Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	99.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	doc
Категория	Техника и технология

Korxonalar faoliyatini tashkil qilish tugatish

majburiyatlarini bajarish uchun, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish xarajatlarini
moliyalashtirish, ishchilarni moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy xizmat ko‘rsatish
bilan bog‘liq bo‘lgan pul munosabatlari deb aniqlash mumkin.
Mulkchilikning turli shakllari, tarmoqlarning xususiyatlari, iqlimiy-tabiat
omillarning mavjudligi ham moliyaviy o‘zaro bog‘liqliklarni ko‘p qirrali qilib,
ta’sirini o‘tkazadi. Bu asosda moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy
munosabatlarning ko‘p qirraligi, usullarini turli-tumanligidan iborat bo‘lgan
birinchi spetsifik xususiyati vujudga keladi.
Ishlab chiqarishning moddiy asosi - bu ishlab chiqarish fondlaridir. Ularni
olish, yangilash va kengaytirish uchun korxona zarur bo‘lgan moliyaviy
resurslarga ega bo‘lishi va maqsadli pul fondlarini tashkil etishi kerak. Maqsadli
pul fondlari ishlab chiqarish fondlarini aylanishida xizmat qiladi va ularni
uzluksizligini ta’minlaydi. Bu holat, ishlab chiqarish fondlarini tashkil etish, doim
to‘ldirish va ko‘paytirish jarayonlarini ifodalab berib, moddiy ishlab chiqarish
moliyasining ikkinchi xususiyatini hosil qiladi.
Ishlab chiqarish natijasida yaratilgan qiymat sotilgandan so‘ng taqsimlanadi.
Shu taqsimlanish jarayonida ish haqi fondini tashkil etish, sof daromadni
taqsimlash va sarflash uchun moliyaviy munosabatlar vujudga keladi. Sof daromad
faqatgina moddiy ishlab chiqarishda emas, balki nomoddiy ishlab chiqarishda ham
bir nechta pul fondlarini tashkil etilishida manba bo‘lib, taqsimlanish jarayonida
moliyaviy munosabatlarning murakkab birikmalarini vujudga keltiradi.
Foyda shaklini olgan sof daromad hisobiga, moddiy ishlab chiqarish
sohalarida, ishlab chiqarishni kengaytirish, uni moddiy-texnika bazasini
rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish fondi, ishchi-xodimlarni moddiy
rag‘batlantirish uchun belgilangan iste’mol fondi, zahira va rezerv fondi tashkil
etiladi. Sof daromad umumdavlat pul fondlarini (budjet, Pensiya fondi va
boshqalar) tashkil etilishida, soliq to‘lovlari, ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar va
boshqa shakllarda manba bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, moddiy ishlab
chiqarishda tashkil etilgan moliyaviy resurslar xalq xo‘jaligini boshqa
bo‘g‘inlarida pul fondlarini tashkil etish uchun ishlatiladi. Bu esa, butun davlatni

Kirish
Ishlab chiqarishning moddiy asosi - bu ishlab chiqarish fondlaridir. Ularni
olish, yangilash va kengaytirish uchun korxona zarur bo‘lgan moliyaviy
resurslarga ega bo‘lishi va maqsadli pul fondlarini tashkil etishi kerak. Maqsadli
pul fondlari ishlab chiqarish fondlarini aylanishida xizmat qiladi va ularni
uzluksizligini ta’minlaydi. Bu holat, ishlab chiqarish fondlarini tashkil etish, doim
to‘ldirish va ko‘paytirish jarayonlarini ifodalab berib, moddiy ishlab chiqarish
moliyasining ikkinchi xususiyatini hosil qiladi.
Ishlab chiqarish natijasida yaratilgan qiymat sotilgandan so‘ng taqsimlanadi.
Shu taqsimlanish jarayonida ish haqi fondini tashkil etish, sof daromadni
taqsimlash va sarflash uchun moliyaviy munosabatlar vujudga keladi. Sof daromad
faqatgina moddiy ishlab chiqarishda emas, balki nomoddiy ishlab chiqarishda ham
bir nechta pul fondlarini tashkil etilishida manba bo‘lib, taqsimlanish jarayonida
moliyaviy munosabatlarning murakkab birikmalarini vujudga keltiradi.
Foyda shaklini olgan sof daromad hisobiga, moddiy ishlab chiqarish
sohalarida, ishlab chiqarishni kengaytirish, uni moddiy-texnika bazasini
rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish fondi, ishchi-xodimlarni moddiy
rag‘batlantirish uchun belgilangan iste’mol fondi, zahira va rezerv fondi tashkil
etiladi. Sof daromad umumdavlat pul fondlarini (budjet, Pensiya fondi va
boshqalar) tashkil etilishida, soliq to‘lovlari, ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar va
boshqa shakllarda manba bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, moddiy ishlab
chiqarishda tashkil etilgan moliyaviy resurslar xalq xo‘jaligini boshqa
bo‘g‘inlarida pul fondlarini tashkil etish uchun ishlatiladi. Bu esa, butun davlatni
moliyaviy tizimini boshlang‘ich asosi bo‘lib xizmat qiladi va moddiy ishlab
chiqarish moliyasining uchinchi xususiyatini ifodalaydi. Turli xil ehtiyojlarni
qondirish imkoniyati, mamlakatning umumiy moliyaviy holati aynan moddiy
ishlab chiqarish moliyasining holatiga bog‘liqdir.

Xulosa
Ishlab chiqarishning moddiy asosi - bu ishlab chiqarish fondlaridir. Ularni
olish, yangilash va kengaytirish uchun korxona zarur bo‘lgan moliyaviy
resurslarga ega bo‘lishi va maqsadli pul fondlarini tashkil etishi kerak. Maqsadli
pul fondlari ishlab chiqarish fondlarini aylanishida xizmat qiladi va ularni
uzluksizligini ta’minlaydi. Bu holat, ishlab chiqarish fondlarini tashkil etish, doim
to‘ldirish va ko‘paytirish jarayonlarini ifodalab berib, moddiy ishlab chiqarish
moliyasining ikkinchi xususiyatini hosil qiladi.
Ishlab chiqarish natijasida yaratilgan qiymat sotilgandan so‘ng taqsimlanadi.
Shu taqsimlanish jarayonida ish haqi fondini tashkil etish, sof daromadni
taqsimlash va sarflash uchun moliyaviy munosabatlar vujudga keladi. Sof daromad
faqatgina moddiy ishlab chiqarishda emas, balki nomoddiy ishlab chiqarishda ham
bir nechta pul fondlarini tashkil etilishida manba bo‘lib, taqsimlanish jarayonida
moliyaviy munosabatlarning murakkab birikmalarini vujudga keltiradi.
Foyda shaklini olgan sof daromad hisobiga, moddiy ishlab chiqarish
sohalarida, ishlab chiqarishni kengaytirish, uni moddiy-texnika bazasini
rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish fondi, ishchi-xodimlarni moddiy
rag‘batlantirish uchun belgilangan iste’mol fondi, zahira va rezerv fondi tashkil
etiladi. Sof daromad umumdavlat pul fondlarini (budjet, Pensiya fondi va
boshqalar) tashkil etilishida, soliq to‘lovlari, ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar va
boshqa shakllarda manba bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, moddiy ishlab
chiqarishda tashkil etilgan moliyaviy resurslar xalq xo‘jaligini boshqa
bo‘g‘inlarida pul fondlarini tashkil etish uchun ishlatiladi.

1. Korxonalar faoliyatini tashkil qilish
Ijtimoiy ishlab chiqarishning hammasi o‘zida sarflanayotgan mehnat
xarakteriga asoslanib ikki yirik sohaga ajraladi:
- moddiy ishlab chiqarish;
- nomoddiy ishlab chiqarish.
Birinchi sohaning xususiyati - bu tovar ishlab chiqarishdir, ikkinchi sohaning
o‘ziga xos xususiyati - bu turli xizmatlar (ijtimoiy, maishiy va boshqalar)
ko‘rsatishdir. Moddiy ishlab chiqarishni tashkiliy tuzulmasining asosi bo‘lib
korxonalar, birlashmalar, assotsiatsiyalar tashkil etadi, noishlab chiqarish sohasida
esa, muassasalar, tashkilotlar va boshqa tuzulmalar faoliyat ko‘rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalarida turli xarakterli moliyaviy munosabatlar
vujudga keladi. Shu asosda, tashkil etilgan bir maqsadga yo‘naltirilgan pul fondlari
xususiyatini inobatga olganda, moliyaviy munosabatlar tizimida bir turdagi pul
munosabatlarga nisbatan quyidagi guruhlarni birlashtirish mumkin (9-rasm) :

rasm . Moddiy ishlab chiqarish soha s ida yuzaga keladigan moliyaviy
munosabatlar Moddiy ishlab chiqarish
sohasida yuzaga
kеladigan moliyaviy
munosabatlar
Korxonalar
o`rtasida
yuzaga
k е ladiganBirlamchi
daromadlarni
taqsimlash bilan
bog`liq bo`lgan
Sug`urta
tashkilotlari bilan
yuzaga k е ladigan Bank
muassasalari
bilan yuzaga
kеladigan Davlat
bilan yuzaga
kеladigan Yuqori
tashkilotlari bilan
yuzaga kеladigan

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv
qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.:
Shar q 2005. 220 b.
3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . :
"IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b.
4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv
qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b.
5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv
qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b.
6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .:
"IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с.
8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

moliyaviy tizimini boshlang‘ich asosi bo‘lib xizmat qiladi va moddiy ishlab
chiqarish moliyasining uchinchi xususiyatini ifodalaydi. Turli xil ehtiyojlarni
qondirish imkoniyati, mamlakatning umumiy moliyaviy holati aynan moddiy
ishlab chiqarish moliyasining holatiga bog‘liqdir.
Moliya, shuningdek ayirboshlash va iste’molga o‘z ta’sirini o‘tkazishi
mumkin. Bu maqsadli pul fondlari orqali amalga oshiriladi. Ularning miqdori,
tashkil etish shartlari va tartibi, foydalanish tamoyillari ayirboshlash va iste’mol
sohalarini talablarini hisobga olgan holda o‘zgaradi. Moliyani hamma takror ishlab
chiqarish jarayonlari davrlari bilan uzviy bog‘liqligi moddiy ishlab chiqarish
moliyasining to‘rtinchi spetsifik xususiyatini ifodalaydi. Bu xususiyat, iqtisodiy
rag‘batlantirish sifatida, moliya bilan foydalanish jarayonida obyektiv asos bo‘lib,
katta ahamiyatga ega.
Moddiy ishlab chiqarish sohasi noishlab chiqarish sohasini vujudga
kelishiga imkon yaratadi. Moddiy ishlab chiqarish sohasi xalq xo‘jaligining asosiy
sohasi bo‘lib, qiymat, ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni vujudga keltiradi.
Noishlab chiqarish sohasi esa, shu vujudga kelgan daromadni taqsimlanishida
ishtirok etadi.

Korxonalar faoliyatini tashkil qilish tugatish
Reja :
Kirish
1. Korxonalar faoliyatini tashkil qilish
2.Korxonalar faoliyati
3. Korxonalar faoliyati haqida tushuncha
Xulosa
Foydaklanilgan adabiyotlar

2.Korxonalar faoliyatini
Ishlab chiqarish sohasi - bu iqtisodiyotning moddiy boyliklar ishlab
chiqarmaydigan tarmoqlari majmuidir. Ularga: uy-joy kommunal xo‘jaligi va
aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, boshqarish, maorif, madaniyat va boshqa
jamoat tashkilotlari kiradi. Noishlab chiqarish sohasida ham turli xarakterga ega
bo‘lgan moliyaviy munosabatlar vujudga keladi va ularni quyidagi guruhlarga
ajratish mumkin:
rasm . No ishlab chiqarish soha s ida yuzaga keladigan moliyaviy
munosabatlar
 tarmoq (uning boshqaruv organi nomidan) yoki muassasani (tashkilotni)
o‘zini budjet bilan pul munosabatlari. Ular asosida budjet mablag‘lari hisobidan
tarmoq pul fondlari tashkil etiladi (ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va
boshqalar). To‘lov asosida faoliyat ko‘rsatayotgan tashkilotlar budjetga
belgilangan to‘lovlarni o‘tkazishlari mumkin;
 yuqori boshqaruv organlari bilan ularga qarashli muassalar (tashkilotlar)
o‘rtasida hamda oxirgilarni ichida vujudga keladigan munosabatlar. Ular xo‘jalik
subyektlarini ixtiyorida tarmoq fondlaridan foydalanish, maqsadli pul fondlarini
tashkil etish bilan birga sodir bo‘ladi, masalan ish haqi, kapital ta’mirlash va h. k.
Muassasalar va tashkilotlar ichida, ish haqi va iqtisodiy rag‘batlantirish fondini Noishlab chiqarish
sohasida yuzaga
k е ladigan moliyaviy
munosabatlarByudjеt bilan
yuzaga
kеladigan
Tarmoq boshqaruv
organlari va idoraviy
muassasalar bilan
yuzaga k е ladigan Turli tarmoq
xo`jalik yurituvchi
sub'еktlari bilan
yuzaga kеladigan Xizmatlar
ist е 'molchilari va
homiylar bilan
yuzaga
k е ladigan

 moddiy ishlab chiqarishning xo‘jalik bo‘linmalarida birlamchi
daromadlarni shakllantirish, xo‘jalik ichidagi maqsadli fondlar - nizom fondi,
ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi, rag‘batlantirish fondi va boshqalarni tashkil
etish va foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan. Ulardan bir qismi ishlab chiqarish,
ikkinchi qismi ta’minot ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi;
 turli korxonalar orasida vujudga keladigan munosabatlar, agar bu
munosabatlar taqsimlash xarakteriga ega bo‘lsa, lekin almashtirishga xizmat
qiluvchi emas. Bu pul munosabatlari asosidagi moliyaviy resurslarni harakati fond
shaklida emas, balki, shartnomalar bo‘yicha jarimalar olish yoki to‘lash, turli
birlashmalar qatnashchilarini badal to‘lovlarini to‘lashi, ishlab chiqarish
jarayonlarini kooperatsiyalashdan tushgan foydani taqsimlashda ularni ishtirok
etishi, aksiya va obligatsiyalarga mablag‘larni investitsiyalash va ular bo‘yicha
dividendlar va foizlar olish va h. k. ;
 turli sug‘urta fondlarini tashkil etish va foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan
moddiy ishlab chiqarish korxonalari va sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida vujudga
keladigan moliyaviy munosabatlar;
 bank ssudalarini olish va qoplash, ular bo‘yicha foizlar to‘lash hamda
ma’lum to‘lov evaziga vaqtincha foydalanish uchun bo‘sh pul mablag‘larini
banklarga berish bilan bog‘liq bo‘lgan korxonalar va banklar o‘rtasida vujudga
keladigan munosabatlar;
 budjet va budjetdan tashqari fondlarni tashkil etish va foydalanish bilan
bog‘liq bo‘lgan moddiy ishlab chiqarish va davlat o‘rtasida vujudga keladigan
munosabatlar. Moliyaviy munosabatlarning bu guruhi budjetga, budjetdan tashqari
fondlarga to‘lovlar, budjetdan moliyalashtirish va h. k.;
 korxonalar bilan ularning yuqori boshqaruv tuzulmalari orasida vujudga
keladigan munosabatlar. Bunga "vertikal" o‘zaro bog‘liqlik deyiladi, tarmoq ichki
chegaralarida saqlanib qolgan moliyaviy resurslarning qayta taqsimlanishi.
Yuqorida ko‘rsatilgan pul munosabatlari korxonalar moliyasining
mazmunini hosil qilib, xo‘jalik subyektlarining jamg‘armalarini va pul
daromadlarini tashkil etish, foydalanish va ularni moliya-bank tizimining

shaklida moliyaviy reja tuziladi , l ekin xo‘jalik faoliyati natijasida olingan
daromadlardan davlatga soliq to‘lanadi.
Moliyaviy rejaning daromadlar va xarajatlar moddalari ijtimoiy tashkilot
faoliyatining sohasiga asoslanib ajraladi. Tashkilotning ko‘pchiligida daromadlar
boshlang‘ich a’zolik to‘lovlaridan uning qaramog‘ida bo‘lgan korxonalarni
foydasidan ushlab qolingan mablag‘lardan tashkil topadi.
Ijodiy uyushmalarning ijtimoiy tashkilotlarda (Rassomlar uyushmasi ,
Arxitektorlar uyushmasi va boshqalar)da boshqa xil daromadlar ham bo‘ladi - bu
davlat korxonalari va xo‘jalik tashkilotlarning maxsus ajratilgan pul mablag‘lari.
Ijtimoiy tashkilotlarning daromadlari tarkibida ko‘ngilli sport jamiyatlariga,
jismoniy tarbiyani rivojlantirishga, mahalliy bastakorlar va yozuvchilar
uyushmasining apparatlarini, ma’muriy xo‘jalik xarajatlarini va boshqalarni
qoplash uchun davlat budjetidan ajratilgan pul mablag‘lari (assignovaniyalar)
bo‘lishi mumkin. Xarajatlar moddalarida esa, ijtimoiy tashkilotlarning asosiy
faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladigan mablag‘larning sarflanishi aks ettiriladi. Ular:
kapital qurilish, kapital ta’mirlash, ma’muriy-xo‘jalik xarajatlar, apparatga xizmat
haqi to‘lashdir.

tashkil etish va sarflash hamda pul mablag‘larini maqsadli yo‘nalishlar bo‘yicha
qayta taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlardir.
 turli tarmoq xo‘jalik subyektlari o‘rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari, shuningdek budjetdan tashqari fondlarni tashkil etish va
foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlar;
 xo‘jalik subyektlari bilan xizmatni iste’mol qiluvchilar va homiylar
o‘rtasidagi pul munosabatlari. Ular asosida noishlab chiqarish sohasidagi
muassasalar va tashkilotlarning moliyaviy manbalari tashkil etiladi.
Nomoddiy ishlab chiqarish ham moliyani tashkil etilishiga ta’sir etadi va
birinchi o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, moliya jismoniy va yuridik shaxslarga xizmat
ko‘rsatish jarayonini ifoda etadi. Xizmat ko‘rsatishni turli-tumanligi va
iste’molchilarga ularni taqdim etish xarakteri bir turda bo‘lmasligidan kelib chiqib,
noishlab chiqarish sohasidagi muassasalar va tashkilotlar to‘lov yoki to‘lovsiz
faoliyat ko‘rsatishlari mumkin. Bu pul fondlarini tashkil etish tartibiga va
manbalariga, ulardan foydalanish tamoyillari va yo‘nalishlariga ta’sir etadi.
Noishlab chiqarish sohasidagi muassasalar va tashkilotlarning moddiy asosi
bo‘lib, tovar ishlab chiqarish sharoitida natural-moddiy va qiymat (pul) shakliga
ega bo‘lgan noishlab chiqarish fondlari hisoblanadi. Shu fondlarga ega bo‘lish,
yangilash, kengaytirish va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar moliyaviy
munosabatlarni ifodalaydi. Ular asosida maqsadli pul fondlarini tashkil etish va
foydalanish vujudga keladi va shunda nomoddiy ishlab chiqarish moliyasining
ikkinchi o‘ziga xos xususiyati namoyon bo‘ladi.
Ularning uchinchi xususiyati xizmat ko‘rsatish va uni iste’moli o‘rtasida
almashish davri yo‘qligida. Modomiki, xizmat o‘z tabiati bo‘yicha nomoddiy, u
jamg‘arilmaydi va yaratilishi bilan u uzoqlashib (yoki begonalashib) ketishi kerak.
Bu esa, noishlab chiqarish sohasida pul mablag‘larni harakatini, xarakterini,
maqsadli pul fondlarini tashkil etish va foydalanish sharoitini va tartibini alohida,
o‘ziga xosligini ifodalaydi.
Noishlab chiqarish sohasining ko‘p tarmoqlarida yuqori malakali, odatda
oliy ma’lumotli ishlovchilar tashkil etadi. Shuning uchun noishlab chiqarish soha

aqliy mehnatni eng ko‘p to‘planishi bilan ajraladi va umumiy xarajatlar ichida eng
katta miqdori bo‘lib, ularga xizmat ko‘rsatganlari uchun ish haqi to‘lashga sezilarli
darajada mablag‘ ajratiladi. Natijada noishlab chiqarish sohasida aqliy mehnatni
samaradorligini oshirishga, uni rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan maxsus moliyaviy
mexanizmdan foydalanish zarurligida ifodalanganligi noishlab chiqarish sohasi
moliyasining to‘rtinchi o‘ziga xos xususiyatini bildiradi.
Noishlab chiqarish sohasining, odatda, o‘z daromadlari bo‘lmagan
muassasalar uchun pul mablag‘lari davlat budjetidan ajratiladi yoki uni smetali
moliyalashtirish deyiladi.
Smetali moliyalashtirish muassasani hamma xarajatlarini qoplash uchun
davlat budjetidan ajratilgan pul hajmini aniq bir maqsadga qaratilganligi va
choraklarga taqsimlanishini aniqlaydi. Noishlab chiqarish muassasalarini
ta’minlash uchun budjet mablag‘laridan tashqari korxonalar, ijtimoiy va boshqa
tashkilotlardan mablag‘lar ajratilishi mumkin, lekin moliyalashtirishning asosiy
manbai sifatida davlat budjeti bo‘lib qoladi. Boshqa moliyaviy rejalardan yoki
daromadlar va xarajatlar shaklida tuzilgan balansdan, smeta smetali
moliyalashtirish muassasalarini budjet bilan bo‘ladigan munosabatlari bir
tomonlama yoki faqat xarajatlar rejasini ifoda etib ajraladi. Agarda ayrim budjet
muassasalarida ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyatlardan daromadlar olinmasa,
odatda, ular maxsus mablag‘lar shaklida daromadlar va xarajatlar smetasida
inobatga olinib, alohida ishlatiladi. Bunda budjet muassasi smetasiga, muassasa
normal ishlamog‘i uchun, xarajatlar to‘liq hajmda kiritiladi, maxsus va budjetdan
tashqaridagi mavjud bo‘lgan mablag‘lar inobatga olinmaydi.
Smeta noishlab chiqarish muassasalarining talablarini va davlat budjetini
imkoniyatlarini inobatga olib va shartli ravishda davlat qarorlarini va boshqa
me’yoriy hujjatlarga, yo‘riqnomalarga amal qilingan holda tuziladi. Budjet
muassasalarining xarajatlari har bir smetani ajratgan pulini aniq bir maqsadga
yo‘naltirilganligini aniqlaydigan budjet klassifikatsiyaning moddasi, bo‘limi va
paragrafi bo‘yicha taqsimlanadi yoki guruhlantiriladi. Muassasaning normal

mablag‘larni investor manfaatlarida samarali foydalanishni ta’minlash uchun
o‘zining xohishi bo‘yicha joylashtiradi. O‘zining xizmatlari uchun ular haqlarini
oladilar.
3. Korxonalar faoliyati haqida tushuncha
Investitsiyalash davri bo‘yicha moliyaviy qo‘yilmalar qisqa muddatli (bir yil
muddatgacha) va uzoq muddatli (bir yildan ortiq muddatga)larga turkumlanadi.
Uzoq muddatlilar asosiy kapatalga investitsiyalarni moliyalashtirish manbai bo‘lib
xizmat qilishi mumkin.
Risk darajasi bo‘yicha moliyaviy investitsiyalarning quyidagi turlari mavjud.
Risksiz investitsiyalar – mablag‘larni moliyaviy vositalarning shunday turlariga
qo‘yishki, ular bo‘yicha kutilayotgan daromadni yoki kapitalni yo‘qotishning real
riski yo‘q va foyda olish deyarli kafolatlangan. Past riskli investitsiyalar – risk
darajasi o‘rtacha bozor ko‘rsatkichidan past bo‘lgan moliyaviy aktivlarga kapital
qo‘yilishi. O‘rta riskli investitsiyalar – alaqancha riskli moliyaviy vositalarga
(misol uchun, maksimal daromad olinishi kutilayotgan yosh kompaniyalar
aksiyalariga) kapital qo‘yilma qilish.
O‘zbekiston moliya bozoridagi investitsiya faoliyati subyektlari: emitentlar,
investorlar, nodavlat moliyaviy vositachilar va b. hisoblanadi.
Noishlab chiqarish sohasida, tijorat asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar
qatorida: kommunal, maishiy xizmat, sug‘urta, bank va boshqa tijorat faoliyati olib
boruvchi ko‘pgina muassasalar va tashkilotlar mavjud.
Notijorat faoliyat ma’lum bir daromad olishni inkor etmaydi, lekin shu
daromad tashkilotni rivojlantirishga sarflanadi. Notijorat tashkilotlarni mavjudligi
jamiyat uchun zarur, chunki ularga ko‘pgina tibbiy, maorif, ta’lim, madaniy, ilmiy
muassasalar va h. k. kiradi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish korxonalari va ular qaramog‘idagi tashkilotlarning
o‘z daromadlari va jamg‘armalari bo‘lib, to‘liq moliyaviy mustaqillikka ega va
davlat budjeti oldida asosiy faoliyatlari bo‘yicha majburiyatlarini olib borishmaydi.
Ularning faoliyatini amalga oshirish uchun daromadlar va xarajatlar smetasi

ishlashi uchun mablag‘lardagi haqikiy talab har bir xarajatning o‘ziga xos hisoboti
bilan asoslanadi.
Tadbirkorlik faoliyatining obyektlariga investitsiyalar turli xil shakllarda
amalga oshirilishi mumkin. Hisob, tahlil, rejalashtirish va nazorat uchun ular
alohida belgilari bo‘yicha turkumlanadi. Pul mablag‘lari qo‘yilmasi obyektlari
bo‘yicha real va moliyaviy investitsiyalarga bo‘linadi.
Real investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) – mablag‘larni moddiy va nomoddiy
aktivlarga (innovatsiyalarga) avanslashtirish. Kapital qo‘yilmalar quyidagi
mezonlar bo‘yicha turkumlanadi :
tarmoq tuzilmasi bo‘yicha (sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, aloqa, savdo va b.);
• mulkchilik shakli bo‘yicha (davlat, xususiy, aralash va b.) ;
• takror ishlab chiqarish tuzilmasi bo‘yicha (yangi qurilish, kengaytirish,
tiklash, texnik qayta qurollantirish, faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar quvvatlarini
saqlab qolish ;
• texnologik tuzilishi bo‘yicha (qurilish-montaj ishlari, jihozlar sotib olish,
boshqa kapital xarajatlar) ;
• tayinlanishi bo‘yicha (ishlab chiqarish obyektlari, uy-joy va madaniy-
maishiy qurilishlar) ;
• moliyalashtirish manbalari bo‘yicha – ichki va tashqi (qarz va jalb qilingan) .
Nomoliyaviy aktivlarga qilinayotgan investitsiyalarning asosiy ulushini
asosiy kapitalga qo‘yilmalar tashkil etadi (kapital ta’mirlash xarajatlari bilan
birga).
Moliyaviy investitsiyalar – bu mablag‘larni davlat va korporativ (aksiyadorlik
jamiyatlarining aksiyalari va obligatsiyalari) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yish,
maqsadli pul omonatlari, boshqa korxonalarning ustav kapitalig qo‘yilmalar.
Ishtirok etish xarakteri bo‘yicha bevosita va bilvosita moliyaviy investitsiyalarga
bo‘linadi. Bevosita investitsiyalar investorni pul mablag‘larini qo‘yish obyektlarini
tanlashda bevosita ishtirok etishini nazarda tutadi. Bilvosita investitsiyalar
moliyaviy vositachilar – tijorat banklari, investitsiya kompaniyalari va fondlari,
sug‘urta kompaniyalari orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy vositachilar yig‘ilgan

Korxonalar faoliyatini tashkil qilish tugatish

Купить