chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala
soqasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta`minotini
tashkillashtirish, maqsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab
chiqarish vositalarining daromad shaklida qaytib kelishida ko`zga ko`rinadi.
Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil
qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o`zi(korxona) va ushbu tizim faoliyat
yurituvchi tashqi muqitni ko`rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muqiti ishlab
chiqarish vositalari, pul mablag`lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil
topadi. Ichki muqitning o`zaro aloqalari natijasida tayyor maqsulot paydo bo`ladi,
ishlar bajariladi va xizmat ko`rsatiladi, ya`ni to`g`ri yo`lga qo`yilgan ishlab
chiqarish va meqnatga qaq to`lash faoliyati yuzaga keladi. Korxonalarning tashqi
muxit bilan aloqasi ularning tashqi tizimga chiqishida ro`y berib (resurslarni jalb
qilish, ularning qiymatini aniqlash, xom ashyo, material va yoqilg`ining o`z
vaqtida etkazib turilishi va qokazo), tashqi muqitga ishlab chiqarilgan tovar va
xizmatlar oqimi yordamida ta`sir ko`rsatish jarayonida namoyon bo`ladi.

Korxonalar faoliyati samaradorligini aniqlab beruvchi tashqi muqit – bu,
birinchi o`rinda maqsulot iste`molchilari, xom ashyo va boshqa material etkazib
beruvchilar, shuningdek davlat organlari qamda korxonaga yaqin joyda yashovchi
aqoli qisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliya faoliyatining
faoliyatiningasosiyyo`nalishlari yo`nalishlari yo`nalishlari quyidagilar qisoblanadi:
• bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o`rganish yordamida,
xaridorlarning maqsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi mumkin
bo`lgan talablarini aniqlash;
• maqsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo`yicha ilmiytadqiqot
faoliyatini tashkil qilish;
• xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;
• ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va moliyalashtirish;
• maqsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni
mukammallashtirish;
• korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama,
texnik xizmat ko`rsatish va qokazolarni boshqarish. Albatta, zamonaviy
korxonalarning ko`p qirrali faoliyati yuqorida sanab o`tilgan yo`nalishlar bilangina
cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan
amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to`ldirilishi
mumkin. Biroq, yuqorida aytib o`tilganlardan qat`i 27 nazar, xo`jalik
rivojlanishining qar bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni
bajarishga qaratilishi zarur:
− korxona egasining daromad olishi;
− iste`molchilarni ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar bilan ta`minlash;

− xodimlarni ish qaqi bilan ta`minlash;
− korxonaga yaqin joylarda yashovchi aqoli uchun ish joylari yaratish;
− atrof-muqitni muqofaza qilish;
− korxona faoliyatida to`xtab qolishga yo`l qo`ymaslik;
− ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish; −
ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish. Xo`jalik
faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan quyidagi
funktsiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:
• ishlab chiqarish va shaxsiy iste`mol uchun maqsulotlarni tayyorlash;
• maqsulotlarni iste`molchilarga etkazib berish va sotish;
• sotuvdan keyin xizmat ko`rsatish;
• ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta`minlash;
• xodimlar meqnatini tashkil qilish va boshqarish;
• soliqlarni to`lash, byudjetga to`lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va
to`lovlarni amalga oshirish ;
• amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan
qonunqoidalarga rioya qilish. Bu funktsiyalar korxonalarning qajmi, qaysi
tarmoqqa mansubligi, ijtimoiy infratuzilmaning mavjudligi, maqalliy qokimiyat
idoralari bilan munosabatlarga asoslanib aniqlashtiriladi. Bugungi bozor
iqtisodiyoti va fan-texnika taraqqiyoti korxonalarning amalga oshiruvchi
funktsiyalarini kengaytirishi qamda ularning faoliyatidagi ishlab chiqarish
ko`rsatkichlarini yanada yaxshilash uchun yangi vazifalar belgilab berishi mumkin.

2.2.Korxonalarni tasniflash
Har bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan
maqsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, xalq
xo`jaligining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko`rsatkichlari bilan farq
qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va
boshqarish masalalarini qar bir korxona uchun individual tarzda aloqida ishlab
chiqish kerak, degani emas, albatta. Aloqida korxonalar guruqiga nisbatan qo`llash
mumkin bo`lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy
jiqatdan isbotlab berilgan. Bu bilan korxonalarning ishlab chiqarish, meqnat va
boshqaruvni tashkillashtirish masalalarini bir xil tipda qal qilish mumkin bo`lgan
guruqlarini aniqlash maqsadida ularni tasniflashning maqbulligini izoqlash
mumikn.
Korxonalarning eng muqim xususiyatlari ularning qaysi tarmoqqa
qarashliligi; qajmi; ishlab chiqarishning turli jabqalarini qamrab olganligi;
ixtisoslashtirish darajasi va bir tipdagi maqsulotlarni ishlab chiqarish
miqyosi;ishlab 28 chiqarishni tashkillashtirish usuli qamda uni mexanizatsiyalash
va avtomatlashtirish; tashkiliy-ququqiy shakllarini prognozlashtirishga bog`liq
bo`ladi. Qaysi tarmoqqa tarmoqqa tarmoqqa qarashliligiga qarashliligiga
qarashliligiga ko`ra korxonalar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
(mashinasozlik, ko`mir qazib chiqarish, sug`urta va qokazo) soqalariga mansub
bo`lishi mumkin. Ishlabchiqarilayotgan chiqarilayotgan chiqarilayotgan mahsulot
turi va ko`ra, korxonalar sanoat, qishloq xo`jaligi, transport, moliya-kredit va
boshqalarga bo`linadi. Texnologik umumiyligiga ko`ra, korxonalar ishlab chiqarish
jarayonini uzluksiz va diskret ravishda, kimyoviy yoki mexanik jarayonlarning

ustunligi asosida yurituvchilarga bo`linadi. Tayyor maqsulotning maqsulotning
maqsulotning maqsadlariga maqsadlariga maqsadlariga ko`ra, barcha korxonalar
ikkita katta guruqga bo`linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va
iste`mol maqsulotlarini ishlab chiqaruvchilar. Foydalaniluvchi xomashyo turiga
ko`ra, sanoat korxonalari qazib chiqaruvchi va qayta ishlovchi korxonalarga
taqsimlanadi. Yil davomida davomida davomida ishlash ishlash ishlash muddatiga
muddatiga muddatiga ko`ra, korxonalar mavsumiy va yil bo`yi faoliyat
yurituvchilarga bo`linadi. Qajmiga Qajmiga ko`ra, korxonalar yirik, mikrofirma va
kichik korxonalarga taqsimlanadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003
yil 30 avgustdagi «O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 aprel’dagi
«Xususiy tadbirkorlik, kichik va o`rta biznesni rivojlantirishni yanada
rag`batlantirish choratadbirlari to`g`risida»gi Farmoniga o`zgartish va
qo`shimchalar kiritish qaqida»gi Farmoniga asosan ishlab chiqarish tarmog`ining
o`rtacha yillik xodimlari soni 20 kishigacha bo`lgan qamda xizmat ko`rsatish va
boshqa noishlab chiqarish soqasidagi o`rtacha yillik xodimlari soni 10 kishigacha
bo`lgan; ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish soqasida 5 kishidan
oshmagan korxonalar mikrofirmalar ofirmalar ofirmalar qatoriga kiritiladi.
Milliy iqtisodiyot - ijtimoiy iqtisodiyotning mavjudlik shakli; mamlakat, davlat
qududida yashovchi millat (xalqlar)ning tarixan shakllangan yoki tubdan
yangilanayotgan, o zgarayotgan va rivojlanayotgan mulkiy va boshqaʻ
ijtimoiyiqtisodiy munosabatlari, ular bilan shartlangan, mahalliy xususiyatlarga
ham ega bo lgan iqtisodiy faoliyat sohalari, tarmoqlari, tashkilotlari, korxonalari,
ʻ
hududlari va mintaqalari sistemasi. Imkon darajasida tashqi bozor ta siridan xoli
ʼ
bo lgan milliy xo jalik sistemasi. Milliy iqtisodiyot kapitalizmning vujudga kelishi
ʻ ʻ
va qaror topishi bilan bog liq bo lib, eng avvalo, Angliyada shakllandi. Hozirgi
ʻ ʻ
paytda Milliy iqtisodiyotning kapitalistik, sotsi-alistik, postsotsialistik va kam

rivojlangan mamlakatlardagi kapitalistik yo nalishli kabi turlari ma lum. Shu bilanʻ ʼ
birga har bir muayyan turdagi iqtisodiyotining o z milliy modellari va shakllari
ʻ
bor. Mas, kapitalistik Milliy iqtisodiyotning amerikacha, yevropacha va yaponcha
turlari, milliy modellari va ularning "aralash iqtisodiyot" deb atalayotgan
zamonaviy shakli bor (qarang Iqtisodiy taraqqiyot modeli ). Rivojlangan
mamlakatlardagi "aralash iqtisodiyot" xususiy va davlat kapitallariga asoslangan
hamda bozor va davlat tomonidan tartiblanadigan, boshqariladigan,
umumdemokratik tamoyillar ham karor topa borayotgan kapitalistik Milliy
iqtisodiyotdir (qarang Davlat kapitalizmi ).
Zamonaviy sotsialistik Milliy iqtisodiyot Xitoy, Vyetnam va Kubada mavjud
bo lib, unga eng muhim tarmoqlarda sotsialistik davlat mulkini va korxonalarini
ʻ
saqlab qolgan holda, xususiy mulkchilikka, tovarli-pulli xo jaliklarga va bozor
ʻ
munosabatlariga keng yo l ochilmoqda
ʻ
O zbekiston mustaqilligining dastlabki o n yilida mamlakatda umummilliy va
ʻ ʻ
xususiy mulkchilikka asoslangan ko p ukladli Milliy iqtisodiyot — xilma-xil
ʻ
xususiy va davlat xo jaliklari sistemasi shakllandi. Unda xususiy sektor ustuvor
ʻ
o ringa, asosiy mavqega ega bo ldi. Xo jalik yurituvchi sub yektlarning mutlaq
ʻ ʻ ʻ ʼ
ko pchiligini yakka shaxsiy, guruhiy, shirkat, jamoa, aksiyali korxonalar, fermer va
ʻ
dehqon xo jaliklari tashkil etadi; ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi uchdan
ʻ
ikki qismdan oshib ketdi va tobora o smoqda.Milliy ehtiyojlarni yaxshiroq
ʻ
qondirish zarurati iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishni, tovarlar va
xizmatlarning ijtimoiy zarur maksimal hajmlariga erishishni taqozo etadi. Ayniqsa,
ijtimoiy zarur mahsulot (tovar) ishlab chiqarish, uni zarur mik,dorlarda va
sifatlarda, tabiatni asrab-avaylab, ekologiyani yaxshilab ishlab chiqarish har
qanday Milliy iqtisodiyotning asosiy krnunidir. Milliy iqtisodiyotning ishlab
chiqarish va no-ishlab chiqarish sohalari o rtasida maqsadga muvofiq nisbati
ʻ

ta minlanishining , ishlab chiqariladigan mahsulotlarning va ko rsatiladiganʼ ʻ
xizmatlarning mumkin qadar ijtimoiy zarur yuqori hajmlarda bo lishining muhim
ʻ
sharti fantexnika taraqqiyotini tezlashtirish, zamonaviy va samarali
texnologiyalarni qo llash, kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, ishlashni xoxlovchi
ʻ
barcha mehnatga qobil kishilarning ish bilan ta minlanishiga erishishdir. Birinchi
ʼ
navbatda, moddiy ishlab chiqarish sohasini intensiv rivojlantirish, mahsulot
hajmini, ayniqsa, sof mahsulot hajmini sarf-harajatlarning va aholining o sishiga
ʻ
nisbatan tezroq o stirish Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy taraqqiyot muammolarini
ʻ
hal etishning , uni uzluksiz yuksaltirishning bosh yo lidir.
ʻ
Bundan tashqari Milliy iqtisodiyotning sanoat, qishloq xo jaligi, qurilish,
ʻ
transport, aloqa va boshqa tarmoqlari ichida hamda shu tarmoqlar o rtasida
ʻ
barqaror, o suvchan tarkibiy o zgarishlar va maqsadga muvofiq nisbatlar,
ʻ ʻ
mutanosibliklar bo lishi muhimdir. Fuqaroviy va harbiy ishlab chiqarishlar nisbati
ʻ
ham to g ri, me yorida bo lishi kerak. Ishlab chikarilayotgan tovarlarning va
ʻ ʻ ʼ ʻ
ko rsatilayotgan xizmatlarning asosiy qismi, birinchi navbatda, ichki bozor talab-
ʻ
ehtiyojlarini qondirishga yo naltirilishi, eng avvalo ichki bozorni sifatli va arzon
ʻ
milliy tovarlar bilan to yin-tirish (to ldirish) maqsadga muvofiqsir. Shu bilan birga
ʻ ʻ
tashqi iqtisodiy aloqalarni har tomonlama kengaytirish, jahon iqtisodiyotiga tobora
qo shilib borish, uning imkoniyatlaridan samarali foydalanish obyektiv zaruratdir,
ʻ
xo jalik yurituvchi sub yektlarga, aholiga soliq yukini yengillatish, davlat
ʻ ʼ
byudjetini va undan qilinadigan sarf-harajatlarni optimallashtirish, inflyasiyani
jilovlash kabilar Milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga jidsiy va ijobiy ta sir etadi.
ʼ

XULOSA
Iqtisodiyot - bu odamlar jamiyati, muayyan, cheklangan resurslardan foydalanib,
kerakli mahsulot yoki xizmatlami ishlab chiqish, odamlar guruhlari o‘rtasida
taqsimotiga aytiladi.«Korxona iqtisodiyoti» - iqtisodiy fanlaming tarkibiy qismi
bo‘lib, bozor strukturalari faoliyatining amaliy shakllari va nazariy asoslari hamda
iqtisodiy faoliyat subyektlarining o‘zaro aloqalari mexanizmini o‘rganishga
qaratilgan.Korxona iqtisodiyoti - har qanday yuqorida keltirilgan vazifalaming
ayrim korxona chegarasida hal etilishi haqidagi fan. Xulosa qilib aytadigan b о ‘lsak,
innovatsion tadbirkorlik bilan shug’ullanayotgan va ishlab chiqarish jarayoniga
xorij tajribasini qo’llab, yangiliklar joriy etilgan zamonaviy korxonalarda,
an’anaviy korxonalar г a nisbatan ish haqi 2-3 barobar, ish unumdorligi 2 barobar
oshganligi, ayniqsa ishchi xizmatchilar turmush darajasining ilgariga nisbatan sifati
va farovonligi ta’minlanayotganligi bugungi innovatsion iqtisodiy islohotlarining
ijobiy tomonlarini ko‘rsatmoqda.
Ammo erishilayotgan yutuqlar bilan bir qatorda hal etilishi lozim
muammolar ham mavjud. Xususan:
➢ tadbirkorlarimi з biznesni boshqarishda yetarlicha malakaga ega emasligi;
➢ ishchi х odimlarning yangiliklarni tez o’zlashtira olmasligi;
➢ ular ichki va tashqi risklarni, innovatsiyalarga bo‘lgan ehtiyojni va jahon
bozoridagi o‘z holatini yetarlicha baholay olmaydilar;
➢ korxonalarni rivojlantirish, raqobatbardoshlikni oshirishga yetarlicha e’tibor
qaratilmagan;

➢ ishbilarmonlik muhitini tashkil etish va innovatsiyalarni rag‘batlantirish
tuzilmasini ishlab chiqishda ham ko‘plab muammolar mavjud. Ushbu
muammolarni hal etishda quyidagi taklif va tavsiyalarni maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz:
➢ ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish jarayonida xususiy biznesning rolini
oshirish kerak, bu esa tadqiqot va ishlanmalarga investitsiyalar samaradorligini
oshirishga turtki ber а di;
➢ innovatsiyalar uchun zarur bo'lgan investitsiyalar darajasini oshirish va
raqobatni kuchaytirish kerak; “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar”
(Economics and Innovative Technologies) ilmiy elektron jurnali
➢ O‘zbekistonda yaratilgan ilmiy ishlanmalarini xorijiy patentlashni va
innovatsiyalarni rag'batlantirishning asosiy elementi bo'lgan ishlanmalar uchun
marketing qidiruv tizimini qo'llab-quvvatlash kerak.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.:2017
2.O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2020 y., 4—6-son,
3.O’zbekiston Respublikasi qonuni. Raqobat to’g’risida. 2022yil 6 yanvar.
4.O’zbekiston Respublikasining Prezdentining 2019– yil 2 fevraldagi “Ish
haqi, pensiya, nafaqa va stependiyalar to’lash mexanizimini
takomillashtrishga doir chora-tadbirlar to’g’risidagi” PF-2753-sonli karori
5.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 2-dekabrdagi
"O’zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni
ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni.
6.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 10-maydagi
“Davlat mulkidan samarali foydalanish va davlat organlarini turar
joylarbilan ta’minlash to’g’risida” gi F-273-sonli farmoyishi
7.SH.M.Mirziyoyev ,,Milliy taraqqiyot yo’limizni qa’tiyat bilan davom
ettirib,yangi bosqichga ko’taramiz’’
8.,,Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpoetamiz’’, Sh.M.Mirziyoyev,O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
lavozimiga kirishish tantanali marosimidagi nutq.
9.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning mamlakatimizni
2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga
mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.

Internet saytlari

1. http://www.gov.uz
2. http://www.bank.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.STAT.uz
5. www.lex.uz

KORXONA BOZOR IQTISODIYOTI XO'JALIK SUBYEKTLARI mavzusida tayyorlangan kurs ishi

Sotib olish