Korxonani boshqaruvida axborot va kommunikatsiyaning ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	150.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Korxonani boshqaruvida axborot va kommunikatsiyaning ahamiyati

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Korxonani boshqaruvida axborot va kommunikatsiyaning
ahamiyati
O’qituvchi:_____________________
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. KOMMUNIKATSIYA VA UNING BOSHQARUVDAGI
AHAMIYATI
1.1.Kommunikatsiya tushunchasi va uning tashkilot samaradorligiga ta’siri……..5
1.2. Kommunikatsiyaning tashkilot samaradorligiga ta’siri....................................12
II BOB. BOSHQARUV TEXNIKASI TUSHUNCHASI VA
KLASSIFIKATSIYASI
2.1. Boshqaruv texnikasi tushunchasi…………………………………………….19
2.2.Kommunikatsiya jarayonining elementlari va bosqichlari……………………20
2.3. Boshqarish jarayonlarini axborot bilan tahminlashni takomillashtirish
yo’nalishlari……………………………………………………………………….23
2.4. Tashkilotlardagi kommunikatsiyalar turlari………………………………….24
XULOSA…………………………………………………………………………32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….35
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi vaqatda davlat hukumat va
jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar soxasiga zamonaviy axborort
texnologiyalarni joriy etishga intilmoqda, chunki bu davlat, hududiy boshqaruv,
fuqoqrolar va tashkilotlarning o’zaro hamkorligini yanada faollashtirishga imkon
beradi va hokimyat barqarorligiga va jamiyatdagi munosabatlar barqarorlogini
amalga oshirishni rag’batlantiradi. Davlat apparatini rivojlantirish jarayonida
davlat faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini qabul
qilishni rag‘batlantirish vositalaridan biri sifatida axborot texnologiyalarining roli
ortib bormoqda. Jumladan, O’zbekiston Respulikasida ham axborot
texnologiyalaridan foydalanish ham zaruriy ehtiyojga aylanib bormoqda. Shuning
uchun bunday foydalanishni huquqiy jihatdan tartibga solishni talab qiladi. Davlat
boshqaruvi tizimli faoliyati sifatida davlat organlarining ham o‘zlari, ham
fuqarolar, ham xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasidagi axborot hamkorligi bilan
chambarchas bog‘liqdir. Davlatning xususiy sub'ektlar (fuqarolar va tashkilotlar)
bilan o'zaro hamkorligi imperativ va maslahatchi bo'lishi mumkin. Axborot aloqasi
orqali davlat va mahalliy davlat hokimiyat organlari fuqarolar va tashkilotlarni
majburiy bo'lgan normativ-huquqiy hujjatlar to'g'risida xabardor qilishlari, davlat
xizmatlarini ko'rsatishlari va boshqalarni kiritish mumkin. Shiddat bilan
globallashuv jarayoni bo’layotgan bugungi kunda barcha sohalar hoh bu xususiy
sektor bo’lsin, hoh davlat sektori, barchasiga axborot texnologiyalari kirib
borayapdi va huquqiy jihatdan tartibga solish va huquqiy asoslarini yaratishni
taqazo qiladi. Respublikamizning iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimida k о ‘p
о ‘zgarishlar amalga oshirilib kelinmoqda,milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi,
innovatsiya va innovatsion g‘oyalar hisobiga yangilanib kelinmoqda.Shu bilan bir
qatorda mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi о ‘rni va mavqeyi tobora
mustahkamlanib bormoqda.Biroq, bugungi fan texnika taraqqiyoti qolaversa jahon
bozorida r о ‘y berayotgan innovatsion о ‘zgarishlar erishilgan yutuqlar bilan
chegaralanib qolishga imkon bermaydi.Shu bois,milliy iqtisodiyot va jahon
bozoridagi innovatsion strategik о ‘zgarishlarni о ‘rganish,ularni amalga
3

oshirishning y о ‘llarini ishlab chiqishni taqozo etadi.Mazkur masalaning ijobiy hal
qilinishi esa iqtisodiy mustaqillikka erishish va barqaror iqtisodiy о ‘sishni
ta’minlash imkoniyatini yaratadi.Bozor iqtisodiyotiga о ‘tishning ustuvor
y о ‘nalishlaridan biri iqtisodiyot tarmoqlarida innovatsion islohotlar,tub
yangilanishlarni modernizatsiya qilishi hisoblanib,u makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash,korxonalarni yangi axborot va kommunikatsiya texnologiyalari bilan
jihozlash,iqtisodiyotda nodavlat sektor ulushini oshirishga asoslanadi.Ushbu
jarayon,shubhasiz mamlakatning innovatsion,iqtisodiy salohiyatini oshirish bilan
bir paytda,undan unumli foydalanishni nazarda tutadi va bu mavzuning
dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tashkilotni boshqarishda axborot va
kommunikatsiyaning o’rninianiqlash. Axborotni kompaniyaning normal
faoliyatiga qanday hissa qo’shishini, boshqaruvda qanday rol
o’ynashini,menejerning axborot orqali qanday ishlashini aniqlashdir.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Boshqaruv jarayonida ishtirok etadigan
ma’lumotlar.
Kurs ishi mundarija, ikki bob, olti band, xulosa hamda foydalanilgan
adabiytolar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. KOMMUNIKATSIYA VA UNING BOSHQARUVDAGI
AHAMIYATI.
1.1.Kommunikatsiya tushunchasi va uning tashkilot samaradorligiga ta’siri.
Kommunikatsiya – bu kishilar o’rtasidagi o’zaro axborot almashinuvidir.
Rahbarlar qilayotgan hamma ishlar axborotlarning samarali almashishini talab
qiladi. Yaxshi yo’lga qo’yilgan kommunikatsiya ish muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
So’rovlar shuni ko’rsatadiki, 73 foiz amerikalik, 85 foiz yapon, 63 foiz anglyalik
rahbarlar, kommunikatsiya, qo’yilgan maqsadga erishish yo’lidagi bosh to’siq deb
hisoblaydilar. Yana bir boshqa so’rovga ko’ra 2000 turli kompaniyaning 250ming
hodimi korxonalarda axborot almashish eng qiyin masaladan biri deb biladilar.
Umuman har bir rahbar 50 dan 90 foizgacha vaqtini kommunikatsiyaga
sarflaydi. Shu sababli shuni tasdiqlash mumkinki, menejer faoliyatining
samaradorligi eng avvalo kommunikatsiya samaradorligi, ya’ni:
-kishilar bilan yakkama – yakka suhbat olib borish qobilyati;
-telefonda so’zlasuv qoidalari;
-rasmiy hujjatlarni tuzish va o’qiy olish qobiliyati;
-majlislarda qatnashish madaniyati kabilarga bog’liq.
Korxona (tashkilot) kommunikatsiyasi – bu o’ta murakkab, ko’p
bosqichli tizim bo’lib, o’z tarkibiga nafaqat tashkilot ichidagi shuningdek, uning
tashqarisidagi axborot almashinuvini ham oladi(1.1.1-chizma).
Tashkilot – bu davlat nazorati va boshqaruvchi ostidagi ob’ekt bo’lib, u
o’zidan yuqori tegishli tashkilotlarga (makroiqtisodiyot va statistika
vazirligiga)turli hisobotlar, ma’lumotlar berib turadi.
Tashqi kommunikatsiya – bu tashkilot bilan tashqi muhit o’rtasidagi axborot
almashuvidir. Tashqaridan keladigan axborotlar, jumladan yuqori boshqaruv
5

organlari, hokimiyat, vazirlik, qumitalar, Vazirlar Mahkamasi, Prezident devoni
axborotlari bunga misol bo’ladi.
Ichki kommunikatsiya deganda korxona ichidagi bo’limlar o’rtasidagi,
korxona ichki faoliyatini yurgizish uchun zarur bo’lgan axborot almashinuvi
tushuniladi. 1
Rahbar va bo’ysunuvchi o’rtasidagi kommunikatsiya – bu tashkilotda eng
ko’p uchraydigan axborot almashuvidir.
1.1.1-chizma Tashkiliy kommunikatsiyaning tasnifiy sxemasi.
Normal kommunikatsiya – bu rahbar atrofidagi shov-shuvlar, rahbarning
xizmatga doir bo’lmagan shaxsiy aloqalari, norasmiy kanallar bilan axborot
almashuvlari kiradi.
Kommunikatsion jarayon – bu ikki va undan ortiq odamlar o’rtasidagi axborot
almashish jarayonidir, bu jarayonda to’rtta bazaviy unsure qatnashadi:
_____________________
1. G’ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari- T.:, «Sharq», 2000 y.
6

-axborotni jo’natuvchi;
-axborotni o’zi (xabar);
-aloqa kanali, ya’ni axborotni uzatish vositasi;
-axborotni qabul qiluvchi.
Axborotni tanlash va g’oyani sharllantirish. Bu bosqichda axborotni qabul
qiluvchiga qanday topshiriqni, qaysi g’oyani berish to’g’risida fikrlaydi va uni
shakllantiradi.
Axborotlarni kodlashtirish va axborot (xabar)ni shakllantirish. Bu yerda
axborotni jo’natuvchi o’zining g’oyasini grafik va chizmalarda, yozma ovozda
yoki tasvirda kodlashtiradi.
Aloqa qilish kanalini tanlash va ahborot(habar)ni uzatish. Kodlashtirish bilan
bir qatorda axborotni uzatuvchi kommunikasiyaga muvofiq ravishda uzatish
kanalini tanlaydi. Shunday kanallar turkumiga: pochta, telefon, telefaks,
electron pochta, kompyuter shaxobchasi va boshqalar kiradi.
Dekodlashtirish va axborotni qabul qilish. Dekodlashtirish deganda
uzatilayotgan xabarni, axborotni qabul qiluvchi fikrini o’tkazish, belgilarda
ifodalash tushuniladi.
Axborotni talqin qilish va javobini shakllantirish. Bu bosqichda axborot
uzatuvchi bilan axborotni qabul qiluvchi o’z o’rnilari bilan almashinadilar.
Axborotni qabul qiluvchi olgan axborotni talqin qiladi va javobini shakllantiradi.
Javobni uzatish. Shakllantirilgan javob tanlab olingan kanal orqali axborotni
uzatganda qaytib uzatiladi va shu bilan kommunikatsion jarayon tugaydi.
Boshqaruv texnikasi - bu aqliy mexnat texnikasi, boshqaruv tizimida axborotni
qayta ishlash texnikasi, boshqaruv tizimida axborotni qayta ishlash texnikasi.
Texnika vositalari qanchalik takomillashgan bo’lsa boshqaruv texnologiyasi,
boshqaruv mexnatini tashkil etish va butun boshqaruv jarayoni shunchalik samarali
7

bo’ladi. Xisoblarga asosan mamlakat iqtisodiyotini maqbul boshqarish uchun yil
davomida 10 ta elementar arifmetik operasiya bajarishi zarur bo’lsa, boshqaruv
apparati xodimlari 10 ta, ya’ni 10 ming marta kam operasiya bajarish
kobiliyatiga ega ekanlar. Bu muammoni muvaffaqiyatli xal etish uchun boshqaruv
mexnatini takomillashtirish, axborot to’plash va qayta ishlashni mexanizasiyalash
va avtomatlashtirish zarur. Boshqaruv texnikasini fakat xisoblash mashinalari
bilangina bog’lash noto’g’ridir. Dastlabki texnika vositalari 100 yil burun paydo
bo’lgan ruchka, chizgichdan tortib EXM va kompyutergacha bo’lgan texnika
vositalarini quyidagi ikki guruxga ajratish mumkin: orgtexnika va xisoblash
mashinalari. 2
Orgtexnika vositalariga juda turli-tuman uskuna va qurollar (oddiy qurol va vosita,
axborot olish va qayta ishlash, kuchirish, ko’paytirish, aloqa vositalari va axborot
o’zatish, xizmat ko’rsatish, xizmat xonalari uskunalari) kiradi. Boshqaruv mexnati
turli oddiy qurol va uskunalardan (kalam, ruchka, idora daftarlari, jadval, grafik va
boshqalar) foydalanishga asoslanadi. Eng sunggi avloddagi EXM va kompyuterlar
oddiy texnika vositalari (kalam va chizgich) urnini tulik bosa olmaydi. Q ulay,
oddiy chidamli bu vositalar texnika vositalari singari juda muximdir. Oddiy qurol
va uskunalarni axborotni qayta ishlash bosqichlari bo’yicha guruxlarga ajratish
mumkin. 3
Bu avvalo yozuv vositalari (kalam, ruchka, muykalam, trafaret), tasvir
vositalari (grafik, diagramma, nazorat va nozirlik oynalari, marshrut sxemalari),
xujjatlar saklash vositalari (tokcha, konvert, kartoteka, pefokarta va x.k.), axborot
qabul qilish va mustaxkamlash vositalari (tarozi, soat, xisob mashinasi, ulchov
vositalari, kuchiruvchi mashinalar), aloqa vositalari (talafon, ATS,raxbar va
dispecher kommutatori, radio aloqa, radiofon, signal uskunalari, ovoz berish
uskunalari), axborot o’zatuvchilar (ovoz, nur, kartochka, oyna, metall),
boshqaruv mashinalarida qo’llaniladigan axborot o’zatuvchilar (magnit lentalari,
disklar, qog’oz).
_________________________
2. Aripov M., Gaydarov A. Informatika asoslari – T.:, «O’qituvchi», 2002 y.
3. Begimqulov U.Sh. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida pedagogik ta‘limni tashkil etish. // ―Pedagogik
ta‘lim jur, № 1, 2004. –25-25 betlar.‖
8

Boshqaruv faoliyatini keng ma’noda har qanday tashkilotning murakkab
muammolari- dan biri bo’lgan axborotlar almashinuvidan iborat deb ta’riflash
mumkin.Kommunikatsiya – bu boshqaruv jarayonida qatnashuvchilarning
o’rtalarida ishlarni bajarish bosqichlarining axborotlar bilan o’zaro bog’liqligini
ta’minlovchi barqaror aloqa hisoblanadi.
Kommunikatsiyaning maqsadi:
1.Boshqaruvning ob’ektlari va sub’ektlari o’rtasidagi axborotlar almashinuvini
tashkil qilish.
2.Boshqaruv axborotlaridagi hissiy va intellektual jarayonlarni tartiblashtirish.
3.Tashkilot va odamlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni belgilash.
4.Tashkilotning ichki muhitiga umumiy qarashlarni shakllantirish.
5.Tashkilotning vazifalarini bajarish maqsadlarida jamoaning ish faoliyatlarida
o’zaro hamkorlik qilishi muhitini tashkil qilish.
Menejmentda kommunikatsiyali jarayonlar – bu to’g’ri va teskari kanallar
bo’yicha tashkiliy tizimlarning elementlari o’rtasidagi axborotlarning,
jarayonlarning, voqe’liklarning bir-biriga munosabati va almashinuvi, natijalarning
kelib Kommunikatsiyalarning tashkilotlardagi ahamiyati:
1. Kommunikatsiya – tashkilotlarning faoliyatlari va rivojlanishidagi asosiy
sharoitlardir.
2. Kommunikatsiya boshqaruv qarorlarining darajalari va sifatini aniqlab, ularning
tashqi muhit bilan o’zaro harakatlarini amalga oshiradi.
3. Kommunikatsiya tashkilotning maqsadi va vazifalari, texnologiyalari, tarkiblari,
odamlarning o’zaro harakatlari va faoliyatlarini ta’minlash yo’li bilan tashqi
muhitning holatini tavsiflaydi.
4. Kommunikatsiya tashkilot faoliyatining jarayonlarida norasmiy tarkibni
yaratadi va rasmiy tarkiblarning unga yaqinlashuviga yordam beradi.
Kommunikatsiyali jarayonning samarasi – bu xabarlarni qabul qilish natijasida
“qabul qiluvchi”ning xulqida o’zgarishlarning hosil bo’lishi. Kommunikatsiyali
jarayonning asosiy natijalari:
1. “Qabul qiluvchi”ning bilimlaridagi o’zgarishlar.
9

2. “Qabul qiluvchi”ning, shuningdek, individning barqaror tushunchalari bo’yicha
belgilagan ko’rsatmalariga nisbatan o’zgarishlar. Kommunikatsiyalarda axborotli
tizimlar. Boshqaruv mehnatining o’ziga xos xususiyatlarga egaligi quyidagicha
ifodalanadi:
1. Boshqaruv jarayonida moddiy – baholi narsalar yaratil- maydi, shuningdek,
boshqaruv mehnati moddiy emas.
2. Boshqaruvdagi mehnatning predmeti axborotlar hisoblanadi.
3. Boshqaruvdagi mehnatning vositasi o’zgaruvchanligining muvofiqligiga to’g’ri
kelgan kommunikatsiyali aloqa kanallari talablari bilan va aloqalarni qayta
ishlovchi zamonaviy orgtexnika hisoblanadi.
4. Boshqaruvdagi mehnatning mahsuloti qarorlarni turli axborotlar shaklida
yechish hisoblanadi. Tashkilotlarda kommunikatsiyalarning rolini menejmentdagi
uchta maktablar kontseptsiyalarining tashkiliy hulqlarini biri-biriga taqqoslash
natijalarida ham ko’rish mumkin. Kommunikatsiyali va axborotli tizimlarni loyiha-
lashtirish mezonlari. Markaziy vazifa – boshqaruv faoliyatida axborotlarning
uzatilishini yaxshilash. A xborotlanganlik darajasi – talab qilingan axborotlar
darajasining olingan aniq axborotlarga nisbati. Axborotlarga ehtiyoj ular
o’rtasidagi farqlar, axborotlarning ta’minlanganligini
ko’rsatuvchi yordamchi mezonlar quyidagilar hisoblanadi:
• axborotlarning miqdori (to’liqlik);
• uning ahamiyatliligi;
• aniqliligi;
• ishonchliligi;
• tushunarliligi;
• dolzarbliligi;
• egiluvchanligi;
• axborotli jarayonning iqtisodiy samaradorligi (axborotlardan olingan foydaning
axborotlarga sarflangan xarajatlarga nisbati);
10

• axborotlarning himoyalanganligi hisobi. Zamonaviy boshqaruv tizimlari korxona
miqyosida ishlab chiqarish jarayonlarini ta’minlovchi axborotlar tizimlari asosida
faoliyat ko’rsatadi.
Axborotlarning tizimlari quyidagilarga bo’linadi:
• hududiy axborot tizimlari;
• korporativ axborot tizimlari;
• global axborot tizimlari.
Hududiy axborotlar tizimi – bu ichki kommunikatsiyalar vositasida tashkilot
faoliyatini ta’minlovchi quyi axborotlar tizimlarining birlashmasidir. 4
Hududiy (ichki) axborotlar tizimi quyidagi tizimosti axborotlar tizimlaridan tashkil
topadi:
• ma’muriy-taqsimlovchi tizimosti axborotlari;
• ishlab chiqaruvchi tizimosti axborotlari;
• moliyaviy tizimosti axborotlari;
• iqtisodiy tizimosti axborotlari;
• tijoratli tizimosti axborotlari;
• innovatsion tizimosti axborotlari;
• strategik axborotlar dasturi;
• ijtimoiy axborotlar dasturi.

Korporativ axborotlar tizimi – bir korxonaning turli hududlarda faoliyat
ko’rsatuvchi ob’ektlari ichki kommunikatsiyalarini o’zida mujassamlashtiradi.
Global axborotlar tizimi – chegaralanmagan miqdorlardagi foydalanuvchilar
(korxonalar, tashkilotlar)ni ta’minlovchi tashqi kommunikatsiyalar hisoblanadi.
Tashqi kommunikatsiyalar asosida faoliyatlar ko’rsatadigan zamonaviy axborotlar
tizimiga internet kompyuter tizimi misol bo’la oladi.:
_______________________________
4. Ibragimov I.M. Informatsionn ы e texnologii i sredstva distansionnogo obucheniya: ucheb, posobie dlya stud. v ы ssh.
ucheb. zavedeniy / I.M.Ibragimov; pod red. A.N.Kovshova. — 2-ye izd., ster. — M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya»,
2007. — 336 s.
11

Tashqi axborotlar tizimlari (Global axborotlar tizimi- GAT) quyidagilar
• Jamoat bilan axborotlar tizimlari;
• Iste’molchilar bilan axborotlar tizimlari;
• Hududiy tarkiblar bilan axborotlar tizimlari;
• Federal tarkiblar bilan axborotlar tizimlari;
• Xalqaro tarkiblar bilan axborotlar tizimlari.
Hozirgi davrda xalq xo’jaligining turli bo’linmalari faoliyatini boshqarish ,
eng avvalo tegishli boshqaruvda qarorlarni qabul qilish turli – tuman axborotlarga
bog’liq. Axborotlarning xilma – xilligi har bir boshqaruv ob’ektining faoliyatini
ko’p tomonlamaligi bilan, boshqaruv sohalari ham turli – tumanligi bilan
belgilanadi. Bular esa pirovard natijada ishlab chiqarish jarayonlari miqyosining
kattaligi, o’ta murakkabligi va davom etish sur’atlarining yuqoriligi bilan
bog’liqdir. Boshqaruv axborotlari o’ta turli – tuman bo’lganligi tufayli mazkur
boshqaruv qarorlarining ishlab chiqish uchun zarur va yetarli axborotni tanlab olish
ancha qiyin. Barcha o’ziga xos belgilarga qarab tur va guruhlarga ajratish. Ya’ni
klassifikatsiyaqilish yoki tasniflash, bu qiyinchilikni bartaraf etish yoki bir oz
yengillashtirishga ma’lum darajada yordam beradi.
1.2. Kommunikatsiyaning tashkilot samaradorligiga ta’siri.
«Informatsiya» (axborot) atamasi lotincha so‘zdan olingan bo‘lib,
«xabardorlik, biror voqea yoki shaxs faoliyati to‘g‘risidagi xabar» ma’nolarini
anglatadi. Boshqaruv tizimini rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida unga
darhol ta’sir qiluvchi zarur ma’lumotlar majmui – axborot deyiladi. Yetarli va
haqqoniy axborotsiz boshqaruv faoliyatini amalga oshirib bo‘lmaydi.
Ishlab chiqarish axboroti – bu boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar o‘rtasidagi
aloqa shaklidir. Boshqaruvchi tizim boshqariluvchi tizimdan shlab chiqarish sur’ati
va tizimining xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida axborot oladi. Olingan axborot asosida
boshqaruvchi tizim boshqariluvchi tizimning faoliyatini baholaydi va boshqaruvni
yanada takomillashtirish yuzasidan topshiriqlar, ko‘rsatmalar ishlab chiqadi. Keyin
esa ularni boshqariluvchi tizimga ijro etish uchun yuboradi. Axborot boshqaruv
12

tizimining muhim bo‘g‘ini sanaladi. Uning o‘ziga xos xususiyati shundaki,
boshqaruvning barcha pog‘onalarida mavjud bo‘ladi.
Axborot ham ibtido nuqtasi, ham boshqaruv apparatining ish natijasi, ham
zarur shart, qolaversa, amalga oshirilayotgan harakatlarni qayd etish uslubidir.
Axborot hajmi ortishi barobarida boshqaruv axborotining sifat xususiyatlariga
talab ham ortadi.Boshqaruv jarayoni barcha olingan (to‘plangan) axborotlarni
yig‘ish, yetkazish va qayta ishlashdan iborat bo‘lib, bu axborotlar orqali ushbu
jarayonda boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish, boshqaruv buyruqlari shaklida
axborotlar berish va bu axborotlarni tegishli ijrochilarga yetkazish kabilar amalga
oshiriladi.
Axborotning turli shakllari mavjud: statistik, tezkor, iqtisodiy, buxgalteriya,
moliyaviy, kadrlarga oid, texnologik, konstruktorlik, marketing, ijtimoiy va boshqa
axborotlar. Ishlab chiqarishni boshqarishda iqtisodiy axborot muhim vazifani
bajaradi. Chunki u moddiy boyliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash
va iste’mol qilish jarayonida odamlar o‘rtasidagi munosabatni ifodalaydi.
Shuningdek, ilmiy- texnikaviy axborotning ahamiyati ham katta. Negaki, u ilmiy-
texnik taraqqiyot asosida ishlab chiqarishning rivojlanishini aks ettiradi.
Axborot o‘z manbalariga ko‘ra ichki va tashqi axborotga bo‘linadi. Tashqi axborot
tashqi muhitdan olingan axborotlardan iborat bo‘ladi. Ularga ko‘rsatmalar, rejali
topshiriqlar, mahsulotning sotilishi to‘g‘risidagi xabarlar, ma’lumotlar va
boshqalar kiradi. Ichki axborot korxonaning o‘zida yoki uning boshqaruv
bo‘g‘inida ishlab chiqiladi va korxona ichida amalda bo‘ladi. Korxona uchun bu
sex tomonidan rejaning bajarilishi to‘g‘risidagi, moddiy texnika ta’minoti,
mahsulot tannarxi, kadrlar, mehnat unumdorligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi
mumkin.
Yo‘nalishiga qarab axborot boshlang‘ich (umumiy) va boshqaruv
(komandaviy) axborotga bo‘linadi. Komandaviy axborot – boshlang‘ich axborotni
qayta ishlash asosida qarorlar qabul qilish natijasidir. Boshlang‘ich axborot quyi
bosqich boshqaruv tizimidan yuqori boshqaruv tizimi tomon harakatlanadi.
13

Komandaviy axborot esa aksincha. Axborot vaqt o‘tishi bilan o‘z ahamiyatini
turlicha saqlaydi. 5
Doimiylik darajasiga qarab, axborotni doimiy, shartli -doimiy va
o‘zgaruvchan axborotga ajratish mumkin. Doimiy axborot uzoq vaqt davomida
ham o‘z ahamiyatini o‘zgartirmaydi (korxona va bo‘linmalarning nomlanishi,
mahsulot turlari). Shartlidoimiy axborot muayyan vaqt davomida o‘z ahamiyatini
saqlab turadi. Bunday axborotlarga korxonaning turli me’yor va me’yoriy hujjatlari
(moddiy va mehnat xarajatlari, narxlar, tariflar va boshqalar) kiradi. Shartli-doimiy
axborotlar ba’zi korxonalarda axborotlar umumiy hajmning 85 foizini tashkil
etadi. O‘zgaruvchan axborot boshqaruv ob’ekti va boshqariluvchi jarayonlarning
dinamik holatini aks ettiradi, bu esa, o‘z navbatida, qarorlar qabul qilish uchun
axborotni tez qayta ishlashni talab etadi. Aks holda axborot olishning ma’nosi
qolmaydi. 6
Boshqaruv amaliyotida ishlab chiqariluvchi (ikkilamchi) axborot ham keng
qo‘llaniladi. U birlamchi axborotni qayta ishlash mahsuli hisoblanadi. Axborotni
qayd etish va to‘plash uchun turli vositalardan foydalaniladi: inson xotirasi,
hujjatlar, perforatsiya kartalari va lentalari, magnit lentalar, barabanlar yoki disklar,
elektr impulslari kombinatsiyasi va boshqalar. Axborotlar majmui boshqaruv
axborot tizimini tashkil etadi. Bu tizim boshqaruv jarayonining axborot ta’minoti
shaklida namoyon bo‘ladi. Axborot ta’minoti ishonchli, o‘z vaqtida, xolis
mazmunli qarorlar qabul qilish uchun ochiq bo‘lishi kerak. Axborot hajmi minimal
bo‘lishi va ayni paytda uning ma’nomazmuni maksimum bo‘lishi, shuningdek,
axborot matni qisqa va aniq bo‘lishi lozim. Korporatsiyaning axborot ta’minoti
axborotning turli oqimlari bo‘ylab to‘g‘ri aloqalar shaklida amalga oshadi.
Zamonaviy yirik korporatsiyada axborot hajmi bir million hujjatgacha yetadi,
_______________________________
5. Elektron universitet. Masofaviy ta‘lim texnologiyalari. Oliy ta‘lim muassasalari uchun / A.Parpiev, A.Maraximov,
R.Hamdamov, U.Begimkulov, M.Bekmuradov, N.Tayloqov. O’zME davlat ilmiy nashriyoti. -T.: 2008. 196 b
6. Axborot tizimlari va texnologiyalari/S.S.G‘ulomov, R.X.Alimov, X.S.Lutfullayev va boshqalar.T.:”Sharq”,2000.-88-
116 betlar.
14

Bunday aloqalar ishlab chiqarishning muayyan vazifalarini hal etishni ta’minlaydi.
shu bilan birga, barcha axborotlar o‘z vaqtida qayta ishlanishi lozim. Masalan,
Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodida kundalik birlamchi axborot ko‘rsatkichi bir
milliondan oshadi. Korxonaning tashqi axboroti ham tez sur’atda ortib bormoqda.
Bunday sharoitda axborot bilan ishlashni tizimlashtirish va tashkil etish bo‘yicha
muammolarni hal etish zarur: - ratsional axborot tizimini ishlab chiqish;
- axborot oqimlarini shakllantirish uslublarini ishlab chiqish;
- axborotni qabul qilish va uzatishning ratsional uslublarini tanlash;
- axborotni saqlash va izlashni tashkil etish;
- axborotni qayta ishlash jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish
va maqbullashtirish.
Bu yo‘nalishdagi ishlarning butun majmui axborotni to‘plash va qayta
ishlashning umumdavlat yagona tizimi yaratilishini ta’minlashi kerak. Axborotlar
yig‘indisi boshqaruvning axborot tizimini tashkil etadi. Axborot tizimi – murakkab
axborot tuzilmasi bo‘lib, hujjatlar, axborot oqimlari, aloqa kanallari va boshqaruv
ob’ektining texnik vositalarini o‘z ichiga oladi.
Axborot tizimlari murakkab va oddiy bo‘lishi mumkin. Oddiy axborot tizimi
chuqur qayta ishlanishni talab etmaydi. Uning paydo bo‘lish joyidan foydalanish
joyiga yetkazilishi o‘zgarishsiz amalga oshiriladi. Bunday axborot telefon yoki
turli ogohlantiruvchi vositalar orqali bir martalik xabar sifatida keladi. Murakkab
axborot tizimlari axborotni qayta ishlashning avtomatlashishi darajasiga ko‘ra
tavsiflanadi. Birinchi guruhga shunday axborot tizimlari kiritiladiki, ularda
axborotni qayta ishlash qo‘lda yoki oddiy mexanizatsiyalashgan qurilmalar
yordamida amalga oshiriladi. Ikkinchi guruh axborotni qabul qilish va qayta
ishlashni mexanizatsiyalash vositalarini keng qo‘llash asosida amalga oshirish
mumkin.
15

Uchinchi guruhga aralash tizimlar mansubdir. Ularda ma’lumotlarni qayta
ishlashning kompleks mexanizatsiyasi axborotni to‘plash va qayta ishlash unsurlari
bilan bir qatorda qo‘llaniladi. Axborotni qayta ishlashda kompyuterdan
foydalanadigan boshqaruv tizimlari avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari (ATB)
deb nomlanadi.
ATB quyidagi vazifalarni bajaradi:
- axborotni olish;
- axborotni qayta ishlash;
- axborotni saqlash, to‘plash;
- axborotni boshqaruv organiga berish;
- boshqaruv buyruqlarini shakllantirish;
- buyruqlarni ijrochilarga berish va natijani taqqoslash.
Eng taraqqiy topgan axborot tizimini loyihalash quyidagilarga asoslanishi
lozim:
- korxonada qo‘llanilayotgan axborot tizimini tahlil qilish, asosiy axborot
oqimlarini o‘rganish;
- axborot tizimi iqtisodiy modelini ishlab chiqish, axborotning zarur hajmi va
mazmunini belgilash;
- axborotni to‘plash va qayta ishlash uchun texnik vositalarni aniqlash;
- axborotni qayta ishlash texnologiyalarini ishlab chiqish;
- axborotning yuzaga kelishi va ishlatilishi davriyligini aniqlash;
- korxonada qo‘llanilayotgan axborot uchun shifrlar tizimini ishlab chiqish;
- standart xabarlarga axborot uzatish va qayta ishlashni avtomatlashtirish uchun
qulay shakl berish maqsadida ularni loyihalash;
- loyihalash davomida olingan barcha materiallarni rasmiylashtirish va
tizimlashtirish.
16

Boshqaruv texnikasi – bu aqliy mehnat taktikasi, boshqaruv sohasida
axborotni qayta ishlash texnikasidir. Texnik vositalar takomillashgani sari
boshqaruv texnologiyasi, boshqaruv mehnatining tashkil etilishi va butun
boshqaruv jarayoni samaraliroq bo‘lmoqda. Mamlakat iqtisodiyotini optimal
boshqarish uchun har yili 1016 oddiy arifmetik operatsiyani amalga oshirish lozim.
Ayni paytda boshqaruv apparati xodimlari 1012ta, ya’ni 10 ming marta kam
operatsiyani bajara oladilar. Bu muammoni boshqaruv mehnatini takomillashtirish,
axborotni to‘plash va qayta ishlashni avtomatlashtirish yo‘li bilan hal etish
mumkin. Boshqaruv texnikasini faqat hisoblash mashinalaridangina iborat deb
bilish noto‘g‘ridir. Ilk bor texnik vositalar 100 yil avval paydo bo‘lgan. Ularning
ruchkalar, chizg‘ichlar va oddiy kartotekalardan tortib, EHMgacha hammasini
ikkita asosiy sinfga bo‘lish mumkin: tashkiliy texnika vositalari va hisoblash
mashinalari. 7

Tashkiliy texnika vositalariga ko‘pgina qurilma va moslamalar (oddiy qurol va
moslamalar, axborotni olish, qayta ishlash uchun boshqaruv mashinalari, nusxa
ko‘chirish va ko‘paytirish, aloqa vositalari, axborot saqlagichlar va xizmat
ko‘rsatish vositalari, xizmat xonalari uskunalari) kiradi. Boshqaruv o‘z faoliyatida
juda ko‘p oddiy qurol va moslamalarni (qalam, ruchka, yozuv kitoblari,
kartochkalar, jadvallar, chizmalar va boshqalar) ishlatadi. Eng so‘nggi avlod
EHMlari va kompyuterlar oddiy texnik vositalar (qalam va chizg‘ichlar) o‘rnini
to‘liq bosa olmaydi. Qulay va ko‘pga chidaydigan bu qurollar boshqaruv
mehnatida murakkab texnik uskunalar kabi zarur va muhimdir. Oddiy qurol va
moslamalarni axborotni qayta ishlash bosqichlariga ko‘ra guruhlarga jamlash
mumkin . Bu, eng avvalo, yozuv qurollari (qalam, ruchka, mo‘yqalam, trafaretlar),
tasvir vositalari (chizma, diagramma, nazorat va dispetcher taxtalari, yo‘nalish
sxemalari va boshqalar), hujjatlarni saqlash vositalari (javonlar, konvertlar,
kartotekalar, perfokarta va boshqalar), axborotni olish va qayd etish vositalari
__________________________________
7. Mishenin A.I. Teoriya ekonomicheskix informatsionnix sistme: Uchebnik.-4-ye izd.,dop.i pererab.-M.:Finansi i
statistika, 2000.-5-9betlar.
17

(o‘lchangan tara, tarozi, soat, o‘lchagich, tablo va turli hisoblash asboblari, yozuv
va nusxa ko‘chirish mashinalari), aloqa vositalari (telefon, AS, direktor va
dispetcher kommutatorlari, radioaloqa, radiofonlar, avariyaviy va chaqiriladigan
signalizatsiya, gapiruvchi qurilmalar va boshqalar), axborotni saqlovchi (tovush,
yorug‘lik, kartochkalar, oyna, metall, turli qoplamalar), boshqaruv mashinalarida
ishlatiladigan axborot saqlovchilar (magnit lentalari, magnit disklari, qog‘oz).
Kommunikatsiya – bu axborot almashuvidir. Bu axborot asosida rahbar samarali
qarorlar qabul qilish uchun zarur ma’lumotlarni oladi va so‘ngra ularni xodimlarga
yetkazadi. Rahbar faoliyati samarali axborot almashinuvini talab etadi. Agar
odamlar axborot almasha olmasa, ular birga ishlay olmaydi, maqsadlarini
shakllantira olmaydilar va ularga yetisha olmaydilar.
Rahbar o‘z vaqtining 50 foizdan 90 foizgachasini kommunikatsiyaga sarflaydi.
Chunki axborot almashuvi boshqaruv faoliyatining barcha asosiy turlariga singib
ketgan. Axborot almashuvining sifati boshqaruv qarorlarini bajarish darajasiga
bevosita ta’sir qiladi.
Kengash, xizmat qog‘ozlari, telefon muloqotlari, rasmiy hisobotlar,
videotasmalar va yuzma-yuz suhbatlar kabi kommunikatsiya vositalarini qo‘llash,
oxir-oqibat, ko‘pgina masalalarni va ko‘plab xodimlarni qamrab olish imkonini
beradi.
Korporatsiyalar tashqi muhit bilan muloqot qilish uchun turli-tuman
vositalardan foydalanadi. Ular mavjud iste’molchilar bilan reklama, shuningdek,
tovarni bozorda sotishning boshqa dasturlari yordamida muomala qiladilar.
Axborot korporatsiya ichida vertikal kommunikatsiyalar doirasida bosqichdan
bosqichga o‘tadi. U pastlovchi chiziq bo‘ylab berilishi (uzatilish) mumkin, ya’ni
oliy bosqichdan quyi tomon (masalan, korxonaning ishlab chiqarish bo‘limi sex
boshlig‘iga qanday mahsulotni va qaysi muddatda ishlab chiqarishni topshiradi, u
esa uchastka boshlig‘i yoki ustaga topshiriq beradi), yoki yuqoriluvchi chiziq
bo‘ylab beriladi (masalan, uchastka boshlig‘i sex boshlig‘ini mahsulotning
tayyorlanishi haqida xabardor qiladi.
18

II BOB. BOSHQARUV TEXNIKASI TUSHUNCHASI VA
KLASSIFIKATSIYASI
2.1. Boshqaruv texnikasi tushunchasi
Boshqaruv texnikasi - bu aqliy mehnat texnikasi, boshqaruv tizimida
axborotni qayta ishlash texnikasi, boshqaruv tizimida axborotni qayta ishlash
texnikasi. Texnika vositalari qanchalik takomillashgan b о ‘lsa boshqaruv
texnologiyasi, boshqaruv mehnatini tashkil etish va butun boshqaruv jarayoni
shunchalik samarali b о ‘ladi. Hisoblarga asosan mamlakat iqtisodiyotini maqbul
boshqarish uchun yil davomida 100 mingta elementar arifmetik operatsiya
bajarishi zarur b о ‘lsa, boshqaruv apparati xodimlari 10 ta, ya’ni 10 ming marta
kam operatsiya bajarish qobiliyatiga ega ekanlar. Bu muammoni muvaffaqiyatli
hal etish uchun boshqaruv mehnatini takomillashtirish, axborot t о ‘plash va qayta
ishlashni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. Boshqaruv texnikasini
faqat hisoblash mashinalari bilangina bog‘lash not о ‘g‘ridir. Dastlabki texnika
vositalari 100 yil burun paydo b о ‘lgan ruchka, chizgichdan tortib EHM va
kompyutergacha b о ‘lgan texnika vositalarini quyidagi ikki guruhga ajratish
mumkin: orgtexnika va hisoblash mashinalari.
Orgtexnika vositalariga juda turli-tuman uskuna va kurollar (oddiy qurol va vosita,
axborot olish va qayta ishlash, k о ‘chirish, k о ‘paytirish, aloqa vositalari va axborot
uzatish, xizmat k о ‘rsatish, xizmat xonalari uskunalari) kiradi. Boshqaruv mehnati
turli oddiy qurol va uskunalardan (qalam, ruchka, idora daftarlari, jadval, grafik va
boshqalar) foydalanishga asoslanadi. Eng s о ‘nggi avloddagi EXM va kompyuterlar
oddiy texnika vositalari (qalam va chizg‘ich) о ‘rnini t о ‘liq bosa olmaydi. qulay,
oddiy chidamli bu vositalar texnika vositalari singari juda muhimdir. Oddiy qurol
va uskunalarni axborotni qayta ishlash bosqichlari b о ‘yicha guruhlarga ajratish
mumkin. Bu avvalo yozuv vositalari (qalam, ruchka, m о ‘yqalam, trafaret), tasvir
vositalari (grafik, diagramma, nazorat va nozirlik oynalari, marshrut sxemalari),
xujjatlar saqlash vositalari (tokcha, konvert, kartoteka, pefokarta va h.k.), axborot
qabul qilish va mustahkamlash vositalari (tarozi, soat, hisob mashinasi, о ‘lchov
19

vositalari, k о ‘chiruvchi mashinalar), aloqa vositalari (talafon, ATS,rahbar va
dispecher kommutatori, radio aloqa, radiofon, signal uskunalari, ovoz berish
uskunalari), axborot uzatuvchilar (ovoz, nur, kartochka, oyna, metall), boshqaruv
mashinalarida q о ‘llaniladigan axborot uzatuvchilar (magnit lentalari, disklar,
Qog‘oz).
2.2.Kommunikatsiya jarayonining elementlari va bosqichlari.
Yuqoridagilardan biz ko’rdikki, kommunikatsiyalar - tashkilotning ichki va
tashqi muhitlari elementlarini, boshqarish funksiyalarini, odamlar guruhlarini bir-
birlari bilan munosabat o’rnatishga yordam beruvchi boglovchi jarayon ekan.
Kommunikatsiya jarayonida quyidagi elementlar (tarkibiy qism)lar qatnashadilar: 8
1. Informatsiya uzatuvchi( informatsiya manbai). Bu odam (rahbar,
mutaxassis, oddiy ishchi xodim) guruh (ichki xo’jalik), boshqarish pog’onasi,
tashkilotning o’zi, tashqimuhit omillari ko’rinishida bo’lishi mumkin.Turli texnik
qurilmalar, inshootlar, jarayonlar, kitoblar va hokazolar ham informatsiya
manbaidir.
2. Informatsiya. Tashkilotning ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlari, qarorlari va
buyruqlarining mazmuni, loyihalar, hisobotlar, maslahatlar, turli tushunchalar
kommunikatsiya jarayonida qatnashuvchi asosiy elementlar (informatsiya
birliklari) hisoblanadi.
3. Aloqa vositalari. Informatsiyani bir joydan ikkinchi joyga yetkazuvchi
vositalarga xatlar, turli xujjatlar, odamlar, texnik aloqa vositalari(telefon,telegraf
va h.k.), kompyuterlarda qo’llaniladigan magnitli informatsiya tashish vositalari
kabilar kiradi.
___________________________________
8. Begimqulov U.Sh. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida pedagogik ta‘limni tashkil etish. // ―Pedagogik
ta‘lim jur, № 1, 2004. –25-25 betlar.‖
20

4. Informatsiya qabul qiluvchi. Bunga odamlar, ichki xo’jaliklar, boshqarish
pog’onalari, tashkilotlar, tashqi muhit omillari misol bo’la oladi.
Axborot almashishda uzatuvchi(manba) va qabul qiluvchi bir necha bir-biriga
bog’liq bosqichlardan o’tadilar. Ularning vazifasi - xabarni ikkala tomon ham
tushinib qabul qiladigan ko’rinishda tuzib, unga mos bo’lgan aloqa vositasini
tanlash. Bu qiyin vazifa, chunki har bir bosqichda xabarning mazmuni o’zgarishi
yoki umuman yo’qolishi mumkin.Kommunikatsiya bog’lovchi jarayon sifatida
quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Informatsiya (g’oya yoki fikr) ning shakllanishi.Maqsadlar, masalalar va
ularni yechish usullari, masalalar orasidagi bog’liqliklar, masalalarni yechish
uchun zarur resurslarga talablar, resurslarni masalalar bilan bog’lash (resurslarni
masalalar bo’yicha taqsimlash), natijalarni o’lchash va baholash usullari haqidagi
bilimlarni shakllanishi.
2. Informatsiyani shifrlash. Fikrlar, bilimlar, loyihalar, qarorlar qabul
qiluvchilarga yetkazilishi uchun ular avvalo o’zaro munosabatlarga kirishuvchi
(bog’lanuvchi)lar uchun tushinarli tilda ifodalanishi zarur.Odamlar muomalaga
kirishadigan tillar, belgilar, raqamlar informatsiyani shifrlash usullariga misol
bo’ladilar.Uzatilgan informatsiya ana shu tillar alifbosi, grammatikasi, belgilar
asosida shifrlanadi.Biznesmenlar asosiy iqtisodiyko’rsatkichlar orqali,
matematiklar arifmetik va mantiqiy amallar va ifodalar orqalibir-birlarini
tushunadilar va bog’lanadilar. So’zlashuvdagi yuz ifodalari, qo’l va gavda
harakatlari ham biror ma’noni ifodalovchi shifrlar hisoblanadi.
3. Informatsiyani uzatish. Fikrlar va bilimlarni bir joydan ikkinchi joyga
bexato uzatish "informatsiya nazariyasi" fanining asosiy muammolaridan
biridir.Bu muammo asosan uzatish vositalarining takomillashmaganligidan,
uzatuvchi va qabul qiluvchilarning shifrlarini bir xil tushunmasliklaridan, ularning
uzatish va qabul qilish imkoniyatlari, saviyalari va bilim darajalarining
turlichaligidan, axborot va uni uzatish vositasi bir-biriga to’g’ri kelmasligidan va
21

shu kabi sabablardan kelib chiqadi.Informatsiya o’z harakati davomida
mahnosini o’zgartirishi kommunikatsiya jarayonidagi shovqin deyiladi.
4. Informatsiyani qabul qilish va qayd etish. Qabul qilingan informatsiya eng
avvalo xotiraga yoki rasmiy qayd etish daftarchalariga qayd etilishi zarur. Bu
qabul qilingan informatsiyani hisobini yuritish uchun zarur.
5. Qabul qilingan informatsiyani shifrsizlantirish(kodsizlantirish) va
tushunish.Qabul qilingan informatsiyaning mahnosi, mazmuni, mohiyati uni
shifrsizlantirilgandan keyingina tushunarli bo’ladi.
Agar rahbarlar kommunikatsiyaning mazmuni va mohiyatini tushunmasalar
va unga ahamiyat bermasalar, tashkilotning strukturasida uzilishlar yuz berishi
mumkin. Shu sababli kommunikatsiya jarayonining har bir bosqichida
informatsiya o’z mahnosini o’zgartirmay tezkor harakat qilishini tahminlash zarur.
Yuqoridagi chizmada ko’rsatilgan informatsiya almashish jarayoni to’liq
emas deb hisoblanadi, chunki, aslida teskari aloqa o’rnatilganidan keyingina
tashkilotdagi kommunikatsiya jarayoni to’liq hisoblanadi.Faqat teskari aloqa
vositasi orqaligina rahbarlar tashkilotning turli bo’limlari, Quyi boshqarish
pog’onalari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman turli xil xatti harakatlar
to’g’risida informatsiyaga ega bo’ladilar.Bularsiz tashkilotning keyingi holatini
aniqlab bo’lmaydi.
Teskari aloqada qabul qiluvchi va uzatuvchi o’z o’rinlari bilan almashadilar
va bunda qabul qiluvchi yetkazilgan informatsiyani qanday tushungani, unga
munosabati (reaksiyasi)ni bildiradi.Teskari aloqa yordamida informatsiya
almashish jarayoni samaradorligi oshadi va shovqinlar kamayadi.
Yomon o’rnatilgan teskari aloqa va informatsiyani qabul qilishni bilmaslik
(masalan, tinglashni) samarali kommunikatsiyaga to’siq bo’ladi.
Odatda kommunikatsiyalarning samaradorligini oshirish uchun teskari
aloqaning shakllanishi rag’batlantiriladi.Teskari aloqada bo’ysunuvchilar
22

rahbariyatning xatti-harakatlari, tashkilot maqsadlariga erishish yo’llari, mahsulot
sifatini oshirish, tarkibiy o’zgarishlar va boshqa masalalarga o’z fikr va
mulohazalarini yuqoriga bildirish imkoniga ega bo’lishlari kerak.
Ichki xo’jaliklarning, boshqarish pog’onalarining ko’pligi kommunikatsiya
jarayonini murakkablashtiradi. Chunki, bular informatsiyani shunchaki qabul qilib
yoki uzatibgina qolmasdan, balki qayta ishlaydilar va tartiblashtiradilar.
Informatsiyaning xususiyatlaridan biri esa shundan iboratki, u qancha ko’p qayta
ishlansa, shunchalik o’zining birlamchi mahnosini yo’qotadi.Bu hodisa, yahni
informatsiyaning "filtrlanishi" vertikal kommunikatsiyalarda ko’p uchraydi va bir
boshqarish pog’onasidan ikkinchi pog’onaga o’tgani sayin informatsiya o’z
mazmunini o’zgartira boradi.Bu esa tashkilot doirasida turli tushunmovchiliklarni
keltirib chiqaradi. 9
Tashkilot doirasida yoki tashqimuhitda shakllangan informatsiyani o’z
vaqtida, "mish-mishlar" tarqalmasdan ilgari zaruriy joylarga yetkazishlik
tashkilotlar faoliyati samaradorligini oshirishga imkon beradi.
2.3..Boshqarish jarayonlarini axborot bilan tahminlashni takomillashtirish
yo’nalishlari.
Tashkilot faoliyatini umuman olib qaraganda, rahbarlar tashkilotning
informatsiya markazi hisoblanadilar.Chunki, ular turli miqdordagi va ko’rinishdagi
informatsiyani qabul qiladilar, qayta ishlaydilar, tartiblashtiradilar, saqlaydilar va
uzatadilar.Bundan tashqari, ular faqat o’zlari ishlab chiqqan informatsiya (turli
qarorlar, loyihalar, maslahatlar va h.k.) orqali tashkilotni boshqaradilar va
tashqimuhitga tahsir ko’rsatadilar.Boshqarish esa munosabatlarga tahsir etish
demakdir.Munosabatlar o’z navbatida asosan informatsiya oqimi orqali o’rnatiladi.
Demak, tashkilot doirasida kommunikatsiyani yo’lga qo’yish har qanday
____________________________________
9. Ibragimov I.M. Informatsionn ы e texnologii i sredstva distansionnogo obucheniya: ucheb, posobie dlya stud. v ы ssh.
ucheb. zavedeniy / I.M.Ibragimov; pod red. A.N.Kovshova. — 2-ye izd., ster. — M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya»,
2007. — 336 s.
23

boshqarish ishlari uchun muhim bog’lovchi jarayondir, chunki boshqarish - turli
munosabatlarni muvofiqlashtirish va tartiblashtirishdan iborat.
Tashkilot faoliyatining uzluksizligi va bir maromdaligini tahminlash hamda
boshqarish uchun zarur bo’lgan informatsiya tizimini tashkil qilishda iloji boricha
birlamchi (yahni ishlov berilmagan) axborotlarni kamaytirish, berilgan
mahlumotlarni ko’proq ishlatish, faqat boshqaruv uchun zarur bo’lgan, diqqatga
sazovor va qaror qabul qilish uchun kerakli axborotlarni berib borish zarur.
Axborotlarni kamaytirish korxonaning hisoblash markazida saqlanuvchi
shartli o’zgarmaydigan axborotlar hisobiga amalga oshirilishi kerak.
Axborotlarning kamayishi avvalo shifr va kodlar kiritilishi hisobiga amalga
oshiriladi. Shu bilan birga bir xil mahlumotlar turli axborotlar olish maqsadida bir
necha marta takror ishlatilishi mumkin.
Boshqaruv jarayonining ulkan taraqqiyoti axborotlarga qayta ishlov
berishda kompyuter texnikasidan keng miqyosda foydalanishdir. Mexanizatsiya
lashgan va avtomatlashtirilgan axborot tizimining samaradorligi ularning quyidagi
ishlarni bajara olishiga bog’liq:
1. Juda oz vaqt ichida tashkilotning ichki xo’jaliklaridan olingan
axborotlarga ishlatish uchun qulay shaklda ishlov bera olish;
2. Avvaldan mahlum bo’lgan iqtisodiynatijalar bilan birgalikda boshqaruvni
asoslash niyatida axborotni imkoniyati boricha kengaytira olish;
3. Axborotlarni tartibga solingan holda jamlay olish va uzoq vaqt saqlay
olish;
4. Qaror qabul qilish uchun axborotlarga maromiga yetkazib ishlov bera
olish.
Agarda tashkilotlar kompyuter hamda boshqaruv texnikasi bilan jixozlangan
axborot boshqaruv markaziga ega bo’lsalar, unda axborotlarga ishlov berish
jarayoni quyidagi operatsiyalardan iborat bo’ladi:
24

Birlamchi axborotni qabul qilish va uni kompyuterga kiritish uchun
tayyorlash, axborotlarni kompyuterga kiritish, axborotlarga ishlov berish, ularni
chiqarish, axborotni boshqarish uchun kerakli joylarga berish, qabul qilingan
qarorlarni aloqa tizimi vositasi bilan boshqariluvchi obhektlarga yetkazish va
axborotlarni kelajakda ishlatish uchun qulay ko’rinishda saqlash.
Boshqaruv tizimida qayta ishlangan informatsiyalar natijasini belgilash
shakllari muhim ahamiyatga ega.Ular qaror qabul qilish jarayonida inson tushunib
etishi uchun qulay bo’lmog’i kerak. 10
Qayta ishlanuvchi axborot hajmining o’sishi va boshqarishning
murakkablashishi tabiiy ravishda kompyuterlarni qo’llash zaruriyatini keltirib
chiqaradi va bu axborotli boshqaruv tizimini shakllanishiga olib keladi. Bunda
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari vujudga keladi.Ularga "odam-mashina"
tizimlari, boshqarish vazifasini amalga oshirishda, yahni axborotni yig’ish va
qayta ishlashda obhektni maqsadga muvofiq ishlab turishini tahminlashda
qo’llaniladigan texnika vositalari va boshqaruv texnikasi kiradi.Menejer boshqaruv
jarayonida qanchalik axborotlar bilan to’liq tahminlansa oqilona boshqaruv
qarorlari qabul qilishga erishadi.Bu esa tashkilotni samarali boshqarilishiga olib
keladi.
2.4.Tashkilotlardagi kommunikatsiyalar turlari.
Tashkilotlarda samarali kommunikatsiyalarni shakllantirish uchun ularning
qaysi joylarda va qanday ko’rinishda zarurligini ko’rib chiqish kerak.
Avvalgi mavzularda ko’rib chiqilganidek, tashkilot ochiq tizim bo’lib
tashqimuhit omillari tahsiri ostida faoliyat ko’rsatadi.Tashkilotning
kommunikatsiya ehtiyojlari ushbu omillarga bog’liq.Bu sharoitlarda faoliyat
ko’rsatish uchun tashkilotlar tashqimuhit elementlari bilan kommunikatsiyalar
o’rnatadilar va bunda turli vositalardan foydalanadilar.Mavjud yoki potensial
________________________________
10. G’ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari- T.:, «Sharq», 2000 y.
25

istehmolchilar bilan reklama va tovarlarni yetkazishning boshqa dasturlari
yordamida munosabatga kirishadilar.Jamoatchilik bilan munosabatlar sohasida
korxona haqida tasavvur (imidj) ni shakllantirishga ehtibor qaratiladi. Davlat
tartibot muassasalari bilan aloqalar turli xil hisobotlar orqalinamoyon bo’ladi.
Shuni aytish kerakki, ko’p hollarda tashkilotlar ichida amalga oshirilayotgan
kommunikatsiya tashqimuhitdagi mavjud imkoniyat va taxdid (xavf-xatar) larning
aks tahsiri (reaksiyasi)dir.
Tashkilotlar doirasida kommunikatsiyalar boshqarish pog’onalararo (vertikal)
va bo’limlararo (gorizontal) shakllarda amalga oshadi.
Vertikal kommunikatsiyalar doirasida axborot pog’onadan-pog’onaga
yetkaziladi.Bunda u pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga qarab harakatlanishi
mumkin.Birinchi holda axborot aniq ko’rsatmalar, masalalar, buyruq va
farmoyishlar kabi ko’rinishlarda uzatiladi.Masalan, korxonaning ishlab chiqarish
bo’limi sex boshlig’iga qaysi mahsulotni va qaysi muddatda tayyorlash to’g’risida
ko’rsatma beradi, u o’z navbatida uchastka boshlig’iga yoki ustaga bu haqida
ko’rsatma beradi.
Pastdan yuqoriga qarab ketgan kommunikatsiyalarda axborot hisobot,
mahlumot, ariza va boshqa ko’rinishlarda quyi pog’onadan yuqori pog’onaga
uzatiladi.Masalan, uchastka boshlig’i mahsulotni tayyor bo’lganligini sex
boshlig’iga, u o’z navbatida ishlab chiqarish boshlig’iga va nihoyat, korxona
direktoriga etkazadi.
Vertikal kommunikatsiyalar rahbarlarga quyi pog’onalardagi holatni bilib
turishga va zaruriy o’zgartirishlar kiritishga imkon beradi.
Tashkilotlar vertikal kommunikatsiyalardan tashqari gorizontal
kommunikatsiyalarga muxtoj. Tashkilot ko’plab ichki xo’jaliklardan tashkil
topgan. Shu sababli masalalarni va xatti-harakatlarni muvofiqlashtirish uchun
axborot almashish zarur. Rahbariyat tashkilotning ixtisoslashgan tarkibiy
26

qismlarining hamkorligi asosida umumiy maqsadga erishishni tahminlashi zarur.
Buning uchun bo’limlar orasidagi aloqalarni to’g’ri yo’lga qo’ymoq lozim.
Gorizontal kommunikatsiyalarga misol qilib institutimizning turli bo’limlari,
fakultetlari, kafedralari va guruhlari o’rtasidagi dars jadvallarini tuzish, o’quv
jarayonining borishi , bitiruvchilarga quyiladigan talablar darajasi kabi ko’plab
masalalar bo’yicha axborot almashishlar kiradi.Xuddi shunday qilib ishlab
chiqarish korxonalarida reja-iqtisod, ishlab chiqarish, marketing va moliya
bo’limlari yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish, buning uchun zarur bo’lgan
mablag’lar, narx belgilash, sotish yo’llari va boshqa turdagi axborot bilan
almashadilar.
Gorizontal kommunikatsiyalarning qo’shimcha afzalliklari - o’zaro teng
huquqli munosabatlarni shakllantirishdadir. Bu narsa xodimlarni ishdan
qoniqishini oshiradi.
Biz yuqorida ko’rib chiqqan kommunikatsiyalar - tashkiliy
kommunikatsiyalar, yahni tashkilotning ichki xo’jaliklari va boshqarish
pog’onalari orasida shakllangan aloqa turlaridir.
Bu turdagi kommunikatsiyalardan tashqari tashkilotda shaxslararo
kommunikatsiyalar mavjud va ular tashkilot faoliyatiga juda katta tahsir
ko’rsatadi.Shaxslararo kommunikatsiyalarning asosiy ko’rinishlari: rahbar-
bo’ysunuvchi orasidagi, rahbar bilan ishchi guruh orasidagi va norasmiy
kommunikatsiyalar.
Rahbar bo’ysunuvchi orasidagi kommunikatsiyalar asosan masalalarni
oydinlashtirish; faoliyat samaradorligining muhokamasi; rag’batlantirish
maqsadida xizmatlarni tan olish va mukofotlash; mavjud yoki ehtimol bo’lgan
muammo haqida mahlumot yig’ish; taklif va g’oyalarni qabul qilish kabilar bilan
bog’liq.
Rahbar bilan ishchi guruh o’rtasidagi kommunikatsiyalar guruh
harakatlarining (faoliyatining) samaradorligini oshirishga imkon beradi. Axborot
27

almashishda barcha guruh ahzolari qatnashganligi uchun har bir ahzo tashkilot
uchun muhim bo’lgan masalalar, ularni hal qilish yo’llari, birgalikda ishlash
imkoniyatlari va boshqa muammolarni hal qilishga o’z fikr va nuqtai-nazarlarini
bildira oladi.Ba’zi hollarda ishchi guruh rahbarsiz yig’ilib, muammolarni,
rivojlanishni yoki o’zgarishlarni muhokama qiladi.
Kommunikatsiyalarning yana bir turi norasmiy kommunikatsiyalar bo’lib,
ularning tarqalishi ko’pincha mish-mishlar deb ataladi.Bu turdagi
kommunikatsiyalar odamlar guruhlarga to’planib turgan joylarda mavjud bo’ladi.
Bunda axborot norasmiy kanallar (yo’llar) orqali yetkaziladi va o’z harakati
davomida mazmunini o’zgartirishi mumkin.Shuning uchun ko’p hollarda noto’g’ri
axborotni mish-mishlar deb atashadi.Lekin axborot norasmiy kanallar orqalitez
harakatlanishini hisobga olib, rahbar ayrim hollarda bu kanallardan tashkilot
maqsadlariga erishish yoki o’z manfaatlari yo’lida foydalanishadi. 11
Mish-mishlar paydo bo’lishining asosiy sababi - zarur informatsiyani bilish
imkoniyati (xodimlarda) yo’qligi yoki informatsiya ozligi, uning kechikishi
tufaylidir.
Tashkilot samarali faoliyatini tahminlashning asosiy va muhim vazifalaridan
biri – tashkilotdagi barcha turdagi kommunikatsiyalarning samaradorligini
oshirishdir.
Korxonada murakkab vazifalarni yechish va avtomatlashtirilgan boshqarish
tizimlarining q о ‘llanilish sohasini kengaytirish vaqtida ishlab chiqarish
jarayonlarini tuzilmaviy tashkil etish va formallashtirish amaliyoti ijrochilar
jamoasini korxonaning yagona komplekslashgan axborot tizimi konsepsiyasi
asosida yagona boshqaruvchi va axborotlashgan jamiyatda faoliyat k о ‘rsatuvchi
yagona muvofiqlashtiruvchi organga birlashishi zarurligini taqozo etadi.
Tahlillarga k о ‘ra korxona komplekslashgan axborot tizimini qurish va tatbiq etish
______________________________________
11. Godin V.V.,Korneev I.K. Upravleniye informatsionnimi resursami: 17-modulnaya
programm dlya menedjerov «Upravleniye razvitiyem organizatsii». Modul 17.- M.: «INFRA-M», 1999.-49-54s.
28

jarayoni strategik yondashuvga asoslangan b о ‘lib, quyidagi asosiy bosqichlarni о ‘z
ichiga oladi: Komplekslashgan axborot tizimi konsepsiyasini ishlab chiqish,
korxona biznes-jarayonlarini tahlil qilish, tatbiq etish, biznes-jarayonlar
reinjiniringi, ekspluatatsiya qilish va rivojlanish. Ushbu bosqichlarda
komplekslashgan axborot tizimi konsepsiyasi asosiy zamin tayyorlovchi hujjat
hisoblanadi. Komplekslashgan axborot tizimi konsepsiyasi axborot tizimini
tasavvur etishni, uning maqsadlari, tarkibi va yagona axborot muhiti doirasida
faoliyat k о ‘rsatishini ifoda etuvchi asosiy tamoyillar majmuasi hisoblanadi.
Yagona axborot muhiti esa korxona b о ‘linmalarining axborotli о ‘zaro aloqasini,
shuningdek ularning axborotga b о ‘lgan ehtiyojlarini ta’minlovchi ma’lumotlar,
yagona tamoyillar va umumiy qoidalar asosida faoliyat k о ‘rsatuvchi axborot-
kommunikatsion tizimlar va tarmoqlar, ularni yuritish hamda ulardan foydalanish
texnologiyalari majmuasi hisoblanadi. Korxonaga komplekslashgan axborot
tizimini tatbiq etishdan maqsad korxonaning har bir xodimini korxona biznes-
jarayonlari qanday faoliyat k о ‘rsatishi t о ‘g‘risidagi statistik ma’lumotlarni ifoda
etuvchi korporativ bilimlar tizimini t о ‘ldirish imkoniyati bilan ta’minlash hisobiga
korxonaning berilgan ish samaradorligiga ega b о ‘lishini ta’minlash,
komplekslashgan axborot tizimining tarkibiy qismi sifatida bilimlarni saqlab qolish
va korxona xodimlari tomonidan joriy va retrospektiv boshqaruv bilimlarni
birgalikda q о ‘llanilishini ta’minlash hisoblanadi. Tahlillarimizga k о ‘ra korxona
boshqaruviga komplekslashgan axborot tizimini tatbiq etgandan s о ‘ng quyidagi
imkoniyatlar yuzaga keladi:
a) ichki va tashqi jarayonlar t о ‘g‘risidagi muhim axborotlar taqdim etiladi;
b) b о ‘linmalar о ‘rtasidagi о ‘zaro aloqalarning tezkorligi va samaradorligi ortadi;
v) korxona ichidagi jarayonlarni boshqarish sifat jihatdan yangi bosqichga olib
chiqiladi;
g) korxona biznes jarayonlarini faoliyat k о ‘rsatishining ekspertli bahosi va ularga
nisbatan t о ‘g‘rilovchi ta’sirlar amalga oshiriladi;
d) korxona taraqqiyoti bashorat qilinadi;
ye) ishlab chiqarishga bog‘liq b о ‘lmagan y о ‘qotishlar kamaytiriladi.
29

Bularning natijasida esa korxona faoliyatidan yuzaga keluvchi iqtisodiy
samaradorlik ta’minlanadi. Komplekslashgan axborot tizimi boshqarish
funkiyalarini bajarish uchun zarur b о ‘lgan axborotni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash
va chiqarib berish uchun bitta joyga t о ‘plangan yagona axborotli, matematik,
texnik, tashkiliy va kadrli ta’minotning funksional tuzilmaga ega b о ‘lgan resurslari
majmuasini ifoda etadi. Komplekslashgan axborot tizimi funksional modullar
majmuasidan iborat b о ‘lib, ular apparatli va dasturiy vositalar yordamida hal
etiladi.
Korxonada Komplekslashgan axborot tizimini ishlab chiqish uchun korxonani
boshqarish tizimining tuzilmasi, korxonaning biznes-jarayonlari, korxonada qabul
qilingan boshqarish usullari va korxona standartlari, instruksiyalar, tavsiflovchi
jarayonlar va protseduralar, formallashgan hamda formallashmagan jarayonlar asos
b о ‘ldi.
Bunda tizimning funksional moduli kiruvchi axborotni chiquvchi axborotga
о ‘zgartiruvchi KATning bir qismi b о ‘lib uning davomida jarayonlarni boshqarish
masalasi hal etiladi. K о ‘rishimiz mumkinki korxonani boshqarish tizimida
KATning samarali faoliyat k о ‘rsatishida, KATga kiritiluvchi axborot uchun, KAT
tomonidan taqdim etilgan axborot asosida qabul qilingan qarorlar uchun ham inson
muhim rol о ‘ynaydi. Tadqiqotimiz natijasida KAT yagona axborot muhtitini
yaratish tamoyillari asosida ishlab chiqiladi, ya’ni : - axborotni kiritishning
yagonaligi. Bunda axborot bir marta kiritiladi va barcha zarur b о ‘lgan keyingi
hujjatlarda q о ‘llaniladi. - axborotga y о ‘l q о ‘yishning cheklanganligi. Bunda
axborot faqat u kimga zarur b о ‘lsa, о ‘shalarga ochiq b о ‘ladi. - axborotning
zarurligi va yetarliligi. Bunda esa funksional blok faqatgina uning kirish y о ‘liga va
faoliyat k о ‘rsatishi uchun zarur b о ‘lgan barcha ma’lumotlar r о ‘yxati kiritilsagina
ishlaydi. Shuning uchun ham ixtiyoriy komponentning y о ‘qligi funksional
modulning ishlamay qolishiga olib keladi va shu vaqtning о ‘zida funksional
modulning kirish y о ‘liga uni not о ‘g‘ri tushunishni keltirib chiqarishi mumkin
b о ‘lgan axborot uzatilmasligi lozim b о ‘ladi.
Har qanday axborot tizimining asosiy vazifasi - korxona foydasida samarali
30

resurslarni boshqarish, moddiy, texnikaviy, moliyaviy, texnologik va intellektual
resurslarni, daromadni maksimal darajada oshirish hamda korxonaning barcha
xodimlarining moddiy va kasbiy ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi.
Axborotlashtirishga kompleksli yondashuvning mohiyati shundaki, unda oshkor
b о ‘lmagan holda, fon rejimida о ‘tadigan barcha jarayonlar, ularni q о ‘llab-
quvvatlashga, qotib qolgan operatsiyalar hisobga olinadi, ularni avtomatlashtirish,
axborotli platformaga о ‘tkazish imkoniyati baholanadi va k о ‘rib chiqiladi. Bu
jiddiy va sinchkov ish natijasida biznesda axborot texnologiyalarni q о ‘llashdan
hosil b о ‘ladigan bevosita foydani solishtirishga, baholashga va о ‘lchashga imkon
beradigan real raqamlar olinadi. Kompleksli axborotlashtirishning konseptual
yondashuvi faqatgina korxonaning ishlab chiqarish faoliyati va uning ma’muriy-
boshqaruv ta’minoti tizim ostilari doirasida qolib ketmaydi – javobgarlik zonasi
mahsulotlarning butun hayotiy siklini va mahsulotni sotish sektorini,uni kafolatli
va kafolatdan keyingi q о ‘llab-quvatlanishini, marketing tadqiqotlari sektorini va
iqtisodiyotni rejali tartibga solishning y о ‘qligi natijasida yuzaga keladigan boshqa
faoliyat y о ‘nalishlarini qamrab oladi.
31

XULOSA
Axborot boshqaruv tizimida aloxida bo’g’in bo’lib xisoblanadi. Unga qator
o’ziga xos xususiyatlar mansub bo’lib, ular axborot boshqaruvining barcha
bo’g’inlari, barcha vazifalarini kamrab olishiga bog’liqdir. Axborot - bu boshqaruv
apparati faoliyatining xam dastlabki nuqtasi, xam natijasidir, shuningdek, amalga
oshirilayotgan xarakatlar mavjudligi sharti, mustaxkamlash usulidir. Axborot
xajmi ortishi bilan boshqaruv axborotining sifat ko’rsatkichlariga bo’lgan talab
xam ortib boradi.
Tashkilot boshqaruv tizimining axborot jihatlari deganda, axborot
harakatlanishi va qayta shakllanish jarayoni sifatida boshqaruvni aks ettiruvchi,
boshqaruv tizimining vazifaviy ish strukturasini tashkil etuvchi bloklar to’plami
deb tasavvur qilish mumkin. Tizimning boshqaruv qismidagi qayta hosil bo’lish
predmeti - bu boshlang’ich axborotdir.
Yuqori darajadagi boshqaruv bloki va tashqi muhit bloki bayon etilayotgan
boshqaruv tizimiga kirmaydi va unga nisbatan ichki hisoblanadi. Shuningdek,
ob‘ektni boshqarish jarayonini ifodalovchi ichki tizimidagi axboort oqimi paydo
bo’ladi. a1 va a2 kanallari bo’yicha o’tadigan axborot oqimi ko’rib chiqilayotgan
tizim va yuqori darajadagi tizim o’rtasidagi bo’ysinuvchanlik munosabatini
ifodalaydi. a1 axborot oqimi ko’rib chiqilayotgan tizimga ta‘sir ko’rsatuvchi
ma‘muriy – buyruq (ko’rsatmali) axborotlarining majmuini ifoda etadi. a2 aloqa
kanali bu tashkilot boshqarish tizimining boshqaruvchi qismi a1 kirishiga qanday
ta‘sir ko’rsatganligi to’g’risidagi axborotni tashuvchi teskari aloqa kanali sanaladi.
Agar tashkilotning boshqaruv tizimi boshqaruvning yuqori darajadagi buyruqlarini
hech bir kamchiliksiz bajarsa, u holda a2 ning chiqish joyida a1 ning kirish
joyidagi bilan(vaqti-vaqtida ma‘lum bir siljishlar bilan) bir xil axborot bo’ladi,
yoki axborot umuman bo’lmaydi(bu a1 va a2 axborotlari bir xil degani). Tashqi
muhit va boshqaruv tizimi o’rtasidagi axborot almashinuvi chizmada b1 kirishi va
b2 chiqishi bilan tasvirlangan. Ular gorizantal axborot aloqalari sanalib, tizim
faoliyati uchun muhim bo’lgan o’sha tartibdagi tizimlar va boshqa axborot
32

manbalari bilan ko’rib chiqilayotgan boshqaruv tizimining o’zaro munosabatlarini
modellashtiradi. Tizim faoliyati uchun muhim sanalgan axborot manbalariga
savdo, maorif, banklar, soliq inspeksiyasi kabilarni kiritish mumkin. Mazkur tizim
jarayonida boshqarib bo’lmaydigan turli xil ta‘sirlar yuzaga keladi: f kiritish
boshqariladigan ob‘ektga tashqi muhitning boshqarib bo’lmaydigan ta‘sirlarini
modellashtiradi. Boshqaruv tizimini ko’rib chiqishni boshqariladigan ob‘ektdan
boshlaymiz. Resurslarga ega bo’lgan holda boshqaruv ob‘ektlari vaqt sarflash va
resurslarning qayta hosil bo’lishi bilan bog’liq ishlab chiqarish jarayoning amalga
oshirish natijasida m2 ning ayrim samaralari to’plamini chiqishga yo’naltiradi. g1
kirish va g2 chiqish holati, tashqi muhit bayon etuvchi sharoitlar xaqidagi, yuqori
organlar tomonidan qo’yiladigan talablar to’g’risidagi axborotlar boshqaruv
blokiga kelib tushadi. Axborot bloki unga kiritilgan dasturga muvofiq
boshqaruvchi ob‘ekt holatini qayd etadi, axborotni to’plash va ro’yxatga olishni,
uni oldindan qayta ishlashni, jumladan, tasniflash, guruhlash, ma‘lumot berish kabi
bir qator elementar mantiqiy va hisoblash operatsiyalarini amalga oshiradi.
Boshqaruv bloki axborotlarni qayta ishlaydi va ayrim jo’natiladigan axborotlar
oqimini natijalovchi oqimga aylantiradi, boshqariladigan ob‘ekt kirishiga ta‘sir
bilan bog’liq bir qator qarorlarni ishlab chiqadi va o’rta muhit hamda yuqori
darajadagi boshqaruv bloklari bilan o’zaro harakat qiladi. Bunda boshqaruv bloki
boshqaruv ob‘ekti, tashqi muhit va yuqori boshqaruv darajasidan kelgan
axborotlardan foydalanadi. Me‘yorida ishlashdan chetlangan hollar ro’y berganda
boshqaruv bloki chetlanganlikni bartaraf etish maqsadida qaror qabul qiladi va
tegishli chorani tanlaydi. Boshqaruv bloki ta‘sir ko’rsatish usullarini ishlab chiqish
uchun xotira(unga mutaxassislar xotirasi, elektron xotirani kiritish mumkin) va
boshqaruv mezoniga ega(mezon bo’yicha boshqariluvchi ob‘ekt
ko’rsatkichlarining yaxshilangani yoki yomonlashuvi aniqlanadi). Ta‘sir ko’rsatish
bloki shunday vosita sanaladiki, uning yordamida boshqaruv bloki kerakli foydali
samaraga erishish maqsadida boshqaruv bloki boshqariladigan ob‘ekt kirishiga
ta‘sir ko’rsatadi. Boshqaruv bloki yuqori darajada a2 aloqa kanali bo’ylab ko’rib
chi-qilayotgan tizim holati to’g’risida axborot oladi, ayrim qarorlar
33

qirralarini(spektrini) ishlab chiqadi va a1 aloqa kanali bo’yicha boshqaruv blokiga
kerakli ta‘sir ko’rsatadi. Bu ta‘sir ko’rib chiqilayotgan tizim faoliyati algoritmida
ko’rsatkichlar hisoboti tartibida, boshqariladigan ob‘ekt ishini baholaydigan
mezonlarda ayrim o’zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Tashqi muhit bloki tashqi muhitning ko’plab elementlaridan iborat bo’lib
qandaydir ma‘noda mazkur tizim yoki uning boshqariluvchi ob‘ekti bilan o’zaro
harakatlana oladi. Boshqaruv bloki tashqi muhit axborotlari asosida muhitning
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan holatini bashoratlashda va boshqariladigan
ob‘ektga ta‘sir ko’rsatishda, shuningdek boshqaruv tizimining o’zidagi funksional
bloklar o’rtasida o’zaro ta‘sirni yuzaga keltirishda bunday bashoratlarni hisobga
olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Shunday qilib, boshqaruv shakl nuqtai-nazaridan
axborot jarayonini ifodalaydi. Boshqaruv mohiyati esa boshqaruv tizimidagi
olingan barcha axborotni qayta ishlash, qarorlar qabul qilish hamda
boshqariladigan ta‘sir ko’rinishida boshqaruv ob‘ektlariga natijaviy axborotlarni
berishdan iborat. 2-rasmda boshqaruv ob‘ektiga boshqariladigan ta‘sir ko’rsatishni
ish-lab chiqish ko’rsatilgan. Qarorlarni amalga oshirish odamlar(ishlash) va
mashinalar(mashina harakati) tomonidan bajariladi. Qayd etish lozimki, harakatlar
boshqaruvga oid emas. Bu mehnat jarayonini bajarish yoki mashinalar bajaradigan
harakatlardir
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI
12. G’ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari- T.:, «Sharq», 2000 y.
13. Aripov M., Gaydarov A. Informatika asoslari – T.:, «O’qituvchi», 2002 y.
14. Begimqulov U.Sh. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida pedagogik
ta‘limni tashkil etish. // ―Pedagogik ta‘lim jur, № 1, 2004. –25-25 betlar.‖
15. Ibragimov I.M. Informatsionn ы e texnologii i sredstva distansionnogo
obucheniya: ucheb, posobie dlya stud. v ы ssh. ucheb. zavedeniy /
I.M.Ibragimov; pod red. A.N.Kovshova. — 2-ye izd., ster. — M.:
Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2007. — 336 s.
16. Elektron universitet. Masofaviy ta‘lim texnologiyalari. Oliy ta‘lim
muassasalari uchun / A.Parpiev, A.Maraximov, R.Hamdamov,
U.Begimkulov, M.Bekmuradov, N.Tayloqov. O’zME davlat ilmiy
nashriyoti. -T.: 2008. 196 b
17. Axborot tizimlari va texnologiyalari/S.S.G‘ulomov, R.X.Alimov,
X.S.Lutfullayev va boshqalar.T.:”Sharq”,2000.-88-116 betlar.
Informatika:Uchebnik.-3-pererab.izd./Pod red.prof. N.V.Makarova.-
M.: Finansi i statistika , 1999.-13-59 betlar.
18. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike:Uchebnik/ Pod
red. prof. G.A.Titorenko.-M.:Kompyuter,YUNITI, 1999.-6-15 betlar.
19. Mishenin A.I. Teoriya ekonomicheskix informatsionnix sistme: Uchebnik.-
4-ye izd.,dop.i pererab.-M.:Finansi i statistika, 2000.-5-9betlar.
20. Godin V.V.,Korneev I.K. Upravleniye informatsionnimi resursami: 17-
modulnaya
programm dlya menedjerov «Upravleniye razvitiyem organizatsii». Modul
17.- M.: «INFRA-M», 1999.-49-54s.
21. Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va
boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari.. O’quv qo’llanmasi.
1,2qism. Toshkent:2005.
35

22. Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va
boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari.. O’quv qo’llanmasi. 1qism.
Toshkent:2005.
23. Nazirov Sh.A. , Qobulov R.V. va boshqalar. Kompyuter va ofis jihozlaridan
foydalanish.-Toshkent, 2007yil.
INTERNET MANBALAR
1. www.lex.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
36

Sotib olish