Korxonada mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish yo'llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

0 Sotish

Korxonada mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish yo'llari

Sotib olish

“ SIFAT MENEJMENTI “
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU:KORXONADA MAHSULOT SIFATI VA
RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISH YO'LLARI

Bajardi:
Tekshirdi:

MUNDAREJA
KIRISH…………………………………………………………………3
1-BOB.KORXONADA MAHSULOT SIFATI ………………………5
1.1 sifat tushunchasi va uni oshirish zarurati …..……………………….5
1.2. Mahsulotning sifat ko’rsatkichlari va ularni baholash usullari …….. 7
1.3. Mahsulot sifatini boshqarish va uni oshirish yo’llari ……………….11
2-BOB KORXONADA MAHSULOT RAQOBATBARDOSHLIGINI
OSHIRISH YO'LLARI………………………………………………..21
2.1. Korxonalarda mahsulot raqobatbardoshligini boshqarishning o’ziga
xos xususiyatlari. ………………………………………………………..21
2.2. Korxonalarda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash,
modernizatsiyalash va mahsulot sifatini oshirish usullari ……………. 24
3-BOB. KORXON A RAQOBATBARDOSHLIGININ G IQTISODIY
MOHIYATI VA UNI SHAKLLANTIRUVCHI OMILLARI
…………………………………………………………………………35
3.1. Korxona ochiq ishlab chiqarish tizimi sifatida va raqobatning
sabablari ……………………………………………………………..35
3.2. Korxonalarning raqobatdoshligini talqin qilishning mavjud
yondashuvlar Tahlili …………………………………………………40
XULOSA ……………………………………………………………54
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………..57
2

KIRISH
Bugungi globallashuv va shiddat bilan rivojlanib borayotgan iqtisodiy
sharoitlarda korxonalarning mahsulot sifati va raqobatbardoshligini
oshirish muhim masalalardan biriga aylangan. Bozor talablariga javob
beradigan sifatli mahsulotni taqdim etish nafaqat korxonaning uzoq
muddatli barqarorligini ta'minlaydi, balki iste’molchilar ishonchini
qozonishda ham hal qiluvchi omil hisoblanadi. Shu sababli, korxona
faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifat boshqaruvini
takomillashtirish va mahsulot raqobatbardoshligini oshirish bo‘lishi zarur.
Mahsulot sifati — bu nafaqat uning texnik va estetik xususiyatlari, balki
iste’molchilarning talablariga to‘liq javob berishi bilan ham o‘lchanadi.
Bozor sharoitida sifatni oshirish uchun ishlab chiqarish jarayonlari,
texnologiyalar va xodimlarning malakasi doimiy ravishda yangilanib
borishi lozim. Shu bilan birga, iste’molchilar ehtiyojlarini chuqur
o‘rganish va ularga mos mahsulotlar yaratish ham sifatni oshirishning
muhim jihatlaridan biridir.
Mahsulot raqobatbardoshligini oshirish esa korxonaning bozor ulushini
ko‘paytirish va uning daromadlarini oshirish uchun muhim vosita
hisoblanadi. Raqobatbardoshlikni ta'minlash uchun korxona innovatsion
yechimlar, zamonaviy texnologiyalar va samarali boshqaruv usullaridan
foydalanishi kerak. Shuningdek, bozor tendensiyalarini tahlil qilish,
iste'molchilarning talab va xohishlarini o‘rganish, narx siyosatini
3

optimallashtirish kabi omillar ham raqobatbardoshlikka bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.
Korxonalarda mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish yo‘llarini
amalga oshirishda xalqaro tajriba va standartlarga asoslanish muhimdir.
Bugungi kunda ISO kabi xalqaro sifat menejmenti tizimlarini joriy etish
korxonalarga ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solish, mahsulot
sifatini nazorat qilish va mijozlar ehtiyojlarini qondirishda yordam beradi.
Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar va avtomatlashtirish
vositalaridan foydalanish orqali korxonalar sifatni yaxshilash va ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish jarayonida inson
resurslari muhim rol o‘ynaydi. Malakali mutaxassislarni tayyorlash,
xodimlarning doimiy o‘qitilishi va motivatsion tizimlarni yaratish
korxonaning umumiy samaradorligini oshirishga yordam beradi. Xodimlar
faolligi va innovatsion yondashuvlari tufayli korxonalar bozor talablariga
tezkor javob qaytarishi va sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlashi
mumkin.
Xulosa qilib aytganda, mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish
korxona muvaffaqiyatining asosi hisoblanadi. Bu jarayonni muvaffaqiyatli
amalga oshirish uchun strategik rejalashtirish, innovatsiyalarni joriy etish
va jamoaviy hamkorlikka e’tibor qaratish lozim. Sifat va
raqobatbardoshlikni oshirish orqali korxonalar nafaqat bozor o‘rnini
mustahkamlaydi, balki iste’molchilarning uzoq muddatli ishonchini ham
qozonadi. Shu sababli, bu masalani korxona boshqaruvi tizimining
markaziy yo‘nalishi sifatida ko‘rib chiqish zarur.
4

1-BOB. KORXONADA MAHSULOT SIFATI
1.1 Sifat tushunchasi va uni oshirish zarurati
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti ishlab chiqariladigan mahsulot sifatiga
boshqacha muhim talablar qo’yadi. Chunki hozirgi zamonda har qanday
firmaning omon qolishi, uning tovarlar va xizmatlar bozoridagi
mustahkam mavqei raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. O’z
navbatida raqobatbardoshlik ikki ko’rsatkich bilan - baho va mahsulot
sifatining darajasi bilan bog’liqdir.
Ishlab chiqarishni erkinlashtirish davrida ikkinchi omil birinchi o’ringa
ko’tarilmoqda. Chunki sifat korxonaning obro’si va yanada gullashi hamda
sifatni boshqarish bo’yicha ish - bu barcha xodimlar, rahbardan tortib aniq
ish bajaruvchi uchun alfa va omegasi, ya’ni avvali va oxiridir. Shu tufayli
davlatning iqtisodiy, shu jumladan, sanoat siyosatida sifat masalasi muhim
o’rin egallaydi. Mahsulot sifatini oshirish - bu natijada uning miqdori,
resurslarni tejash, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni to’laroq qondirish
masalasi hisoblanadi. Ya’ni, har qanday mahsulot eng yuqori texnikaviy –
iqtisodiy va estetik hamda boshqa bir qator talablarga muvofiq kelishi,
jahon bozorida raqobat qilish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Agar sifat
muammosi hal etilmasa, ijtimoiy ishlab chiqarish va aholining tovarlarga
bo’lgan ehtiyojlarini qondirib bo’lmaydi.
Mahsulot (ish, xizmat) sifati - bu mahsulotning har tomondan
foydalanishga mukammal ekanligini belgilovchi xususiyatlar yig’indisidir.
5

Mahsulot sifati - bu mahsulotdan ma’lum maqsadda foydalanish uchun
uning yaroqlilik darajasi, mahsulotning iqtisodiyot ehtiyojlarini,
iste’molchilarning talab va didlarini qondirish qobiliyatidir.
Sanoat mahsulotining sifati tarmoqning, korxona(firma)ning faoliyatini
rejalashtirishda va uni aniqlashda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlardan
biri hisoblanadi. Unda mehnatni tashkil qilish, uning jihozlanish darajasi,
mutaxassislarning malakasi, ishlab chiqarishni boshqarishning holati
ifodalanadi. Mahsulot sifati iqtisodiy jihatdan iste’mol qiymatining
o’lchovi va foydalanish darajasi ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Mahsulot sifati iqtisodiy kategoriya bo’lib, ishlab chiqaruvchi va
iste’molchilarning munosabatlarini, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, reja
topshiriqlarini bajarish hamda mahsulotga baho belgilash bo’yicha
korxonaning davlat bilan munosabatlarini ifoda etadi. Undan tashqari,
mahsulot sifati sifatli mahsulot uchun moddiy rag’batlantirish va sifatsiz
mahsulot ishlab chiqarilgani uchun moddiy javobgarlikka tortish bo’yicha
korxonalar o’rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi.
Mahsulot sifati texnika taraqqiyotining sur’atlarini, mehnat
unumdorligini va shu orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini
ta’riflovchi iqtisodiy kategoriyadir. Mahsulot sifatini muntazam ravishda
yaxshilash iqtisodiyotni rivojlantirishning zarur sharti, ijtimoiy ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, xalq farovonligini o’stirishni asosiy
omillaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Mahsulotning miqdori va sifati o’zaro dialektik bog’liqdir. Yuqori
sifatli mahsulot sifatsiz tayyorlangan mahsulotga nisbatan jamiyat
ehtiyojlarini yuqoriroq darajada qondirishga qodir. Demak, mahsulot
sifatini yaxshilash ishlab chiqarish hajmini qo’shimcha xarajatlarsiz
oshirish demakdir. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati va miqdorining
6

o’zaro bog’liqligi mahsulot sifatini oshirish, jamiyat ehtiyojlarini to’la
qondirishga imkon beradi, mamlakatimiz ishlab chiqaruvchi kuchlari
o’sishining muhim omili bo’lib xizmat qiladi.
Sifatli mahsulot doimo o’z xaridorlariga ega. Hozirgi davrda mazkur
talab qondirilgandagina mahsulotni dunyo bozoriga chiqarish mumkin
bo’ladi. Bu esa o’z navbatida mamlakatga eksportdan keladigan valyuta
tushumini ko’paytirish orqali yangi texnika va texnologiyalar sotib olish,
ishlab chiqarish hajmini kengaytirish hamda uning samaradorligini
oshirish imkonini beradi. Yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishga va uni
sotishga erishgan korxona (firma) esa o’z ishlab chiqarish salohiyatini
yanada yuksaltirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bunday subyektlarning
ko’payishi esa mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy
omillaridan biri bo’lib hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining taraqqiy
etishi esa aholining daromadlarini oshishi va turmush darajasining ham
yuksalishiga olib keladi.
Natijada sifatli mahsulot va yuqori darajada ko’rsatilgan xizmatlarga
talab ko’payadi. Ya’ni, sifatli mahsulot (taklif) o’zining sifatli
iste’molchisini (talab)ni yaratadi. Pirovardida jamiyatda yanada yuqoriroq
darajada iqtisodiy o’sish ta’minlanadi.

2. Mahsulot sifat ko’rsatkichlari va ularni baholash usullari
Sanoat ishlab chiqarishi o’z mahsulotlarining g’oyat turli-tumanligi,
ya’ni xilma-xilligi bilan tavsiflanadi. Bu mahsulotlar tabiiy xususiyatlariga
ko’ra har xil me’yor va xilma-xil sifat ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Lekin,
ma’lum sanoat mahsulotlarining muayyan guruhi uchun umumiy
ko’rsatkichlar ishlatilishi, boshqa guruhi uchun esa o’ziga xos
ko’rsatkichlar qo’llanilishi mumkin.
7

Mahsulot sifatiga va uning texnikaviy xususiyatlariga baho berish
uchun quyidagi ko’rsatkichlar tizimi qo’llaniladi:
Iste’mol qilish xususiyatlari bo’yicha talabni qondirish ko’rsatkichlari.
Bunday ko’rsatkichlar mahsulotdan tayinli, belgilangan ravishda
foydalanish natijasida kerakli (zaruriy) samarani tavsiflaydi. Ishlab
chiqarish - texnik vazifani bajaruvchi mahsulot uchun mehnat unumdorligi
ko’rsatkichi xizmat qilishi mumkin. U baholanayotgan mahsulot yordami
bilan qanday hajmdagi mahsulotni tayyorlash yoki ma’lum davr ichida
qanday hajmdagi ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatishi mumkinligini
ifodalab beradi.
Mustahkamlik ko’rsatkichlari - buyumlarning buzilmasligi, yaxshi
saqlanishi, ta’mirlashga qulayligi, shuningdek, chidamliligidir. Mashina va
o’lchov asboblarining sifati ularning mustahkamligiga va uzoq ishlash
qobiliyatiga qarab aniqlanadi. Har bir buyumning mustahkamligi
mo’ljallangan muddatda, o’z xizmat parametrlarini o’zgartirmay,
zimmasiga yuklatilgan vazifalarni boshqarish xususiyatidir. Vositaning,
ya’ni qurolning ishlash muddati - mo’ljallangan vaqtda, o’zining ishlash
qobiliyatini o’zgartirmaslik xususiyatidir.
Texnologik ko’rsatkichlar mahsulotni tayyorlash va ta’mirlash
jarayonida yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash uchun
konstruktortexnologik yechimlarning samaradorligini ifodalovchi
ko’rsatkichlardir. Aynan texnika va texnologiya yordamida mahsulot
ishlab chiqarishning ommaviyligi, material xarajatlarini, mablag’lar,
mehnat va vaqtni oqilona taqsimlash ta’minlanadi.
Standartlashtirish va unifikatsiyalash ko’rsatkichlari - bu mahsulotning
standartli, unifikatsiyalashgan va original, ya’ni ajoyib, ajralmas qismlar
bilan qondirilganligi, to’ydirilganligi, shuningdek, boshqa buyumlarga
8

nisbatan unifikatsiyalashganlik darajasi. Ular traktorni boshqarish uchun
kerak bo’lgan kuchlar, muzlatgichda ruchkaning joylashishi, harorat,
namlik, yorug’lik, shovqin, vibratsiya, nurlanish, yonuvchi mahsulotlarda
uchar gazi va suv bug’ining yig’ilishi bo’lishi mumkin.
Ergonomik ko’rsatkichlar insonning buyum bilan munosabatini va bu
buyumdan foydalanishda ro’y beradigan gigiyenik, fiziologik va ruhiy
xususiyatlar majmuini aks ettiradi.
Estetik ko’rsatkichlar buyumlarning badiiy-konstruktorlik
xususiyatlarini ifodalaydi. Ular buyumning tovar qiyofasi jonliligini,
shaklining ma’qulligini, kompozitsiyaning butunliligini, mukammal
bajarilganliligini va barqarorligini tavsiflaydilar.
Transportabellik ko’rsatkichlari mahsulotning tashish uchun
moslashganligini ifodalaydi.
Patent-huquqiy ko’rsatkichlar mahsulotning patentli himoyasini va
patentli sarxilligini (asilligini) tavsiflaydi va raqobatbordoshligini
aniqlashda muhim omil hisoblanadi. Patent-huquqiy ko’rsatkichlarni
aniqlashda buyumlarda yangi texnik omillar borligini, shuningdek,
mamlakatda patentlar bilan himoyalangan yechimlarni hisobga olish kerak
bo’ladi.
Ekologik ko’rsatkichlar - bu atrof-muhitga xavfli ta’sir ko’rsatish
darajasi, qaysiki mahsulotni ekspluatatsiya qilish yoki iste’mol qilishda
yuzaga keladi. Masalan, zararli qotishmalarning bo’lishi, mahsulotni
saqlash, tashish va iste’mol qilishda zararli qismlar, gazlar va nurlarni
chiqarish mumkinligi.
Xavfsizlik ko’rsatkichlari - xaridor va xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning
xavfsizligi uchun mahsulot xususiyatlarini tavsiflaydi, ya’ni mahsulotni
9

montaj qilish, xizmat ko’rsatish, ta’mirlash, saqlash, tashish, iste’mol
qilishda xavfsizlikni ta’minlaydilar.
Yuqorida qayd qilib o’tilgan ko’rsatkichlarning yig’indisi mahsulot
sifatini tashkil etadi. Buyum mustahkam (pishiq), estetik jihatdan ko’zni
qamashtiradigan, o’z vazifasini yaxshi bajaradigan bo’lishi lozim. Lekin,
shu barcha ko’rsatkichlardan tashqari, buyumning bahosi ham muhim.
Chunki iqtisodiy optimal sifat masalasi baho bilan chambarchas bog’liqdir.
Xaridor buyum sotib olganda buyum bahosi u ega bo’lgan xossalar
to’plamini qoplashini bilish uchun ularni doimo taqqoslaydi.
Iqtisodiy optimal sifat deganda, sifat va xarajat nisbati yoki sifat
birligining bahosi tushuniladi va u quyidagi formula bilan hisoblanadi:

bu yerda: Kopt – iqtisodiy optimal sifat;
Bs - buyum sifati;
Xε - buyumni sotib olish va ekspluatatsiya qilish xarajatlari, so’m.
Formulaning maxrajini aniqlash murakkab emas, chunki u buyumning
sotish bahosini, ekspluatatsiya, ta’mirlash va utilizatsiya qilish xarajatlarini
o’z ichiga oladi. Formula sur’atini aniqlash esa qiyinrok kechadi, chunki
buyumning sifati juda ko’p va turli - tuman ko’rsatkichlardan iborat. Bu
bilan alohida fan - kvalimetriya ilmi shug’ullanadi. U sifatni son jihatdan,
ya’ni bir so’mlik xarajatga buyum sifati birligining o’sishini baholashning
yetarli darajada ma’qul usulini ishlab chiqqan.
Demak, hozirgi zamon ishlab chiqarishi sharoitida mahsulotning sifati -
korxona (firma) samaradorligining, rentabelligining muhim tashkil
etuvchisidir, shu sababli unga doimo e’tibor bermoq zarur. Sifat bilan
10

barcha - korxona direktoridan tortib, aniq ish bajaruvchigacha
shug’ullanishi kerak.
Sifatni ta’minlash, loyihalash, saqlash bo’yicha barcha jarayonlar sifatni
boshqarish tizimiga birlashtirilgan.

3. Mahsulot sifatini boshqarish va uni oshirish yo’llari
Har qanday ishlab chiqarishni rivojlantirish va yuksak darajaga
ko’tarish uchun uni boshqarish kerak bo’ladi. «Boshqarish» iborasini
mahsulot sifatiga oid qo’llaganda, mahsulot sifati va uning
raqobatbardoshligini doimiy nazorat qilish, uning belgilovchi shartlar va
omillarini maqsadga muvofiq ta’sir qildirish yo’llari bilan mahsulot
sifatini loyihalashtirish, ishlab chiqarish va foydalanishda uning zaurur
darajada o’rnatilishini, ta’minlanishini va saqlanishini tushunmoq kerak.
Mahsulotning sifatini boshqarish operatsiyalari muhandis-texnik,
tashkiliy-texnologik, nazorat va boshqa jarayonlarning o’zaro bog’liqligi
majmuasini tashkil etuvchi tartib doirasida olib boriladi.
Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagi operatsiyalardan iborat:
● mahsulot sifati darajasini belgilash;
● mahsulot sifatiga ta’sir ko’rsatuvchi buyum va uni ishlab chiqarish
jarayonining faoliyati to’g’risidagi axborotlarni yig’ish va o’rganish;
● mahsulot sifatini boshqarish to’g’risida qaror qabul qilish va
obyektga ta’sir ko’rsatishga tayyorlanish;
● boshqaruvga tegishli buyruqlarni berish;
● boshqarish natijasida mahsulot sifatining o’zgarishi haqidagi
axborotlarni yig’ish va tahlil qilish.
Mahsulot sifatini boshqarishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
11

● mahsulotning texnikaviy darajasi va sifatini uzoq muddatlarga
chamalash;
● mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish va bashorat qilish;
● mahsulot sifatini attestatsiya qilish;
● mahsulot loyihasini chizish va ishlab chiqarishga joriy etish;
● mahsulot sifatini moddiy-texnika tomondan ta’minlash;
● ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash;
● mahsulot sifatini o’lchashni tashkil etish;
● mutaxassislarni tanlash, joylashtirish, o’qitish va tarbiyalash;
● sifatli mahsulot ishlab chiqarish darajasini bir tekisda olib borish;
● ishlab chiqarish vositalarini saqlash, ta’mirlashni tashkil etish;
● mahsulot sifatini oshirishni rag’batlantirish;
● mahsulot sifatini nazorat qilish;
● standartlarga, o’lchash vositalariga va texnik shartlarga rioya qilish;
● mahsulot sifatini boshqarish huquqini ta’minlash.
Mahsulotning xossalari, texnologik jarayonlarning ixtisoslashtirish
xususiyatlari, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari va usullarini hisobga
olgan holda bajariladi.
Mahsulot sifatini yaxshilashga oid vazifalar va tadbirlar tuzilayotganda
ularni amalga oshirish imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligi
texnikaviyiqtisodiy jihatdan asoslanadi.
Buning uchun quyidagilar asos qilib olinadi:
● ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga bo’lgan talablar va kelgusida uni
takomillashtirish imkoniyatlari;
● mahsulotning sifat darajasini baholash;
● ishlab chiqarilgan mahsulotda uchragan nuqsonlarni yuzaga
12

chiqarish va ularni tahlil etish;
● laboratoriyadan o’tkazilgan sinov natijalari, iste’molchilar
tomonidan yuborilgan norozilik hujjatlari, texnikaviy nazorat va
ma’lumotlar; - ilg’or korxonalarning mahsulotlari bilan taqqoslash.
Mahsulot sifatini yaxshilashga oid tadbirlar majmuasiga quyidagilar
kiradi:
● mahsulotning sifat ko’rsatkichlarini yaxshilashga qaratilgan asosiy
tajriba va loyihalashtirish ishlari hamda tashkiliy-texnikaviy
tadbirlar;
● ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini takomillashtirishga oid
tadbirlar;
● xomashyo va materiallar sifatini oshirish bo’yicha ta’minlovchilarga
qo’yiladigan talablar;
● mahsulot sifatini oshirish bo’yicha o’tkaziladigan ilmiy-tadqiqot,
tajriba va loyihalashtirish bo’yicha ilmiy-tekshirish, loyihalashtirish
tashkilotlariga beriladigan topshiriqlar;
● texnikaviy hujjatlarni yaxshilash tadbirlari;
● texnologik intizomga rioya qilishni tekshirish sharoiti, ishlab
chiqarishni o’lchov asboblari bilan ta’minlash, ularning aniq
ishlashini kuzatib turish tadbirlari;
● standartlarni o’zlashtirish, ularga rioya qilish, buyumlarni
unifikatsiyalashtirish, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish,
nuqsonlarning oldini olish va iste’molchilar tomonidan bo’ladigan
noroziliklarni kamaytirish bo’yicha tadbirlar.
13

Ushbu va boshqa bir qator tadbirlarning o’z vaqtida bajarilishini
to’lato’kis ta’minlash uchun ularning bajarilish muddatlari, mas’ul
kishilar, muayyan xarajatlar va ularning iqtisodiy samaradorligi,
raqobatbardoshligi hamda boshqa ko’rsatkichlar aniqlanadi.
Ma’lumki, raqobat va raqobatbardoshlik o’rtasida dialektik aloqadorlik
mavjud bo’lib, biri ikkinchisidan kelib chiqadi. Raqobat korxona
(firma)larni raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga va raqobatbardosh
xizmatlar ko’rsatishga undaydi.
Raqobatbardoshlik nisbiy o’lchov bo’lib, uning xususiyati shundan
iboratki, uni raqobat predmeti (mahsulot raqobatbardoshligi) ga nisbatan
ham qo’llash mumkin.
Mahsulotning raqobatbardoshligi deganda, iste’molchining aniq
ehtiyojlarini qondirish va uni xarid qilish hamda keyinchalik undan
foydalanish uchun sarflanadigan xarajatlar darajalari bo’yicha uni, ya’ni
mahsulot boshqa shunday tovarlardan ajralib turadigan tavsiflar yig’indisi
tushuniladi.
Mahsulotning raqobatbardoshligi - u biror bir firma tomonidan ishlab
chiqarilgan, raqobatchi firmalarning xuddi shunday tovarlariga qaraganda
yaxshiroq iste’mol xususiyatlari va texnik-iqtisodiy parametrlariga ega
bo’lgan tovarlarning iste’molchilar tomonidan ajratib olinish «qobiliyati»
dir.
Raqobatbardoshlik aynan bozorda kuzatiladi va tovarlarning iste’molchi
ehtiyojlariga muvofiq kelishi qiyoslab va tekshirib ko’riladi. Ana shunda
tovarning raqobatbardoshligi real xaridni amalga oshirayotgan xaridor
uchun jozibadorlik darajasini ko’rsatadi.

14

4. Standartlashtirish, sertifikatlashtirish, atesstatsiya va nazorat
qilish
Mahsulot sifati muammosiga tegishli masalalardan biri
standartlashtirishdir.
Standartlashtirish - standartlarni belgilash va qo’llash jarayoni. U
normal ijodiy faoliyat bo’lib, sifatning optimal ko’rsatkichlarini,
mahsulotning parametrik qatorlarini, nazorat qilish, sinash usullari va
hokazolarni ishlab chiqishni va qat’iy belgilashni o’z ichiga oladi.
Standartlashtirish - bu mahsulot sifatini boshqarishning tashkiliy va
normativ asosi hisoblanadi. U barcha normalarni standart, instruksiya,
mahsulotni asoslash uchun kerakli shartlar usuli kabi hujjatlarda aks
ettiradi.
Standartlashtirishning eng muhim ahamiyati shundaki, u ishlab
chiqarishning rivojlanish sur’ati va darajasiga zaruriy ta’sir ko’rsatadi.
Buning uchun esa standartlash fan va texnika hamda amaliy tajribalarning
oxirgi yutuqlariga tayanadi.
O’zbekistonda standartlashtirish milliy iqtisodiyotni boshqarish va
tashkil etish bilan chambarchas bog’liqdir. Standarlashning asosiy, eng
muhim vazifasi iqtisodiyot, aholi, mamlakat mudofaasi uchun
tayyorlanadigan mahsulotlarga yuqori talablar belgilovchi normativ-texnik
hujjatlar tizimini yaratish hamda ushbu hujjatdan to’g’ri foydalanishni
nazorat qilishdan iborat.
Harakatdagi, mavjud standartlashtirish tizimi quyidagilarni ishlab
chiqishga va doimiy faol holatda bo’lishiga imkoniyat yaratadi:
● yagona texnik til;
15

● mahsulotning muhim texnik tavsifining unifikatsiyalashgan
qatorlari, ya’ni o’lcham ayirmasi (qo’yish va tushish, kuchlanish,
tez-tez qaytalanish va boshqalar);
● umummashinasozlikda ishlatiladigan buyumlarning tipo-razmer
qatorlari va namunali konstruksiyalari (podshipniklar, krepej,
kesuvchi asboblar va boshqalar);
● texnik-iqtisodiy axborotlar klassifikatorlari tizimi;
● materiallar va moddalar xossalari to’g’risida aniq ma’lumotlar
beradigan dalillarni.
O’zbekiston standartlash tizimi xalqaro, regional va milliy tizimlar bilan
uyg’unlashishi kerak va quyidagilarni ta’minlashi lozim:
● sifat va mahsulot nomenklaturasi, xizmat va jarayonlar, insonlarning
hayoti va sog’lig’i, atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari
bo’yicha iste’molchilar va davlat manfaatlarini;
● mahsulotning mos kelishining o’zaro almashuvi, ya’ni bir-birini
almashtira olishini;
● inson va moddiy resurslarni tejashga ko’maklashish hamda ishlab
chiqarishni iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilashni;
● ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar va yirik loyihalarning normativ-texnik
bazasini yaratishni;
● ishlab chiqarishda va savdoda texnik to’siqlarni bartaraf etishni
dunyo bozorida mahsulot raqobatbardoshligini, xalqaro mehnat
taqsimotida samarali qatnashishini va h.k.larni ta’minlashi kerak.
Standartlashtirish bir qator tamoyillarga asoslanadi:
16

● tarmoqlanish - bir xil umumiy xususiyatga ega bo’lgan narsalar,
jarayonlar, munosabatlar, tatbiq etish mumkin bo’lgan obyektlar
doirasini aniqlaydi;
● variantlilik - oqilona xilma-xillik, rang-baranglikni yaratish -
standartlashgan obyektga kiruvchi standart elementlarning oqilona
turlari minimumini ta’minlaydi;
● tizimlilik - standartga tizim elementi sifatida qaraydi;
● o’zaro almashuvchanlik - texnikaga muvofiq turli vaqt-makonning
turli nuqtalarida tayyorlangan bir xil detallarni yig’ish yoki
almashtirishni nazarda tutadi.
Standart inglizcha «standard» so’zidan olingan bo’lib, norma, namuna,
o’lcham ma’nosini bildiradi. U boshqa obyektlarni taqqoslash uchun
dastlabki obyekt deb qabul qilingan namuna, etalon, model,
standartlanadigan obyektga qo’yiladigan va vakolatli idoralar tomonidan
tasdiqlangan normalar, qoidalar, talablarni belgilovchi normativ-texnik
hujjat. Standart inson faoliyatining barcha sohasiga, ilm-fanga, texnikaga,
sanoat, qishloq xo’jaligiga, qurilishga, transport va aloqaga, ta’lim va
boshqa sohalarga taalluqlidir.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasining Davlat standartlash
tizimi (DST) shakllandi va u O’zbekistonda standartlar tuzish, Izohlash va
tarqatish jarayonlarini tartibga keltirdi. Bu borada O’zbekiston
Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi
(«O’zstandart») olib borayotgan keng ko’lamli ishlarni alohida e’tirof
etish joiz. «O’zstandart» agentligi bozor iqtisodiyoti sharoitida
mahsulotning sifat darajasini belgilovchi, ko’rsatkichlar raqobatdoshligini
17

ta’minlovchi, ishlab chiqaruvchilarga yetarli miqdorda axborotlar yetkazib
beruvchi markazdir.
«O’zstandart» agentligi tomonidan ishlab chiqilgan «Sifat menejmenti
va mahsulotlarni sinash» tizimi mahsulot sifat ko’rsatkichini baholash
bilan birga me’yoriy hujjatlar asosida to’g’ri ma’lumotga ega bo’lish
talablarini o’rnatadi. Davlat standartlash tizimi (DST) beshta asosiy
standartlarni o’z ichiga oladi:
1. O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish tizimi. Asosiy qoidalar;
2. Tarmoq standartlari.
1. Texnik shartlarni kelishish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish
tartibi;
2. Korxonaning standartlari. Umumiy qoidalar.
3. Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan Xalqaro
standartlashtirishning roli, ahamiyati beqiyos darajada kuchaydi. Chunki,
xalqaro standartlashtirish ilmiy-texnika va iqtisodiy hamkorlikni
rivojlantirishga katta imkoniyat yaratadi. Ular xalqaro aloqalarni
kengaytirishga, mavjudlarini takomillashtirishga yordam beradi. Hozirgi
kunda jahonda 400 dan ortiq Xalqaro va regional (hududiy) tashkilotlar
mavjud (2000 yil). Standartlashtirish sohasida yirik xalqaro tashkilotlar –
BMTga qarashli Yevropa iqtisodiy komissiyasi (YeEKOON),
standartlashtirish bo’yicha Xalqaro tashkilot (ISO) ishlab turibdi.
Mahsulot sifati nazariyasi va amaliyotida mahsulotni sertifikatlashtirish
masalasi muhim o’rin tutadi. Mahsulotni sertifikatlashtirish, uning aniq
belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlash usullaridan biri
hisoblanadi.
18

Mahsulot yoki bajarilgan ishning belgilangan talablarga muvofiqligiga
oid faoliyat uchun tegishli hujjat beriladi. Uni «sertifikat» deb ataydilar.
Sertifikat lotincha «certificatis» so’zidan olingan bo’lib, tasdiqlangan
degan ma’noni bildiradi. Birinchidan, u biror faktni tasdiqlovchi hujjat
(masalan, malaka oshirilganligi to’g’risidagi hujjat); ikkinchidan, maxsus
obligatsiyalar va aksiyalarning nomi; uchinchidan, sug’urta shartnomasida
uning shartlari yoziladigan hujjat; to’rtinchidan, maxsus idoralar (savdo
palatasi, Davlat inspeksiyasi va boshqalar) beradigan va mahsulot, tovar,
buyum, mol sifatini tasdiqlaydigan hujjat; beshinchidan, qishloq
xo’jaligida urug’lik navini va sifatini tasdiqlaydigan hujjat. Sertifikat
bo’lmagan taqdirda urug’lik (oddiy) navsiz don sifatida qabul qilinadi.
Respublikada sertifikatlash ishlarini yaxshilash maqsadida 1993 yilning
28 dekabrida Oliy Majlis tomonidan «Mahsulot va xizmatlarni
sertifikatlashtirish to’g’risida»gi qonun qabul qilingan. Mazkur qonun
sertifikatlashtirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini,
shuningdek, majburiyatlar va javobgarliklarni belgilab beradi. Ushbu
qonun 4 ta bob va 23 moddadan iborat bo’lib, ularda Umumiy qoidalar,
sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar, mahsulotlarni
majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish, nizolarni qarab chiqish,
sertifikatlashtirish to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganligi uchun
javobgarlik masalalari bayon etilgan.
Muvofiqligini tasdiqlash jarayonida bajariladigan operatsiyalar, ya’ni
har bir ayrim ish faoliyatlarini quyidagi chizmada ko’rish mumkin:

19

7-chizma. Sertifikatlashtirish .

Standartlashtirish va sertifikatlashtirish ishlarini tashkil etish,
muvofiqlashtirish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi O’zbekiston Davlat standartlash, metrologiya va sertifikatsiya
markazi «O’zdavstandart», Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi,
tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi va O’zbekiston Respublikasi
Sog’liqni saqlash vazirligi zimmasiga yuklatilgan.

20

2-BOB KORXONADA MAHSULOT RAQOBATBARDOSHLIGINI
OSHIRISH YO'LLARI
Raqobat, raqobatbardoshlik va raqobatda ustunlik borasidagi turli
nazariy konsepsiyalar va amaliy yondashuvlar mavjud. Mazkur
tushunchalarga xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan berilgan ta’riflar
qiyosiy tahlil etilib, quyidagicha ta’rif berish mumkin: “Raqobat – bu,
subyektning o’zi uchun maqbul sharoitga intilishida tovar yoki
xizmatlarning narxi va sifati muvofiqligiga erishish yo’li bilan
iste’molchilarning ishonchini qozonishi, ko’zlangan pul manlag’lariga ega
bo’lishi uchun bozor subyektlari o’rtasida yuzga keladigan bahs,
musobaqa kurashidir”.
Raqobatbardoshlik – bu, o’ziga o’xshash raqobatchilar bilan olib
boriladigan bahs, musobaqa kurashida tenglikni saqlab turish, ba’zi
holatlarda ustunlikka erishish qobiliyatidir.
Raqobatdagi ustunlik – bu, bozor subyektining raqobatchilar bilan
bo’ladigan narx, sifat hamda ularningmuvofiqligi bo’yicha tafovutning,
naflilikning xaridor va iste’molchilar uchun farqli ko’rinishidir.
Raqobat va raqobatbardoshlik o’rtasida aloqadorlik mavjud bo’lib, biri
ikkinchisidan kelib chiqadi. Raqobat korxona (firma) larni raqobatbardosh
tovarlar ishlab chiqarishga va xizmatlar ko’rsatishga undaydi.
Raqobatbardoshlik nisbiy o’lchov bo’lib, xususiyati, shundan iboratki,
uni raqobat predmeti (mahsulot raqobatbardoshligi) ga nisbatan ham
qo’llash mumkin. Raqobatdoshlik deganda, odatda, tovar ishlab
chiqaruvchilarning minimal rentabellikni ta’minlaydigan narxda tashqi
bozorda sotish uchun ishlab chiqarishga bo’lgan qobiliyati tushuniladi.
21

Raqobatbardosh tovarlar bozori cheklanib qolmaydi, makroqitisodiy
mazmunga ega bo’ladi.
Mahsulotning raqobatbardoshligi.
deganda, iste’molchining aniq ehtiyojlarini qondirish va uni xarid
qilish hamda keyinchalik undan foydalanish uchun sarflanadigan harajatlar
darajalari bo’yicha uni, ya’ni mahsulot boshqa shunday tovarlardan ajralib
turadigan tavsiflar yig’indisi tushuniladi.
Mahsulot raqobatbardoshligi – biror bir firma tomonidan ishlab
chiqarilgan, raqobatchi firmalarning xuddi shunday tovarlariga qaraganda
yaxshiroq iste’mol xususiyatlari va texnik-iqtisodiy parametrlariga ega
bo’lgan tovarlarning iste’molchilar tomonidan ajratib olinish “qobiliyati”
dir.
Raqobatbardoshlik aynan bozorda kuzatiladi va tovarlarning
iste’molchi ehtiyojlariga muvofiq kelishi solishtirib va tekshirib ko’riladi.
Ana shunda tovarning raqobatbardoshligi real xaridni amalga oshirayotgan
xaridor uchun jozibadorlik darjasini ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kuchli raqobat bozorda tanlanganini olish
mumkin bo’lgan turli tovarlar, ular nomenklaturasining tez yangilanishi
firma oldidagi muntazam ishlab chiqariladigan mahsulotni xaridor qanday
qarshi oladi, tovar muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsizligining sababi
nimada, degan savollar qo’yadi. Bunday muammolarni tahlil qilish
zaruriyatiga yangi buyumlarni ishlab chiqish narxi, ularni yaratish bilan
bog’liq tavakkalchilikning oshishi sabab bo’ladi. Bularning hammasi
korxonani ishlab chiqarilayotgan tovarlar raqobatbardoshligini diqqat bilan
o’rganishga majbur qiladi.
22

Bizga amaliyotdan ma’lumki, raqobat o’zaro musobaqa shakli bo’lgan
va bo’lib qoladi. Boshqacha aytganda, zamonaviy bozorda raqobat
“g’alaba emas, muhimi qatnashish”, degan musobaqa emasdir.
Ma’lumki “raqobatbardoshlik” tushunchasi “raqobat” tushunchasining
bir qismidir. Agar korxona bozorda muvaffaqiyatsiz raqobat qilayotgan
bo’lsa, uning mahsuloti raqobatbardosh emas.
Raqobatbardoshlik – mazkur bozorda mavjud eng yaxshi o’xshash
obyektlariga nisbatan aniq ehtiyojni qondirish darajasini tavsiflovchi
obyekt xususiyatidir.
Shu bilan birga raqobatbardoshlik – aniq bozor sharoitlarida boshqalar
bilan musobaqada chidash imkoniyati hisoblanadi. Raqobatbardoshlik
marketing tadqiqotlari natijalari bo’yicha aniqlanadi. U tovarning ham
aniq ijtimoiy ehtiyojga moslik darajasi, ham uni qondirishga sarflangan
harajatlar bo’yicha uning raqib tovaridan farqini ifodalovchi tavsifidir.
O’zbekiston amaliyotida tovarlarga nisbatan “mahsulot
raqobatbardoshligi” tushunchasi bilan amalda bir xil ma’noga ega
“mahsulot sifati” tushunchasi ko’proq qo’llanadi, chunki mahsulot sifati
deb kamroq harajat qilib, xaridorni maqbul xolda qondirish xususiyati
tushuniladi.
Mahsulotning raqobatdoshligi uning sifati va narxiga ko’ra shu turdagi
boshqa ishlab chiqaruvchilarning mahsulotidan ustunligi bilan belgilanadi.
Firmalarning raqobatdoshligi esa turdosh, raqobatlashuvchi korxonalarga
nisbatan bir xil yoki o’rnini bosuvchi mahsulotlarni iste’mol
xarakteristikalari bo’yicha sifatli va pastroq narxlarda ishlab chiqarish
hamda yetkazib berish imkoniyati bilan bog’liq.
Firmaning raqobatdagi ustunliklarini bir qator omillar belgilab beradi.
Bularni ikki guruhga ajratish mumkin:
23

● milliy kompaniyalarning rivojlanish darajasi;
● makroiqtisodiy biznes muhitning sifati.
Shvetsariyaning Davos shahrida har yili bo’lib o’tadigan Jahon
iqtisodiy forumining ishtirokchilari ma’ruzalarida firmalar darajasidagi
raqobatdoshlik to’rtta asosiy omil bilan bog’liq ekani ta’kidlanadi:
● resurslar (mamlakatda korxona mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yishi uchun resurslarning mavjudligi, hajmi va sifati);
● tashqi raqobat;
● talab;
● tarmoqlararo aloqalar.
Iste’molchi nazarida yuqoriroq sifati bilan ajralib turgan buyumlar
raqobat ustunligiga egadir. Ammo, bunday yondashishda mazkur
mahsulotni tayyorlash mehnat sig’imliligini material sig’imliligi,
konstruksiyasining muhim xususiyatlari chekkada qolib ketadi.
Tovar raqobatbardoshligining asosiy tashkil etuvchisi uning iste’mol
xususiyatlari va narxidir. Lekin tovarning bozor istiqbollari faqat sifat va
ishlab chiqarish xarajatlariga bog’liq emas. Tovarning muvaffaqiyatli yoki
muvaffaqiyatsizligi sabablari ta’minlovchining reklama faoliyati, nufuzi,
texnikaviy xizmatning taklif etilayotgan darajasi kabi boshqa notovar
omillar bo’lishi mumkin.
Lekin raqobatbardoshligini ta’minlash bo’yicha korxona faoliyatining
ishlab chiqarishga oid bo’lmagan jihatlari qanchalik muhim bo’lmasin,
asos – sifat, narx va texnikaviy xizmatdir.
Tovar raqobatbardoshligini oshirish uchun raqobatbardoshlikni
miqdoriy o’lchash imkonini ta’minlash kerak, bu esa uning darajasini
24

oshirish imkonini beradi, iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi shaklida shunday
miqdoriy ma’lumotni yig’ish mahsulot raqobatbardoshligini yaxshilash
jarayonining muhim bosqichidir.
Miqdoriy ko’rsatkichlar tahlili joriy davrda raqobatbardoshlik darajasi,
uni oshirish zarurati darajasi, bu maqsadga erishish potensial usullari
haqida fikr yuritish imkonini beradi. Undan tashqari, aytib o’tilgan
ko’rsatkichlardan foydalanib, boshlang’ich davrda ko’rilgan chora-
tadbirlar samarasiga baho berish mumkin. Tahlil qilinayotgan tovar
raqobatbardoshligini o’lchash uchun mazkur va raqib tovarlar xizmatining
me’yoriy muddatda foydali samarasini tavsiflovchi sifat ma’lumotini
hamda obyektlar hayotiy sikllari davomidagi jami sarflarni bilish zarur.
Menejer o’z firmasi buyumlari raqobatbardoshligini o’rgangandan
keyin, ular raqobatbardoshligini oshirish va erishilgan darajada ushlab
qolish uchun zarur bo’lgan aniq chora-tadbirlarni bajarishga kirishishi
lozim. Bu yo’nalishda ish tovar raqobatbardoshligini boshqarishga
yondashish jihatlarini tanlashdan boshlanadi. Bunday yondashishlardan bir
nechtasi ma’lum: tizimli, majmuiy, funksional.
Tizimli yondashish – asosida obyektlarni yaxlit tizim sifatida o’rganish
yoki maxsus ilmiy bilish va ijtimoiy amaliyot uslubidir. Tizimli
yondashishning eng muhim tamoyillari quyidagilar:
● qarorlar qabul qilish jarayoni oxirgi maqsadlarni aniq belgilash va
ravshan ifodalashdan boshlandi;
● doirasida har bir xususiy yechimning barcha oqibatlari va o’zaro
bog’lanishlari aniqlanadigan butun muammo bir butunlik, yagona
tizimdek ko’riladi;
25

● maqsadga erishishning imkoni bo’lgan muqobil yo’llarini aniqlash
va tahlil qilishning xosligi;
● ayrim kichik tizimlarning maqsadlari butun tizim maqsadlari bilan
to’qnashish mumkin emas.
Tizim – ma’lum yaxlitlik, birlikni hosil qiladigan munosabat va
aloqalarda bo’lgan elementlar majmuasi. Tizimli tahlil tamoyillaridan
kelib chiqib, marketing tadqiqotlari asosida avval tovar yoki xizmatlar
parametrlari shakllantiriladi: nima chiqarmoq, qanday sifat ko’rsatkichlari
va qanday sarflar bilan, kim uchun qaysi muddatda, kimga va qanday
narxda sotmoq kerak?
Eng avvalo, tovar me’yorlari bo’yicha raqobatbardosh bo’lishi kerak.
Undan keyin resurslar va ma’lumotnoma kerakligi, ishlab chiqarishning
tashkiliy-texnikaviy darajasi (texnika, texnologiya, ishlab chiqarish,
mehnat va boshqarishni tashkil qilish) va tashqi muhit parametrlari
(siyosiy, iqtisodiy, texnologik, ijtimoiydemografik, mamlakatlar madaniy
muhiti va mazkur mintaqa infratuzilmasi) ni o’rganib, nimalarni oldindan
ko’rish mumkinligi aniqlanadi.
Tovar raqobatbardoshligini ta’minlash uchun tovar iste’molchiga
uchun tovar iste’molchiga yetkazilib beradigan paytgacha marketing
tadqiqotlari natijalari jahon yutuqlari darajasida bo’lishi, muhit tizim
ichida jarayonlar me’yorida kechikishiga ko’maklashishi kerak.
Ammo shuni qayd qilish kerakki, oldin tizimning chiqishiga, keyin
chiqishiga va faqat undan keyin jarayonga bo’lgan talablar shakllantiriladi.
Boshqacha aytganda, oldin tashqi muhit bilan bo’lgan munosabatlarni
aniqlash kerak va faqat undan keyin jarayon sifatini oshirish ustida ishlash
lozim.
26

Mahsulot raqobatbardoshligini boshqarishga bunday yondashish
tovarni bozorga tatbiq qilish paytiga uni ishlab chiqarish eng yaxshi jahon
namunalari darajasida ta’minlashiga da’vat qiladi. Mahsulotni yangilash
rejalashtirilganda raqiblardan o’zib ketish uchun tovarga qo’yiladigan
bo’lajak talablar muhim ko’rsatkichlari rivojlanishining tendensiyalarini
oldindan ko’rish uchun sifatli ma’lumotdan foydalanish kerak.
Majmuiy yondashish boshqarishning texnikaviy, iqtisodiy, ekologik,
ijtimoiy, tashkiliy va boshqa jihatlari o’zaro bog’lanishda ko’rishni
nazarda tutadi.
Funksional yondashishda bitta ehtiyojni qondirish uchun yangi
muqobil tuzilmalar va usullar qurish yo’lidan boriladi. Tovar hayotiy
siklidagi yig’indi xarajatlar birligiga maksimal foydali samara beradigan
obyekt tanlanadi. Mazkur yondashishning asli – yangi yoki mavjud
ehtiyojlarni qondirish uchun butunlay yangi tovarlarni yaratishdir.
Korxona mahsulotlari raqobatbardoshligini oshirishning o’z-o’zidan
ko’rinib turgan usullari ishlab chiqarish harajatlari darajasini iste’molchi
xarajatlari darajasidan pasaytirish, mahsulot sifatni oshirish
yokiiste’molchi sotib olgandan keyin tovarga qilinadigan xizmat sifatini
oshirishdir. Lekin raqibidan ustunroq chiqishning boshqa usuli ham bor. U
firma bozorda qandaydir jabhada aniq ifodalangan kompetensiyaga
erishishga harakat qilishidan iboratdir.
Aniq ifodalangan kompetensiyaning ma’nosi shundaki, firma mahsulot
ishlab chiqarishda yoki uni tarqatishda nimanidir o’z raqiblaridan
yaxshirioq qiladi, bu esa mijozlarni o’ziga jalb qilish va saqlab qolish
imkonini beradi.
Ba’zan mahsulot narxi raqib firmalarnikidan yuqoriroq bo’lsa ham,
lekin kompaniya, masalan, eng mustahkam soatlar yoki eng kam
27

raqiblarnikiga nisbatan raqobatdoshliroq bo’ladi. Raqobatdoshlikni
oshirish maqsadida xarajatlarni kamaytirish yoki chora-tadbirlarni
baravariga amalga oshirishga harakat qilish shart hisoblanmaydi. Ayrim
hollarda raqobatbardoshlik janhasida firma tovariga nufuz yoki
kompetensiya beradigan qandaydir o’rnini tanlash samaraliroq bo’ladi.
Iste’molchilar o’rtasida kompaniya obro’ga ega bo’lishi mumkin bo’lgan
o’rinlardan bir nechtasini aytsh mumkin:
● mahsulotning texnikaviy tavsiflari bo’yicha peshqadamlik;
● buyumning ishonchliligi bo’yicha peshqadamlik;
● buyumlarning baland narxidan iste’molchilarni qaytmaslikka
undaydigan buyum mustahkamligi bo’yicha peshqadamlik;
● yetkazib berish bo’yicha peshqadamlik;
● buyurtmachilar talablariga binoan buyumlarni “induallashtirish”.
● mahsulotni bozorga tatbiq etish;
● ishlab chiqarish hajmini maslashuvchan boshqarish.
Bizning bozorimiz raqobat nimaligini anglab bo’lgan. O’zbekistonda
sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqaruvchi firma va
korxonalar yildan-yilga ko’payib bormoqda. Bozorimiz mahsulotlar bilan
to’yingan, ular chet davlatlarga eksport qilinmoqda. Bizning ichki
bozorimizda xorijiy mahsulot bilan muvaffaqiyatli raqobat qilish uchun
korxona qanday chora-tadbirlar ko’rishi kerak, bozorda tovar
muvaffaqiyatini oldindan qanday bilishi kerak, tovarga talab yo’qligining
oldini qanday olishi kerak, firma mahsulotiga iste’molchilar diqqatini
qanday jalb qilish mumkin – shu va boshqa ko’p savollarga javobni aynan
tovar menejmenti beradi.
28

Agar firma menejeri bozordagi vaziyatni o’z ichki hissiyoti bilan
oldindan bilsa, to’g’ri yechimlarni mohirona tanlashdan holi bo’lmasa va
raqobatbardoshlikni boshqarish san’atini bilib olgan bo’lsa, korxona
bozorda muvaffaqiyat qozonishi aniqroq bo’ladi.
Firma ishlab chiqarayotgan tovar raqobatbardosh bo’lsa,
kompaniyaning asosiy maqsadi – yetarli darajada foyda ko’rish va bozor
munosabatlari sharoitlarida yuqori cho’qqilarga chiqishini ta’minlashdir.
Tovarlar raqobatbardoshligini samarali boshqarish ayniqsa, o’z mahsuloti
bilan tashqi bozorga chiqmoqchi bo’lgan korxonalar uchun muhimdir. Bu
masalani amalga oshirish ulardan iste’molchilarga peshqadam firmalar
taklif etayotganlardan yaxshiroq tovarni, ularni sotish va xizmat qilish
shartlarini taqdim etishni talab qiladi. Bu faqat raqobatbardoshlik
mexanizmlarini, o’z tovarlari raqobatbardoshligini ko’tarish usul va
yo’llarini sinchkovlik bilan o’rganish asosida amalga oshiri lishi mumkin
Korxonalarda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash,
modernizatsiyalash va mahsulot sifatini oshirish usullari.
Diversifikatsiya usuli korxona yoki davlatning moliyaviy barqarorligini
ta’minlash uchun ishlatiladi. Bitta kontragentga e’tibor qaratish bilan bir
qator afzalliklarga ega:
● tarmoqlararo bozor mavjud bo’lib, unda bitta xaridor (sotuvchi)
hamkorlik qilishdan bosh tortsa, siz boshqasini topishingiz mumkin;
● bankrotlik xavfini sezilarli darajada kamaytiradi;
● korxonaning salohiyati kengroq ochib beriladi;
● mahsulotga yoki mahsulot guruhiga talab kamaygan taqdirda
biznesning hayotiyligi oshadi.
29

Shu bilan birga, usul kamchiliklarsiz emas. Bularga quyidagilar kiradi:
● boshqaruv va rejalashtirish jarayonlarining murakkablashishi;
● qoida tariqasida, eng daromadli yo’nalishda kapital
kontsentratsiyasining pasayishi;
● yangi faoliyatni rivojlantirishda to’g’ridan-to’g’ri va bilvosita
yo’qotish ehtimoli. Dastlabki davrda ular deyarli muqarrar.
Ushbu yaqqol kamchiliklarga qaramay, faqat bitta etkazib beruvchiga
yoki xaridorga qaratilgan maqsad ortiqcha tahdidlarga olib keladi.
Kompaniyalarni bitta turdagi mahsulotdan boshlab diversifikatsiya qilish
bo’yicha muvaffaqiyatli misollar ko’plab variantlarga ehtiyoj borligidan
dalolat beradi.
Shved kompaniyasi SAAB samolyot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan,
ammo Ikkinchi Jahon urushidan so’ng aviatsiya texnologiyasidan
foydalangan holda avtomobillar ishlab chiqarishni o’zlashtirgan.
Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarini diversifikatsiyalash bilan
tavsiflanadi. Faqat bitta ekinni tikish bilan ishlab chiqaruvchi hosilning
etishmasligi bilan o’zini xavf ostiga qo’yadi.
Rossiyaning “Gazprom” kompaniyasi yangi quvurlar shaklida
uglevodorodlarni yetkazib berish uchun infratuzilmani yaratib, ko’p
tarmoqli eksport kanali bilan ta’minlaydi. Ulardan birini qoplash xavfi
yetkazib berishda uzilishlarga olib kelmaydi.
Yuqoridagi misollardan biz barcha darajadagi diversifikatsiya shakllari
va turlarining xilma-xilligi to’g’risida xulosa chiqarishimiz mumkin. Usul
quyidagi faoliyat sohalarida qo’llaniladi:
Milliy iqtisodiyot.
30

Kam miqdordagi moliyaviy daromad manbalariga ega davlatlarning
suvereniteti xavf ostida. Iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish deganda bir
tomonlama rivojlanish natijasida kelib chiqadigan nomutanosiblikni
bartaraf etish tushuniladi. Bir (yoki bir nechta) sektorga tanqidiy qaramlik
tashqi bosimni (ko’pincha siyosiy) kuchaytirish uchun sharoit yaratadi,
bunga zamonaviy dunyoda ko’plab misollar mavjud.
Ishlab chiqarish.
Korxonada ishlab chiqarilgan har qanday mahsulotga talabning
pasayishi, agar u yagona bo’lsa, to’liq xarobaga olib kelishi mumkin.
Mamlakat tashqarisidagi tadbirlar.
Jug’rofiy diversifikatsiyalashning mumkin bo’lgan foydalari,
avvalambor, soliq qonunchiligidan foydalanish imkoniyatlarini o’z ichiga
oladi. Arzon ishchi kuchi resurslari ko’plab firmalarni chet elda ishlab
chiqarish ochishga undaydi. Boshqa afzalliklar xom ashyo bazasi, energiya
manbalari va boshqalarning yaqinligi bo’lishi mumkin.
Qarzlarni sug’urtalash.
To’lovlarning kafolati qimmatli qog’ozlar ko’rinishidagi aktivlar
tomonidan ta’minlanadi. Sug’urtalovchi zaxira turlari qancha ko’p bo’lsa,
amortizatsiya xavfi kamayadi.
Valyuta sarmoyalari.
Oddiy fuqarolar ham, butun davlatlar valyuta rezervlarini yaratishda
stavkalarning o’zgarishini hisobga olishadi, ammo ularni mutlaq aniqlik
bilan oldindan aytib bo’lmaydi. Katta zaxiralar ko’pincha turli xil pul
birliklarida va boshqa turdagi qiymatlarda saqlanadi.
Mehnat zaxiralari.
Ish beruvchilar ham, xodimlar ham xodimlarning malakasini
universallashtirishdan manfaatdor. Birinchisi o’zaro almashish
31

imkoniyatiga ega, ikkinchisi esa mehnat bozorida raqobatbardoshlikni
oshiradi.
Investitsiya. Turli rentabelli korxonalarning qimmatli qog’ozlariga
sarmoyalash uning egasining moliyaviy barqarorligini oshiradi.
Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish - diversifikatsiyaning eng
keng tarqalgan turlaridan biridir. Korxonada ishlab chiqarishni
diversifikatsiya qilish yangi sohalarni o’z ichiga olgan holda korxona
doirasini kengaytirishni anglatadi. Bunga yapon zayatsu yoki koreys
shaybollari (ko’p tarmoqli korporatsiyalar) misol bo’la oladi, ularning
assortimenti juda keng - yirik kemalardan miniatyurali radio jihozlariga
qadar.
Ishlab chiqarishni bunday kombinatsiyasi va diversifikatsiyasi umumiy
va yordamchi liniyalarning mavjudligini nazarda tutadi, ularning ba’zilari
mutlaq ko’rinishda katta foyda keltiradi, boshqalari nisbatan past tezlikda
yuqori rentabellik bilan ajralib turadi.
Albatta, bunday strategiya kam rentabelli va hattoki sarguzashtli
dasturlarni ishlab chiqishga aktivlarni majburiy ravishda ajratishda aks
ettirilgan salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga, biznes faoliyatini
diversifikatsiya qilish bu kompaniyaning ichidagi raqobatdir:
moliyalashtirish uchun loyiha o’z va’dasini tasdiqlashi kerak.
Korxonaning iqtisodiy faoliyati jarayonida resurslarni eng tejamli
mahsulot turlari foydasiga qayta taqsimlash mavjud.
Diversifikatsiya strategiyasining turlari (uchta) va uning turlari
(shuningdek, uchta) mavjud. Ular batafsil ko’rib chiqilishi kerak:
32

Diversifikatsiya
strategiyasining
turlari Qisqacha tavsif Misollar
Konsentrik Shuningdek,
markazlashtirilgan deb
ham nomlanadi.
Texnologik baza
o’zgarishsiz qolmoqda.
Yangi mahsulotlar ishlab
chiqarish va bozorlarni
kengaytirish. Muhandislik kompaniyasi
ixtisoslashgan
mahsulotlar ishlab
chiqaradi, kosmik
agentlik bilan hamkorlik
qiladi va mudofaa
buyurtmalarini bajaradi.
Gorizontal Zotan zabt etilgan
bozorning imkoniyatlari
va mavjud texnologiyalar
qo’llaniladi. Kompaniya
an’anaviy
iste’molchilarga
mo’ljallangan yangi
mahsulot namunalarini
ishlab chiqaradi. Faqatgina televizorlar
ishlab chiqargan
kompaniya bir-birini
to’ldirish asosida sun’iy
yo’ldosh qabul qilish
tizimlari, DVD pleerlar,
audio moslamalar va
boshqa iste’molchi
elektron qurilmalar bilan
o’z doirasini
kengaytirmoqda.
Konglomerat Amalga oshirish nuqtai
nazaridan eng qiyin deb
hisoblanadi.
Markazlashtirilgan va
gorizontal
diversifikatsiyadan farqli
o’laroq, ilgari ushbu
kompaniyaga xos
bo’lmagan tubdan yangi
mahsulotlar ishlab
chiqarishni o’z ichiga Neft kompaniyasining
media-guruhi tomonidan
so’rilishi.
33

oladi. Buning uchun katta
resurslar, malakali
mutaxassislarni jalb
qilish, qo’shimcha
tadqiqotlar, reklama,
boshqaruvni qayta qurish
va boshqa zarur choralar
talab etiladi.
3-BOB. KORXON A RAQOBATBARDOSHLIGININ G IQTISODIY
MOHIYATI VA UNI SHAKLLANTIRUVCHIOMILLAR
Korxonaning raqobatbardoshligining iqtisodiy mohiyatini o'rganish
uning paydo bo'lish sabablarini aniqlashni talab qiladi. Bu o'z navbatida
quyidagi savollarga javob olishni taqozo etayotganini aniqladik:
- raqobatbardoshlikni namoyon etuvchi korxona nima va nima uchun uni
tashqi muhitdan mantiqiy ajratish mumkin?
34

- Korxonaning qaysi sifat xususiyatlari uning tashqi muhitining
mavjudligini va uning ishlashini belgilaydi?
- korxonalar o'rtasida raqobat paydo bo'lishiga nima sabab bo'ladi?
Tadqiqot korxonani tashqi muhitdan ajratish imkoniyatini tushuntirishda
ikkita asosiy yondashuv mavjudligini aniqlashga imkon berdi:
- tizim yaxlitligini korxonani tashqi muhitdan ajratish imkoniyatining
asosiy sababi deb hisoblaydigan tizim nazariyasi;
- uning "chegaralari" mavjudligini korxonani tashqi muhitdan ajratish
imkoniyatining asosiy sababi deb hisoblaydigan tashkilot nazariyasi.
Tizimlari o'rtasidagi aloqalarning zichligi va intensivligi orqali ifodalangan
korxona yaxlitligi uni tashqi muhitdan ajratishga imkon beradi. Ammo
korxonaning yaxlitligini belgilovchi omillar - bu texnologiyaning moddiy,
energetik va axborot o'zgarishlarini amalga oshirish usuli va shunga mos
ravishda ushbu transformatsiyalarning ma'lum bosqichlarini amalga
oshirishga mas'ul bo'lgan korxona quyi tizimlarini birlashtirish usuli
sifatida birligi hisoblanadi.
Maqsadlariga erishish uchun har qanday korxonaning alohida qismlari
ishlaydi, ixtisoslashgan bo'linmalar vazifasini bajaradi va shuning uchun
ular bir-biriga bog'liqdir. Umumiy texnologiya yordamida korxona quyi
tizimlarini bir butunga birlashtirish ularning eng muhimxususiyatiga
asoslanadi, chunki ushbu quyi tizimlarning ishlashi bitta yakuniy
mahsulotni birgalikda ishlab chiqarishdir. Yagona yakuniy mahsulotni
yaratishda korxona qismlarining majburiy ishtirok etishi korxona va
ularning turli xil uyushmalari (sanoat, klaster va boshqalar)
tushunchalarini ajratishga imkon beradi va natijada ularning
raqobatbardoshligining iqtisodiy mohiyati:
35

1. Tizim, agar u iste'mol qilinib, ma'lum bir ijtimoiy ehtiyojni
qondirishga imkon beradigan mahsulotni mustaqil ravishda ishlab
chiqarishga qodir bo'lsa, uni korxona deb hisoblash kerak.
2. Yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasining birligi, uning
quyi tizimlarini birlashtirish usuli sifatida tizimning eng muhim omili
hisoblanadi.
3. Ularning hech bo'lmaganda bittasi ma'lum bir mahsulotni ishlab
chiqarishga qodir bo'lgan tizimlarning to'plami, ularning xususiyatlari 1-
bandda ko'rsatilgan bo'lib, faqat quyidagi hollarda korxonaga tegishli
bo'lishi mumkin:
- agar ushbu tizimlarning birgalikda ishlashi belgilangan tizim
tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlardan farqli bo'lgan yana bir yakuniy
mahsulot yarata olsa;
- ularning tashqi muhit bilan alohida munosabatlariga qaraganda
ko'riladigan to'plamdagi tizimlar o'zari aloqasi intensivroq.
. 4. Tizimni korxona deb tasniflashning zaruriy sbarti sifatida o'z
resurslariga ega bo'lish zarur. b) Tashkilot nazariyasiga muvofiq korxonani
tashqi muhitdan ajratish imkoniyatlari:
- Tashkilot nazariyasiga muvofiq korxona nisbatan aniq chegaralari
bo'lgan jamoa sifatida qaraladi;
- nizomda normativ bilan belgilangan tartib
- hokimiyat ierarxiyasi; aloqa tizimlari va uning a'zolari faoliyatini
muvofiqlashtirish;
- erishish natijalari tashkilot a'zolari uchun, tashkilotning o'zi va jamiyat
uchun muhimdir.
Korxonaning bunday tushunchasi byurokratiya va hokimiyatni o'rganish
bilan mashhur bo'lgan M.Veberning ishlari bilan bog'lash mumkin.
36

M.Veber tashkilotlarning umumlashtirilgan ta'rifini berdi, unda u birinchi
bo'lib "ijtimoiy guruhlarning" boshqa shakllaridan "korporativ guruh"
(ya'ni korxona)ni ajratib koftStotttr-;
- Shunday qilib, tashkilotning korxonaning yuqoridagi ta'rifi quyidagi
shartlarn bajarilishini nazarda tutadi.
- korxona iqtisodiyotning mehnat resurslarining bir qismini o'z ichiga
oladi va boshqasini istisno qiladi, ya'ni uning chegaralari mavjud.
Chegaralar g'oyasi korxonadan tashqarida yana bir narsa - uni o'rab turgan
37

tashqi muhit mavjudligini taxmin qiladi. Tashkilotning zamonaviy
nazariyalari atrof-muhitga alohida e'tibor beradi. Tashqi muhit
tadqiqotlarning asosiy yo'nalishi hisoblanadi, chunki u raqobatchilarni,
tartibga soluvchilarni va korxonalar uchun bosim va imkoniyatlarning
boshqa manbalarini, shuningdek resurslar manbai va ulaming faoliyati
natijalarini qabul qiluvchini o'z ichiga oladi;
- yuqoridagi chegaralarning mavjudligi jamoadagi ijtimoiy aloqalar bilan
belgilanadi, ya'ni shaxslar korxona ichida o'zgacha munosabatda
bo'lishadi. Ushbu aloqalar yopiq yoki cheklangan xarakterga ega, chunki
shaxslarning o'zaro ta'sirini qurish ushbu funktsiyani bajarish uchun
maxsus tayinlangan aniq shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan nizom
shaklida korxonaning o'zi tomonidan belgilanadi;
- korxonalar doimiy ravishda aniq maqsadli faoliyatni amalga
oshiradilar, o'zlarining a'zolari hayotidan yuqori bo'lib, "maqsadlifaoliyat"
vazifasini qo'yadilar. Ushbu holat korxonaning maqsadga muvofiq xatti-
harakatini belgilaydi.
Turli xil shaxslarni bitta tashkilotga birlashtirish imkoniyati quyidagi
sabablarga ko'ra belgilanadi:
1. Tashkilot ijtimoiy tizim bo'lib, uning tarkibiy qismlari maqsadga
muvofiq ijtimoiy elementlardir.
2. Ijtimoiy maqsadga muvofiq elementlar ob'ektiv ravishda ma'lum bir
sharoitlarda yuqori darajadagi ierarxiya tizimining maqsadlariga erishishda
sherik bo'lish istagiga xosdir.
3. Umumiy maqsadlarga erishish jarayonida ijtimoiy maqsadga muvofiq
elementlar o'zaro munosabatlarning muayyan shakllariga kirishadilar.
4. Tashkilot a'zosining funktsional darajasi uni ishlatadigan tizim sifatida
liar doim tashkilotning tegishli darajasidan past bo'lib, uni ta'minlaydi,
38

tashkilot a'zolarining xatti-harakatlarining xilma-xilligini cheklash
bo'yicha qasddan qilingan harakatlar bilan.
5. Tashkilotning faoliyati unga nisbatan uning a'zolari maqsad (lar)ga
erishish uchun vosita sifatida harakatiga asoslanadi, shuning uchun
tashkilot o'zlarining funktsional xilma-xilligini ular o'rtasida tegishli
funktsional rollarni taqsimlash bilan cheklanadi. Korxona tashqi muhit
bilan ta'sir o'tkazish orqali o'z maqsadlariga erishadigan ochiq tizim.
Ammo nima uchun bu o'zaro ta'sir raqobat shaklida sodir bo'ladi?
Raqobat paydo bo'lishining tashqi sabablari quyidagilardan iborat:
- shaxslar va ularning ijtimoiy guruhlarining ko'pligidan kelib chiqadigan
ko'plab korxonalarning mavjudligi;
- ko'plab korxonalarning o'xshash missiyalarni tanlash imkoniyatlari (o'z
maqsadlariga erishishning umumiy usuli), ya'ni tashqi muhitdagi o'xshash
global mavqei;
- tashqi muhitda mavjud bo'lgan resurslarning cheklanganligi sababli
korxonalar faoliyatining maqsadlariga erishish uchun cheklangan
imkoniyatlar;
- buning uchun cheklangan imkoniyatlar sharoitida jamiyatning
ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish uchun ob'ektiv intilishi.
3.2 Korxonalarning raqobatdoshligini talqin qilishning mavjud
yondashuvlar tahlili
Korxonaning raqobatbardoshligini talqin qilishda mavjud
yondashuvlarni tahlil qilishdan maqsad uning quyidagi asosiy jihatlarining
mohiyatini ochib berishdan iborat:
39

- korxonada "raqobatdoshlik" toifasi bilan ifodalangan qobiliyatning,
sifatning paydo bo'lishining sabablari qanday;
- korxonaning raqobatbardoshlik darajasini belgilovchi omillar qanday;
- korxona raqobatbardoshligining maqsadli yo'nalishi nima yoki nima
uchun u raqobatbardosh bo'lishi kerak;
Korxonaning raqobatbardoshligini keltirib chiqaradigan sabablarni va
uning darajasi omillarini talqin qilishda mavjud yondashuvlarni tahlili.
Korxonaning raqobatbardoshligini keltirib chiqaradigan sabablarni
talqin qilish bo'yicha mavjud yondashuvlarni o'rganishimiz ularning ikkita
asosiy guruhini ajratib olishga imkon beradi:
- birinchi guruh yondashuvlari quyidagilarga asoslanadi: korxona
raqobatdoshligining paydo bo'lishi ichki xususiyatga ega va dastlab
korxonaning tashqi muhit bilan o'zaro ta'siridan mustaqil ravishda unga
xosdir. Binobarin, raqobatbardoshlik - bu korxonaning sifat
xarakteristikasi (qobiliyati), ya'ni unga xosdir.
- yondashuvlarning ikkinchi guruhi quyidagilarga asoslanadi:
raqobatbardoshlikning paydo bo'lishining sabablari korxonaga nisbatan
tashqi (tizim sifatida ochiqligi va tashqi muhit bilan o'zaro bog'liqligi
sababli) va ichki, unga bog'liq emas ochiqlik. Binobarin,
raqobatbardoshlik korxonaning xususiyti hisoblanadi va faqat uning
raqobatdoshlik (raqobat) shaklida bozorda kontragentlar bilan o'zaro ta'siri
natijasida paydo bo'ladi.
1. Korxonalarning raqobatdoshligining iqtisodiy mohiyatini talqin
qilishning mavjud yondashuvlari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi.
Mualliflarning asosiy farqlari raqobatbardoshlikning paydo bo'lish
sabablarini, uning maqsadga yo'naltirilganligini, sifat xususiyatlarini,
40

shuningdek, mahsulot va tarmoqlarning (milliy iqtisodiyot) o'xshash
xususiyati bilan o'zaro bog'liqligini talqin qilishda.
2. Korxonaning raqobatbardoshligining iqtisodiy mohiyatini uning
adabiyotda mavjud bo'lgan talqinlarini mexanik kompilyatsiya qilish
asosida izchil talqin qilishni ishlab chiqish mumkin emas.
3. Korxonaning raqobatbardoshligi uning xususiyati ekanligi aniqlandi,
bu korxona salohiyatidan, mahsulotlarning raqobatbardoshligi va faoliyati
samaradorligidan farq qiladi. Shu sababli, mavjud bo'lgan
yondashuvlardan farqli o'laroq, raqobatbardoshlikning paydo bo'lishining
sabablari sifatida, nafaqat korxona bilan bog'liq ichki omillarni, balki
tashqi mahsulotlarni ham hisobga olish kerak, bu tayyor mahsulotlar va
ishlab chiqarish resurslari bozorlarida raqobat shaklini oladi. Korxona,
uning mahsulotlari va sanoatining (milliy iqtisodiyot) raqobatdoshligi bir
xil tushunchalar emas.
4. Raqobatbardoshlikning mavjudligi korxona uchun raqobat muhitida
ko'zlangan barcha maqsadlarga erishish uchun, ya'ni nafaqat bozor
faoliyati maqsadlariga erishish, balki ishlab chiqarish va ijtimoiy
vazifalarni ham bajarish uchun zarur ekanligi aniqlandi.
5. Korxonaning raqobatbardoshligi, mavjud yondashuvlardan farqli
o'laroq, uning ajralmas, nisbiy va dinamik xususiyati sifatida qaralishi
kerak.
Shunday qilib, birinchi navbatda, tayyor mahsulot va ishlab chiqarish
resurslari bozorlaridagi raqobatbardosh vaziyat dinamikasidan qat'i nazar,
uning darajasini saqlab qolish va oshirishga qaratilgan raqobatbardoshlikni
boshqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchidan, raqobatdoshlik
darajasi va raqobatbardosh ustunliklarni baholash nisbiy ko'rsatkichlar
yordamida amalga oshirilishi kerak va baholash uchun asos sifatida
41

raqobatchilar - korxonada faoliyat ko'rsatadigan raqobatdosh kuchlarning
manbalarini tanlash kerak; uchinchidan, baholashda raqobatbardoshlik,
baholash bazasini tanlash va boshqaruv ta'sirini hisobga olgan holda,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish choralari ta'sirini,
shuningdek, korxona va uning raqobatchisi - ish sharoitidagi farqlarni
hisobga olish kerak. raqobatbardoshlikni baholash bazasi.
Korxona raqobatdoshligining iqtisodiy mohiyati
42

Quydagi jadvalda keltirilgan ma'lumotlarga asoslanib, mahsulot
raqobatbardoshligi uning raqobat muhitida paydo bo'ladigan mulkini
tavsiflovchi iqtisodiy tushunchadir, uning darajasi iste'molchilar uchun
mahsulotning jozibadorligi darajasi va uning ustunligini ko'rsatishi
aniqlandi.
Turli xil xo'jalik yurituvchi sub'ektlar / ob'ektlarning raqobatbardoshligi
44

Raqobatdoshlikni ifodalashning ikki shaklini ko'rib chiqish taklif etiladi:
a) omilli shakli - raqobatdoshlikning tashqi va ichki omillari;
b) natijaviy shakli - bozorda raqobatdosh ta'sir o'tkazish jarayonida
korxonaning raqobatdosh ustunliklaridan foydalanish natijalari (foyda,
yaratilgan ish o'rinlari va boshqalar).
O'zbekiston Respublikasi qonunchilik palatasi tomonidan 2011 yil 14
noyabrda "Raqobat to'g'risida"gi Qonun qabul qilindi. Ushbu Qonunni
maqsadi tovar va moliya bozorlarida raqobat sohasidagi munosabatlarni
tartibga solishdan iborat. Ushbu Qonun xo'jalik yurituvchi sub'ektlar,
jimoniy shaxslar, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat
hokimiyati organlarining O'zbekiston Respublikasi hududida va undan
tashqarida sodir etiladigan, O'zbekiston Respubikasidagi tovar va
moliyaya bozorlarida raqobatning cheklanishiga olib keladigan yoki olib
kelishi mumkin bo'lgan harakatlariga nisbatan tadbiq etiladi.
Ushbu Qonunda raqobatga quyidagicha ta'rif beriladi:
- raqobat - xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning (raqobatchilarning)
musobaqalashuvi bo'lib, bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har
birining tovar yoki moliya bozoridagi tovar muomalasini umumiy
sharoitlarigabirtomonlama tartibda ta'sir ko'rsatish imkoniyatini istisno
etadi yoki cheklaydi.
- insofsiz raqobat - xo'jalik yurituvchi sub'ektning yoki shaxslar
guruhining iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda afzalliklarga ega
bo'lishga qaratilgan, qonun hujjatlariga, ish muomalasi odatlariga zid
46

bo'lgan hamda boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga (raqobatchilarga)
zarar yetkazadigan yoki zarar yetkazishi mumkin bo'lgan yoxud ularning
ishchanlik obro'sigaputur yetkazadigan yoki putur yetkazishi mumkin
bo'lgan haraktlari.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlari tamoyillariga amal qilgan holda
rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasining ko'rsatishicha, raqobat
munosabatlarini rivojlantirish ancha murakkab va uzoq davrni oluvchi
jarayon hisoblanadi.
Sog'lom raqobatni rivojlantirishda aksariyat hollarda o'tish davri
iqtisodiyoti uchun xos bo'lgan quyidagi muammolarni bartaraf etish chora-
tadbirlar tizimi ishlab chiqilishi muhim ahamiyat kasb etadi:
- tarmoqlar tuzilishidagi nomuvofiqliklar va ishlab chiqarishda yuqori
texnologiyalarning yetishmasligi;
- soha va tarmoqlar miqyosidagi raqobatda adolat mezonlarining buzilishi;
- mansabdor shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati borasida
suiste'mollik holatlariga yo'l qo'yilishi;
- narx belgilashda monopol mavqening saqlanib qolishi, xususan
iqtisodiyotning agrar va industrial sektorida narxlarning keskin farqlani
- mamlakatga tovarlarning kontrabanda yo'li bilan kirib kelishi;
- faoliyat turini va daromadlarni yashirish holatlarining mavjudligi;
47

- sog'lom pul muomalasi uchun hozirgi sharoitdan kelib chiqadigan bozor
infratuzilmasining yetarli emasligi;
- milliy valyutani xorij valyutalariga erkin almashtirish
imkoniyatlariningcheklanganligi;
- sub'ektlarning bozor iqtisodiyoti qoidalarini chuqur tushunib
yetmasliklari;
- iqtisodiy jinoyatchilik holatlarining mavjudligi.
Iqtisodi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida raqobat bozor
xo'jaligining ajralmas qismi sifatida tabiiy ravishda paydo bo'lgan bo'lsa,
o'nlab yillar davomida ma'muriy buyruqbozlik tartibi hukmron bo'lgan,
raqobatni va bozorning boshqa belgilarini tan olmagan mamlakatlarda bu
jarayon elementlarini "joriy qilish" va hatto majburan qabul qilishga to'g'ri
keladi. Shu munosabat bilan iqtisodiyotning o'tish davri holatida raqobat
munosabatlarini rivojlantirishning mavjud real imkoniyatlarini hisobga
olish muhim rol o'ynaydi.
Birinchidan, raqobatsiz iqtisodiyotning samarali harakat qila olmasligiga
ishonch shakllandi. Bu ishonch ta'sirida yaqin vaqtlargacha hukmron
mavqega ega bo'lgan rejali-buyruqbozlik tizimining g'oyaviy qarashlari
yemirilmoqda. Ikkinchidan, respublikada raqobatni davlat tomonidan
rag'batlantirish va tartibga solishning keng rejali harakatlari
shakllanmoqda. Uchinchidan, raqobat hali keng joriy qilinmasada, bozor
iqtisodiyotiga o'tishda muhim qadamlar qo'yilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga
o'tish davrida raqobatni shakllantirishning asosiy tamoyillari qatorida, eng
48

birinchi navbatda, bozor munosabatlarining qaror toptirilishini ta'kidlash
mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda
raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi.
Raqobatning to'laqonli amal qilishi iqtisodiy jarayonlarning erkinligini
taqozo etadi. Iqtisodiyotdagi faoliyat va jarayonlarning
erkinligining har qanday ko'rinishdagi cheklanishi o'z navbatida
raqobatning ham cheklanishi holatlariga olib keladi. Bugungi kunda
ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan ko'plab
mamlakatlar uchun erkinlashtirishjarayonlarini amalga oshirish tamoyili
xos bo'lib, bu quyidagi hodisalarni sodir bo'lishi bilan bolg'liq:
- ko'p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish;
- xususiy sektorni rivojlantirish;
- raqobat muhitini yaratish, yakkahukmronlik holatini bartaraf
etish va monopoliyaga qarshi tartiblashni takomillashtirish;
- bozor infratuzilmasini rivojlantirish, moliya va bank tizimini
takomillashtirish, bank islohotlarini jadallashtirish;
-tashqi iqtisodiy faoliyat hamda valyutani tartibga solishni
erkinlashtirish;
- xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatiga davlatning aralashuvini
cheklash, ularning iqtisodiy va moliyaviy mas'uliyatlarini oshirish,
bankrotlik instituti rolini kuchaytirish, xo'jalik sudlarini faollashtirish.
Shuningdek, ta'kidlash o'rinliki, faoliyat erkinligi, har bir kishining tanlash
imkoniyatiga ega bo'lishigina raqobat uchun keng yo'l ochadi va bu
jarayonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik g'oyat muhim ahamiyatga
49

ega bo'lib, unda raqobat muhitining shakllanishi o'ziga xos xususiyatlarga
ega.
Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida tadbirkorlikni davlat tomonidan
qo'llab-quvvatlash masalalari O'zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishining muhim omili bo'lib hisoblanadi. Binobarin har qanday
biznes davlat ko'magisiz o'zining istiqbolli kelajagini va o'z qonuniy
manfaatlari himoyasini ko'ra olmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda raqobatni rivojlantirish
tamoyillaridan yana biri - sog'lom raqobatni ta'minlashga yo'naltirilgan
meyoriy-huquqiy asosning yaratilishi isoblanadi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor
yo'nalishlaridan biri iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish masalasidir.
Xorijiy investiyalarni jalb etmay, ayniqsa yetakchi tarmoqlarda chet el
sarmoyasi ishtirokini kengaytirmay turib, iqtisodiyotda tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarni
zamonaviy texnika-texnologiyalar bilan jihozlash hamda raqobatbardosh
mahsulot ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish mumkin emas.Lekin shunday
bo'lsada, xususiylashtirishning kengayishi hamda xususiy sektorning
rivojlanib borishi bilan davlat budjeti mablag'lari evaziga investitsiyalash
kamayibboradi. Bunday hollarda bozor iqtisodiyotiga endigina o'tib
borayotgan davlatlarda, jumladan O'zbekistonda ham davlat budjeti
tomonidan tibbiyot, sog'liqni saqlash, fan va madaniyat, maorif va boshqa
ijtimoiy sohalar loyihalari moliyalashtiriladi va bu maqsadga muvofiqdir.
Bunga misol qilib, keyingi paytlarda mamlakatda keng miqyosda qurilib
50

foydalanishga topshirilayotgan sog'liqni saqlash muassasalari, akademik
litseylar hamda kasb-hunar kollejlari va boshqalarni ko'rsatish mumkin.
Bunday maqsadlar uchun davlat budjeti, mahalliy budjetlar hamda boshqa
manbalardan mablag'lar ajratiladi.
Iqtisodiyotda monopollashuvprinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat
cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat
ham qatnashadi. Bu esa davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o'z
aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya'ni iqtisodiyotning
monopollashuv darajasi uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat
erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur
bo'lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga
qaratiladi. Masalan, AQShda davlatning xususiy monopoliyalar faoliyatini
cheklashga qaratilgan tadbirlari 1880 yilda trestlarga qarshi qabul qilingan
Sherman qonuni, 1914 yildagi Kleyton qonuni va Federal savdo
komissiyasining qonunlarida o'z ifodasini topadi.
Monopoliyalarga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur
bo'lgan chora-tadbirlar boshqa mamlakatlarda ham sharoit taqozo etgan
shakllarda amal qiladi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida raqobatni rivojlantirish
tamoyillaridan biri - iqtisodiyotda korxonalarning sun'iy ravishda ustunlik
mavqeiga ega bo'lishi uchun imkon yaratmaslikdir. Bu boradagi eng
samarali chora-tadbirlar sifatida monopolist- korxonalarning tovar
bozoridagi egallab turgan ustunlik mavqeini suiste'mol qilishning oldini
olish va unga yo'l qo'ymaslik bo'yicha nazorat olib borish maydonga
tushadi.
51

Ustunlik mavqeiga ega bo'lgan korxona tovar bozorlarida yuzaga kelgan
munosabatlarga o'z ta'sirini ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Ba'zida
iste'molchilar monopolistik korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan
ma'lum bir tovarlarga ehtiyojining yuqori bo'lganligi sababli, ulaming turli
xil noqonuniy shartlariga ko'nikishga majbur bo'ladilar.
Monopolistik korxonalarning bozordagi ustunlik mavqeini suiste'mol
qilish o'z-o'zidan tovarlar va xizmatlar narxining asossiz ravishda o'sishi
va sifatinining pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari,ustunlik mavqeini
suiste'mol qilishning salbiy oqibatlardan biri - tovar bozorlarida
iste'molchilar o'rtasida notenglik holatlarini yuzaga keltirish, ya'ni ayrim
iste'molchilarlarga mahsulot yetkazib berish yoki xizmatlar ko'rsatishdan
asossiz ravishda bosh tortish, monopol qimmat narxlarda sotish va
boshqalarga olib keladi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida raqobat uchun shart- sharoitlarni
shakllantirishning boshqa muhim tamoyili - xo'jalik yurituvchi sub'ektlar
o'rtasidagi kelishib qilingan noqonuniy harakatlari (bitimlari) ustidan
nazoratni olib borish hisoblanadi. Chet el amaliyotida ushbu tarzdagi
kelishib olib boriladigan harakatlarni kartel deb atash qabul silingan.
Kartellarning faoliyati nafaqat bir davlatning tovar bozorida balki jahon
bozorida ham nohush holatlarni keltirib chiqarish mumkin. Kartel
sifatidagi kelishuvlar narxlarni sun'iy ravishda oshishiga, shuningdek
ularning ishtirokchilik o'rtasida raqobatni umuman bo'lmasligiga olib
keladi, bu esa o'z navbatida ishlab chiqarishni takomillashtirish jarayonini
susaytiradi.
52

O'zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga
qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan
mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o'rin tutadi.
Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o'z egalari qo'liga
topshirilsa, ikkinchidan, ko'p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini
vujudga keltiradi. O'zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga
keltirishning asosiy yo'li, bu raqobatni inkor qiluvchi davlat
monopoliyasidan nodavlat, turli xo'jalik shakllarining mavjudligiga
asoslangan va iloji boricha erkin raqobatni taqozo etuvchi bozor tizimiga
o'tishdir. Bu yerda raqobatchilik munosabatlarini shakllantirish, avvalo,
mustaqil erkin tovar ishlab chiqaruvchilarning paydo bo'lishini taqozo
qiladi, chunki raqobatning asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy mas'uliyat
asosida o'z manfaatiga ega bo'lgan va tadbirkorlik tahlikasini zimmasiga
oluvchi erkin xo'jalik sub'ektlarining mavjudligi va ularni bozor orqali
iqtisodiy aloqani yo'lga qo'yish hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida raqobatchilik muhitini
shakllantirish uzoq muddatli va murakkab jarayon bo'lib, u juda ko'plab
omillaming ta'siri ostida shakllanadi. Ayniqsa, iqtisodiyotdagi mulkchilik
munosabatlarining yanada takomillashuviga, samaradorligining oshishiga
olib keluvchi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
raqobat muhitining rivojlanishidayetakchi o'rin tutadi.
XULOSA
53

Korxonalarning barqaror rivojlanishi va bozordagi o‘rnini mustahkamlashda
mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish eng muhim vazifalardan biri
hisoblanadi. Ushbu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish korxonaning
iqtisodiy samaradorligini oshirib, uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishda hal
qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
Avvalo, mahsulot sifatini oshirish nafaqat texnik jihatdan yuqori
ko‘rsatkichlarni ta’minlashni, balki iste’molchilarning ehtiyoj va talablariga
javob beradigan mahsulotlarni yaratishni anglatadi. Shu maqsadda korxonalar
sifat menejmenti tizimlarini joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini uzluksiz
yaxshilash va innovatsion texnologiyalarni keng qo‘llashlari zarur. Sifatni
doimiy nazorat qilish va xalqaro standartlarga muvofiqlikni ta’minlash
korxonaga iste’molchilarning ishonchini qozonish va bozorda o‘z o‘rnini
mustahkamlash imkonini beradi.
Raqobatbardoshlikni oshirish esa korxonaning bozor sharoitlariga tezkor
moslashishi, mijozlar ehtiyojlariga mos mahsulot va xizmatlarni taqdim etishi
orqali amalga oshadi. Raqobatbardoshlikni ta’minlashda narx siyosatini
optimallashtirish, sifat va narx o‘rtasidagi muvozanatni saqlash, shuningdek,
innovatsion mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilish muhim ahamiyatga ega.
Korxonalarning bozor tendensiyalarini tahlil qilishi, marketing strategiyalarini
samarali qo‘llashi va iste’molchilarning xohish-istaklarini o‘rganishi raqobatda
yetakchi bo‘lishga yordam beradi.
Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirishda inson resurslarini
boshqarish alohida o‘rin tutadi. Malakali va motivatsiyali kadrlarni
shakllantirish, xodimlarni doimiy ravishda o‘qitish va ularning innovatsion
yondashuvlarini qo‘llab-quvvatlash korxonaning samaradorligini oshirishga
xizmat qiladi. Shuningdek, jamoaviy hamkorlik va ilg‘or tajribalardan
foydalanish jarayonning muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
54

Yuqoridagi omillar bilan bir qatorda, zamonaviy texnologiyalar va
avtomatlashtirish jarayonlaridan foydalanish mahsulot sifatini oshirish va ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirishning muhim vositasi sifatida qaraladi.
Raqamli texnologiyalar, big data tahlillari va ta’minot zanjirini optimallashtirish
orqali korxonalar samaradorlikni oshirib, bozor talablariga tezkor javob bera
oladilar.
Xulosa qilib aytganda, korxonalarda mahsulot sifati va raqobatbardoshligini
oshirish strategik muhim yo‘nalish bo‘lib, bu jarayonning muvaffaqiyati ko‘p
jihatdan boshqaruv tizimining samaradorligiga bog‘liq. Sifat menejmentini
takomillashtirish, bozor talablari bilan hamohang bo‘lish va innovatsiyalarni
joriy etish orqali korxonalar o‘z faoliyatini yuqori darajaga ko‘tarishlari
mumkin. Ushbu omillarni muvaffaqiyatli amalga oshirish korxonaga nafaqat
iqtisodiy samaradorlikni oshirish, balki mijozlar ehtiyojini qondirish va
bozorning yetakchi ishtirokchisiga aylanish imkonini beradi. Shu sababli,
mahsulot sifati va raqobatbardoshlikni oshirish har bir korxonaning uzoq
muddatli muvaffaqiyatining garovidir.
Korxonada mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish zamonaviy
iqtisodiyotda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning asosiy shartlaridan biridir.
Buning uchun quyidagi yo‘nalishlarda ishlash muhim ahamiyatga ega:
Innovatsiyalarni joriy etish
Texnologik yangiliklar va ilg‘or ishlab chiqarish usullarini qo‘llash mahsulot
sifatini oshirish va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishga yordam
beradi. Bu mahsulotni raqobatchilarnikidan farqli va iste’molchilar uchun
jozibador qilish imkonini beradi.
55

Xodimlar malakasini oshirish
Xodimlarning doimiy o‘qitilishi va malakasini oshirish mahsulot sifatiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Malakali ishchi kuchi innovatsion yechimlarni amalga
oshirish va mijozlar talablariga mos mahsulot ishlab chiqarishda muhim
omildir.
Mijozlar talablariga e’tibor qaratish
Mijozlar ehtiyojlarini chuqur o‘rganish va mahsulotni ularning talablariga
moslashtirish raqobatbardoshlikni oshirishning muhim shartidir. Bu, ayniqsa,
bozorning tez o‘zgaruvchan sharoitlarida dolzarb hisoblanadi.
Sifat menejmenti tizimini joriy etish
Sifat menejmenti tizimlari (ISO 9001 kabi) mahsulot sifatini doimiy nazorat
qilish va takomillashtirishga xizmat qiladi. Bu tizim mahsulot ishlab
chiqarishdan boshlab mijozga yetkazib berishgacha bo‘lgan barcha bosqichlarni
qamrab oladi.
Marketing va brendni rivojlantirish
Raqobatbardoshlikni oshirishda samarali marketing strategiyasi va kuchli brend
yaratish muhim ahamiyatga ega. Bu iste’molchilar ongida mahsulotga bo‘lgan
ishonchni shakllantiradi va uni bozorda ustun qiladi.
Resurslardan samarali foydalanish
Resurslarni oqilona boshqarish va xarajatlarni optimallashtirish mahsulot
tannarxini pasaytirib, uning bozordagi raqobatbardoshligini oshiradi.
Yuqoridagi chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali korxona mahsulot sifatini
oshirish va raqobatchilar orasida o‘zining mustahkam o‘rnini egallashi mumkin.
Buning natijasida mijozlarning ishonchi ortib, korxonaning uzoq muddatli
muvaffaqiyati ta’minlanadi.
Foydalailgan Adabiyotlar
56

1. Перегудов Л.В., Саидов М.Х., Файзиев Р.Р., Исматуллаев Ф.Р.,
Абидов О.С. Управление качеством и конкурентоспособностью
продукции. Ташкент, 2001. 2. «Mаhsulоt sifаti nаzоrаti vа sinоv
qurilmаlаri» fаnidаn kurs ishini bаjаrish bo‘yichа uslubiy ko‘rsаtmаlаr.-
Tоshkеnt, ToshDTU, 2014 . 20.
3. Сибринин Б.П. Методы и средства контроля качества.
Методические указания к выполнению курсового проекта.– Пенза:
ПГУ, каф. МСК, 2005. – 27 с. (В помощь студенту, серия "Качество",
Вып. 7).
4. ГОСТ 2.116-84 Карта технического уровня и качества продукции.
5. ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукции. Основные
понятия. Термины и определения.
6. ГОСТ 16504-81 Система государственных испытаний продукции.
Испытания и контроль качества продукции. Основные термины и
определения.
7. ГОСТ 24297-87 Входной контроль продукции. Основные
положения.
8. O’z DSt 621-94 Испытания и контроль качества продукции.
Основные термины и определения (Взамен ГОСТ 16504-81).
9. O’z DSt 622-94 Качество продукции. Основные термины и
определения (Взамен ГОСТ 15467-79).
10. O’z DSt 766-96 Статистические методы управления качеством
продукции. Основные термины и определения.
11. O’z DSt ISO/IEC 9126-1:2008 ГСС РУз. Программирование.
Качества продукта. 307 Часть 1. Модель качества.
12. O’z DSt 2.116-96 ГСС РУз. Карта технического уровня и качества
продукции (Взамен ГОСТ 2.116-84).
57

13. O’z DSt 20.203:2007 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Подготовка и сертификация персонала. Общие
требования (Взамен O’z DSt 20.203:2001).
14. O’z DSt 915-98 Правила проведения испытаний продукции.
15. O’z RH 51-095:2000 Методические указания по составлению
карты технического уровня и качества продукции.
16. O’z DSt 20.000:2002 Система испытаний продукции. Основные
положения.
17. O’z DSt 20.201:2001 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Организация и порядок проведения.
18. O’z DSt 20.202:2001 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Требования к лабораториям неразрушающего
контроля.
19. ГОСТ 18442-80 Контроль неразрушающий. Капиллярные методы.
Общие требования.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. https://goaravetisyan.ru/uz/poryadok-vypolneniya-deistvii-pravila-
primery-
5.https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/algebra/amallarni-bajarish-tartibi-
dars-
6. https://uz.wikipedia.org/wiki/Arifmetika
7. http://www.ziyonet.uz - axborot-ta’lim tarmog’i.
58

KORXONADA MAHSULOT SIFATI VA RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISH YO'LLARI mavzusida tayyorlangan kurs ishi

Sotib olish