Korxonalar moliyaviy resurslari iqtisodiy tahlili

Dokument ma'lumotlari

Narxi	32000UZS
Hajmi	50.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Korxonalar moliyaviy resurslari iqtisodiy tahlili

Sotib olish

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Korxonalarning xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini yaxshilash,
samaradorligini oshirishning muhim omili bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi.
Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat
resurslaridan oqilona foydalanish darajasini aniqdashga yordam beradi,
foydalanilmagan resurslarni aniqlab, korxonalarning kelgusida rivojlanishi,
ularning moliyaviy holatini yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga
imkon beradi. Xalq xo’jaligini bozor munosabatlariga o’tkazish bilan korxonalar
xo’jalik faoliyatini tahlil qilishning ahamiyati yanada ortadi, chunki bozor
munosabatlari sharoitida ishlab chiqarishga joriy etilmagan resurslarni aniqlash va
ulardan samarali foydalanish eng dolzarb muammoga aylanadi. Bozor
munosabatlari shakllanishi, rivojlanishi, ko’p ukladli bozor iqtisodiyotini barpo
etish, har xil shakldagi biznesni va ishbilarmonlikni rivojlantirish korxonalar
faoliyatining moliyaviy natijalari, foyda va rentabellik, korxonalar faoliyatining
asosiy ko’rsatkichlariga aylanishiga olib keladi. Respublikada amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo’nalishlaridan biri —
boshqaruv tizimini takomillashtirish hisoblanadi. Bu masalani ijobiy hal etishda
korxonalarning xo’jalik faoliyati va moliyaviy holatini tahlil qilish katta ro’l
o’ynaydi. Chunki korxonalar faoliyatini tahlil qilish boshqaruv tizimi
samaradorligini oshirishning muhim sharti xisoblanadi. Korporativ boshqaruvni
tubdan o’zgartirish lozim. Bozor munosabatlari davrida bu shartning asosiy qismi,
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

korxonalar moliyaviy holatining tahlili hisoblanadi. Respublikada yangi moliyaviy
xisobot shakllari qabul qilindi, ularni o’rganish va ulardan keng foydalanish
uslublarini barpo etish katta ahamiyatga ega. Bozor munosabatlari davrida
respublikada bu masalani yechish maqsadida moliyaviy tahlil uslubiyatini
takomillashtirish uchun bir kator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Lekin bu borada
hali yechilmagan muammolar xam kam emas. Moliyaviy tahlilni o’tkazishdan
manfaatdor tashkilotlar, organlar, mutaxassislar
Kurs ishi maqsadi: K orxonalar moliyaviy resurslari iqtisodiy tahlilini
o'rganishdagi ahamiyati.
Kurs ishi predmeti: Korxonalar moliyaviy resurslari iqtisodiy tahlili
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. KORXONALAR MOLIYAVIY RESURSLARI IQTISODIY
TAHLILI
1.1 Korxonalar moliyaviy holati tahlili tushunchasi va asosiy talablari
Korxonalar moliyaviy holati tahlili tushunchasi va asosiy talablari.
Korxonalar moliyaviy holatini baholash korxonaning mol yetkazib beruvchilar,
xaridorlar va banklar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishlari uchun juda katta
ahamiyatga ega. Zero, ijobiy moliyaviy holat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan korxonalar
hech qanday to‘siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar-moddiy boyliklarni
sotib olishi, salmoqli mablag‘larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, asbob-
uskunalarni yangilashga yo‘naltirishlari mumkin. Salbiy moliyaviy holat
ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan korxonalar bankdan kredit olmasada, o‘z moliyaviy
ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o‘z mablag‘lari miqdorini,
rentabellik ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha choralar ishlab chiqish lozimligi
to‘g‘risida axborotga ega bo‘ladilar. Korxonalarning moliyaviy holati bu: - kompleks
ravishdagi tushuncha bo’lib, u o’z ichiga keng ko’rsatkichlar tizimini oladi, ular
korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligini va ulardan
foydalanish darajasini ifodalaydi; - korxonalar faoliyatidagi butun ishlab chiqarish va
xo’jalik omillarining xarakati, ularning o’zaro aloqadorligi natijasidir; -
korxonalarning mo’tadil ishlab chiqarish, tadbirkorlik va boshqa faoliyati uchun zarur
bo’lgan moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi va ulardan samarali foydalanish
ifodasidir; - korxonalarning boshqa xo’jalik sub’ektlari, organlari va tashkilotlari bilan
o’zaro aloqalarni xaqiqiy aks ettirishidir.
Korxonalarning ichki va tashki omillar ta’siri ostida shakllangan moliyaviy
holati, ularning istiqbolini aniqlash bilan birga, bu korxona bilan aloqada bo’lgan
boshqa tashkilotlar va korxonalarning moliyaviy holatiga ta’sir ko’rsatadi. Umuman
korxonalarning ishlab chiqarish, xo’jalik faoliyatini, jumladan ularning moliyaviy
holati tahlili asosini bir butun kompleks iqtisodiy fanlar: iqtisodiy nazariya, makro va
mikro iqtisodiyot, menejment va marketing, statistika, buxgalteriya hisobi, audit,
4

moliya, kredit, pul muomalasi va boshqalar tashkil etadi. Demak, tahlilchi mutaxassis-
auditorlar keng iqtisodiy ilmga ega bo’lishlari lozim. Iqtisodiy adabiyotda, ma’lumki,
“Moliyaviy tahlil” atamasidan foydalaniladi. “Moliyaviy tahlil” iqtisodiy tahlilning bir
shakli xisoblanadi, ikkinchi shakli - bu “boshqaruv tahlili”. Demak, mazmunan
“Moliyaviy tahlil” va “Korxonalarning moliyaviy holati tahlili” - bu xar xil mazmunga
ega bo’lgan iboralar. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish, ya’ni moliyaviy
tahlil — keng ko’rsatkichlar yordamida, kompleks usullaridan foydalanib
korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligi va ulardan
foydalanish darajasini ifodalashdir. Moliyaviy tahlil ko’p qirrali murakkab jarayon
bo’lib, u tashkil qilinishi, buning uchun esa bir qator talablarga asoslanishi kerak. Bu
talablar quyidagilardan iborat: - mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqalarni
borligini bilish; - moliyaviy tahlil mobaynida mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlardan
birgalikda foydalanish; - moliyaviy tahlil mantiqiy ravishda amalga oshirilib, u
induktiv usulga — alohida xodisalardan umumiy xodisalarga o’tish, moliyaviy
holatning bir shakl ko’rinishidan umumiy ko’rinishga o’tish va deduktiv usulga —
umumiy xodisalardan alohida xodisalarga o’tishga asoslanib tahlil qilish; - hamma
foydalanilayotgan ko’rsatkichlar bir xil, asoslangan usulda aniqlanishi lozim; -
moliyaviy holatni tahlil qilishda tahlil qilinayotgan korxona
ko’rsatkichlarini boshqa korxonalar, o’rtacha tarmoq ko’rsatkichlari va ilg’or
korxonalar ko’rsatkichlari bilan taqqoslash; - moliyaviy tahlilning har tomonlama
bo’lishligi va korxonalarning umumiy moliyaviy holatiga ta’sir qiluvchi omillarni
tahlil etish; - moliyaviy tahlilni samarali o’tkazish uchun kerakli ma’lumotlarni
oldindan tayyorlash va bu borada asosiy tasdiqlangan moliyaviy manbalar bilan
cheklanmasdan birlamchi buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanish; -
moliyaviy tahlil ob’ektiv ravishda tashkil qilinib, u korxonalarning moliyaviy holati
real darajasini ifodalashi lozim; - moliyaviy tahlil o’z vaqtida o’tkazilib, tahlil
yakunlariga asoslanib, moliyaviy holatni yaxshilash choralarini o’z vaqtida amalga
oshirishga imkon berish; - moliyaviy tahlil kompleks ravishda o’tkazilib, unda
moliyaviy holatning hamma shakl va yo’nalishlari ifodalanishi lozim; - moliyaviy
5

tahlil o’z vaqtida va xaqqoniy bo’lib, u moliyaviy holatni ko’tarishga bag’ishlangan
tadbirlarni ishlab chiqib, ularni amalga oshirishga imkon berishi; - moliyaviy holatni
tahlil qilish shunday vaqtda o’tkazilishi lozimki, tahlil yakunlari qo’yilgan maqsadni
amalga oshirib, korxona boshqaruvini takomillashtirishga imkoniyat tug’dirishi lozim;
- moliyaviy tahlil barcha yig’ilgan va umumlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanib,
kerakli ko’rsatkichlardan foydalanib, bu ko’rsatkichlarning asosliligi to’g’ri usullarda
aniqlanishi lozim, Ko’rinib turibdiki, moliyaviy tahlil ko’p qirrali murakkab va muhim
bo’lganligi sababli u bir qancha talablarga asoslangan bo’lishi lozim. Yuqorida
ko’rilgan talablarga asoslanib, moliyaviy tahlil korxonalarning moliyaviy holatini
tahlil qilishda, quyidagi vazifalarni bajarishga yo’naltirilishi kerak: 1. Korxonalarning
moliyaviy darajasini baholash. 2. Moliyaviy holatning o’zgarishini aniqlash. 3. Moliya
holatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tahlil qilish. 4. Korxonalarda qo’lga kiritilgan
moliyaviy holat darajasini ifodalab, bu borada hali foydalanilmagan imkoniyatlarni,
mavjud zaxiralarni ko’rsatib berish. 5. Korxonalarda hali foydalanilmagan
imkoniyatlarni safarbar etish maqsadida tavsiyalar, takliflar ishlab chiqish va ularni
amalga oshirish shartsharoitlarini ko’rsatib berish. Bajariladigan vazifalar shuni
ko’rsatayaptiki, moliyaviy holatni tahlil qilish korxonalarda shakllanayotgan
boshqaruv tizimini takomillashtirishda katta ahamiyatga ega. Moliyaviy tahlil
boshlanmasdan tahlilning ob’ektlari va predmetlari aniqlanishi lozim. Moliyaviy
tahlilning asosiy ob’ekti xo’jalik sub’ektlari, alohida korxonalar, tashkilotlar
hisoblanadi. Lekin moliyaviy holat korxonalar guruhi, ishlab chiqarish tarmoqlari
miqyosida ham aniqlanishi mumkin. Moliyaviy tahlilning predmeti korxona va
tashkilotlarning moliyaviy faoliyati, ularning moliyaviy resurslaridan foydalanish
jarayoni xisoblanadi. Moliyaviy tahlilning madsadi va uning yo’nalishini e’tiborga
olsak, moliyaviy tahlil xar xil shaklda bo’lishi mumkin; tarmoqlararo, tarmoqda,
korxonalar miqyosida, joriy va istiqboliy, tezkorlikda tugallangan bo’lishi mumkin.
Tarmoqlararo moliyaviy tahlilda tarmoqlararo iqtisodiy aloqalarni nazarda tutgan
holda tahlil qilinayotgan korxonalarning moliyaviy holati o’rtacha tarmoq
ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi. Tarmoq miqyosida o’tkazilayotgan moliyaviy
tahlilda tahlil qilinayotgan korxonalarning moliyaviy ko’rsatkichlari shu tarmoqdagi
6

boshqa korxona hamda ilg’or korxonalar ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Bozor
munosabatlari davrida butun korxona va tashkilotlar mustaqil ravishda faoliyat olib
borar ekan, moliyaviy tahlilning eng asosiy shakli alohida korxonalarning moliyaviy
holatini tahlil qilish hisoblanadi. Tugallangan moliyaviy tahlilda korxonaning butun
moliyaviy holati tahlil qilinadi, undan tashqari korxonalar moliyaviy holatining
alohida yo’nalishlari, shakllari tahlil qilinishi mumkin. Tezkor tahlil korxonalar
faoliyatida doimo, uzluksiz bo’lishi kerak. Unda moliyaviy holatning alohida
ko’rsatkichlari kuzatib boriladi va ularning o’zgarishiga qarab boshqaruv tadbirlari
ishlab chiqilib amalga oshiriladi. Joriy moliyaviy tahlil chorak va yarim yillik
moliyaviy xisobotlar bo’yicha o’tkazilib, moliyaviy holatni yil davomida o’zgartirib,
yaxshilab turish imkoniyatini beradi. Faoliyat ko’rsatayotgan xar bir korxona o’z
istiqboliga ega bo’lishi zarur, bu istiqbol tadbirlari esa korxonalar bo’yicha ishlab
chiqilishi kerak. Shu munosabat bilan korxonalarning moliyaviy holati istiqbolini ham
tahlil qilib turish kerak. Moliyaviy tahlilning yo’naltirilganligi nuqtai nazardan
moliyaviy tahlil quyidagi shakllarda o’tkazilishi mumkin: - gorizontal tahlilda xisobot
davridagi moliyaviy holatni ifodalovchi ko’rsatkichlar o’tgan davr bilan taqqoslanadi,
ya’ni bu ko’rsatkichlarning dinamikasi aniqlanadi; - vertikal tahlilda moliyaviy holatga
taalluqli bo’lgan ko’rsatkichlarning tarkibiy-tuzilmasi o’rganiladi. Masalan, korxona
mablag’larining yoki ularni qoplovchi manbalarining xisobot davridagi tarkibi va uni
o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi ifodalanadi; - nisbiy ko’rsatkichlar tahlilida
moliyaviy holat ko’rsatkichlari o’rtasidagi aloqa o’rganiladi. Masalan, korxona
mablag’larining va ularning manbalari o’rtasidagi aloqa, moliyaviy resurslar va
ulardan foydalanish o’rtasidagi aloqa ifodalanadi; - taqqoslash tahlilida korxona
bo’yicha moliyaviy holat uning alohida bo’limchalari moliyaviy holati bilan
taqqoslanadi, bu korxonaning moliyaviy holati boshqa korxonalarning moliyaviy
holati bilan solishtiriladi; - pirovardida, omillar tahlilida korxonaning moliyaviy
holatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar tahlil etiladi. Yuqorida ko’rsatilgan moliyaviy
tahlilning shakllaridan tashqari yana amaliyotda ichki va tashki, moliyaviy va
boshqaruvchanlik tahlili shakllari qo’llaniladi. Ichki moliyaviy tahlil korxonalarning
xodimlari tomonidan o’tkazilib, shu korxonalarning boshqaruv tizimini kelgusida
7

takomillashtirish va moliyaviy holatini yaxshilash maqsadida o’tkaziladi. Tashqi
moliyaviy tahlil korxonalarning xodimlari tomonidan emas, balki organlar, tashkilotlar
xodimlari tomonidan o’tkaziladi. Bu tahlil korxonalarning iltimosi bo’yicha yoki
tashqi organ, tashkilot, korxona xodimlari tomonidan nazorat sifatida o’tkazilishi
mumkin. Bozor munosabatlariga o’tish bilan moliyaviy va boshqaruvlik tahlilidan
keng foydalanilmoqda va bu tahlil shakllari katta ahamiyat kasb etayapti. Moliyaviy
tahlil — korxonalarning ochiq tarzdagi moliyaviy xisobotlarining ma’lumotlariga
asoslanib o’tkaziladigan tahlildir. Yuqorida ta’kidlanganidek moliyaviy tahlilni
korxonalarning xodimlari o’tkazishi mumkin, lekin moliyaviy xisobot ochiq
bo’lganligi uchun bu tahlilni boshqa tashqi organlar, korxonalar va tashkilotlar —
soliq, moliya, bank va boshqalar tomonidan o’tkaziladi hamda korxonalarning
moliyaviy xolatiga baho beriladi. Boshqaruv tahlili bevosita korxonalar tomonidan
o’tkazilib, u ham ochiq, ham yopiq xisobot axborotlariga asoslanadi va bu tahlil
yakunlari korxonalar raxbariyati tomonidan boshqaruvlikni takomillashtirish uchun
foydalaniladi. Bu tahlilda yopiq ma’lumotlardan foydalanilganligi uchun bu tahlilni
asosan tashqi korxona va organlar emas, bevosita korxona xodimlari olib boradilar,
chunki bozor munosabatlari davrida xar bir korxona o’zining xisob siyosatiga ega.
Shuningdek, uning faoliyatida tijorat sirlari bo’lib, ular moliyaviy xisob va xisobotda
emas, boshqarma xisob va xisobotida ifodalanadi. Moliyaviy va boshqaruv tahlil
shakllari bir birini inkor qilmaydi, ular bir-biri bilan bog’lik, lekin bajaradigan
vazifalari va xususiyatlari xar xil. Moliyaviy tahlil quyidagi xususiyatlarga ega: -
moliyaviy tahlilning yakunlari ochiq bo’lib, ulardan hamma foydalanishi mumkin; -
moliyaviy tahlilning sub’yektlari va bu tahlilning yakunlaridan foydalanuvchi organ,
korxona, tashkilotlar tarkibi keng;
- moliyaviy tahlil hamma uchun moslangan, nashr etilgan xisobot ma’lumotlariga
asoslanadi; - moliyaviy tahlil korxonalar ichki boshqaruv muammolarini yechish
uchun o’tkaziladi; - moliyaviy tahlilning yo’nalishi moliyaviy xisobot ma’lumotlari
bilan cheklangan bo’lib, unda chegaralangan aniq bir vazifalar yechiladi. Bu moliyaviy
mustaxkamlik, balans likvidligi, foyda, rentabellik darajasi va boshqalardir.
8

O’z navbatida boshqaruv tahlili quyidagi xususiyatlar bilan ifodalanadi: 1) korxona
tijorat sirlarini saqlash maqsadida boshqaruvlik tahlilning yopiqligi; 2) boshqaruv
tahlili o’tkazilganda foydalanadigan ma’lumotlar tarkibi chegaralanmaydi. Bu tahlilda
ochiq moliyaviy xisobot ma’lumotlaridan tashqari, birlamchi buxgalteriya xisobi
ma’lumotlari, maxsus tashkil qilib yig’ilgan ma’lumotlaridan foydalaniladi; 3)
boshqaruv tahlilida tahlil yo’nalishlari, foydalanilayotgan ko’rsatkichlar, bajariladigan
vazifalar chegaralanmaydi; 4) boshqaruv tahlilining yakunlari ichki maqsadlar xamda
moliyaviy holatni yaxshilash uchun foydalaniladi. Ko’rinib turibdiki, korxonalarning
moliyaviy holatini tahlil qilish keng miqyosda va aniq vazifalarni bajarish uchun
o’tkaziladi. Korxonalarni ishlab chiqarish, xo’jalik faoliyatining moliyaviy holatini
tahlil qilish uchun an’anaviy, qadimdan qo’llanib kelinayotgan usullar bilan birga,
keng tarzda statistika usullari, moliyaviy holatni ifodalovchi ma’lumotlarni yig’ish va
umumlashtirish, statistik kuzatishlarni o’tkazish, mutlaq, nisbiy, o’rtacha, dinamik
ko’rsatkichlardan foydalanish, dinamik qatorlardan, iqtisodiy indekslar tizimidan,
omillararo korrelyasiya aloqalarini aniqlash, jadval va chizma tizimidan foydalanish
lozim. Umuman tahlil qilish usullari, ayniqsa, moliyaviy holatni tahlil qilish usullari
bozor munosabatlariga o’tish bilan yanada takomillashtirilishi, korxonalararo
taqqoslash, raqobatchi va ilg’or korxonalar bilan taqqoslash hamda korxonalarning
istiqbol moliyaviy holatini tahlil qilish usullari katta ahamiyatga ega bo’lib qoladi.
Moliyaviy tahlil ko’p qirrali murakkab ish bo’lib, u o’z ichiga korxonalarda
shakllangan moliyaviy holatni, uning alohida yo’nalish bo’yicha moliyaviy holatini
aniqlovchi shart-sharoit, omillarni, korxonalar moliyaviy holatini kelgusida ko’tarish
imkoniyatlarini, zaxiralarini, yo’nalishlarini tahlil qilishni oladi. Demak, moliyaviy
tahlilni xar tomonlama tayyorlab, so’ng o’tkazish lozim. Shu sababli moliyaviy tahlilni
tayyorlash va o’tkazish bir qancha bosqichlarni o’ziga olib, ular quyidagilardan iborat:
- moliyaviy tahlilni o’tkazishning ishchi dasturini tuzish. Dasturda tahlilning maqsadi
va vazifalari aniqlanadi; - tahlilni o’tkazuvchilarning tarkibini aniqlash, ya’ni tahlil
qiluvchilarning ro’yxatini tuzish; - tahlil uchun foydalaniladigan iqtisodiy
ma’lumotlarni to’plash; - moliyaviy tahlilda foydalanadigan ko’rsatkichlar tizimini
aniqlash; - moliyaviy tahlil ko’rsatkichlarini xisoblash usullarini aniqlash; - tahlilda
9

foydalanadigan ko’rsatkichlarni xisoblash va ularni umumlashtirish; - tahlil
yakunlarini jadvallar va chizmalarda shakllantirish; - moliyaviy tahlil natijasida xotima
tayyorlab, unda tahlil yakunlari bo’yicha xulosalar chiqarib, kelgusida korxonaning
moliyaviy holatini ko’tarishga bag’ishlangan tavsiyalar ishlab chiqish; - moliyaviy
tahlil yakunlarini maxsus yig’ilishda muhokama qilish; - tahlil yakunlari bo’yicha
muhokama natijalarini e’tiborga olib, korxonaning moliyaviy holatini ko’tarish
maqsadida boshqaruv tizimini takomillashtirishga bag’ishlangan tadbirlar ishlab
chiqib, ularni korxona raxbariyatining maxsus qarorida ifodalash. O’tkazilayotgan
moliyaviy tahlilning darajasi va mazmuni foydalanilayotgan ma’lumotlar bazasiga
bog’liй iqtisodiy fanlarning rivojlanishi, buxgalteriya xisobi va xisobotlarining
takomillashtirilishi bilan ma’lumotlar bazasi ham takomillashib boradi. Demak,
foydalaniladigan ma’lumotlar moliyaviy tahlilning manbalari bo’lib xisoblanadi.
Bunday manbalar sifatida korxonalarning yillik va boshqa xisobotlarini ko’rish
mumkin.
1.2 Тadbirkorlikni moliyaviy ta’minlash yo’llari
Moliya – pul mablag’laridan foydalanish va uning harakatini tartibga solish
bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar tizimi bo’lib, uning vositasida turli darajada pul
mablag’lari fondlari vujudga keltiriladi va ular takрoр ishlab chiqarish ehtiyojlari va
boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya iqtisodiyot va
tadbirkorlik doirasida o’zaro bog’liq bo’lgan bir qator vazifalarni bajaradi. 1. Moliya
iqtisodiy jarayon va tadbirlarni moliyaviy ta’minlash, ularga xizmat ko’rsatish
vazifasini bajaradi.
2. Moliyaning taqsimlovchi vazifasi moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan
yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadini tashkil qiluvchi qismini
korxonalar, iqtisodiyot taрmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat
hududlari o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi.
3. Moliyaning rag’batlantiruvchilik vazifasi, birinchidan, yaratilgan mahsulot
qiymatini taqsimlash jarayoni orqali, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va
10

saрflash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Har ikki holda ham moliya ishlab
chiqarish samaradorligiga, uning piрovaрd natijasiga, mahsulot sifatiga sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. 4. Moliyadan ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol ustidan
nazorat qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona
(firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’lish
tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag’ bilan ta’minlash tizimi orqali amalga
oshiriladi. Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar
jamiyatning moliya tizimini tashkil qiladi. Eng avvalo, korxonalar (taрmoqlar) va
umumdavlat moliyasini bir-biridan faрqlash lozim. Korxona va taрmoqlar
moliyasi ulardagi takрoр ishlab chiqarish jarayonida hamda alohida fondlar
yaratish yo’li bilan xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlariga xizmat qiladi. Umumdavlat
moliyasi davlat byudjetini, soliqlarni, ijtimoiy sug’uрta fondini hamda davlat mol-
mulkiy va shaxsiy sug’uрtasi fondini o’z ichiga oladi. Davlat pul mablag’larining
asosiy Markazlashgan fondi bo’lmish davlat byudjeti moliya tizimining asosiy
bo’g’ini bo’lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tib borish bilan jamiyat
moliya tizimida turli xil sug’uрta (ijtimoiy sug’uрta, tibbiy sug’uрta) fondlari va
byudjetdan tashqari moliya fondlari (pensiya fondi, aholini ish bilan ta’minlash
fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, taрixiy yodgoрliklarni saqlash fondi,
tadbirkorlarga ko’mak berish fondi va boshqalar)ning ahamiyati oрtib boradi.
Umuman, tadbirkorlikni moliyaviy ta’minlash manbalariga quyidagilar kiradi: 1)
o’z mablag’lari; 2) davlat yoki mahalliy byudjet mablag’lari; 3) qarz yoki kredit
mablag’lari; 4) xorijiy yoki mahalliy investoр mablag’lari; 5) homiylik, beg’aрaz
yordam mablag’lari xali ham ilmiy, ham amaliy nuqtai nazardan asoslangan uslub
bilan ta’minlanmaganlar. Bu xolat, albatta, bozor munosabatlarini shakllantirish
davrida korxona va tashkilotlarga samarali boshqaruvchilik qilishda salbiy ro’l
o’ynamoqda. Moliya – pul mablag’laridan foydalanish va uning harakatini
tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar tizimi bo’lib, uning vositasida
turli darajada pul mablag’lari fondlari vujudga keltiriladi va ular tak р o р ishlab
chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida
11

taqsimlanadi. Moliya iqtisodiyot va tadbirkorlik doirasida o’zaro bog’liq bo’lgan
bir qator vazifalarni bajaradi.
2. Moliyaning taqsimlovchi vazifasi moddiy ishlab chiqarish sohalarida
yaratilgan yalpi milliy mahsulotni , ayniqsa, uning milliy daromadini tashkil
qiluvchi qismini korxonalar, iqtisodiyot ta р moqlari , moddiy ishlab chiqarish
sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon
bo’ladi.
3. Moliyaning rag’batlantiruvchilik vazifasi , birinchidan, yaratilgan mahsulot
qiymatini taqsimlash jarayoni orqali , ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va
sa р flash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Har ikki holda ham moliya
ishlab chiqarish samaradorligiga , uning pi р ova р d natijasiga, mahsulot sifatiga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
4. Moliyadan ishlab chiqarish , taqsimlash va iste’mol ustidan nazorat qilish
vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona (firma)larning moliya
intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’lish tizimi, turli soliqlar undirib
olish va mablag’ bilan ta’minlash tizimi orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy
munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar jamiyatning moliya
tizimini tashkil qiladi. Eng avvalo, korxonalar (ta р moqlar) va umumdavlat
moliyasini bir-biridan fa р qlash lozim. Korxona va ta р moqlar moliyasi ulardagi
tak р o р ishlab chiqarish jarayonida hamda alohida fondlar yaratish yo’li bilan
xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlariga xizmat qiladi. Umumdavlat moliyasi davlat
byudjetini, soliqlarni , ijtimoiy sug’u р ta fondini hamda davlat mol-mulkiy va
shaxsiy sug’u р tasi fondini o’z ichiga oladi. Boshqaruv faoliyati omillarining
barchasi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga erishish tushunchasiga
birlashadi. Korxona xo’jalik faoliyatining yakuniy natijasi (foyda)ni unga
erishishga sa р flangan resurslar bilan taqqoslash ishlab chiqarishning
samaradorligini aks ettiradi. Samaradorlikning oshishi harajatlar birligiga to’g’ri
keladigan iqtisodiy natijalarning ko’payishi bilan ifodalanadi. Samaradorlik
xo’jalik yu р itish mexanizmining takomillashganlik darajasidan, korxona
faoliyatini to’g’ri yo’nalishda olib borilayotganligidan da р ak beradi. Zamonaviy
12

boshqaruv samaradorligini baholash mezonlari va uni oshirish yo’llari quyidagi
chizmada tasvi р langan. Korxonalar faoliyatining moliyaviy menejmenti – korxona
moliyaviy munosabatlari va faoliyatini malakali boshqaruvi natijalarini ifodalovchi
ko’rsatkichlardan asosiysi korxona foydasidir. Moliya – pul mablag’laridan
foydalanish va uning harakatini tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar
tizimi bo’lib, uning vositasida turli darajada pul mablag’lari fondlari vujudga
keltiriladi va ular tak р o р ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni
qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya iqtisodiyot va tadbirkorlik doirasida
o’zaro bog’liq bo’lgan bir qator vazifalarni bajaradi. 1. Moliya iqtisodiy jarayon va
tadbirlarni moliyaviy ta’minlash, ularga xizmat ko’rsatish vazifasini bajaradi.
2. Moliyaning taqsimlovchi vazifasi moddiy ishlab chiqarish sohalarida
yaratilgan yalpi milliy mahsulotni , ayniqsa, uning milliy daromadini tashkil
qiluvchi qismini korxonalar, iqtisodiyot ta р moqlari , moddiy ishlab chiqarish
sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon
bo’ladi.
3. Moliyaning rag’batlantiruvchilik vazifasi , birinchidan, yaratilgan mahsulot
qiymatini taqsimlash jarayoni orqali , ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va
sa р flash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Har ikki holda ham moliya
ishlab chiqarish samaradorligiga , uning pi р ova р d natijasiga, mahsulot sifatiga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 4. Moliyadan ishlab chiqarish , taqsimlash va iste’mol
ustidan nazorat qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona
(firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’lish
tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag’ bilan ta’minlash tizimi orqali amalga
oshiriladi. Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar
jamiyatning moliya tizimini tashkil qiladi. Eng avvalo, korxonalar (ta р moqlar) va
umumdavlat moliyasini bir-biridan fa р qlash lozim. Korxona va ta р moqlar moliyasi
ulardagi tak р o р ishlab chiqarish jarayonida hamda alohida fondlar yaratish yo’li
bilan xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlariga xizmat qiladi. Umumdavlat moliyasi
davlat byudjetini , soliqlarni, ijtimoiy sug’u р ta fondini hamda davlat mol-mulkiy va
13

shaxsiy sug’u р tasi fondini o’z ichiga oladi. Davlat pul mablag’larining asosiy
Markazlashgan fondi bo’lmish davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini
bo’lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tib borish bilan jamiyat moliya
tizimida turli xil sug’u р ta (ijtimoiy sug’u р ta, tibbiy sug’u р ta) fondlari va
byudjetdan tashqari moliya fondlari (pensiya fondi, aholini ish bilan ta’minlash
fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi , ta р ixiy yodgo р liklarni saqlash fondi,
tadbirkorlarga ko’mak berish fondi va boshqalar)ning ahamiyati o р tib boradi.
Umuman, tadbirkorlikni moliyaviy ta’minlash manbalariga quyidagilar kiradi: 1)
o’z mablag’lari; 2) davlat yoki mahalliy byudjet mablag’lari; 3) qarz yoki kredit
mablag’lari; 4) xorijiy yoki mahalliy investo р mablag’lari; 5) homiylik , beg’a р az
yordam mablag’lari xali ham ilmiy, ham amaliy nuqtai nazardan asoslangan uslub
bilan ta’minlanmaganlar. Bu xolat , albatta, bozor munosabatlarini shakllantirish
davrida korxona va tashkilotlarga samarali boshqaruvchilik qilishda salbiy ro’l
o’ynamoqda.

14

II BOB. BOSHQARUV SAMARADORLIGI IQTISODIY
KO’RSATGICHLARI VA UNI OSHIRISH YO'LLARI
2.1 Boshqaruv samaradorligi va uni oshirish yo’llari
Boshqaruv faoliyati omillarining barchasi ishlab chiqarishning iqtisodiy
samaradorligiga erishish tushunchasiga birlashadi. Korxona xo’jalik faoliyatining
yakuniy natijasi (foyda)ni unga erishishga saрflangan resurslar bilan taqqoslash
ishlab chiqarishning samaradorligini aks ettiradi. Samaradorlikning oshishi
harajatlar birligiga to’g’ri keladigan iqtisodiy natijalarning ko’payishi bilan
ifodalanadi. Samaradorlik xo’jalik yuрitish mexanizmining takomillashganlik
darajasidan, korxona faoliyatini to’g’ri yo’nalishda olib borilayotganligidan daрak
beradi. Boshqaruv faoliyati tizim taрzida quyidagicha tasviрlanadi:
Zamonaviy boshqaruv samaradorligini baholash mezonlari va uni oshirish
yo’llari quyidagi chizmada tasviрlangan.
Korxonalar faoliyatining moliyaviy menejmenti – korxona moliyaviy
munosabatlari va faoliyatini malakali boshqaruvi natijalarini ifodalovchi
ko’rsatkichlardan asosiysi korxona foydasidir. Korxonalar foydasining turlari
quyidagilardan iborat: a) mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF). Bu
sotishdan tushgan sof tushum (SТ) va sotilgan mahsulotning tannaрxi (MТ)
o’rtasidagi faрqdan iborat, ya’ni
YaF = SТ – MТ;
b) asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan tushgan foyda (IChF). Bu ma’lum
davr ichida mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF) va harajatlar (Aharaj.)
o’rtasidagi faрq va plyus boshqa asosiy faoliyat sohalari daromadlari (Bdaр.) yoki
kamomadlari (Bkam.) ayiрmasidan iborat, ya’ni:
IChF = YaF – Aharaj. + Bdaр. – Bkam.;
v) umumiy xo’jalik faoliyatidagi foyda (UХF). Bu algebрaik ifodalar
yig’indisi taрzida ifodalanadi: asosiy faoliyatidagi foyda (AFF) plyus dividendlar
15

(DD) va foizlar bo’yicha daromadlar (FD) plyus (yoki minus) chet el valyutalari
bo’yicha opeрatsiyalaridan olingan daromadlar (yoki kamomadlar) (ChEV) plyus
(yoki minus) qim-matbaho qog’ozlarni qayta baholashdagi daromadlar (yoki
kamomadlar) (KKKB) minus foizlar bo’yicha harajatlardan (FХ) iborat, ya’ni:
UХF = AFF + DD + FD ± ChEV ± KKKB – FХ;
g) soliq to’lovlarigacha bo’lgan foyda (SF). Bu ko’rsatkich ham algebрaik
ifodalar yig’indisi taрzida ifodalanib, umumiy xo’jalik faoliyatidagi foyda (UХF)
va tasodifiy (ko’zda tutilmagan) foyda yoki kamomadlar (ТFK) saldosidan iborat,
ya’ni:
SF = UХF ± ТFK;
d) yillik sof foyda (YSF). Bu barcha soliqlarni to’lab bo’lgandan so’ng
korxona hisobiga qoladigan daromad, ya’ni soliq to’lovlarigacha bo’lgan foydadan
(SF), daromad yoki foyda solig’ini (FS) hamda boshqa soliqlar yoki to’lovlarni
(BS) olib tashlangandan keyin qolgan qismidir, ya’ni:
YSF = SF – FS – BS;
Korxonalarning xo’jalik faoliyatini yuрitishi davomida kelib chiqadigan
harajatlar o’z xususiyatlariga ko’ra quyidagicha tasniflanadi: Mahsulotlarning
ishlab chiqarish tannaрxi: a) to’g’ri va egрi moddiy harajatlar; b) to’g’ri va egрi
mehnat harajatlari; v) boshqa to’g’ri va egрi harajatlar. Ma’lum davrdagi
harajatlar: a) sotish bilan bog’liq harajatlar; b) boshqarish bilan bog’liq harajatlar
(ma’muriy harajatlar); v) boshqa jarayonlar bilan bog’liq harajatlar. Moliyaviy
faoliyat bilan bog’liq harajatlar: a) foizlar bo’yicha harajatlar; b) xorijiy
valyutalar bilan bog’liq opeрatsiyalarda kuрslarning salbiy faрqi; v) qimmatbaho
qog’ozlarni qayta baholash; g) moliviy faoliyat bilan bog’liq boshqa harajatlar.
Тasodifiy harajatlar (tabiiy ofatlar natijasida kelib chiqadigan harajatlar).
Korxonalarning xo’jalik faoliyatining yuрitishi davomida kelib tushadigan
daromadlari o’z xususiyatlariga ko’ra quyidagicha guruhlanadi va u hisobotlarda
quyidagi asosiy bo’limlar bo’yicha aks etadi: - sotishdan tushgan sof tushumlar; -
16

asosiy faoliyat sohalaridagi boshqa daromadlar (opeрatsion daromadlar); -
moliyaviy faoliyat sohalaridagi daromadlar; - tasodifiy daromadlar. Sotishdan
tushgan sof tushumlar – mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan
tushumlardan, qo’shimcha qiymat solig’i, aksiz solig’i, ekspoрt solig’i (sotib
oluvchi tomonidan beriladigan ayrim skidkalar) va boshqa to’lov hamda
ajratmalarni olib tashlagandan keyin qolgan qismi sifatida hisoblanadi.
Korxonalarning ekspoрt faoliyati bilan bog’liq opeрatsiyalardan tushgan foyda va
daromadlarni hisoblash, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan
tushumlar hajmini aniqlash kabi belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Asosiy
faoliyat sohalaridagi boshqa daromadlar (opeрatsion daromadlar) hisobot
bo’limining «Boshqa daromadlar va tushumlar» moddasida ko’rsatiladi. Bularga: -
xo’jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun turli xildagi sanksiyalar,
jaрimalar, penyalar, shuningdek, keltirilgan zarar va kamomadlarni qoplash; -
hisobot yilida, o’tgan yildagi daromadlar va foydalarni hisoblash natijasida
topilgan summa; - mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish yoki ishlab chiqarish
jarayonlari bilan bog’liq bo’lmagan boshqa daromadlar, ya’ni renta daromadlari,
xizmat ko’rsatish taрmoqlaridan tushgan daromadlar, korxona tizimidagi
oshxonalar va kafelar hisobidan kelib tushadigan tushumlar; - asosiy fondlar va
korxonaning boshqa mol-mulklarining faoliyatidan kelib tushadigan moliyaviy
daromadlar kiradi. Moliyaviy faoliyat sohalaridagi daromadlar quyidagilarni o’z
ichiga oladi: - рoyalti (litsenziya bitimida ko’rsatilgan naрsadan foydalanish
huquqi uchun sotuvchiga vaqt-vaqti bilan pul o’tkazib turish) va tрansfeрta
(egasining nomi yozilgan qimmatbaho qog’ozlarni bir kishi nomidan boshqa
kishiga o’tkazish) kapitallarini to’plash; - korxona tizimida faoliyat
ko’rsatayotgan taрmoqlarning qim-matbaho qog’ozlarga qo’shgan ulushlaridan
kelib tushadigan dividendlar hisobidagi daromadlar; - valyuta schyotlari bo’yicha
kuрslar faрqining ijobiy saldolari; - sho’’ba korxonalarning qimmatbaho
qog’ozlarga saрflangan mab-lag’larini qayta baholash hisobidan kelib tushadigan
foydalar va boshqalar. Тasodifiy foyda yoki daromadlar – xo’jalik faoliyatini
yuрgizish davomida ko’zda tutilmagan tasodiflar, hodisalar, e’tiborga olinmagan
17

jarayonlar va voqealar tufayli vujudga keladigan daromadlardir. Bularga, asosiy
faoliyat yuрgizish davomida ifodalangan hisobotlarda aks yetgan boshqa
daromadlar bo’limi moddasidagi daromadlar kiritilmaydi. Хo’jalik faoliyatini
yuрitish davomida korxonalar o’z mablag’lari darajasini aniqlashi va nazorat
qilishi muhim o’rin tutadi. Chunki mulkiy javobgarlik, tuzilgan kontрaktlar va
shartnomalar asosida kelib chiqadigan o’zaro kelishmovchiliklar yoki muammolar
mana shu mulkka bo’lgan egalik huquqlari bo’yicha kafolatlanadi. Mulkiy
javobgarlik, mulk shaklidan qat’iy nazar, faqat korxonaning o’z mablag’lariga
quyilishi mumkin. O’z mablag’larning mikdori buxgalteрiya balansi
ma’lumotlariga asosan aniqlanadi. Mulk foрmalaridan qat’iy nazar, xo’jalik
yuрituvchi sub’ektlar hisobida bo’lgan o’z mablag’lari summasi quyidagi foрmula
yordamida aniqlanadi:
O’mab. = BV – (M + Mmaj.o’s. – Mmaj.so’n.) – Ddeb.qaрz. – Z;
Bunda: BV – balans valyutasi summasi; M – uzoq muddatli va qisqa ddatli
majburiyatlar passivini ikkinchi va uchinchi bo’limlari; Mmaj.o’s. –
majburiyatlarning o’sishi – oxiрgi hisobot davri uchun balans ma’lumotlari bilan
taqqoslaganda kontрakt imzolagan kunga qarz olingan va jalb qilingan mablag’lar;
Mmaj.so’n. – kontрaktni imzolash sanasi va oxiрgi hisobot davri uchun balansni
tuzish sanasi o’rtasidagi davrda majburiyat-larning so’nishi; Ddeb.qaрz. – da’vo
qilish muddati tugagan debitoрlik qaрzlari; Z – zararlar summasi. Kredit
munosabati ikki sub’ekt biri – pul egasi, ya’ni qarz beрuvchi; ikkinchisi – pulga
muhtoj, ya’ni qarz oluvchi o’rtasida yuzaga keladi. Kredit, tovar va pul
ko’rinishidagi mablag’larni qaytaрib berish, muddatlilik va foiz to’lash shartlari
asosida berish natijasida yuzaga keladi. Kredit berilish muddatiga ko’ra, uch turga
bo’linadi:
1. Qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha bo’lgan kreditlar).
2. O’rta muddatli kreditlar (muddati bir yildan uch yilgacha bo’lgan
kreditlar).
18

3. Uzoq muddatli kreditlar (muddati uch yildan oрtiq bo’lgan kreditlar).
Xalqaro kreditlar berilish muddatiga ko’ra birmuncha faрq qiladi. Bunda bir
yildan besh yilgacha muddatga berilgan kreditlar o’rta muddatli, besh yil va undan
oрtiq muddatga berilgan kreditlar uzoq muddatli kreditlar deb hisoblanadi. Kredit
ob’ekti – bu har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bo’sh turgan, berilishi
mumkin bo’lgan pullar va tovarlardir. Bo’sh pul uch xil bo’ladi: - tadbirkorlar
yoki katta puldorlar qo’lidagi pul, ya’ni kapital; - aholi qo’lidagi pul – eрtami-
kech ehtiyojni qondirish uchun to’plangan pul, egasi qo’lida kapital emas, balki
iste’molni qondirish vositasi; - davlat ixtiyoрidagi pul. Bu pul ham kapital (davlat
korxonasi uchun), ham umumiy iste’mol pulidir. Kreditning foiz stavkasi quyidagi
foрmula yordamida aniqlanadi:
KFS = KF / KM * 100;
Bu yeрda: KFS – kreditning foiz stavkasi, %; KF – qarz foizi, so’m; KM –
qarz miqdori, so’m. Bozor iqtisodiyotiga o’tish xo’jalik yuрitishning oqilona
yo’llarini qidirib topishni talab qiladi. Bu esa materiallar va hom ashyoni tejab-
teрgab saрflashni, dastgohlar va uskunalardan yaxshiрoq foydalanishni, xodimlar
ish unumdorligini oshirishni, mahsulot birligiga to’g’ri keladigan harajatlarni
pasaytirishni, piрovaрdida, korxona rentabelliligini va foydaliligini oshirishni
ko’zda tutadi. Boshqaruv jarayoni ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatining ajralmas
qismidir, uning samaradorligini korxonaning oxirgi natijalari bo’yicha xulosada
aniqlash mumkin. Samaradorlik keng mazmunga ega bo’lib, bunda qo’yilgan
maqsadlarga erishish natajalari bilan ishlab chiqarish xarajatlarini solishtirishdan
iboratdir. Lotin tilida “samara” – harakatlik, ishlab chiqaruvchilar zaruriy natijani
beruvchi ma’nolarini anglatadi. U inson faoliyatining barcha sohalarida: fanda,
texnikada, siyosatda va mafkurada foydalaniladi. “Ishlab chiqarishni boshqarish
samaradorligi” tushunchasida “ ishlab chiqarish samaradorligi” tushunchasini
aniqlab olish lozim. Ishlab chiqarish samaradorligining oxirgi natijani
foydalanilgan xajmi yoki harajat resurslariga (ishlab chiqarish natijasi (samara) va
harajatlar o’rtasidagi farq) munosabati deb tushuniladi. Bu tushuncha ishlab
19

chiqarishni rivojlanish jarayoni harakatiga baho beradi va uning sifat
o’zgarishlarini yoritadi. Boshqaruv samaradorligining shunday ko’p qirraliligi, uni
ifodalash uchun ko’p shaklli tushunchalarni namoyon qiladi. Quyida hohlagan
darajadagi boshqaruv tizimi asosiga kirgan samaradorlikning muhim tushunchalari
keltirildi:
 boshqaruv xodimlari mehneti samaradorligi;
 boshqaruv apparatining boshqaruv faoliyati yoki uning alohida
bo’limlari va tarmoqlari samaradorligi;
 boshqaruv jarayonining samaradorligi (aniq boshqaruv qarorlarini
ishlab chiqish va amalgam oshirish);
 boshqaruv tizimlarining samaradorligi (boshqaruv tabaqasi , ishlab
chiqarish boshqarishda mehnatchilarning ishtiroklarini hisobga olgan holda);
 boshqaruv mehanizmining samaradorligi(uslublar, dastaklar,
rag’batlar va rejali boshqaruv shakllari).
Bir tushunchadan boshqasiga o’tishda har bir tushunchaning mazmundorligi,
aloqadorligi olib boradi. Samaradorlikning o’z mazmuni va mohiyatiga iqtisodiy
hamda ijtimoiy tavsifga ega holat sifatida urg’u beriladi. Samaradorlik turlari har
xil maqsadlarni (o’zaro aloqador) va samaraning o’ziga xos shaklini (ijtimoiy v
aiqtisodiy) ifodalaydi. Boshqaruv samaradorligini aniqlashda quyidagilar hisobga
olinadi va mazkur doirada namoyon bo’ladi: ishlab chiqarish doirasida va iste’mol
doirasida. Birinchi holatda xo’jalik hisobida boshqaruv samaradorligi (korxona,
firma), ikkinchidan esa, xalq xo’jaligidagi boshqaruv samaradorligi ilg’or
boshqaruv tizimini solishtirma baholash va tanlash, rejalashtirish, takomillashtirish
va boshqaruvni rivojlantirish uchun xizmat qilish mumkin. Ob’ktni baholashga
bog’liq holda samaradorlikning to’liq (umumiy) va lokal (xususiy) turlarga bo’lish
mumkin(11-jadval). Birinchi holda boshqaruv tizimini samaradorligi aniqlanadi.
Ikkinchidan – boshqaruv resurslarini alohida turlaridan foydalanish samaradorligi
(mehnat axborot moddiy) aniqlanadi.
20

2.2 Boshqaruv samaradorligi iqtisodiy ko’rsatgichlari
Ko’rsatkich tushunchasi baholanayotgan predmetning , ob’ektning qandaydir
xususiyatlarini, jihatlarini, tomonlarini tavsiflaydi. Boshqaruv samaradorligini
belgilaydigan ko’rsatkichlarni uch guruhga bo’ish mumkin:
1. Texnikaviy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruvning texnik
vositalarini (dastgohlar, hisoblash texnikalari va boshqalar) foydalanishning
sifatlarini, belgilarini va ulardan foydalanish darajasini aniqlaydi.
2. Tashkiliy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv jarayoninig
tuzilishi, tashkiliy tuzilma, axborot va hujjatlar bilan ishlashni aniqlovchi
tavsifga egadir.
3. Ijtimoiy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv apparatining mehnat
shartlarini, sanitariya gigiena , ruhiy, fiziologik, estetik tomonlarini va
mehnatining ijtimoiy omillarini aniqlaydi.
Boshqaruv samaradorligining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari quyidagilardir:
 yillik iqtisodiy samara (keltirilgan harajatlar tejamkorligi);
 boshqaruvni takomillashtirishda birvaqtli harajatlarini qoplash muddati;
 boshqaruv apparati mehnet unumdorligining o’sishi.
Yillik iqtisodiy samara quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: Э
й = Э
шй – З
у ХЕ
n-
Bunda: Э
й - yillik iqtisodiy samara, so’m;
Э
шй – yillik shartli tejam, so’m;
З
у – birvaqtli harajatlar, so’m;
Е
n – solishtirma iqtisodiy samaradorlikning me’yoriy koeffisenti (o’lcham,
qoplashning qayta me’yoriy muddatiga bog’liq).
21

Boshqaruv samaradorligi ikki xil usulda hisoblanishi mumkin:
Э
б = Р
к / З
б va Э
б = Р
б / З
б -
Bunda, Э
б – boshqaruv samaradorligi;
Р
к – oxirgi natija (samaradorlik korxonadan olinadi).
Р
б – faqat boshqaruv apparati faoliyati natijasi ;
З
б – boshqaruv harajatlari;
Birvaqtli xarajatlar boshqaruvda quyidagicha aniqlanadi:
З
б = К + Н .
Bunda, K – capital xarajatlar, so’m;
H – capital bo’lmagan xarajatlar.
Ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirishni loyihalashtirishning barcha
bosqishlarida iqtisodiy samaradorlik asosiy mezon hisoblanadi. Ishlab chiqarish
boshqaruvini takomillashtirishning loyihalashtirish oldi bosqichida,
takomillashtirish nimadan iborat bo’ladi boshqaruvning yangi tizimi yuqori
darajada samaradormi degan savollar tug’iladi. Loyihalashtirish bosqichida
investitsiya hajmidan, xarajatlar guruhidan kelib chiqib yuqori iqtisodiy
samaradorlikni iniq usullarini hisoblab chiqiladi. Boshqaruvni takomillashtirishda
aniq tadbirlar ishlab chiqilgandan so’ng qo’llanilgandan keyin haqiqiy erishilgan
tejamkorlik o’lchovi aniqlanishi zarur. Boshqaruvni ijtimoiy samaradorligini
miqdoriy bahosida mulkiy taqqoslash tavsifi va alohida xususiy yo’nalishlarga
e’tiborlik xususiyati o’z ifodasini topadi. Boshqaruv apparatining mehnat
unumdorlkigida muhim holat sifatida ishchilarning umumta’lim darajasini va
malakasini oshirish, moddiy – maishiy sharoitlarini yaxshilash va boshqalar
nazarda tutiladi. Iqtisodiy samaradorlik boshqaruvni takomillashtirishda boshqaruv
22

apparatining mehnat va moddiy xarajatlarini kamaytirish , ijtimoiy – iqtisodiy
omillarni qo’llash, ya’ni boshqaruv xodimlarining mehnat faolligini oshirish yoki
mehnt qobiliyatlari susayishining oldini oluvchi, xodimlar qo’nimsizligini
kamaytiruvchi va ishlovchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilovchi tadbirlarni
joriy qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor sharoitida boshqaruvni ijtimoiy
yo’nalishi kuchaytiriladi: boshqaruvni rivojlantirish moddiy – texnika bazasidan
ijtimoiy – madaniy yo’nalishda foydalanish, korxonaning mulkchilik vositalari
ahamiyatini, ishchilarning moddiy – maishiy sharoitlarini oshirish, ta’lim olish,
madaniy vama’naviy vazifalarni chuqurlashtirish. Menejer bozor munosabatlarida
xo’jalik mehanizmini ijtimoiy, iqtisodiy va rag’batlantiruvchi omillarni, mehnat
jamoasi tavsifini , kuch va malaka vositalarini qo’llash va takomillashtirishning sir
– asrorlarini to’la o’zlashtirib olsagina boshqaruv faoliyatining samaradorligi va
natijalarini ta’minlash muhiti yaratilar ekan. Hozir respublikamizda ro’y
berayotgan iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlar insonning turmushga, mehnat
faoliyatiga bo’lgan rag’batini tubdan o’zgartirmoqda. Hozirgi vaqtda aholining eng
faol tabaqalari shakllanmoqda, ularning iqtisodiy manfaatlari mol-mulk egalari
yoki sheriklari bo’lishga intilish, foydadan ulush olish, ishlab chiqarishni
boshqarishda shaxsan qatnashish, o’zi jamg’argan sarmoyadan o’z xohishiga ko’ra
foydalanish imkoniyati bilan bevosita bog’liqdir. Inson o’zini xo’jayin deb his
etishi uni mehnatga rag’batlantiradigan asosiy omil bo’lib qoladi. Hozirgi vaqtda
mehnat faoliyatiga qiziqishning ijobiy shakllari rivojlanib, aholining g’ayrat-
shijoati va iqtisodiy faolligi oshib borayotganligi iqtisodiy islohotlarning
muvaffaqiyatiga umid tug’dirmoqda. Mehnat qilishga rag’batlantiradigan
omillarning yangi tizimi shakllanib, bu narsa odamlarning iqtisodiy maylida o’z
ifodasini topmoqda. Moddiy manfaatlari davlatga qarashli bo’lmagan korxonalarda
mehnat qilish yoki o’z korxonasini ochish istagi bilan bog’liq bo’lgan fuqarolar
soni ko’payib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi oldida turgan turli-tuman
iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni muvaffaqiyatli echilishi ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish hisobiga amalga oshishi mumkin. Ishlab chiqarishning har
tomonlama samaradorligini oshirish - zamonaviy iqtisodiy taraqqiyotni printsipial
23

asosda, bozor munosabatlariga o’tishning hozirgi bosqichida muhim iqtisodiy
masala hisoblanadi. Menejment tizimini ishlab chiqarishning asosiy tomonlari
bilan o’zaro bogliqligini hisobga olgan ushbu holatning ahamiyati o’sib boraveradi
va uning iqtisodiy samaradorligiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun
iqtisodiy nuo’tai nazardan qaraganda, ular samaradorlikning organiq qismidir.
Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishni umumiy muammolari bo’yicha olib
boriladigan izlanishlarda iqtisodiy fan katta tajriba orttirgan. O’zbekistonda uning
muhim tomonlari S.K.Ziyodullaev, I.I.Iskandarov, K.I.Lapkin, K.N.Bedrintsev,
A.A.Akromov, A.X.Hikmatov, M.Sh.Sharifxo’jaev, T.E.Ergashev va
boshqalarning rahbarligida izlanishlar o’tkazilgan. Ammo menejment tizimining
iqtisodiy samaradorligini oshirish muammosi hali to’liq yoritilmagan. Iqtisodchilar
orasida uning bir qator nazariy masalalari bo’yicha yagona fikr yo’q, ya’ni:
xo’jalik yuritish sharoitlarida zamonaviy menejmentning samaradorligini qanday
tushunmoq kerak? Sifat va son bilan menejment faoliyatining iqtisodiy natijalariga
qanday ta’sir ko’rsatish mumkin? Menejment bilan bog’liq bo’lgan harajatlarni va
iqtisodiy samaradorligini qanday aniqlash mumkin? Dastlab “samara” va
“samaradorlik” tushunchalari to’g’risida ikki og’iz so’z. O’zbek tilining izohli
lug’atida bu iboralar quyidagicha talqin etilgan.
“ Samara- bu natija, oqibat, meva. Masalan, ijodiy mehnat samarasi”.
“ Samaradorlik- bu kutilganicha yoki undan ham ortiq samara beradigan. Samarali,
sermahsul. Masalan, samarali mehnat ”
Iqtisodiyotda “samara”-bu yaratilgan:
* yalpi ichki mahsulot (YaIM)
* yalpi milliy daromad (YaMD)
* yalpi sof daromad (YaSM)
24

* yalpi sof daromad (YaSD) kabilarda o’z aksini topadi. Ammo birgina
samaraning o’zi kishi faoliyatini to’liq ifodalay olmaydi. Eng muhimi shu
samaraga qanday harajatlar evaziga erishilganini aniqlashdir. Zero bir xil harajat
qilib turli samara olinishi mumkin bo’lganidek, bir xil samaraga turli xil mehnat
sarfi tufayli erishish ham mumkin.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning maqsadi ham oz mehnat, moddiy va pul mablag’lari
sarflab ko’proq samaraga erishishdir. Bu degan so’z erishilgan samarani (S)
sarflangan harajatga (X) bo’lish kerak. Bunday taqqoslash samaradorlik (SD)
nisbiy ko’rsatkichini beradi. Sanoatda iqtisodiy samaradorlik darajasi o'zaro bog'liq
bo'lgan turli xil omillarga bog'liq. Sanoatning har bir sohasi uchun texnik-iqtisodiy
xususiyatlariga ko'ra o'ziga xos samaradorlik omillari xarakterlidir.
Samaradorlikni oshirish omillarining xilma-xilligi uchta mezon bo'yicha
tasniflanishi mumkin:
 1. Ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo'nalishlari,
ularga quyidagilar kiradi: ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish, ishlab
chiqarishning texnik-iqtisodiy darajasini oshirish; ishlab chiqarish tarkibini
takomillashtirish, tashkiliy boshqaruv tizimlarini joriy etish; ishlab chiqarishni
tashkil etish shakllari va usullarini takomillashtirish, rejalashtirish, rag'batlantirish,
mehnat faoliyati va boshqalar;
 2. samaradorlikni oshirish manbalari, ularning asosiylari: ishlab chiqarishning
mehnat, moddiy, kapital va kapital talablarini kamaytirish, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish, vaqtni tejash va mahsulot sifatini oshirish;
 3. Ishlab chiqarishni boshqarish tizimida amalga oshirish darajasi, qaysi
omillarga bog'liqligiga qarab:
o - ichki (ichki ishlab chiqarish), ularning asosiylari: yangi turdagi
mahsulotlarni ishlab chiqish; mexanizatsiya va avtomatlashtirish; ilg'or
texnologiyalar va eng yangi uskunalarni joriy etish; xom ashyo, materiallar,
25

yoqilg'i, energiyadan foydalanishni takomillashtirish; boshqaruv uslubini
takomillashtirish va boshqalar;
o - tashqi - bu sanoat va ishlab chiqarishning tarmoq strukturasini
takomillashtirish, davlat iqtisodiy va ijtimoiy siyosati, bozor munosabatlari
va bozor infratuzilmasini shakllantirish va boshqa omillar.
Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, uning yuqori samaradorligini
ta'minlashning eng muhim omili ilmiy-texnik taraqqiyot bo'lgan va shunday bo'lib
qolmoqda. Yaqin vaqtgacha ilmiy-texnik taraqqiyot evolyutsiyada davom etdi.
Amaldagi texnologiyalarni takomillashtirish, mashina va uskunalarni qisman
modernizatsiya qilishga ustuvor ahamiyat berildi. Bunday choralar bir oz, lekin
ozgina qaytarishni ta'minladi. Yangi texnologiyalar bo'yicha chora-tadbirlarni
ishlab chiqish va amalga oshirish uchun etarli imtiyozlar mavjud emas edi. Bozor
munosabatlarini shakllantirishning zamonaviy sharoitida inqilobiy, sifatli
o'zgarishlar, yangi texnologiyalarga o'tish, keyingi avlodlar texnikasiga o'tish -
xalq xo'jaligining eng so'nggi yutuqlari asosida barcha sohalarni tubdan qayta
jihozlash zarur. fan va texnika. Ilmiy-texnik taraqqiyotning eng muhim
yo'nalishlari:
 - ilg'or texnologiyalarni keng assimilyatsiya qilish
 - ishlab chiqarishni avtomatlashtirish
 - yangi turdagi materiallardan foydalanishni yaratish
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida uning dastlabki bosqichi, ilmiy-texnik chora-
tadbirlar juda muhimdir. Korxonalar jamoalari, ularning rahbarlari asosiy e'tiborni
mehnatni moddiy rag'batlantirishga qaratadilar. Soliqlardan keyingi foydalarning
ko'p qismi iste'mol fondiga tushadi. Bu normal holat emas. Shubhasiz, bozor
munosabatlari rivojlanib borishi bilan korxonalar kelajak uchun ishlab chiqarishni
rivojlantirishga tegishli e'tibor berishni boshlaydilar va yangi uskunalar, ishlab
chiqarishni yangilash, yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish va chiqarish uchun
zarur mablag'larni ajratadilar.
26

$Bundan tashqari, olimlar, dizaynerlar, muhandislar, ishchilarning ijodiy faoliyati uchun tashkiliy zaruriyatlarni, iqtisodiy va ijtimoiy motivlarni yaratish zarur. Texnika va texnologiyadagi tub o'zgarishlar, nafaqat texnik, balki tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarning hamjihatligi mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirish uchun zamin yaratadi. Eng yangi texnika va texnologiyalarni joriy etilishini ta'minlash, ishlab chiqarishda mehnatni ilmiy tashkil etishning progressiv shakllarini keng tatbiq etish, uni tartibga solishni takomillashtirish, ishlab chiqarish madaniyatining o'sishiga erishish, tartib va \u200b\u200bintizomni mustahkamlash va barqarorlikni ta'minlash zarur. mehnat jamoalari. Yuqorida aytilganlarning barchasi zamonaviy korxonalar uchun nihoyatda muhim va zarur bo'lsa-da, bugungi hayot haqiqatlarini hisobga olish zarur. Ehtimol, juda oz sonli korxonalar bunday choralarni tez orada amalga oshirishi mumkin va hozirgi va yaqinda kuchayib borayotgan iqtisodiy va ijtimoiy inqiroz tufayli. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va intensivlashtirishning muhim omillaridan biri bu tejamkor rejimdir. Resurslarni tejash yoqilg'i, energiya, xom ashyo va materiallarga o'sib borayotgan ehtiyojni qondirishning hal qiluvchi manbai bo'lishi kerak. Xarajatlarni pasaytirish uchun zaxiralarning asosiy manbalari:  - korxonaning ishlab chiqarish quvvatidan to'liqroq foydalanish hisobiga mahsulot hajmining o'sishi;  - mehnat unumdorligi darajasini oshirish, xom ashyo, materiallar, elektr energiyasi, yoqilg'i, asbob-uskunalardan tejamli foydalanish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, ishlab chiqarishdagi nuqsonlar hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish ko'p jihatdan asosiy vositalardan yaxshiroq foydalanishga bog'liq. Yaratilgan ishlab chiqarish salohiyatidan yanada intensiv foydalanish, ishlab chiqarish ritmiga, uskunalardan maksimal darajada foydalanishga erishish, uning ish siljishini sezilarli darajada oshirish va shu asosda jihozlarning har bir birligidan mahsulotlarni olib tashlashni kuchaytirish zarur. har 27$

bir kvadrat metr ishlab chiqarish maydoni. Ishlab chiqarish quvvatlaridan intensiv
foydalanishni tashkil etishning eng muhim natijasi qo'shimcha kapital
qo'yilmalarsiz ishlab chiqarishning o'sish sur'atlarining tezlashishi, kapital
unumdorligining o'sish sur'atlaridir. Ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali
foydalanishni tashkil etish ularni o'sish xarajatlariga nisbatan ishlab chiqarish
hajmini keskin oshirishga qaratilgan harakat sifatida qaralishi kerak.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda tashkiliy va iqtisodiy omillar, shu
jumladan menejment muhim rol o'ynaydi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ko'lami o'sishi
va iqtisodiy aloqalarning murakkablashishi bilan ularning roli ayniqsa ortadi.
Avvalo, bu ishlab chiqarishni tashkil qilishning oqilona shakllarini -
kontsentratsiya, ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatsiyani rivojlantirish va
takomillashtirishdir. Ishlab chiqarish ijtimoiy infratuzilmasi yanada rivojlantirish
va takomillashtirishni talab qiladi, bu ishlab chiqarish samaradorligi darajasiga
sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Menejmentda bu boshqaruvning shakllari va usullarini
takomillashtirish, rejalashtirish, iqtisodiy rag'batlantirish - butun iqtisodiy
mexanizm. Xuddi shu omillar guruhida xarajatlarni hisobga olish va moddiy
rag'batlantirish, moddiy javobgarlik va boshqa o'zini o'zi ta'minlaydigan iqtisodiy
rag'batlantirish vositalaridan keng foydalanish.
Moliyaviy siyosat
Moliyaviy ahvolni diagnostika qilish natijalari asosida korxonaning moliyaviy
siyosatini ishlab chiqish mumkin bo'lgan muammolarni bashorat qilish,
shuningdek kelajak uchun iqtisodiy samaradorlik va to'lov qobiliyatini saqlab
qolish yoki yaxshilashga imkon beradi.
Korxonaning moliyaviy siyosatini rivojlantirishning strategik vazifalari
quyidagilardan iborat:
 - kompaniya foydasini maksimal darajada oshirish;
 - korxona kapitali tarkibini optimallashtirish va uning moliyaviy barqarorligini
ta'minlash;
28

 - mulkdorlar, investorlar, kreditorlar uchun korxonaning moliyaviy-iqtisodiy
holatining shaffofligiga erishish;
 - korxonaning investitsiya jozibadorligini ta'minlash;
 - samarali korxonalarni boshqarish mexanizmini yaratish.
Ta'kidlash joizki, samarali moliyaviy boshqaruv tizimini ishlab chiqishda korxona
rivojlanishi manfaatlarini birlashtirishning asosiy muammosi doimo yuzaga keladi,
ushbu rivojlanishni amalga oshirish va yuqori to'lov qobiliyatini saqlab qolish
uchun etarli miqdordagi mablag 'mavjud. korxona.
Korxonaning moliyaviy siyosatini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlariga
quyidagilar kiradi.
 -korxona moliyaviy holati diagnostikasi;
 -hisob-kitob siyosatini ishlab chiqish;
 - kredit siyosatini ishlab chiqish;
 - aylanma mablag'larni boshqarish, debitorlik va kreditorlik qarzlari;
 - amortizatsiya va dividend siyosatini ishlab chiqish.
Moliyaviy ahvol diagnostikasi. Korxonaning moliyaviy siyosatini ishlab chiqish
uchun asos bu moliyaviy holatni tashxislashdir. Moliyaviy siyosatni ishlab
chiqishda, qabul qilingan qarorlar turli yo'nalishlarda harakat qilishini yodda tutish
kerak. Shuning uchun tegishli ko'rsatkichlarni hisoblash va baholashda yuzaga
kelishi mumkin bo'lgan oqibatlarga umumiy yo'nalish talab etiladi.
Ham moliyaviy rejalashtirish sohasida, ham korxonaning boshqa sohalarida
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun mas'ul bo'lgan xodimlarning malakasini
doimiy ravishda oshirish zarur. Shu bilan birga, asosiy e'tibor moliyaviy tahlil
usullariga emas, balki uning natijalarini tahlil qilish usullari va boshqaruv
qarorlarini qabul qilish uslublariga qaratilishi kerak.
Buxgalteriya siyosati. Buxgalteriya hisobi uslublari va uslublari tizimi sifatida
buxgalteriya siyosatini ishlab chiqish Rossiya Federatsiyasida buxgalteriya hisobi
29

va buxgalteriya hisobi to'g'risidagi Nizomga muvofiq barcha korxonalar uchun
majburiydir.
Hisob siyosatini ishlab chiqishda korxonalar xarajatlar tarkibi, doimiy va
o'zgaruvchan xarajatlar darajasi, tijorat xarajatlarining ulushi va tanlovi to'g'risida
tushuncha beradigan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxini hisoblash usullarini
tanlaydilar. bilvosita xarajatlarni hisoblash ob'ektlari o'rtasida taqsimlash
bazasining.
Kredit siyosati. Kredit siyosatining asosiy masalasi qarz mablag'larini jalb qilish
zarurligini aniqlashdir. Bunday mablag'larni jalb qilish to'g'risida qaror qabul qilish
uchun ular o'zlarining qaytib kelish rejasini tuzadilar, har bir kredit shartnomasi
uchun foiz stavkasini va foizlar miqdorini hisoblashadi. Keyin daromadni soliqqa
tortish shartlarini hisobga olgan holda kreditni to'lash uchun foyda manbalarini
aniqlang.
Qarz kapitalini jalb qilish nafaqat o'z kapitali etishmayotgan paytda, balki
ikkinchisining rentabelligi shu qadar ko'paygan taqdirda ham, mablag'larni
investitsiya qilish samarasi qarz uchun foiz stavkasidan ancha yuqori bo'lishi
mumkin bo'lgan taqdirda ham maqsadga muvofiq bo'lishi mumkin. .
Aylanma mablag'larni boshqarish, debitorlik va kreditorlik qarzlari va boshqa
qisqa muddatli moliyalashtirish vositalari. Ishlab chiqarish rentabelligi va
kompaniyaning to'lovga qodir emasligi to'g'ridan-to'g'ri aylanma mablag'larni
boshqarish samaradorligiga bog'liq. Bu moliya bo'limining eng qiyin va kundalik
vazifalaridan biridir.
 - kechiktirilgan (muddati o'tgan) qarzlar bo'yicha xaridorlar bilan hisob-kitoblar
holatini nazorat qilish;
 - iloji bo'lsa, bir yoki bir nechta yirik xaridorlar tomonidan to'lovni to'lamaslik
xavfini kamaytirish uchun ko'proq xaridorlarni maqsad qilib qo'ying;
 - debitorlik va kreditorlik qarzlari nisbatini kuzatish: debitorlik qarzlarining
sezilarli darajada ustunligi korxonaning moliyaviy barqarorligiga tahdid tug'diradi
30

va qo'shimcha (odatda qimmat) mablag'larni jalb qilish zarurligini keltirib
chiqaradi; kreditorlik qarzlarining debitorlik qarzlaridan oshib ketishi korxonaning
to'lov qobiliyatiga olib kelishi mumkin;
 - muddatidan oldin to'lash uchun chegirmalar berish.
Debitorlik qarzlari bo'lgan korxonaning asosiy vazifasi - shartnoma
majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan qarzdorlar
(qarzdorlar) bilan ulardan kreditorga tegishlicha mablag'larni optimal muddatlarda
olish maqsadida samarali huquqiy o'zaro munosabatlar.
Kreditorlik qarzlarini boshqarish foizlar va kechiktirilgan to'lovlar uchun jarimalar
bo'yicha moliyaviy yo'qotishlarning oldini oladi. Bundan tashqari, shartnomalar
bo'yicha hisob-kitoblarni bajarish muddatlari bo'yicha kreditorlar bilan hisob-
kitoblarni boshqarish, muddati o'tgan qarzlarni qayta tuzish kreditorlik qarzlari
aylanishini sekinlashtirishga imkon beradi.
Qarzni qayta tuzish qarzni kechiktirishni, qarzni qismlarga bo'lib to'lashni,
qarzning bir qismini hisobdan chiqarishni, jarimalarni qayta hisoblashni nazarda
tutadi. Ushbu protseduralarni korxonaning tegishli xizmatlari, soliq organlari
vakillari, byudjetdan tashqari jamg'armalar, etkazib beruvchilar va pudratchilar,
shuningdek, agar korxonada ish haqi bo'yicha qarzlari bo'lsa, ayrim xodimlar
amalga oshirishi mumkin.
Amortizatsiya siyosati. Zamonaviy sharoitda korxonaning amortizatsiya siyosati
korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirish vositalaridan biridir. Korxonalar
ilg'or qiymatni ishlab chiqarish xarajatlariga o'tkazishning har qanday usulidan
foydalanish huquqiga ega.
Qattiq soliqqa tortish sharoitida korxonalar soliqlarni kamaytirish yo'llarini
izlashga qiziqishmoqda. Ushbu usullardan biri tezlashtirilgan amortizatsiya
usullarini qo'llashdir, uning mohiyati shundaki, ajratmalar oshirilgan
(tasdiqlanganga nisbatan) stavkalar bo'yicha, lekin ikki martadan ko'p bo'lmagan
31

stavkalar bo'yicha amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari ishlab chiqarish
xarajatlari tarkibida sezilarli ulushni egallaydi.
Ularning ko'payishi quyidagilarga imkon beradi:
 - mahsulot tannarxini oshirish va shu bilan korxona foydasini kamaytirish va shu
sababli, shunga ko'ra, foyda bo'yicha soliqlarning mutlaq miqdorini bir oz
kamaytirish;
 - amortizatsiya to'lovlari korxonada qoladi va asosiy kapitalni qayta ishlab
chiqarish uchun moliyaviy manba sifatida ishlatilishi mumkin.
Dividend siyosati. Dividendlarni to'lash, bir tomondan, mulkdorlarning
manfaatlarini himoya qilishni ta'minlashi va aksiyalar narxining o'sishi uchun old
shartlarni yaratishi kerak, boshqa tomondan, rivojlanishga yo'naltirilgan foydani
kamaytirishga hissa qo'shmasligi kerak. ishlab chiqarish.
Biznesni qayta qurish
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish muammosini biznesni qayta qurish asosida hal
qilish mumkin.
32

XULOSA
O’zbekiston rivojlanishning “O’zbek modelini” tanlagan holda, jamiyatni
tubdan isloh qilish strategiyasini ishlab chiqishda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga o’tishni pirovard maqsad sifatida belgilab oldi. Bir ijtimoiy-iqtisodiy
tizim o’rniga mazmun va sifat jihatdan farqlanuvchi butunlay yangi tizimning
shakllantirilishi jamiyatdagi ko’plab tashkiliy-iqtisodiy va xo’jalik yuritish
shakllarining barham topishi yoki o’zgarishiga, yangilarining paydo bo’lishiga olib
keladi. Mavzuni o’rganish natijasida quyidagi hulosalarga keldik va o’z takliflarimizni
ishlab chiqdik. Ma’lumki, banklarning iqtisodiyotdagi rolini oshirish, kreditlash
imkoniyatlaini kengaytirish uchun mablag’lar jalb qilish muhim o’rin egallaydi.
Yuridik shaxslar mablag’lari amaldagi qonunchilikka binoan banklardaga
hisobvaraqlarda saqlanadi. Lekin aholi pul mablag’larini banklarga jalb qilish
uchun say harakat talab qilinadi. Bugungi kunda amalda bo’lgan omonat,
chiqarilayotgan obligatsiyalar, deposit sertifikatlari turlari va ularning shartlari
bo’yicha aholi yetarlicha ma’lumotga ega emas. Shuning uchun ommaviy axborot
vositalarida banklarning passiv operatsiyalari reklamasini va ular to’g’risidagi
tushuntirish ishlarini jonlantirish lozim. Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti ihtiyoriy badallari bo’yicha soliq imtiyozlari va bankning imtiyozli shartlari
(yuqori foiz stavkasi va omonat daftarchalari raqamlari asosida pul buyum lotoreyalari
o’ynalishi) xaqida tushuntirish va targ’ibot ishlarini jonlantirish lozim.
33

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: «O’zbekiston», 2001
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkatMirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi 24.01.2020 y. www.turkiston.uz
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkatMirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi 28.12.2018 y. www.turkiston.uz
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkatMirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi 22.12.2017 y. www.turkiston.uz
4. SH. Mirziyoyev. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz” «O’ZBEKISTON» NMIU, 2016
5 Abdukarimov I.T. va boshqalar. Korxona iqtisodiy salohiyati tahlili. T.:
«Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2003.
6. «O’zbekneftegaz» Davlat xolding kom’aniyasi 1 - korxonasining moliyaviy
iqtisodiy va arxiv ma’lumotlari
INTERNET RESURSLAR
1 http://senat.uz/
2. http://www.budgetrf.ru/
3. http://www.press-service.uz
4. http://www.gov.uz/
5. http://ziyonet.uz
6 . www.referat.arxiv.uz
34

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Korxonalar moliyaviy resurslari iqtisodiy tahlili

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

O'xshash dokumentlar