Korxona bozor iqtisodiyoti xo'jalik subyektlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	37.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

0 Sotish

Korxona bozor iqtisodiyoti xo'jalik subyektlari

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: KORXONA BOZOR IQTISODIYOTI XO'JALIK SUBYEKTLARI
Bajardi: _____________ guruh talabasi _______________
(imzo) (ism sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sanasi: “______”______________2024yil
Baho “_____”______________
Ilmiy rahbar: _____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
Komissiya a`zolari:
_____________ ________________________
(imzo)
(ism sharifi)
_____________
________________________
(imzo) (ism
sharifi)

1

Buxoro-2024 yil.

KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANI
Guruh_____________________________________________________________
___
Talaba familiyasi va ism-
sharifi____________________________________________
Kurs ishi
mavzu________________________________________________________
Kurs ishining
tarkibi____________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar
ro`yhati:___________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
___________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori(muhim chizmalarning
ko`rsatgichi)________________________________________________________
______
Kurs ishining ijobiy
tomonlari___________________________________________________________
______
Kurs ishining
kamchiliklari________________________________________________________
______
__________________________________________________________________
______
Kurs ishiga qo`yilgan
baho___________________________________________________
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va
imzosi_____________________________________________________________
______
3

Mavzu:
Mundarija
KIRISH
I.BOB Bozor Infratuzulmalari
1 .1 . Bozor infratuzilmasi nazariyasi
1.2.Bozor infratuzilmasi unsurlarining tarkib topishi va rivojlanishi
II. BOB Bozor Infratuzulmalarining turlari va
shakllari
2.1.Bozor infratuzilmasining turlari va tarkibiy qismlari
2.2.Bozor infratuzilmasi faoliyatining shart-sharoitlari,
shakllari va usullari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
4

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini
qo’lga kiritgach, taraqqiyotimizning asosini belgilab beruvchi iqtisodiy sohadagi
islohotlarga ustuvor e ’tibor qaratildi. Shaxsan birinchi prezidentimiz I.Karimov
tomonidan asos solingan taraqqiyotning “O‘zbek modeli”ning hayotga izchillik
bilan tatbiq etib borilishi tarixan qisqa davr ichida mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy
hayotida
ahamiyatli sifat o‘zgarishlarga erishish imkonini yaratdi. Undan so’ng
prezidentimiz Shovkat Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan taraqqiyot
strategiyalari davlatimiz iqtisodiyotini yanada jadal rivojlantirmoqda.
Jumladan, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
asosida turli shakldagi mulkchilik tizimini shakllantirish, ustuvor tarmoqlami
rivojlantirish, iqtisodiyotning barcha sohalarini erkinlashtirish, tadbirkorlik
faoliyati, ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi uchun
qulay shart-sharoitlami yaratish, o‘rta mulkdorlar sinfini qaror toptirish, xorijiy
investorlar uchun zarur kafolatlarni ta’minlash kabi o‘ta muhim tadbirlar
O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida o‘z o‘mi va nufuziga ega bo‘lishi uchun
iqtisodiy asos bo‘lib xizmat qildi. Biroq, sanab o‘tilgan yutuqlar mamlakatimiz
oldida turgan ozod va farovon hayotni barpo etishdan iborat ezgu-maqsadlarg
ayetaklovchi navbatdagi salmoqli qadam, bosqichlardan biri hisoblanadi. Mazkur
maqsadga to‘liq erishish uchun oldimizda qator vazifalar turibdi. Bu borada
mamlakatimiz birinchi rahbari ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning to‘qqizinchi
sessiyasida so‘zlagan nutqida“Bizning vazifamiz mamlakatimizni, jamiyatimizni
demokratlashtirish hamda yangilash yo‘lidagi harakatlarimizni sifat jihatidan yangi
5

bosqichgako‘tarish va so‘zsiz bu borada amalga oshirgan ijobiy ishlarimizni qat’i
yat bilan davom ettirish, ulami xalqimiz orzu qilgan marralarga yetkazishdir” deya
Ta’kidlab, mazkur dastuming negizini tashkil etuvchi ustuvor vazifalar qatorida
“Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish, kuchli bozor infratuzilmasini
yaratish, barqaror va o ‘zaro mutanosib, mustahkam iqtisodiyotning muhim sharti
boigan erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishdan iborat” bo‘lgan ustuvor
yo‘nalishni alohida ko‘rsatib berdi. Shu bilan birga 2008-yildan buyon o‘zini
ko‘rsatib kelayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqrozi va uning oldini olishga
qaratilgan, O‘zbekistonda amaliy dastur sifatida foydalanilayotgan birinchi
prezidentimiz I.Karimov tomonidan batafsil yoritilgan “Jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqrozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yoilari va choralari”
Mustaqillikning birinchi 10 yilligida Fond birjasini tashkil etish bilan bir qatorda
investitsiya muassasalari - fond bozorining ixtisoslashgan ishtirokchilari
tarmog‘ini ham shakllantirishga kirishildi. O‘zbekiston Respublikasi «Qimmatli
qog‘ozlar bozorining amal qilishi mexanizmi to‘g‘risida»gi Qonuniga binoan
qimmatli qog‘ozlar bozorida maxsus faoliyatni amalga oshiruvchi investitsiya
muassasalarining 9 ta turi - investitsiya vositachisi, investitsiya maslahatchisi,
investitsiya kompaniyasi, investitsiya fondi, boshqaruv kompaniyasi, depozitariy,
hisob-kliring tashkiloti, qimmatli qog‘ozlar egalari ro'yxatini yurituvchi, qimmatli
qog‘ozlar nominal yurituvchisi belgilab berildi.
I.BOB Bozor Infratuzulmalari
6

1. Bozor infratuzilmasi nazariyasi
Hozirgi kunda tobora rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari o'zining
taraqqiyoti davomida bozor qonuniyatlari va mexanizmlarining amal qilishini
to‘g‘ri baholay oladigan ichki tuzilmalari va xo‘jalik yurituvchi subyektlariga
muxtojlik sezadi.
Shu bilan birga, ulaming shakllanishi va rivojlanishi davlat tomonidan
muhim shart-sharoitlar va qulay muhitning tashkil etilishini talab etadi. Bu
jarayonda esa iqtisodiy qonunlar bilan birga hukumat tomonidan olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar uyg‘unligini ta’minlash va ulaming bozor iqtisodiyoti
talablaridan kelib chiq-ilishini yo‘lga qo‘yish muhim sanaladi. Bozor
infratuzilmasining shakllanishi va rivojlanishini, ma’lum soha va tarmoqlarda
mavjud muammolarni ilmiy tahlil etish va yangi bozor infratuzilma-sini
yaratayotgan xo‘jalik subyektlarining faoliyatini nazariy tadqiq etish iqtisodiy
fanlaming yangi turiga ehtiyojni kuchaytiradi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib,
bozor infratuzilmasi nazariyasi fanini o‘rganish zarurati tug‘iladi. Bu fanning
shakllanishi uchun ham boshqa fanlar kabi amaliy hayotdagi muammolari,
o‘rganilishi taqozo etilayotgan qonuniyatlar, ochib berilishi zarur bo‘lgan holatlar
borki, ular mazkur fanni nazariy jihatdan o‘rganishning dol-zarbligini namoyon
etmoqda.
“Bozor infratuzilmasi nazariyasi” fanini o‘qitishning asosiy maqsadi
talabalar tomonidan bozor infratuzilmasi nazariyasini chuqur va puxta о ‘zlashtii
ish, infratuzilma muassasalari faoliyatining amal qilish va rivojlanish
qonuniyatlarini o‘rganish hisoblanadi. Bu fanning o ‘qitilishi orqali talabalar bozor
infratuzilmasi tashkil topishi va rivojlanishining nazariy asoslari va uning amal
qilish qonuniyatlari bilan yaqindan tanishadilar. Mazkur fan ularga bozor
infratuzilmasi nazariyasining iqtisodiy qonunlari, hodisa va jarayonlarining
mohiyatini chuqur va har tomonlama tushunishda zarur bo‘lgan uslubiy
yondashuvlami o ‘zlashtirishga amaliy yordam beradi. Shuningdek, talabalarda
bozor infratuzilmasi va tizimli-iqtisodiy munosabatlar to‘g‘risida amaliy
7

tajribalami shakllantirish fanning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. “Bozor
infratuzilmasi nazariyasi” fani orqali olingan bilimlar iqtisodiyot sohasida tayy-
orlanayotgan mutaxassislarga mamlakatdagi bozor munosabatlarining samarali
tashkil etilishi va amal qilishiga ahamiyatli ta’sir
ko‘rsatuvchi infratuzilma muassasalari faoliyatining nazariy va amaliy masalalarini
chuqur anglash hamda bu boradagi muammo-lami to‘g‘ri hal etish ko‘nikmasini
shakllantiradi.
Iqtisodiy fanlaming umumiy o‘rganish obyektlari bo‘lib o‘z ichiga ishlab
chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol jarayonlarini oluvchi iqtisodiy
faoliyat bosqichlari hisoblanadi. Ushbu jarayonlaming qisqacha tahliliga ko‘ra
ishlab chiqarish shunday ja-rayonki, agar xomashyo, aylanma mablag‘, ishchi
kuchi va boshqa materiallar yoki ishlab chiqarish omillarining o‘zaro muvofiq
hold-agi birikishi yuz bergan chog‘dagina tovar ishlab chiqarish o‘z nati-jasini
beradi. Lekin bu ishlab chiqarilgan tovarlami iste’molchisini topish zamonaviy
iqtisodiyotning oldidagi eng muhim muammolar-dan biri hisoblanadi. Bozor aynan
ayriboshlash yoki taqsimlash jarayonini ta’minlab, iste’molchini topishga yordam
berishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda bozorlarning me’yordagi
faoliyatini ta’minlash va ulaming samaradorligini oshirish esa bozor
infratuzilmalari oldida turgan eng dolzarb vazifalardan sanaladi.
Shu nuqtayi nazardan olsak, bozor infratuzilmalarining mavjudligi, samarali
faoliyati va davomiyligini ta’minlash nafaqat iqtisodchi olimlar, balki,
iqtisodiyotning har bir bo‘g‘ini mutasaddi rahbarlar-ining, shuningdek, iqtisodiy
fanlaming dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Bozor infratuzilmasini nazariy tahlil
qilish iqtisodiyotning boshqa infratuzilmalaridan ma’lum ma’noda alohida
xususiyatga ega. Biz bu borada fikr yuritishdan oldin umumiy infratuzilmalar
haqidagi tushunchaga ega bo‘lishimiz kerak. Infratuzilma — bu har qanday yaxlit
iqtisodiy tizim va tuzilmalaming mavjud bo‘lish sharti hisoblangan tarkibiy
qismidir.
So‘zma-so‘z ifodalaganda, infratuzilma - bu iqtisodiy tizimning
8

asosi, poydevori, ichki tuzilmasi demakdir. «Infratuzilma» atamasi
lotincha«infra»-quyi, osti; «structure» - tuzilma, joylashuv so‘zlaridan paydo
bo’lgan. «Infratuzilma» atamasining keng qo‘llanilishiga qaramay, bu tushunchani
turlicha talqin qilish hollari uchrab turadi. Bir guruh olimlar infratuzilman-ing
funksiyasini ishlab chiqarish va aholiga xizmat ko‘rsatishda deb qarab, uni xizmat
ko'rsatishning yaxlit tizimi sifatida belgilaydilar. Bu fan bozor infratuzilmasining
rivojlanish bosqichlari, hozirgi zamon bozor infratuzilmasining aralash iqtisodiyot
tizimi sifatida, mamlakatlar va xalqlaming madaniylashgan, ijtimoiy-adolatli
jamiyat sari harakat bosqichi sifatida tushuntirilib, uning o‘ziga xos xususiyatlari
haqida chuqur bilimlar beruvchi fan hisoblanadi. Bozor infratuzilmasining amal
qilishi masalalariga, O‘zbekiston bozor infratuzilmasini o‘rganishga, milliy
iqtisodiyotdagi infratuzilmaning jahon xo‘jaligiga qo‘shiIish
masalalariga katta ahamiyat beriladi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda infratuzilma
sohasi tarkibiga kiruvchi tuzilmalardan foydalanish amalda ancha ilgari
boshlanganligiga qaramay, unga mukammal tizimga ega bo’lgan mustaqil soha
sifatida e’tibor qaratish nisbatan kech ro‘y berdi. Zero, “infratuzilma” atamasi
fanga kiritilishining aniq sanasi ma’lum bo‘lmay, ko‘pchilik tadqiqotlarda ushbu
tushuncha XX asr 40-yillarining oxirida paydo bo‘lgan deyilsa, ba’zilarida esa
amerikalik iqtisodchi P.Rozenshteyn-Rodan tomonidan 1955-yilda ilmiy atama
sifatida qo‘llanilganligi qayd etilgan3. Ma’lumotlarga ko‘ra, XX asr boshlarida
“infratuzilma” atamasi iqtisodiy tahlilda qurolli kuchlaming hayotga layoqatliligini
ta’minlovchi obyekt va inshootlami ifodalash uchun qo‘llanilgan.
Iqtisodiy tushunchalar lug‘atida “Bozor infratuzilmasi (inglizcha market
infrastructure)— asosiy vazifasi tovarlami ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga
yetkazib berishdan iborat bo‘lgan tarmoq, kichik tarmoq hamda faoliyat sohalari
(transport, ta’minot, mol tarqatish, savdo va h.k.)ning majmui” sifatida ta’riflanib,
“rivojlangan bozor infratuzilmasi iqtisodiyotdagi mablag'lar aylanishining
tezlashuvi, yangidan yaratilgan qiymatning realizatsiyasi jarayoni uchun shart-
sharoit yaratadi”.
9

Ishlab chiqarish
infratuzilmasi Ishlab chiqarish sohasi
Ijtimoiy-maishiy
infratuzilma Aholi turmush farovonligi va
faoliyati sohasi
Institutsional
infratuzilma Xo‘jalik yuritish faoliyatini tashkil
etish va boshqarish sohasi
Ekologik infratuzilma Jamiyat va tabiat o'rtasidagi o‘zaro
munosabatlar sohasi
Shaxsiy infratuzilma Jamiyat a’zolarining ma’naviy,
tadbirkorlik, kasbiy va boshqa
faolivatlari sohasi
Jahon infratuzilmasi Jahon iqtisodiyoti, tashqi iqtisodiy
aloqalar sohasi
Bozor infratuzilmasi Bozor - tovar va xizmatlami
ayirboshlash sohasi
10

1.2.Bozor infratuzilmasi unsurlarining tarkib topishi va rivojlanishi
Bozor infratuzilmasi tarkibiy qismlarini turkumlarga ajratishda yana shu
narsa ma’lum bo‘ladiki, ba’zi bir tuzilmalaming alohida bozor turlari bilan o‘zaro
aloqadorligi mavjud emas. Balki, ular barcha iqtisodiy munosabatlami, shu
jumladan, bozor aloqalarini ham tartibga solib turadi yoki ulaming samarali
amalga oshishi uchun ko'maklashadi.
Jumladan, soliq idorasi, sug'urta muassasasining ba’zi turlari, bojxona,
emissiya banki kabi tuzilmalar bevosita davlat tomonidan tashkil etilgan bo'lib,
ular iqtisodiy faoliyatning zarur me’yor va tartiblarda olib borilishini ta ’minlashga
xizmat qiladilar.
Bozor infratuzilmasi unsurlarining tarkib topishi va rivojlanishi darajasi turli
mamlakatlarda turlicha bo'lishi mumkin.
Bu esa:
-iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi;
-unda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning xususiyatlari;
-infratuzilma sohasining rivojlanishiga bo'lgan e ’tibor;
-davlat tomonidan qo'llab-quw atlashning mavjudligi kabi bir qator omillar ta ’siri
ostida shakllanadi.
Shunga ko'ra, O'zbekistonda bozor infratuzilmasining rivojlanish
xususiyatlarini o'rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi.Ilmiy tadqiqotlarda bozor
infratuzilmasini ta’riflashda, rivojlangan infratuzilmaga ega bo'lgan mamlakatlar
tajribasini tahlil qilish va O‘zbekistonning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga
olgan holda quyidagi uslubiy yondashuvlar tavsiya etiladi:
- funksional;
- tarmoq;
- bozorlarga xizmat qilish;
-hududiy faoliyati;
- mulk shakllari;
- rivojlanganlik darajasi.
11

Bozor infratuzilmasining funksional belgisi takror ishlab chiqarish jarayonining
uzliksizligini ta ’minlashdagi rolini to ‘liq ochib beradi, ya’ni: savdo vositachilik,
moliya-kredit, iqtisodiy-axborot, iqtisodiy-huquqiy, tashqi iqtisodiy kabilami.
Tarmoq nuqtai nazaridan - savdo, ta ’minot, mahsulotni sotish, tayyorlov,
moliyalash, kredit, sug‘urta, axborot-hisoblash, ko‘chmas mulk bilan operatsiyalar
va umumiy tijorat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan infratuzilma.
Bozorlarga xizmat qilish belgisi bo‘yicha:
- turli bozorlarga xizmat qiluvchi universal xarakterga ega bo’lgan umumbozor
infratuzilmasi (tijorat banklari, sug‘urta kompaniyalari, maslahat, auditorlik
firmalari, axborot muassasalari va hokazolar);
- alohida bozorlarga xizmat qiluvchi infratuzilma (iste’mol bozori, ishlab chiqarish
vositalari, moliya va ko‘chmas mulk bozorlari va hokazolar). hududiy faoliyati
bo‘yicha:Umuman zamonaviy fond bozorining eng assosiy xususiyati hamda
umumiy savdo hajmining ko‘p qismini asosan listingga kirgan korxona va
kompaniyalaming qimmatli qog'ozlari tashkil etishi kerak.
Listing - bu aksiyadorlik jamiyatlari qimmatli qog‘ozlarining fond bozoriga kirishi
uchun maxsus tartib hisoblanib, mazkur jarayon investorlarni fond bozorining
holati, shuningdek, undagi ishonchli qimmatli qog‘oz!ar haqida axborot berish
samaradorligini oshirish maqsadida yuritiladi. Listingdan o‘tish aksiyadorlik
jamiyati uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, mazkur jamiyatning obro'sini hamda
uning qimmatli qog‘ozlarining qadrini oshiradi. Listingga kirgan korxona kredit
yoki zayomga ehtiyoj tug‘ilgan paytda banklar yoki boshqa moliyaviy
institutlaming ishonchiga oson kira olishi mumkin. Bundan tashqari tashqi moliya
bozoriga chiqish imkoniyatiga ham ega bo’ladi. Chunki, xorijiy kompaniyalar
listing kompaniyalari qimmatli qog‘ozlarini afzal bilishadi. Chet el fond birjalari
esa mahalliy fond biijasi listingida turgan emitentlaming qimmatli
qog‘ozlarigagina joy berishadi.
12

Shu bilan ta’kidlash kerakki, aksiyadorlik jamiyatlarining barchasi ham birja
listingiga kira olmaydi. Toshkent respublika fond birjasi listing talablari yetarlicha
qat’iy hamda xalqaro standartlar darajasida o‘matilgan. O‘tgan yillar davomida
birja listing talablaridan ayrim kompaniyalargina muvaffaqiyatli o‘tishgan. 2010-
yilda Toshkent respublika fond birjasi listing ro‘yxatida 19 ta kompaniya qayd
etilgan bo‘Isa 2011- yilda ulaming soni 100 taga etdi.
Bunday kompaniyalar qimmatli qog‘ozlarining fond bozorida paydo bo’lishi
investorlar qiziqishini tobora kuchaytirmoqda. Fond birjasining asosiy
infratuzilmalaridan sanalgan listing jarayonidagi eng muhim jihat emitent
faoliyatining samaradorligi, qadrlilik koeffitsienti, balans bo‘yicha qoplash
darajasi, ustav kapitalidagi o'zgarishlar, qimmatli qog‘ozlar muomalasining
koMami hamda davomiylik ko'rsatkichlari tahlili negizidagi qimmatli
qog‘ozlarning ekspertizasi hisoblanadi.
Qimmatli qog‘ozlaming bunday sinchkovlik asosida tanlab olinishi ulaming
ishonchliligini ta’minlaydi. Fond biijasi listingida joylashgan emitent ahborotlami
ma’lum qilish bo‘yicha yuqori talablarga rioya qilishi kerak boladi. Emitent
tomonidan axborotlaming oshkor qilinishi investorga aksiyadorlik jamiyati rivoji
hamda uning qimmatli qog'ozlari sifatini baholash imkoniyatini beradi. Fond
birjasi savdo qoidalariga binoan listing kompaniyalarining qimmatli qog'ozlari
majburiy kotirovka qilinadi. Bu listingdagi qimmatli qog'ozlar savdosining
tashkilotchilariga haqiqiy qiymatni aniqlanishni ta’minlovchi bahoni belgilashning
bozor mexanizmini qo'llashga imkoniyat beradi. Bundan tashqari, qimmatli
qog'ozlaming muomala jarayoni biija nazorati ostida o'tib, bu savdolaming
suiiste’molchilik hamda qalloblikdan xoli bo'lishni ta’minlaydi. Fond bozori
haqida gapirganda REPO birja operatsiyalarini ham aytish kerak bo'ladi.
Hozirgi kunda bizning fond bozorimizda bunday imkoniyatlardan samarali
foydalanilmayapti. REPO - bu birja operatsiyasi jarayoni, moliyaviy mablag'ga
ehtiyojmand bir kompaniya o'z qimmatli qog'ozini boshqa bir kompaniyaga sotishi
13

bilan belgilanadi. Bunda qimmatli qog'ozni sotib oigan kompaniya boshlang'ich
narxidan ancha yuqori narxda qaytarib sotadi. Sotish va qayta sotib olish
o'rtasidagi farq REPO bitimi bo'yicha foizni tashkil etadi.
Umuman birinchi kompaniya o'z qimmatli qog'ozini garovga qo'yib, qarz olgandek
va yuqori narxda qaytib sotib olish hisobidan foiz to'lagan ikkinchi kompaniya esa
kreditor sifatida namoyon bo'ladi. REPO tizimi shunisi bilan qiziqki, ham kredit,
ham nokredit tashkilotlariga kreditlash imkoniyatini taqdim etadi. Uning zayom
oluvchi uchun afzalligi esa qarzni hech qanday rasmiyatchiliksiz olishida namoyon
bo'ladi. Agar ushbu kredit banklardan olinadigan bo'lsa, tabiiyki, bir qator hujjatlar
yig'ishga to'g'ri keladi. Bu boradagi barcha ovaragarchiliklar REPO bitimida
umuman bo'lmaydi. Bunda zayom oluvchilar jismoniy yoki yuridik shaxs bo'lishi
mumkinligi kichik biznes va xususiy tadbirkorlami o'ziga jalb qilishi tabiiydir.
Asosiy shart likvidli qimmatli qog'ozlarga egalik qilishdan iborat.
Bank tizimi bozor infratuzilmasining muhim bo‘g‘ini sifatida
Bozor infratuzilmasining rivojlanishida bank tizimi asosiy yo‘nalish sifatida
maydonga tushadi. Shu sababli, 1991-yilda mamlakatimizdagi bank sohasini isloh
qilishda muhim qadam hisoblanuvchi «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi
Qonun qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tashkil etilib, ikki
pog'onali bank tizimiga asos solindi. Shu bilan bir qatorda tijorat banklarini
rivojlantirish chora-tadbirlari amalga oshirildi.
Jumladan, awalgi tarmoq davlat banklari tugatilib, «Agrosanoatbank» va
«Sanoatqurilishbanki» aksiyadorlik-tijorat ixtisoslashtirilgan banklarga aylantirildi.
Xalqaro aloqalarni о‘matish va rivojlantirish uchun Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki tashkil etildi. « O‘zjamg‘arma bank» - Xalq bankiga aylantirilib, yangi
maqomga ega bo'ldi. Bu esa unga jismoniy va yuridik shaxslaming investitsiya
loyihalarini moliyalashtirishda kredit resurslaridan foydalanish huquqini berdi.
Bundan tashqari, Xalq banki banklararo pul bozorida kredit resurslarini auksionlar
orqali sotish huquqiga ega bo’ldi.
Bankning kichik korxonalami tashkil etish va rivojlantirish, davlat mulkini
xususiylashtirish, turarjoy binolarini qurish va ta’mirlash va boshqalarga
14

yo'naltirilgan qarz mablag’larini berish imkoniyatlarini ahamiyatli darajada
kengaydi. «Markaziy bank to‘g'risida»gi Qonun (1995- yil, dekabr) va «Banklar va
bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahririning (1996- yil, aprel) qabul
qilinishi mamlakatimizda bank tizimining yanada rivojlanishini belgilab berdi.
1998-yilning 2-oktabrida asosiy maqsadi tijorat banklarini boshqarishda
aksiyadorlarning rolini oshirish, bankni boshqaruvchi va ijro organlarining kredit
berish va ularning qaytarilishini ta’minlash yuzasidan mas’uliyatlarini
kuchaytirishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aksiyadorlik
tijorat banklarining faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar
to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilindi. 1999-yil 15-yanvarda «Bank tizimini yanada
isloh qilish bo‘yicha choratadbirlar to‘g‘risida» Vazirlar Mahkamasining qarori
qabul qilinib, mazkur qaror bank tizimi barqarorligini oshirish, bank resurslarini
safarbar etish, ulaming iqtisodiyotni kreditlashdagi ishtiroklarini kengaytirish,
bank xizmati sohasidagi raqobat muhitini rivojlantirishga yo‘naltirilgan edi. 2006-
yilda mamlakatimiz bank tizimida 800 ga yaqin filial va bo’linmalarga ega bo’lgan
33 ta tijorat banklari faoliyat ko'rsatgan.
О‘zbekiston Respublikasi bank tizimining tuzilishi
Hozirgi kunda Respublikamizda 31 ta tijorat banklari faoliyat yuritmoqda, shundan
3 tasi davlat banki, 13 tasi aksiyadorlik tijorat banki, 10 tasi xususiy banklar va 5
tasi chet el kapitali asosida tashkil etilgan banklardir.
Hozirgi kunda banklar tomonidan naqd bo'lmagan pul aylanishini tezlashtirish
maqsadida mobil va elektron pul o‘tkazishning yangi usullari joriy etilmoqda. Bu
esa bank xizmatlari bozorida bozor infratuzilmasining yangi ko‘rinishlari va
ularning samaradorligini oshirishga harakat qilmoqda. Bundan tashqari hozirda
15

aholining zich joylashgan hududlarida kommunal xizmatlariga to'lovlar va boshqa
to'lovlami amalga oshirish uchun infokiosklar va bankomatlar o'matilmoqda.
Mamlakatimizda faoliyat ko'rsatayotgan tijorat banklari tomonidan bu borada olib
borilayotgan ishlar natijasida, zamonaviy aloqa-axborot texnologiyalaridan keng
ko'lamda foydalangan holda, zamonaviy bank xizmatlari taklif qilinmoqda.
Respublika banklari 17 ta yirik xorijiy davlatlarning 70 dan ortiq yetakchi banklari
bilan vakillik munosabatlari o'matgan bo'lib, mamlakatimiz aholisi, shuningdek,
kichik biznes va xususiy Plastik kartochkalar orqali to'lov hajmi (mlrd so'm).
Tadbirkorlik subyektlariga xohlagan xorijiy davlatdagi sheriklari bilan moliyaviy
munosabatlami o'rnatish imkoniyatlari yaratilgan.
Banklar va butun moliya-bank tizimi faoliyatiga yondashuvlari hamda baholash
tizimini tubdan o'zgartirish, xalqaro me’yorlar, standartlar va baholash
ko'rsatkichlariga muvofiq bank faoliyatini tashkil etishning yanada yuqoriroq
darajasiga chiqishni ta’minlash uchun Prezidentimizning “2011-2015- yillarda
respublika moliyabank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish
hamda yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga erishishning ustuvor yo'nalishlari
to'g'risida”gi qaroriga ko'ra, kelgusida quyidagi ustuvor vazifalami amalga oshirish
belgilab olindi:
-bank faoliyatining me’yoriy-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish;
-xalqaro Bazel qo'mitasi tomonidan belgilangan xalqaro standartlar talablariga
muvofiq, tijorat banklarini yanada kapitallashtirish, ushbu sohaga xususiy kapitalni
jalb etish, banklaming resurs bazasini ko'paytirish, aktivlar sifatini yaxshilash,
bank ishini takomillashtirish hisobiga banklaming moliyaviy barqarorligi va
likvidligini oshirish;
-yetakchi xalqaro reyting kompaniyalari tomonidan qo'llaniladigan xalqaro
me’yorlar, mezonlar va standartlarga asoslangan respublika bank tizimi faoliyatini
baholash va tahlil qilishning zamonaviy tizimini joriy etish;
16

-omonatchilar uchun kafolatlami kuchaytirish va bank tizimiga aholi hamdaxorijiy
investorlaming ishonchini yanada mustahkamlash, yangi, jozibali omonatlar va
depozitariylar joriy qilish, ko'rsatilayotgan bank xizmatlarining turi va ko'lamini
kengaytirish yo'li bilan aholi hamda xo'jalik subyektlarining bo'sh mablag'larini
bank aylanmasiga keng ko'lamda jalb etish bo'yicha tizimli chora-tadbirlami
amalga oshirish;
-kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish, aholi bandligi va
farovonligini oshirishning g'oyat muhim vositasi sifatida mikromoliyalash sohasi
rivojlanishini rag'batlantirish;
-nobank moliya tashkilotlari, kredit uyushmalari rolini yanada oshirish hamda
tarmog‘ini rivojlantirish, xalqaro me’yorlar va standartlarga muvofiq ulaming
barqarorligi va samaradorligini ta’minlash, ular tomonidan ko'rsatiladigan
xizmatlar turi va ko‘lamini kengaytirish kabilardan iborat.
Darhaqiqat, yaratuvchan xalqimiz mustaqillikning 20 yili davomida zamonaviy
rivojlanish ko‘nikmalarini o‘zlashtirib, taraqqiyot yo‘liga ildam qadam qo'ydi.
Ya’ni, mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot “O'zbek modeli” mashhur
besh tamoyilining barcha sohalarga keng ko'lamda joriy etilishi, Prezidentimizning
“Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning
уо‘llari va choralari” asarida hayotiy mantiqqa asoslangan ilmiy-amaliy
fikrlarining bank tizimiga faol tatbiq etilayotganligi respublikamiz iqtisodiy
qudratining yuksalishida, xalqimiz turmushining yanada farovonlashuvida,
yurtimizning gullab-yashnashida asosiy omil bormoqda.
O'zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda bozor infratuzilmasining roli
Moliyaviy sohada o'z ahamiyati bilan ajralib turuvchi yana bir tuzilma - sug‘urta
kompaniyalaridir.
O'zbekistonda sug'urta bozori rivojlanishining huquqiy asosi bo'lib 1993-yil 6-
mayda qabul qilingan va 1994- yil 23- sentabrda hamda 1997- yilda ma’lum
o'zgartirish va qo'shimchalar kiritilgan «Sug'urta to 'g ‘risida»gi qonun hisoblanadi.
Respublikamizdagi sug'urta tashkilotlari 3 guruh bo'yicha tashkil etildi: davlat
17

aksiyadorlik sug'urta kompaniyalari, xususiy sug'urta kompaniyalari va Respublika
sug‘urta nazorati tashkilotlari.
Davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyalaridan biri «O‘zagrosug‘urta»
kompaniyasi bo‘lib, uning asosiy faoliyat yo‘nalishlari qishloq xo‘jaligi sohasida
tovar ishlab chiqaruvchilaming mulk va mahsulotlarini sug'urta yo‘li bilan himoya
etish, banklardan olingan kreditlarni qaytarishga sug'urta kafolatlari taqdim etish,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini etishtirish uchun beriladigan avans mablag’larini
qaytarishni sug‘urtaviy kafolatlash, yuridik va jismoniy shaxslarga har tomonlama
sug‘urta xizmatini ko‘rsatishdan iboratdir.“O‘zagrosug‘urta” kompaniyasi asosan
quyidagi vazifalami bajaradi: -sug‘urtaning majburiy va ixtiyoriy turlarini amalga
oshiradi, sug‘urtalanuvchilaming manfaatlarini to’laroq qondira oladigan
sug‘urtaning yangi ko‘rinishlarini ishlab chiqadi va hayotga tatbiq etadi; -
ogohlantirish vazifasini bajarib, sug‘urta obyektlarini zararlanish va nobud
bo’lishdan asrash tadbirlarini amalga oshiradi; -o‘z mablagMarini investitsiya va
tijorat faoliyatining muhim tarmoqlariga joylashtirishga harakat qilib, shu bilan
birga, kredit berish asosida o‘ziga tegishli fondlami toMdirib boradi -o‘z
faoliyatini amalga oshirishda respublika vazirliklari, idoralari va boshqa sug‘urta
tashkilotlari bilan hamkorlikda ish olib boradi; -sug‘urtaning axborot berish
vazifasi asosida reklama va maslahat xizmatlarini ko‘rsatadi. “O‘zagrosug‘urta”
kompaniyasi tomonidan amalga oshiriladigan sug‘urtaning asosiy turlari
quyidagilardan iborat:
1) qishloq xo‘jaligi korxonalari va qishloq aholisini majburiy sug‘urta qilish, ya’ni:
-tijorat banklari tomonidan ajratiladigan kreditlar qaytarilishi uchun qishloq
xo‘jaligi korxonalarining javobgarligini sug‘urta qilish;
-mahsulotlarni yetishtirish bo‘yicha avans tariqasida beriladigan va fyuchers
shartnomalari bo‘yicha mablag’lar qaytarilishini sug‘urta qilish;
-qishloq fuqarolariga tegishli mol-mulkni sug‘urta qilish; -garovga qarzga
qo‘yilgan mol-mulkni sug‘urta qilish;
-transport egalarining fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish ya’ni:
18

-ekinlar hosilini sug'urtalash;
-ekinlami qayta ekishni va ola chiqqan ekinlarni butlashni sug‘urtalash;
-chorva mollarini sug'urtalash;
-asosiy vositalami sug‘urtalash;
-tabiiy pichanzorlami, yaylovlarni vatut bargini sug'urtalash;
-pillani sug‘urtalash;
-bog‘lar va uzumzorlar hosilini do‘l urishdan sug'urtalash;
-korxonalar, dehqon, fermer va ijara xo'jaliklarining molmulkini sug'urtalash;
-qishloq xo'jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan jo'natiladigan yuklarni
sug'urtalash.
«O‘zagrosug‘urta» davlat aksiyadorlik sug'urta kompaniyasining o'ziga xos
xususiyati - uning faoliyatining qishloq xo'jaligi sohasiga qaratilganligidir. Shunga
ko'ra, shahar hududida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarga sug'urta
xizmatini ko'rsatish maqsadida «Kafolat» davlat aksiyadorlik sug'urta kompaniyasi
tashkil qilinib, uning asosiy vazifalari bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
-shaharlarda aholi hayotini, salomatligini va mol-mulkini sug'urta qilish;
-korxonalar, tashkilotlar va muassasalar mol-mulkini sug'urta qilish;
-yuridik va jismoniy shaxslaming moliyaviy tadbirkorlik tavakkalchilildarini
sug'urta qilishni amalga oshirish;
-qonunda ko'zda tutilgan sug'urtaning majburiy turini amalga oshirish;
-qo'shimcha sug'urtalash va qayta sug'urta operatsiyalarini amalga
oshirish,sug'urtaviy maslahat xizmatlarini ko'rsatish; -mahalliy sharoitlami
hisobga olib, sug'urtaning yangi
2) qishloq xo‘jaligi korxonalarini ixtiyoriy sug‘urta qilish, turlarini joriy qilish;
-korxonalar javobgarligini va mol-mulkini ixtiyoriy sug'urta qilish;
-qonunchilik hujjatlarida va hukumat qarorlarida nazarda tutilgan sug'urtaning
majburiy turlarini amalga oshirish.
Mamlakatimiz sug'urta tizimida 1995-yilda tashkil etilgan «Madad» sug'urta
agentligi muhim rol o'ynaydi. U ixtisoslashgan sug'urta tashkiloti bo'lib, asosiy
maqsadi kichik va xususiy biznesni qo'llab-quwatlashdan, tadbirkorlarga imtiyozli
19

kredit berish bilan bog'liq va sug'urtaning boshqa ko'rinishlarim amalga
oshirishdan iboratdir. Agentlik faoliyatining asosiy yo'nalishi qishloq xo'jalik
mahsulotlarini qayta ishlash, fermer xo'jaliklarini rivojlantirish, binokorlik
industriyasi, mahalliy sanoat, turizm, xizmat ko'rsatish sohalari tomonidan taqdim
qilinadigan investitsiya loyihalarini baholash va ekspertizadan o'tkazib, biznes
fond hisobidan xususiy tadbirkorlarga va kichik biznesga imtiyozli asosda kredit
berishni tavsiya etish hisoblanadi.
Shu bilan birga, «Madad» sug'urta agentligi imtiyozli ravishda tadbirkorlami
sug'urta qiladi, o'z vaqtida qaytarilmagan kreditlarni undirishga yordam beradi.
Xorijiy investitsiyani sug'urta jihatidan himoya qilishni va boshqa sug'urta
xizmatlarini amalga oshiradi. «Madad» agentligi taqdim qilingan loyihalarni ko'rib
chiqish va xaridorlarga qulay shart-sharoit yaratish maqsadida agentlikning
mamlakatimizning barcha mintaqalarida joylashgan 13 ta filiali 10 dan ortiq
konsalting firmalari bilan hamkorlikda ish olib boradi.
Davlat aksiyadorlik sug'urta kompaniyalaridan yana biri «O'zbekinvest» eksport-
import milliy sug'urta kompaniyasi bo'lib, uning asosiy maqsadi respublika
iqtisodiyotida eksport o'sishini yanada rag'batlantirish, milliy eksportchi
korxonalami sug'urtaviy himoya qilishni ta’minlash, xorijiy mamlakatlar
investorlari bilan aloqa qiluvchi milliy investorlaming faoliyatini kuchaytirish,
iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga jalb etilayotgan chet el investitsiyalarini
kompleks sug'urtaviy himoya qilishdir.
«O‘zbekinvest» sug'urta kompaniyasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri
investitsiyalami faqat iqtisodiy xavfxatardangina emas, balki siyosiy xavf-xatar
(urush, fuqarolar g‘alayoni, pul o'tkazishni chegaralash va boshqalar)dan ham
himoya qilishdir. Bugungi kunda O‘zbekistonda yuqoridagi sug'urta tashkilotlari
bilan bir qatorda yana «Bank-sug'urta» banklararo sug'urta jamiyati, «Lizing-
Invest» aksiyadorlik kompaniyasi, “Umid”, “Metro”, “M ehrnuri”, “Yo'lovchi”,
“Alskom”, “Sayyoh”, “Osiyo temir yo'li” sug'urta kompaniyasi, “O'zbeksug'urta-
20

xauden Lixu” va “Anglo-Toshkent” kabi 33 ta sug'urta kompaniyalari faoliyat
yuritmoqda.
Hozirda sug'urta kompaniyalarining 890 dan ortiq hududiy boshqarmalari bozor
infratuzilmasiga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga sug'urta bozorida 1250 yuridik
shaxs sifatidagi agentlar, 5659 jismoniy shaxs sifatidagi agentlar hamda boshqa
professional sug'urta ishtirokchilari faoliyat yuritmoqda.
Sug'urta bozorini rivojlanish ko‘rsatkichlari
nomli asarida ham “Mamlakatimizni modemizatsiyalash va aholi bandligini
oshirishning muhim omili sifatida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani
yanada rivojlantirishga alohida e ’tibor qaratish lozim” deb ta’kidladilar.
Ijtimoiy yo‘naltirilgan, ma’rifatli bozor iqtisodiyotiga asoslanuvchi demokratik
jamiyat qurishni maqsad qilib qo‘ygan mamlakatimiz oldida bu maqsadlarga
erishish yo‘llarini bosib o‘tish, ular taqozo etuvchi chora-tadbirlami amalga
oshirish vazifasi turadi. Shu o‘rinda, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizim
amal qilgan chog‘da inkor etilgan, jamiyat a’zolari farovonligining yuksak
darajasiga erishishda “halal beruvchi”, “yot unsur” sifatida qarab kelingan
iqtisodiy hodisa va jarayonlarga qaytadan nazar tashlash, ularning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘mini obyektiv jihatdan baholash zaruriyati vuj udga
keldi. Bunday tushunchalardan biri - bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar
iqtisodiyoti yuksak natijalari, aholi turmush darajasining muhim tomoni
hisoblanuvchi infratuzilma sohasi hisoblanadi. Bu sohaning “yaratuvchanlik
kuchi”, “mo‘jizakor” tabiati, iqtisodiyot jadal harakatining muhim omili ekanligi
rivojlangan mamlakatlar tomonidan allaqachonlar e’tirof etilgan hamda yuksak
darajada baholangan. Shunga ko‘ra, infratuzilma. ayniqsa. bozor
infratuzilmasining iqtisodiy tabiatini o‘rganish, uning taraqqiyot omili sifatidagi
imkoniyatlarini ochib
berish, tarkibiy qismlarini qar tomonlama rivojlantirish tadbirlarini
amalga oshirish oldimizda turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
21

O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik tizimini takomillashtirish borasida
parlament tomonidan o‘tgan davr mobaynida xususiy mulkni huquqiy jihatdan
himoya qilishni kuchaytirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, fermerlik harakatini
mustahkamlash, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirishni ta’minlash, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish, keng
tarmoqli bozor infratuzilmasini barpo etish kabi vazifalami amalga oshirishga
mo‘ljallangan qonun hujjatlari qabul qilindi. Shuningdek, parlament aholi
daromadlari va xalq farovonligini uzluksiz oshirib borish, keng miqyosdagi
ijtimoiy dasturlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish masalalariga ham alohida
e’tibor berib kelmoqda.
-xalqaro (xalqaro banklar, biijalar, sug‘urta kompaniyalari, chet el firmalari,
vakolatxonalari, chet el banklari filiallari, tashqi savdo firmalari, bojxona
tashkilotlari, xalqaro yarmarkalar va hokazolar);
- milliy ( O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi, Respublika fermer xo‘jaliklari
uyushmasi, Tovar-xomashyo birjasi, Respublika fond birjasi, Agrobank va
hokazo);
- hududlararo (hududiy tovar biijalari, hududlararo ulguiji savdo uyushmalari va
hokazo);
- hududlar (viloyatlardagi ulguiji savdo, tijorat banklari, savdo uylari va
hokazolar);
- shahar va tumanlardagi (ulguiji va kichik ulguiji, marketing, reklama firmalari,
advokatlik idoralari, auditorlik firmalari va hokazolar).
II. BOB Bozor Infratuzulmalarining turlari va shakllari
22

2.1.Bozor infratuzilmasining turlari va tarkibiy qismlari
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish bozorning ko'p bo'g'inli
infratuzilmasini yaratishni talab qiladi. Bozor infratuzilmasi turli xil vazifalami
bajaruvchi tarkibiy qismlar, unsurlardan iborat tizimni namoyon etadi. Bozor
mexanizmlarining to'liq, samarali amal qilishi infratuzilma tarkibiy qismlarining
turli-tumanligi va yetarli darajada rivojlanganligiga bog'liq bo'ladi.
Shunga ko'ra, bozor infratuzilmasining tarkibiy qismlarini belgilab olish,
ulaming har birining ahamiyatini o'rganish, iqtisodiy tabiatini ochib berish muhim
hisoblanadi. Zero, hozirgi kunda bozor infratuzilmasi tarkibini belgilash, mazkur
tizimga kiruvchi unsurlami ko'rsatib berishda ma’lum nomuvofiqliklar mavjud.
Jumladan, A.O'lmasov va M .Sharifxo'jaevlar bozor infratuzilmasiga bozor
aloqalarini o'rnatishgavasam arali yuritishga xizmat qiluvchi korxona, tashkilot va
muassasalar majmuyi sifatida qarab, uni besh bo'g'inga ajratadilar:
1) ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma (transport, aloqa, ombor
xo'jaligi, yo'l xo'jaligi, suv va energetika ta’minoti kabilar);
2) tovarlar va xizmatlar muomalasiga, y a’ni savdo-sotiq ishlariga xizmat qiluvchi
infratuzilma (birjalar, savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari, reklama
firmalari va agentliklari, davlatning savdo-sotiq va ularni nazorat etuvchi
muassasalari);
3) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (tijorat banklari,
o'z-o'zini kreditlash idoralari, sug'urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq
undirish mahkamalari, har xil pul fondlari);
4) aholiga xizmat qiluvchi yoki sotsial infrastuktura (uy-joy, kommunal va
transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini
ishga joylashtirish firmalari va idoralari);
5) axborot xizmati (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan har xil axborotlar—
ma’lumotlar va xabarlami to'plash, umumlashtirish va sotish bilan shug'ullanuvchi
turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari, davlat muassasalari)
23

Ko'rinib turibdiki, olimlarimiz bu o'rinda ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmani ham bozor infratuzilmasi tarkibiga kiritib, moliya-kredit hamda
axborot xizmati infratuzilmasi kabi yo'nalishlami mustaqil soha sifatida ko'rsatib,
masalani munozarali tomon yo'naltiradilar.Hozirda iqtisodiy adabiyot va
qo'llanmalarda bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari sifatida odatda quyidagi
obyektlami ko'rsatib o'tiladi:
-birjalar (tovar, xomashyo, fond, valyuta), ulaming tashkiliy rasmiylashtirilan
vositachiligi;
-auksionlar, yarmarkalar va tashkiliy biijadan tashqari vositachilikning boshqa
shakllari;
-kredit tizimi va tijorat banklari;
-emissiya tizimi va emissiya banklari;
-a h o li bandligini tartibga solish tizimi hamda bandlikka davlat va nodavlat yo'li
bilan ko'maklashish markazlari (mehnat birjalari);
-axborot texnologiyalari va kommunikatsiya vositalari;
-soliq idoralari tizimi va soliq inspektsiyasi;
-tijorat xo'jalik xavf-xatarini sug'urtalash tizimi va sug'urta kompaniyalari;
-maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va ommaviy axborot vositalari
agentliklari;
-savdo palatalari, ishbilarmon doiralaming boshqa jamoat, ixtiyoriy va davlat
birlashmalari (uyushmalari);
-bojxona tizimi;
-yollanib ishlovchilaming kasaba uyushmalari;
-tijorat-ko‘rgazma komplekslari;
-oliy va o‘rta iqtisodiy ta’lim tizimi;
-auditorlik kompaniyalari;
-maslahat beruvchi (konsalting) kompaniyalari;
- ishbilarmonlik faolligini rag'batlantirish uchun moljallangan ijtimoiy va davlat
fondlari;
-erkin tadbirkorlikning maxsus hududlari.
24

Iqtisodiyotda moliya bozorlarining o‘mi ham kattadir. Moliya bozorining asosiy
maqsadi iqtisodiyotda kapitalning erkin oqimi hamda samarali taqsimlanishi va
qayta taqsimlanishi uchun yetarli va zarur sharoitlar yaratishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi sharoitlar yaratilishi lozim:
- bozor iqtisodiyoti qonunlarining toliq amal qilishi mexanizmini ta ’minlash;
- xususiy mulkchilik samarali tizimining mavjudligi;
- monetizatsiyalashgan real investitsion bazisga ekvivalent moliyaviy instrumentlar
(jumladan, qimmatli qog‘ozlar) sifatining yuqori ko‘rsatkichlarini (likvidlilik
jalbdorliligi va h.k.) ta ’minlanganliligi. Bu ko‘rsatkichlar raqobatni rivojlantirish
va narxlar bo‘yicha katta boMmagan kurs tafovuti hisobiga erishiladi;
- moliyaviy instrumentlarning erkin savdosini ta’minlovchi rivojlangan savdo
tizimlarining mavjudligi;
- investorlaming haq-huquqlari himoyasini yuqori darajada ta’minlovchi bozorning
samarali tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) tizimining
mavjudligi;
- moliya bozori qatnashchilari tomonidan ta’minlanadigan bozorning informatsion
shaffofligi (transparentligi).Ushbu sharoitlarda moliya bozori iqtisodiyotning
samarali faoliyatini ta’minlaydi, investitsiyalarga muhtoj bolgan iqtisodiyot
subyektlariga investorlaming moliyaviy resurslarini jamlab, biznes maqsadiga
ishlatishga, investorlarga m ablag‘larini orttirishga, davlatning iqtisodiy siyosatini
amalga oshirishga ko‘maklashadi.
Umuman olganda, moliya bozori investitsiyalarga muhtoj va resurslarga ega
bo‘lgan qatnashchilami bir-birlari bilan uchrashtirish asosida moliyaviy aktivlar
almashinuviga ko‘maklashadigan mexanizm sifatida namoyon bo‘luvchi tizimdir.
Moliya bozori bir qator funksiyalami bajaradi. Ulami to‘rt guruhga:
makroiqtisodiy, umumbozor, maxsus (ixtisoslashgan) va globallashtirish (meta,
ya’ni xalqaro darajada moliyaviy globallashtirish) funksiyalariga ajratish mumkin.
Makroiqtisodiy funksiyajam g ‘armalami investitsiyalarga samarali
transformatsiyasini ta’minlab berishdan iborat.
25

Umumbozor funksiyasi,odatda, har bir milliy bozorga mansub. Maxsus
funksiya esa uni boshqa turdagi bozorlardan farqlaydi.
Umumbozor funksiyasiga quyidagilar kiradi:
- tijoratni rivojlantirish funksiyasi (bu funksiya bozor qatnashchilarining o‘zaro
raqobat asosida daromad olishini ta ’minlovchi funksiya);
- narx-navoni belgilash funksiyasi, ya’ni bozorda moliyaviy instrumentlaming
bozor narxlari (kurslari) shakllanishi va ta ’siri jarayonini, ulami bozor
konyunkturasiga bog‘liq tarzda uzluksiz harakatini (o‘zgarishini) ta ’minlaydi
(bozor kurslari qanchalik tez shakllanib barqarorlashsa, moliya bozorida bu
instrumentlar shunchalik samara bilan joy lashtiriladi va likvidliligi ta’minlanadi);
- axborot bilan ta ’minlash funksiyasi, ya’ni bozor savdo obyektlari va savdo
ishtirokchilari to ‘g ‘risidagi axborotni shakllantiradi va o ‘z qatnashchilariga
havola qiladi;
- tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) funksiya, ya’ni bozor
o‘zidagi savdo va unda ishtirok etish, qatnashchilar o ‘rtasidagi munosabatlar
me’yorlarini va nizolami hal qilish tartiblarini joriy qiladi, ustuvor yo‘nalishlami
aniqlaydi,nazorat organlarini va tartiblarini belgilaydi, bozor qatnashchilari
tomonidan bu m e’yor va tartib-qoidalarga rioya qilinishini nazorat qiladi va h.k.
Moliya bozorining maxsus funksiyalarigaquyidagilami kiritish mumkin:
- moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi. Uni o ‘z
navbatida to ‘rt kichik funksiyaga ajratish mumkin: 1) moliyaviy resurslarni
tarmoqlar va bozor faoliyati sohalari o ‘rtasida taqsimlash vaqayta taqsimlash;
2)jam g‘armalami, ayniqsa aholi jam g‘armalarini, noishlab chiqarish shaklidan
ishlab chiqarish shakliga o ‘tkazish (transformatsiyalash); 3) noinflyatsion asosda,
y a’ni muomalaga qo‘shimcha pul chiqarmasdan davlat budjetini moliyalashtirish;
4) pul massasini boshqarish;- narx va moliyaviy risklaming oldini olish funksiyasi,
yoki hosilaviy qimmatli qog‘ozlar (fyucherslar, optsionlar, svop, forvard
va h.k.)ning hosil bo‘lishi evaziga xedjirlash.Moliyaviy
globallashtirishfunksiyasiquyidagilarda namoyon bo‘ladi:
26

— moliyaviy resurslarni umumjahon miqyosida globallashgan iqtisodiyot
doirasida samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi;
— milliy moliya bozorlarini о ‘zaro integratsiyalashuvi (uyg‘unlashuvi);
— moliya bozorlarining intematsionallashuvi;
- jahon globallashuvi jarayonlari (barcha yo‘nalishlarda) rivojining katalizatori va
h.k.Moliya bozori vazifalarini asosiy va qo ‘shimchalargaajratish mumkin. Asosiy
vazifalariuning bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati va qulay sharoitlarni
ta’minlashi bilan ifodalanadi (ular yuqorida sanab o ‘tilgan).
Moliya bozorining qo'shimcha vazifalarigaquyidagilami kiritish mumkin:
- emitentning moliya oqimlarini optimallashtirish;
-bozor qatnashchilarining ijobiy imidjini shakllantirish;
-emitentning iqtisodiy manfaatlarini himoyalash;
- biznesni rivojlantirish va qo‘shimcha ish joylarini yaratish;
-jahon moliya tizimiga integratsiyalashtirish;
-siyosiy huruj, moliyaviy va iqtisodiy qiyinchilik, moliyaviy repressiya va
valyutaviy intervensiya vositasi sifatida ta’sir ko‘rsatish;
- investorlaming huquqlarini himoyalash va maqsad, manfaatlarining am ilga
oshirilishini ta’minlash.Xalqaro mavqega ega boMgan zamonaviy moliya bozori
o ‘zining asosiy roli doirasida (ya’ni, iqtisodiyotning holati “barometri”) jahon
globallashuvi sharoitida iqtisodiyotda bir-biri bilan bogMiq quyidagi rollami
o‘ynaydi.
1. “Iqtisodiyot muammolari darajasining metrikasi, o’lchagichi”, ya’ni
iqtisodiyotda omillar ta’siri ostida paydo bo’luvchi muammolarni maxsus
indikatorlar yordamida miqdorini o’lchashga va shu asosda mas’ul davlat organi
hamda iqtisodiyot subyektlari tomonidan siyosat yuritishda tegishli qarorlar qabul
qilishga ko‘maklashadi.
2. “Moliyaviy resurslarni bozor konyunkturasi asosida iqtisodiyot subyektlari
o‘rtasida tartiblashgan tarzda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining
kommutatori” Bunda bozor konyunkturasi fiskal va monetar siyosatlar yordamida
tartiblashtiriladi.
27

3. “Iqtisodiyotda raqobat muhitini rivojlantirish katalizatori” sifatida ilmiy-
texnikaviy taraqqiyot va innovatsiyalami rag‘batlantiradi.
4. “Bozor qatnashchilari tarkibini insonparvarlashtiruvchisi” sifatida iqtisodiy
globallashuvni rivojlantiradi.
5. “Moliyaviy instrumentlar va ular bilan bog’liq operatsiyalami
standartlashtiruvchisi” sifatida moliyaviy globallashuv jarayonini rivojlantiradi.
6. “Iqtisodiyot subyektlarining investitsion faolligining stimulyatori” sifatida
iqtisodiyotni rivojlantirish va iqtisodiy o ‘sishni ta ’minlash. Investitsion faollik
moliya bozorida investorlaming haq-huquqlarining himoyalanganlik darajasi va
risklar sharoitida moliyani samarali boshqarilishiga bog‘liq.
7. “Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi stixiyali jarayonlami tartibga soluvchisi”
Bunday jarayonlar ma’lum indikatorlar (ko‘rsatkichlar) yordamida baholanib,
ulaming kritik (chegaraviy) qiymatlarini bilgan holda m a’lum regulyativ vositalar
yordamida tartiblashtiriladi.
8. “Bozor narxlari stabilizatori” sifatida bozor savdosi tendensiyalarini
(dinamikasini) barqarorlashtiradi, talab va taklifiii muvozanatlashtiradi.
9. “Iqtisodiyotni tartiblashgan faoliyatini ta’minlovchi algoritmik protsessor”
sifatida barcha moliyaviy munosabatlami bozor qatnashchilari tomonidan maqsadli
strategik tarzda amalga oshirilishiga ko‘maklashadi.
10. “Aktivlar sekyuritizatori” sifatida samarasiz real aktivlami qimmatli
qog‘ozlarga transformatsiyalab, ularga yangi hayot bag‘ishlaydi va faol
investitsion jarayonga qayta kiritadi.
11. “Iqtisodiyot subyektlari informatori” sifatida ulaming risklarini pasaytirishga
(yoki boshqarishga) ko'maklashadi.
12. “Innovatsion moliyaviy vositalar (mahsulotlar va operatsiyalar) sintezatori”
sifatida raqobatbardoshlik va moliyaviy xavfsizlikni ta ’minlaydi.
13. “Moliyaviy vositalaming maxsus industriyasi” sifatida bozor qatnashchilari
uchun moliyaviy instrumentlar bilan bog‘liq faoliyat bo‘yicha ishlab chiqarish
jarayonini tashkillashtiradi.
28

14. “Iqtisodiyotning investitsion muhiti sifati va muammolari darajasining
analizatori” (1- va 11- rollar bilan hamohang tarzda).
15. “Bozor qatnashchilariga o ‘z muammolarini anglashga, baholashga va hal
qilishga ko‘maklashadigan mexanizm”
16. “Ekvivalent ko‘zgu” sifatida barcha bozor qatnashchilarining faoliyat natijalari
sifatini bevosita va bilvosita aks ettiradi hamda kelajakdagi strategiyalarini
maqsadli qurishga ko‘maklashadi.
17. “Spekulyativ operatsiyalar totalizatori” sifatida bozor qatnashchilarini
kutiladigan, ammo riski i manfaatlar tomon chorlaydi. Bunda emitentlar qimmatli
qog‘ozlari sifatini investorlaming orzuli maqsad va manfaatlarini kerakli
(spekulyativ) darajada ta’minlashga majburlar, aks holda investorlardan mahrum
bo‘ladilar. Sababi, emitentlar iqtisodiy rivojlanish uchun yangi va qo‘shimcha
investitsion resurlarga muhtoj, investorlar esa moliya instrumentlari bo‘yicha kam
(yoki ko‘p) riskli bozor daromadiga intiladilar, chunki, aynan spekulyativ
investorlar iqtisodiyotda investitsion muhitni belgilaydilar. Shunday qilib, moliya
bozori spekulyativ investorlaming jon-jahd bilan faoliyatga kirishi muhitini
qizdiradi, moliyaviy instrumentlami muomalaga chiqaruvchilarni esa doimiy
tarzda moliyaviy barqarorlikka majbur qiladi, investitsiyalami kiritishga oid
raqobatli kurashini kuchaytiradi, natijada bozor raqobati muhitini ta ’minlaydi.
18. “Moliya bozori qatnashchilarini bir butun infratuzilmaviy tizimga
birlashtiruvchi” sifatida har bir qatnashchining o ‘z o'rnini, maqsad va vazifalarini,
funksiyalarini, bir-biri bilan bog‘liqlikdagi tartibli faoliyatini ta’minlaydi. Moliya
bozorining bir butun tizimliligi deganda uni bir-biri bilan uzviy bog‘langan
unsurlardan (qatnashchilardan) iborat murakkab katta tizim (tuzilmaviy-
funksional model) sifatida tashkillashgani tushuniladi. Har bir unsur bozorda
o‘ziga xos maqsadga va tegishli faoliyat turiga ega.
19. “Moliyaviy mahsulotlar (instrumentlar), resurslar va xizmatlar gipermarketi”
sifatida barcha bozor qatnashchilarini ulaming tovarlarini obyektiv narxlarda
almashinuvi borasida uchrashtiradi va manfaatlarini qondirish uchun kerakli
sharoitlami yaratadi.
29

20. “Bozor muhiti” sifatida bozorda ochiq (erkin) iqtisodiyot qonun] ariningamal
qilinishini, iqtisodiyotni monetizatsiyalashuvini, kapital aylanmasi va
transformatsiyasini, aktivlar sekyuritizatsiyasi tamoyillarini ta ’minlaydi. Bunda
har bir mamlakat bozori muhiti o‘zining quvvat potensiali miqdori doirasida
aytilgan rolini bajaradi.
21. “Moliyaviy globallashtiruvchi” sifatida yuqorida keltirilgan rollar asosida
milliy iqtisodiyotlar birlashuvini ta ’minlaydi, bozor qatnashchilarining xalqaro
darajada faoliyat chegaralarini va ta’sirini kengaytiradi, davlatning regulyativ
rolini
kamaytiradi (xalqaro regulyativ tashkilotlar evaziga), resurslar oqimini geografik
kengaytirib tezlashtiradi va samaradorligini oshiradi.
22. “Moliyaviy instrumentlaming obyektiv kurslarda konvertori” sifatida
valyutalami va qimmatli qog‘ozlami erkin bozor narxlarida va hajmlarida raqobatli
almashinuvini ta ’minlaydi.
23. Investorlaming mablag4 lari uchun kuchli raqobatli kurash sharoitida
“Investitsion loyihalar seleksiyasini va strukturaviy (tuzilmaviy) islohotlami
amalga oshiruvchi mexanizm” roli. Ushbu rolning samarali bajarilishi yuqorida
keltirilgan rollarga hamohang bo‘lib, davlatning monetar (asosan foiz stavkasini
o‘zgartilishi) va fiskal siyosatlari bilan bogMiq iqtisodiy o‘sish modelida katta
ahamiyatga ega.
Ta’kidlash joizki, keltirilgan rollar faqat ochiq bozor iqtisodiyoti sharoitida,
o ‘ta rivojlangan biznes va xususiy mulkchilik tizimida to‘liq bajarilishi mumkin.
Bunday sharoit va tizimga ega bo’lmagan mamlakatlaming bozori yuqori darajada
rivojlangan davlatlar bozoriga qaram bo’ladi
Moliya bozori, jumladan qimmatli qog‘ozlar bozori, faoliyat ko‘rsatishining
asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- barcha potensial investorlar o‘z mablag’larini foydali tarzda joylashtirishlari
uchun ularga teng shart-sharoitlar yaratib berish;
- bozorda tuziladigan bitimlaming ixtiyoriyligi;
- erkin raqobat yoMidagi to ‘siqlami bartaraf etish;
30

- narxlami real tarkib topadigan talab va taklif asosida belgilash;
-bozor to‘g ‘risidagi qonun hujjatlariga uning barcha qatnashchilari tomonidan
rioya etilishi;
— birja va birjadan tashqari operatsiyalar, kotirovkalar, emitentlaming moliyaviy
holati to‘g‘risidagi axborot oshkor etilishining shartligi;
- o‘z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan barcha
investorlar va emitentlar uchun bozordan foydalanish mumkinligi;
Moliyaviy
-instrumentlar (qimmatli qog‘ozlar) va ulaming emitentlariga doir axborotning
to‘la oshkor etilishini, oshkoralikni va bu axborotdan barcha qatnashchilar
foydalana olishini ta’minlash;
-investorlar va emitentlaming manfaatlarini himoya qilish;
- bozorda tovlamachilik va boshqa noqonuniy faoliyatni taqiqlash hamda ta’qib
qilish.
Moliya va qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyat ko‘rsatishining asosiy
tamoyillariga rioya etilishi davlatning tartibga solishga oid chora-tadbirlari bilan
birga fond birjalari va bozor qatnashchilarining birlashmalari (uyushmalari) ishlab
chiqqan qoidalarini uyg‘unlashtirish asosida ta’minlanadi
2.2. Bozor infratuzilmasi faoliyatining shart-sharoitlari,
shakllari va usullari
Umuman iqtisodiyotda har bir nazariy va amaliy fanning rivojlanishi va fan
sifatida shakllanishining zaruriy shart-sharoitlari mavjud bo‘lib, bozor
infratuzilmasi nazariyasi fani ham iqtisodiy rivojlanish muhim bosqichlarining
sharti hisoblanadi. Bozor infratuzilmasi nazariyasi fani hozirgi kunga kelib
iqtisodiyotda tashkil topayotgan turli mulkchilik shakllari, xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning majudligi bilan bog'liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyot
ma’lum bir tomonlarining uzviy bog‘liqligi, ular o'rtasidagi munosabatlaming
31

yuqori integratsiyalashganligi hamda ma’lum biznes birliklarining yangitdan
vujudga kelishi bilan amal qiladigan faoliyat turlarini tartibga solish va faoliyat
samaradorligini oshirish maqsadida tashkil etilayotgan xo‘jalik yurituvchi
subyektlar faoliyatini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, bozor
infratuzilmasining real hayotda mavjud bo‘lishi ularning amaliyot bilan
bog‘langanligini ko‘rsatib beradi.
Shu nuqtayi nazardan kelib chiqib aytish mumkinki, bozordagi har bir
ishtirokchi o ‘zining infratuzimasiga ega boMishi va ularning faoliyatiga ehtiyoj
sezishi, ular faoliyatining samaradorligini oshirish bilan bogMiq iqtisodiy
qarashlar majmuasining shakllanishi o‘z navbatida yangi g ‘oyalami va yangi
fanlarning obyektiga aylanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, har bir fanning amaliyotda
asosi bo’lgani kabi, bozor infratuzilmasi nazariyasi fanining ham amaliyotda
o‘ziga yarasha o ‘rganilshni talab etuvchi amaliy ko‘rinishlari mavjud. Shuning
uchun hozirgi kunda bozor infratuzilmasi nazariyasi fani yangi fan sifatida
shakllanib kelmoqda. Bozor infratuzilmasi nazariyasi fani bozor iqtisodiyoti
sharoitida bozor uchun hamda iqtisodiyotning subyektlari uchun o ‘zaro iqtisodiy
munosabatlaming qulayligini ta’minlash maqsadida rivojlantirishni talab etadi.
Misol uchun, yangi vujudga kelgan har bir bozor infratuzilmasi uning
takomillashtirilishini va yangi bosqichga o ‘tishini taqozo etadi. Bu esa o ‘z
navbatida yangi nazariy bilimlami jamlanishini va amaliyotga qoMlanilishidagi
savodxonlikni talab qiladi.
Iqtisodiyotning tahlil qilinuvchi asosiy bosqichlari mavjud bo‘lib, ular ishlab
chiqarish jarayoni, ayirboshlash jarayoni, taqsimlash jarayoni va iste’mol qilish
jarayonlaridir. Bu jarayonlaming har biri ko‘plab fanlaming o ‘rganish obyektiga
aylangan. Iqtisodiyotning turlari, darajalari qanday bo‘lishidan qat’i nazar ulaming
hammasi bir maqsadga bo‘ysingan: u ham bo‘lsa insoniyatning yaxshi yashashi,
ko‘payishi va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratish, turli xil hayotiy
vositalami yaratib berish va pirovardida ulaming ehtiyojlarini maksimal
qondirishdan iborat.
32

Shulardan biri ayriboshlashjarayoni biz o ‘rganayotgan faning asosiy
qismiga to‘g ‘ri keladi. Ayirboshlash jarayonining iqtisodiyotdagi o‘rni beqiyosdir.
Bujarayongatarixdanjuda ko‘p misollar keltirish mumkin. Birgina Buyuk ipak yo‘li
misolida ko‘rishimiz mumkin.
Buyuk ipak yo‘li nafaqat insonlaming ehtiyojlarini qondirish, ularga boshqa
yurtlarda ishlab chiqarilgan noz-ne’matlami yetkazib berish, balki, jamiyat va
taraqqiyotning rivojlanishi uchun muhim infratuzilma vazifasini o ‘tagan.
Iqtisodiyotda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida subyektlar
tomonidan tayyorlangan mahsulotlar va xizmatlarning iste’molchilarga yetkazib
berishga xizmat qiluvchi qismi, infratuzilmasi o ‘zining bir necha usullari
bilan amal qiladi.
1) to'g'ridan-to'g'ri;
2) axborot berish;
3) yetkazib berish;
4) aralash.
Bu usullami quyidagi jadval orqali qanday ko‘rinishlarda amal qilishini tahlil
qilishimiz mumkin.
Bozor infratuzilmasi amal qilish shakllarining usullari
bo‘yicha guruhlanishi
To'g'ridan
to'g'ri - birjalar (tovar, xomashyo, fond, valyuta), ularning
tashkiliy rasmiylashtirilan vositachiligi;
- auksionlar, yarmarkalar va tashkiliy birjadan
tashqari vositachilikning boshqa shakllari;
- kredit tizimi va tijorat banklari;
- emissiya tizimi va emissiya banklari;
- oliy va o 'rta iqtisodiy ta’lim tizimi;
- maxsus va hududiy bozorlar.
- aholi bandligini tartibga solish tizimi hamda
bandlikka davlat va nodavlat yo'li bilan
33

Axborot berish ko'maklashish markazlari (mehnat biijalari);
- axborot texnologiyalari va kommunikatsiya
vositalari;
- maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va
ommaviy axborot vositalari agentliklari;
- yollanib ishlovchilaming kasaba uyushmalari;
- tijorat-ko'rgazm a komplekslari;
- maslahat beruvchi (konsalting) kompaniyalari.
Yetkazib berish - transport (havo yo'llari, daryo, avtotransport va
temir yo 'l transporti);
- pochta;
- elektron ahborotlarni yetkazib berish;
- moliyaviy tashkilotlar.
Aralash - soliq idoralari tizimi va soliq inspeksiyasi;
tijorat xo'jalik xavf-xatarini sug'urtalash tizimi va
sug'urta kompaniyalari;
- savdo palatalari, ishbilarmon doiralarning boshqa
jamoat, ixtiyoriy va davlat birlashmalari
(uyushmalari);
-bojxona tizimi;
-auditorlik kompaniyalari;
-ishbilarmonlik faolligini rag'batlantirish uchun
mo'ljallangan ijtimoiy va davlat fondlari;
-erkin tadbirkorlikning maxsus hududlari.
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor
infratuzilmasining amaliyotda qoMlanilishi usullari o‘zining xususiyatidan kelib
chiqib bir qancha sohalarni qamrab oladi.
Bozor infratuzilmalari to‘g ‘ridan to‘g ‘ri usulda ishlab chiqarilgan
mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlami ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga
34

sotilishini ta’minlaydi. Bu yerda ular tayyor mahsulot va xizmatlar bilan
operatsiyalami amalga oshiradilar. Shuningdek, ular ikkinchi vositachilar (ulgurji
savdogar va vositachilar) xizmatlarini ham shakllantirishga erishadilar.
Axborot berish usuli orqali infratuzilma subyektlari ishlab chiqarilgan mahsulotlar
va xizmatlarning iste’molchilarga yetkazib berilishida o'zining axborot berish
ko'rinishidagi vazifalarini bajaradi va iste’molchilarga qulaylik yaratadi. Bu yerda
ular axborot kommunikatsiya, maslahat beruvchi konsalting xizmatlari ko‘rsatilishi
va ishchi kuchini bo'sh ish o'rinlari bilan to'ldirish imkoniyatlariga ega bo‘ ladilar.
Ushbu usulda tovar va xizmatlarning tegishli turi va xususiyatlari haqida
iste’molchilar ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Navbatdagi usul bu
yetkazib berish usuli bo'lib, bu yerda bozor ishtirokchilari amalga oshirilgan
savdolarini iste’molchiga yetkazish uchun qulaylik yaratadilar. Bundahozirgi
kunda rivojlanib borayotgan yuqori texnologiyalar sharoitida yaratilgan yangi
dasturiy va axborot ko'rinishidagi ma’lumotlami (mahsulotlarni) internet tarmog'i
orqali olish va iste’mol qilinishini alohida e ’tirof etish kerak. Misol uchun “ 1-C
buxgalteriya” dasturlari, antivirus dasturlari va boshqalar.
Bozor infratuzilmasining ayrim ishtirokchilari hozirgi kunda ishlab
chiqarishni modemizatsiya va diversifikatsiyalash strategiyalaridan kelib chiqib
ishlab chiqrilgan mahsulotlarni va ko'rsatiladigan xizmatlami iste’molchilarga
yetkazib berishda aralash usuldan foydalanishmoqda. Bu yerda ta’kidlash lozimki,
ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqargan mahsulotlarini va ko'rsatayotgan
xizmatlarini iste’molchiga yetib borishida bevosita yetib borishini kompleks
tashkil qilishga erishmoqdalar.
Shu bilan birga, bu usulning o ‘ziga xos xususiyati shundaki,bu
infratuzilmalar faoliyati jarayonlarida davlat idoralariningishtiroki muhim
ahamiyat kasb etadi. Ya’ni ushbu jarayonlarda o‘z navbatida davlatning ham o ‘z
ulushi va rasmiylashtirish vazifalari,qisqa qilib aytganda davlat manfaatlarining
ro‘yobga chiqarilishi nazarda tutiladi. Bunda davlat idoralari va qonunchiligi bilan
ushbu jarayonlaming ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va davlat
manfaatlarining uyg‘unligini ta’minlashga erishadi
35

Xulosa
Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi o ‘zida iqtisodiyot turli soha va
tarmoqlarining mustaqil taraqqiyoti va har tomonlama mustahkam iqtisodiy o
‘sishini taqozo etadi. Tarmoq va sohalar iqtisodiy o'sishini ta’minlashda bozor
infratuzilmasining rivojlanishi ham ahamiyatlidir. Bozor infratuzilmasi
shakllanishi va rivojlanishining muhim shart- sharoitlari, qulay muhitini vujudga
keltirishda davlat tomonidan tartibga solish katta ahamiyat kasb etadi. Bu
jarayonda esa iqtisodiy qonunlar bilan birga hukumat tomonidan olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar uyg'unligini ta ’minlash va ulaming bozor iqtisodiyoti
talablaridan kelib chiqilishini y o 'lg a qo'yish muhim sanaladi. Ba’zilar
infratuzilmani “insonning hayoti va ijtimoiy ishlab chiqarishda xizmatlar ishlab
chiqarishdagi o‘ziga xos mehnat jarayonlari majmuasi4”, “moddiy ishlab
chiqarishga ishlab chiqarish xizmatlari ko‘rsatuvchi, xalq xo‘jaligida iqtisodiy
aylanishni ta’minlovchi, aholi uchun xizmatlar va ma’naviy ne’matlar ishlab
chiqaruvchi, atrof-muhitni takror ishlab chiqarish va muhofaza qilish uchun
mavjud xalq xo‘jaligining tarmoqlari va tarmoq ichi sohalari yig‘indisi” sifatida
ta’riflasalar, ba’zilari infratuzilmaningahamiyatini “ishlab chiqarishning umumiy
shart-sharoitlarini yaratish”, “asosiy ishlab chiqarish faoliyatini ta’minlash” orqali
belgilab, u orqali faqat ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish tizimini tushunadilar.
Bozor infratuzilmasi infratuzilmaning nisbatan yangi turi bo‘lib hisoblanadi.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining rivojlanib borishi bilan alohida bozorlarning
ehtiyojlarini qondirish bo'yicha faoliyatning maxsus turini yaratish zaruriyati
vujudga keladi.
Bozorning paydo bo‘lishi uning madaniylashgan ko‘rinishda
amal qilishini ta’minlovchi yangi tashkilotlar, muassasalaming
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Asosiy vazifamiz -Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada у
uksaltirishdir. -Prezident Islom Karimovning 2009- yilning asosiy yakunlari va
36

2010- yilda O'zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivoj lantirishning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi //
Xalq so‘zi, 2010- yil 30- yanvar.
2. Mamlakatimizni modemizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish -
ustuvor maqsadimizdir. - Prezident Islom Karimovning 0 ‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi ma’ruzasi //
Xalq so‘zi, 2010- yil 28-yanvar.
3. 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasi - biz uchun demokratik taraqqiyot yo'lida va
fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. -Prezident Islom
Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 17
yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi // Xalq so'zi, 2009- yil 6-
dekabr.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo'llari va choralari / I.A.Karimov.-T: O'zbekiston, 2009. -56 b.
5. Mamlakatimizni modemizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish -davr
talabi. Prezident Islom Karimovning 2008- yilda mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009- yilga mo'ljallangan iqtisodiy dastuming
eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so'zi, 2009- yil 14- fevral.
6. Karimov I. A. Eng asosiy mezon - hayot haqiqatini aks ettirish. -Т.: O'zbekiston,
2009.-24 b.
7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. “Barkamol avlod yili” Davlat
dasturi to'g'risida. 2010- yil 27- yanvar.
8. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisining Qarori. 2008- yilda
Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009- yilda iqtisodiyotni
barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to'g'risida. 2009- yil 13-
fevral.
9. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Uy-joy fondini foydalanishga
tayyor holda topshirish shartlarida rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash bo'yicha
37

pudrat ishlarini kengaytirishni rag4batlantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar
to'g'risida. 2009- yil 29- yanvar, PQ- 1051-son.
10. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Mahalliy nooziq-ovqat
iste’mol tovarlari ishlab chiqarish kengaytirilishini rag'batlantirish borasidagi
qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida. 2009- yil 28- yanvar, PQ-1050-son.
11. O’zbekiston - iqtisodiyotni modemizatsiyalash hamda islohotlami
chuqurlashtirishning yangi va yuksak bosqichi yo‘lida. (Bekmurodov A.Sh.,
G‘afurov U.V.) Т.: Iqtisodiyot, 2008. -126 b. (elektron versiyasi bilan).
12. Ommabop iqtisodiyot: mohiyati va asosiy tushunchalari (o‘zbek va rus
tillarida). Ilmiy-ommabop qo'llanma. (Bekmurodov A.Sh.,Gimranova O.B.,
Shamshieva N.N.) Т.: Iqtisodiyot, 2009. - 92 b. (elektron versiyasi bilan).
13. O‘zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish va modemizatsiyalash yo‘lida.
Ekspress-prospekt. (Bekmurodov A.Sh., Berkinov B.B., Usmonov B.B., Hamidov
O.M., G‘afurov U.C.va Ne’matov I.U.) Т.: Iqtisodiyot, 2009. -5 b. (elektron
versiyasi bilan).
14. 2008-yilda Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-
yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari.
Ekspress-testlar. (Bekmurodov A.Sh., Amonboev M.A., Kattaev N.T.) Т.:
Iqtisodiyot, 2009. -15 b. (elektron versiyasi bilan).
15. 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining tegishli yillar
bo'yicha statistik to‘plamlari.
16. Razzoqov A. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Oliy ta’lim muassasalarining talabalari
uchun darslik / A.A.Razzoqov, Sh.H.Tashmatov, N.T.O‘rmonov.-T.: Iqtisod-
moliya, 2007. -320 b.
Internet saytlari
http://www.press - service.uz (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti portali).
www.gov.uz . (O‘zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti).
www.gki.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi). http://
www.rmm.uz (―Respublika mulk markazi YoAJning sayti). ‖
38

www.sion.uz (Ko‘chmas mulk agentligi) www.wikipedia.ru
(Ma‘lumotlar qidiruv portali)
www.profocenka.ru ( ЗАО ― Профессиональные оценки и экспертизы )‖
http://farsat.uz/ ( Farg’ona viloyati statistika qo’mitasi)
http://lex.uz(O’zbekiston Respublikasining qonuniy xujjatlari)
http://txt.uz (elektron kitoblar kutubxonasi)
http://norma.uz (axborot huquqiy tizimi)
39

Korxona bozor iqtisodiyoti xo'jalik subyektlari

Sotib olish