Korxonani rivojlanishining istiqbolli rejasini asoslash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	291.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ruslan Baratov

Ro'yxatga olish sanasi 29 Aprel 2024

0 Sotish

Korxonani rivojlanishining istiqbolli rejasini asoslash

Sotib olish

O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va
innovatsiyalar vazirligi
Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini
mexanizatsiyalash muhandislari instituti Milliy
tadqiqot Universitetining "Qarshi irrigatsiya va
agrotexnologiyalar instituti".
«GIDROMELIORATSIYA» FAKULTETI
“Biznes-rejalashtirish” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: Korxonani rivojlanishning istiqbolli
rejasini asoslash.
Bajardi: _________________________
Qabu qildi: _________________________
Qarshi-2024.
1 .

Reja:
I. Kirish....................................................................................3
II. Asosiy qism.
1. Korxonani rivojlantirish rejasi va uning mohiyati............................6
2. Korxonani rejalashtirish tizimi : vazifalari va tamoyillari..............17
3. Sanoat korxonalarini rejalashtirish va korxonaning biznes
rejasi....................................................................................................35
III. Xulosa................................................................................46
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati..............................49
2 .

Kirish.
O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligaga erishgach,
mamlakat hayotida ishlab chiqarish kuchlarini yanada rivojlantirish, fan-
texnika taraqqiyotini (FTT) jadallashtirish, aholining turmush tarzini
yaxshilashga qaratilgan ulkan ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar ro`y berdi va
ro`y bermoqda. Bunga iqtisodiyotga kiritilgan yangi investitsiyalar va
mavjud moddiy-texnika asosini modernizatsiya qilishdan tashqari
boshqaruvning demokratik tamoyillarini kuchaytirish, korxona, firma va
ularga tenglashtirilgan ishlab chiqarish tuzilmalarining xo`jalik faoliyati
bilan bog`liq mustaqillik doirasini kengaytirish, siyosatning
iqtisodiyotdan ustunligiga barham berish, inson faoliyatining barcha soha
va tarmoqlarida tashabbuskorlik, izlanish va hokazolarning rivojlanishi
ham keng imkoniyatlar yaratmoqda.
Mustaqillik hamda barcha xo`jalik yuritish tizimining bozor
munosabatlariga o`tishi iqtisodiyotning asosiy bo`g`ini hisoblanuvchi
korxona maqomining sezilarli ravishda o`zgarishiga sabab bo`ldi.
Korxonalar endilikda davlatga tegishli bo`lgan paytlardagidan farqli
o`laroq mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha faoliyatlarini ko'rsatibgina
emas, balki O`zbekiston Respublikasi “Korxonalar to`g`risida”gi qonuni
va bozor talablariga asosan mustaqil ravishda yuritmoqdalar. Ular
o`zlariga kerak bo`lgan ishchi va xodimlar sonini mustaqil belgilamoqda,
ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasi, tejamkorlik rejimiga rioya
qilish masalalari bilan shug`ullanmoqda, zamonaviy marketing va
menejmentni yo`lga qo`ymoqdalar hamda joriy ishlab chiqarishni
rejalashtirmoqdalar va rivojlanishning zaruriy prognozlarini amalga
oshirmoqdalar. Korxonalar va ularning turlari Mulkchilik shakllaridan
qat’iy nazar, korxona ishchilar soniga qarab kichik yoki o’rta
korxonalarga bo’linadi.
3 .

Ma'lumki, joriy yilda sanoat mahsulotlarining o‘sish sur'ati 107,8
foizni tashkil etishi mo‘ljallangan (qo‘shilgan qiymatda 106,4 foiz). Shu
jumladan, ushbu chorakda bu ko‘rsatkich 106,2 foizni tashkil etishi zarur.
Bu maqsadda, o‘tgan yili 161 yangi yirik hamda hududlarni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish dasturlari doirasida 7 mingdan ziyod sanoat ishlab
chiqarish quvvatlari barpo etilgan. Bundan tashqari mamlakatimizning
valyuta siyosatini erkinlashtirilishi o‘zining ijobiy samarasini bermoqda.
Shu bilan birgalikda joriy yilning hisobot davrida statistika
organlarining ma'lumotlariga ko‘ra, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish
hajmi 14452,1 milliard so‘mni tashkil etib, oldingi yilning mos davriga
nisbatan 112,9 foizga o‘sdi. Ammo, 119 ta yirik sanoat korxonalari
tomonidan mahsulot ishlab chiqarish hajmi oldingi yilning mos davriga
nisbatan qariyb 447 milliard so‘mga kamaygan.
Bunday holat tarmoq va hududiy rahbarlar tomonidan mavjud
imkoniyatlardan to‘liq foydalanmayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa bu
borada buyurtmalar portfelini o‘z vaqtida ishonchli ravishda
shakllantirilmaganligi, aylanma mablag‘lar talab darajasiga javob
bermasligi, umuman olganda raqobatbardoshlik darajasi e'tibordan
chiqganligi natijasida yuzaga kelgan.
Bu esa sanoat tarmoqlari va korxona rahbarlarining o‘z ish
faoliyatlarini birinchi chorak yakuniga qadar tanqidiy ko‘z bilan qayta
ko‘rib chiqib, eng avvalo eksportga yo‘naltirilgan raqobatbardosh sanoat
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirishga, inflyatsiya darajasini
jilovlashga, aholiga munosib turmush tarzini yaratishga qaratishlarini
talab etmoqda.
Iqtisodiyotdа tаrkibiy islohotlаr vа iqtisodiyotni
modеrnizаtsiyalаshni yanаdа chuqurlаshtirish, uning ko`lаmini
4 .

kеngаytirish bilаn bog`liq mаsаlаlаrning nаzаriy vа аmаliy tomonlаrini
o`rgаnishdа ― Mikroiqtisodiyot muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Аyniqsа,
bugungi kundа istе`molchilаr tаlаbining o`zgаrishi, rеаl sеktordа
yarаtilаyotgаn tovаr vа хizmаtlаr nаrхining shаkllаnishi, foydаni
mаksimаllаshtirish, noаniqlik shаroitidа qаror qаbul qilish, shuningdеk,
nаrхgа vа boshqа omillаrgа bog`liq tаlаb vа tаklif elаstikligining
mаzmun-mohiyati, dаvlаtning bozorgа аrаlаshuvi, tovаrlаrgа minimаl vа
mаksimаl nаrхlаrni o`rnаtish vа uning oqibаtlаri bilаn bog`liq
tushunchаlаr, qаrаshlаrni sаbаbiy bog`liqlikdа tizimli tаhlil etishdа ―
Mikroiqtisodiyot аlohidа o`rin tutаdi. Shuningdеk, bugungi kundа
ko`plаb rivojlаngаn vа jаhon iqtisodiyotidа yеtаkchi o`rin tutаdigаn
mаmlаkаtlаr tаjribаsi shuni so`zsiz isbotlаb bеrmoqdаki,
rаqobаtdoshlikkа erishish vа dunyo bozorlаrigа chiqish, birinchi nаvbаtdа
iqtisodiyotni izchil isloh etish, tаrkibiy jihаtdаn o`zgаrtirish vа
divеrsifikаtsiya qilishni chuqurlаshtirish, yuqori tехnologiyalаrgа
аsoslаngаn yangi korхonа vа ishlаb chiqаrish tarmoqlаrining jаdаl
rivojlаnishini tа′minlаsh, fаoliyat ko`rsаtаyotgаn quvvаtlаrni
modеrnizаtsiya qilish vа tехnik yangilаsh jаrаyonlаrini tеzlаshtirish
hisobidаn аmаlgа oshirilishi mumkin.
Korxonada xarajatlarni kamaytirish, ularni hal qilish yo'llarini
topish muammolari korxonaning zamonaviy iqtisodiyotining murakkab
va qiziqarli masalalari hisoblanadi. Xarajatlarni kamaytirish muammosi
zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda juda dolzarbdir, chunki uning yechimi
har bir muayyan korxonaga qattiq bozor raqobati sharoitida omon qolish,
yaxshi iqtisodiy salohiyatga ega kuchli va kuchli korxona qurishga imkon
beradi.
Har qanday korxonaning maqsadi – bu faoliyatning iqtisodiy
samarasiga erishishdir. Iqtisodiy natija korxona tashkil etish va faoliyat
5 .

maqsadlariga, ham foyda, ham ijtimoiy, ekologik va boshqa
yaxshilanishlarga erishish orqali ifodalanishi mumkin. Aksariyat
korxonalar daromadni maksimal darajada oshirishga intiladi va bu ishlab
chiqarish xarajatlarini, ishlab chiqarish va sotish uchun alohida
xarajatlarni tahlil qilmasdan, xarajatlarni kamaytirish uchun zaxiralarni
aniqlash va korxonada xarajatlarni kamaytirish bo'yicha tavsiyalarni
amalga oshirmasdan mumkin emas. Faqat xarajatlarni har tomonlama
tahlil qilish ishlab chiqarish, ularni kamaytirish uchun zaxiralarni to'g'ri
aniqlash, korxona o'z maqsadiga erisha oladi va raqiblarini yo'qotmaydi.
Korxonani rivojlantirish rejasi va uning mohiyati.
Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining
o`sishi faoliyat yuritayotgan korxonalardan tashqari, yangi korxonalarni
tashkil qilish va ishga tushirishga tayanadi. Bunday qadam iqtisodiy
jiqatdan maqbullikka, resurslar imkoniyati va korxona mahsulotlariga
bo`lgan talabga asoslanadi. Biron-bir mahsulotning taqchilligi yoki
umuman yo`q bo`lishi ham, yangi korxona yoki ishlab chiqarishni tashkil
qilishga sabab bo`lishi mumkin.
Yangi korxonani tashkil qilish quyidagi tashkiliy tamoyillar
asosida amalga oshiriladi:
− korxonani tashkil qilish fikrining paydo bo`lishi;
− korxona muassislarini tanlash;
− taklif qilinayotgan mahsulotga bozordagi talabni o`rganish;
− korxonada Nizom jamg`armasini tuzish uchun moliya manbalarini
aniqlash;
− korxonaning ta`sis hujjatlari va biznes-rejasini tayyorlash;
− davlat ro`yxatidan o`tish;
− muhr, shtamp va boshqa rekvizitlarni tayyorlash;
6 .

− soliq idoralarida ro`yxatdan o`tishdan iborat.
O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi qonuniga
asosan, korxonalar mulk egasi (egalari) yoki u (ular) tayinlagan vakillik
organi, mehnat jamoasi yoki muassislar guruhining qarori bo`yicha
belgilangan qonun-qoidalarga asosan tashkil qilinishi mumkin.
Shuningdek, korxonalar agar korxona mulki egasi yoki u tayinlagan
vakillik organining roziligi bo`lsa, faoliyat yuritayotgan korxona
tarkibidan bir yoki bir nechta tarkibiy bo`linmalarni, ushbu
bo`linmalarning mehnat jamoalari tashabbusiga ko`ra, ajratib chiqarish
natijasida ham tashkil topishi mumkin.
Korxona joriy va hisob-kitob raqamlari ochish va ular to`g`risidagi
holatlarni tasdiqlash huquqiga ega bo`lgan, mustaqil huquqiy shaxs
maqomidagi sho'ba korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo`lim va
boshqa tashkiliy bo`linmalarni tashkil qilishi mumkin.Korxona qonun
hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda maxsus davlat organlarida
ro`yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi va
huquqiy shaxs maqomiga ega bo`ladi. Korxonani tashkil qilishdan
tashqari, uning moliyaviy barqarorligi va samarali faoliyatini ta`minlash,
bozor munosabatlari va raqobatchilik sharoitlarida juda muhimdir.
Amaliyotdan ko`rinib turibdiki, bu qoidalarga rioya qilmaslik natijasida
korxonani tashkil qilishga ketgan barcha sa'y-harakatlar o`zini oqlamaydi
hamda ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishining mikro va makroiqtisodiy
ko`rsatkichlariga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Ya'ni moliyaviy jihatdan
barqaror bo`lmagan korxonalar endi tashkil qilingan yoki faoliyat
yuritayotganligidan qat`i nazar, bankrot korxonalar hisoblanadi.
Yangi korxona tashkil qilishdan asosan quyidagi maqsadlar
ko`zlanadi:
• iste`molchilar talab qilayotgan mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirish
7 .

va uni sotishdan foyda (daromad) olish;
• ishlab chiqarishga ish bilan band bo`lmagan aholini jalb qilish va shu
orqali ish bilan ta`minlashdagi ijtimoiy muammolarni hal qilish;
• ishlab chiqarishga mavjud qo'shimcha resurslarni jalb qilish;
• fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi sanoat mahsulotlarini
ishlab chiqarish;
• yakka tarzda yoki hamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona
tashkil qiluvchi alohida fuqarolar yoki shaxslar guruhi a`zolarining
shaxsiy ehtiyojlarini qondirish;
• ishlab chiqarishni mustahkamlash va rivojlantirish hamda bozor
muhitini kengaytirishdan iborat bo'ladi.
Yuqorida aytib o`tilganidek, korxona joylashgan manzilgohi
bo`yicha davlat organlarida ro`yxatga olingan kundan boshlab tashkil
qilingan hisoblanadi. Bu vazifani asosan hokimiyatlar bajarib, ular
korxonani ro`yxatga olish to`g`risidagi ma'lumotlarni 10 kun mobaynida
Moliya Vazirligiga yagona davlat reestriga kiritish uchun taqdim etishlari
shart.
Davlat ro`yxatidan o`tish uchun korxonani tashkil qilish
to`g`risidagi qaror, korxona Nizomi (ta`sis shartnomasi) va Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilab beriluvchi ro`yxatdagi boshqa hujjatlar
taqdim etiladi.
Korxonani davlat tomonidan ro`yxatga olish zarur hujjatlar ilova
qilingan ariza berilgan kundan boshlab 30 kun mobaynida amalga
oshirilish lozim. Korxonalarni ro`yxatga olishdan, ularni tashkil qilish
maqsadga muvofiq emas, degan sabab bilan bosh tortishga yo`l
qo`yilmaydi.
8 .

Agar korxonani ro`yxatga olish o`z vaqtida amalga oshirilmasa
yoki ta`sischi ro`yxatga olinmaslik sabablarini asossiz deb hisoblagan
taqdirda ta`sischi sudga murojaat qilishi mumkin. Korxonani ro`yxatga
olishdan asossiz ravishda bosh tortish mahalliy hokimiyat organlarining
moddiy javobgarlikka tortilishiga olib kelishi mumkin.
Korxonani ro`yxatga olish uchun quyidagi xujjatlar talab qilanadi:
1. Korxonani ro`yxatga olish to`g`risidagi ariza.
2. Ta`sis shartnomasi yoki korxonani tashkil qilish to`g`risidagi qaror.
3. Korxona Nizomi.
4. Ta`sis shartnomasi yoki korxonani tashkil qilish to`g`risidagi qarorda
ko`rsatilgan Nizom jamg`armasining kamida 50% miqdoridagi qismi
to`langanligini tasdiqlovchi hujjatlar.
5. Davlat bojini to`laganlik haqida guvohnoma.
6. Monopoliyaga qarshi muassasaning korxonani tashkil qilishga
roziligini tasdiqlovchi hujjat.
7. Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo`llab-quvatlash
qo`mitasi yoki uning quyi idoralari roziligi haqidagi hujjat.
Ro`yxatga olish korxonaga kelib tushuvchi hujjatlarni qayd qilish
kitobida tartib raqami berish orqali amalga oshiriladi. Ko`rsatilgan
jarayonlar amalga oshirilgach, korxona joylashgan manzilgohi bo`yicha
soliq idoralarida hisobda turishi va buni tasdiqlovchi hujjat olishi hamda
bankda hisob raqami ochishi mumkin.
Korxona faoliyatini to`xtatish uni tugatish yoki qayta tashkil qilish
shaklida amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarishning barqaror
emasligi, moliyaviy qiyinchiliklar, surunkali zarar ko`rish va to`lov
qobiliyatining yo`qolishini korxonalarni tugatish yoki qayta tashkil
qilishga asosiy sabab qilib ko`rsatish mumkin.
9 .

Korxonani qayta tashkil qilish – bu, uning birlashib ketishi,
qo`shilishi, bo`linishi, ajralib chiqish va shaklini o`zgartirishi degani.
Korxonani qayta tashkil qilish ta`sischi (ta`sischilar) yoki korxona
boshqaruvi qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Qayta tashkil qilish
korxonaning ishlab chiqarish ko`rsatkichlari, moliyaviy va iqtisodiy
ko`rsatkichlari avvalgiga nisbatan yaxshilanishiga xizmat qilishi lozim.
Korxonani tugatish huquqiy xatti-harakat bo`lib, ishlab chiqarish
va xo`jalik yuritish faoliyatining to`xtatilishini anglatadi. Korxona
tugatilganda u davlat ro`yxatidan chiqariladi, uning bankdagi hisob
raqami yopiladi qamda muhr, shtamp va boshqa rekvizitlari haqiqiy emas
deb hisoblanadi.
Korxonani tugatishga quyidagilar sabab bo`lishi mumkin:
•ishlab chiqarilayotgan majsulot(ish, xizmat)ga bo`lgan talabning pasayib
ketishi yoki umuman yo`qolishi;
•ishlab chiqarishning zarar keltirishi;
•ishlab chiqarishninng atrof-muhit qhmda aholi hayotiga xavf tug`dirishi;
•korxonaning bino va inshootlari, asbob-uskunalari va boshqa
vositalaridan iqtisodiy jihatdan unumliroq, yanada sifatli va
iste`molchilar talabiga javob beruvchi mahsulotlar ishlab chiqarishda
foydalanish imkoniyatining yuzaga kelishi.
Korxonani tugatishda tugatish komissiyasi tuzilib, unga kreditorlarga
korxona tugatilganini xabar qilish, kreditorlarni aniqlash va debitorlik
qarzini undirish choralarini ko`rish, shuningdek, korxonaning tugatilishi
sababli ishsiz qolgan xodimlar ish bilan ta`minlanishiga yordamlashish
vazifasi yuklanadi. Korxonani tugatish jarayonida oraliq tugatish balansi
tuzilib, unga tugatilayotgan korxonaning mulki, kreditorlarning talablari
va ularni ko`rib chiqish natijalari ro`yxati kiritilishi lozim. Ushbu balans
10 .

korxonaning ta`sischisi (ta`sischilari) yoki korxonani tugatish to`g`risida
qaror chiqargan idora tomonidan tasdiqlanadi. Tugatish komissiyasi
uning aybi bilan keltirilgan zarar uchun javobgar hisoblanadi.
Korxonalarni tashkil qilish va tugatish bozor munosabatlari
sharoitlarida odatiy va qonuniy holdir. Korxonani tashkil qilish ishlab
chiqarishni kengaytirish va biron-bir mahsulotga bo`lgan talabning ortishi
natijasida yuzaga kelsa, korxonalarni tugatish esa talabning mavjud
emasligi hamda bankrotlikka bog`liq bo`ladi.
Korxonalarni tashkil qilgandan so`ng ularni kelajakda samarali
faoliyat yuritishini ham ta`minlash zarur. Shu sababli biron-bir korxonani
tashkil qilish asoslangan bo`lishi va ilmiy tamoyillarga tayanishi lozim.
Korxonalar tashkil qilinishini tartibga soluvchi asosiy hujjatlar bu
korxona Nizomi va ta`sis shartnomasi bo`lib, ba`zi hollarda korxonalar
ko`rsatilgan hujjatlarning bittasi asosida ham faoliyat yuritishi mumkin.
Korxonani tashkil qilish jarayoni boshqaruv organlarida ro`yxatga olish
bilan bog`liqdir. Qonunchilik tomonidan korxonalarni davlat ro`yxatidan
o`tkazishning qat`iy belgilangan muddatlari mavjud.
Korxonani tugatish huquqiy xatti-harakat bo`lib, ishlab chiqarish va
xo`jalik yuritish faoliyatining to`xtatilishini anglatadi. Bunga asosiy
sabab qilib korxonaning to`lov qobiliyatini yo`qotishini ko`rsatish
mumkin.
Har bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan
mahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi,
joylashishi, xalq xo`jaligining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va
boshqa ko`rsatkichlari bilan farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab
chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini har bir
korxona uchun individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak, degani
11 .

emas, albatta. Alohida korxonalar guruhiga nisbatan qo`llash mumkin
bo`lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy
jihatdan isbotlab berilgan.
Bu bilan korxonalarning ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni
tashkillashtirish masalalarini bir xil tipda qal qilish mumkin bo`lgan
guruhlarini aniqlash maqsadida ularni tasniflashning maqbulligini
izohlash mumkin.
Korxonalarning eng muhim xususiyatlari ularning qaysi tarmoqqa
qarashliligi, hajmi, ishlab chiqarishning turli jabhalarini qamrab olganligi,
ixtisoslashtirish darajasi va bir tipdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish
miqyosi, ishlab chiqarishni tashkillashtirish usuli hamda uni
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, tashkiliy-huquqiy shakllarini
prognozlashtirishga bog`liq bo`ladi.
Iqtisodiyot bo`yicha zamonaviy adabiyotlarda va qo`llanmalarda
rejalashtirishga mo`ljallangan ish yoki ma`lum bir harakatlarni bajarish
muddati, tartibi va ketma-ketligini ko`zda tutuvchi chora-tadbirlar tizimi
sifatida izoh berilgan. Har bir inson o`z ish kuni, dam olish kuni,
bayramlar, yozgi ta`til, to`y va boshqa tadbirlarni qanday o`tkazishni
rejalashtiradi. Aynan rejalashtirish va bashorat qilish yo`li bilan
korxonalar nimani, kim uchun, qachon va qancha mahsulot ishlab
chiqarish, qaysi hamkorlar yoki sheriklar bilan shartnoma tuzish yoki
kooperatsiyani rivojlantirish, zarur bo`lgan moddiy-tovar boyliklari
zahirasini yaratish kabi bir qator masalalarni qal qiladi.
Bozor munosabatlariga o`tgandan so`ng rejalashtirish bir oz
yoddan ko`tarilib qoldi. Hattoki rejalashtirish xo`jalik yuritishning bozor
mexanizmiga to`g`ri kelmaydi yoki bozor rejalashtirishga ziddir, degan
fikrlar ham paydo bo`ldi.
12 .

Deyarli har bir korxonaga “yuqoridan” direktiva vazifalari, nazorat
raqamlari, qat`iy normativ va limitlarni belgilab beruvchi rejalashtirish,
haqiqatdan ham bozor mexanizmiga to`g`ri kelmaydi va korxonalarning
mustaqilligini yo`qqa chiqaradi. Shu sababli O`zbekiston
Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi qonunida, korxonalarning
iste`molchilar talabi, foyda yoki daromad olish nuqtai nazaridan o`z
faoliyatini mustaqil ravishda tanlashi va ishlab chiqarishni rivojlantirish
istiqbollarini belgilab olishi ko`rsatilgan. Avvalgi xo`jalik yuritish
tizimida mavjud bo`lgan, “markaz”dan boshqariluvchi markazlashgan
rejalashtirishni inkor qilish bilan rejalashtirishdan umuman voz kechish
mumkin emas. Rejalashtirish tufayligina korxonalar ishlab chiqarishni
tashkil etish va texnologiyalarning optimal varinatlarini tanlaydi, resurslar
bilan o`z vaqtida ta`minlash vazifasini bajaradi, asosiy va aylanma
vositalarga ehtiyojni belgilab beradi, mahsulotni sotish kanallari va
usullarini aniqlaydi. Bundan tashqari, rejalashtirish ishlab chiqarish
zahiralari va raqobatdagi ustunliklardan maksimal darajada foydalanish,
iqtisodiyotdagi yangi oqimlarni anglab olish, korxona faoliyatidagi
kamchiliklarni yo`qotish va turli xil tavakkalchiliklarni kamaytirishga
imkon beradi. Har bir korxonani tashkil qilinishi va faoliyat yuritishi
aynan rejalashtirishdan boshlanadi.
Rejalashtirish tartibga soluvchi jarayon sifatida korxona faoliyatini
yaqin va uzoq istiqbol sari ilgari surish, asoslab berish, muayyanlashtirish
va izohlab berishni ifodalaydi. Oxirgi holatda gap korxona faoliyatini
bashorat qilish haqida borishi mumkin. Bashorat qilishni
rejalashtirishning boshlanishi va uzoq muddatli istiqbolga mo`ljallangan
davomi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Rejalashtirish va
prognozlashtirish o`zaro aloqada bo`lgan ikkita jarayon bo`lib, xo`jalik
faoliyatini avvaldan bajarilgan hisob-kitoblar, eng kam tavakkalchilik va
13 .

eng yuqori natijalarga erishish asosida yuritishni ko`zda tutadi.
Rejalashtirish korxona tomonidan bajariluvchi vazifalar
muayyanlashtirilgan rejalarda o`z aksini topadi. Bozor iqtisodiyotida reja
“yot unsur” yoki “yuqoridan” keluvchi buyruq sifatida qabul qilinishi
sababli, hozirgi xo`jalik yuritish faoliyatida indikativ reja va prognoz deb
nomlanuvchi, lekin mohiyatiga ko`ra rejalashtirishning barcha hollarda
obyektiv zaruriyatini tasdiqlovchi tushunchalardan foydalaniladi.
Demak, rejalashtirish, jumladan, indikativ reja va prognoz – bu,
korxonalarning xo`jalik faoliyati uchun mahsulot ishlab chiqarish va uni
sotish uchun barcha omillardan foydalanish va tayyorgarlikning o`z
vaqtida bo`lishi bilan bog`liq bo`lgan qulay sharoitlarni yaratishdir.
Reja va rejalashtirish orasidagi farqni anglash muhim ahamiyat kasb
etadi. Rejalashtirish indikativ reja yoki prognoz kabi rejalarni ishlab
chiqish jarayoni bo`lsa, reja korxonaning ma`lum bir vaqt mobaynida
amalga oshiruvchi texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini o`zida aks ettiruvchi
hujjatni ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, reja – bu, korxonaning
maqsadli funksiyalari va ularni amalga oshirish yo`llarini belgilab
beruvchi rejalashtirishning moddiylashgan shaklidir.
Shu tariqa rejalashtirish bozor va bozor mexanizmiga qarama-
qarshi bo`lmasdan, aksincha, ishlab chiqarishning maqbul yo`nalishlarini
aniqlash, foydalanilmagan zaxira va imkoniyatlarni qo`llash, korxonaning
oqilona baho siyosatini shakllantirish hamda xo`jalik yuritish
aloqalarining samarali shakllarini o`rnatishga ko`maklashadi.
Rejalashtirish va bashorat qilish yordami bilan ichki va tashqi bozordagi
iste`molchilar talabi aniqlanadi, korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyati
kuchaytiriladi.
Biroq rejalashtirish imkoniyatlarini mobilizatsiya qilish
rejalashtirishning o`zidagina ifodalanmaydi. Rejalashtirish odamlar,
birinchi o`rinda mutaxassislar tomonidan amalga oshirilishi sababli
14 .

istalgan reja yoki prognozning hayotga tatbiq etilishi ko`p jihatdan
iqtisodchilarning malakasiga, ular rejalashtirishning uslubiy asoslarini
yaxshi bilishiga, shuningdek, ishlab chiqarish rejalarining bozor
talablarini hamda korxonaning mo`ljallangan daromadga erishishini
hisobga olishiga ham bog`liq. Rejani ishlab chiqish qanchalik asoslab
berilgan bo`lsa, uning haqiqiyligi va iqtisodiyotdagi ahvol bilan
bog`liqligi shunchalik yuqori bo`ladi.
Korxonalar faoliyati va iqtisodiyotda rejalashtirishdan tashqari
bashorat qilish qam katta rol o`ynaydi. Bashorat qilish xo`jalik faoliyati
yurituvchi subyektning istiqbolda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan
holatlarni ilmiy asoslagan holda avvaldan ko`ra bilishini ifodalaydi. U
yuzaga kelayotgan yoki kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan
iqtisodiy, ilmiy-texnik va ijtimoiy holatlarni baholash va tahlil qilish
asosida yaratiladi hamda muqobil qarorlarni tanlashga imkon yaratadi.
Bashoratning maqsadi - bozorga ta`sir qiluvchi omillarni, shu bilan
birga, xo`jalikning umumiy ahvoli, tuzilmaviy siljishlar, investitsion
faollik, fan-texnika taraqqiyotining iste`molchi va ishlab chiqaruvchilarga
ta`sir ko`rsatishi, an`anaviy mahsulotlardan tashqari korxonaning
barqarorligi va raqobatbardoshligiga olib keluvchi yangi mahsulot ishlab
chiqarish istiqbolida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan holatlarini
belgilashdadir. Korxonalar uchun talabni prognozlashtirish muhim
ahamiyatga ega bo`lib, u ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turi va
miqdorining o`zgarishini avvaldan aniqlab beradi. Umuman olganda,
prognoz rejalashtirishning ilmiy asosidir.
Bashorat qilish rejalashtirish tavsifida o`z aksini topadi: ishlab
chiqarish va korxona iqtisodiy hayotining boshqa jihatlarini strategik
rejalashtirish - o`rta va uzoq muddatli bashoratlar asosida hamda joriy
rejalashtirish - qisqa muddatli bashoratlar asosida ishlab chiqiladi. Bu
15 .

yo`nalishlarning ikkalasi ham o`zaro uzviy aloqada bo`lib, ishlab
chiqarish strategiyasini fan-texnika taraqqiyoti va hayotning real voqeligi
bilan bog`laydi.
Korxonani rejalashtirish tizimi: vazifalari va tamoyillari.
Rejalashtirish uslubiyati – bu iqtisodiyotni boshqarishning turli
bo`g`inlarida, jumladan, korxonalarni boshqarishda rejalarni ishlab
chiqish usullari majmuasidir. Avvalgi rejali iqtisodiyot sharoitlarida u
avvalo reja organlarining, ham sobiq ittifoq miqyosida, ham alohida
respublikalar miqyosida amal qilgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning
asosiy yo`nalishlarini ishlab chiqish bo`yicha uslubiy ko`rsatmalarga
tayanar edi. Iqtisodiyotning muhim soha va tarmoqlarini joriy va
istiqbolli rejalashtirish ushbu ko`rsatmalar asosida amalga oshiriladi.
Mazkur holatda rejalashtirish uslubiyatiga ko`ra, “yuqoridan
pastga” tamoyili asosida nazorat raqamlari, limit va normativlar tushirilar,
keyin esa “pastdan yuqoriga” tamoyili asosida, ya`ni korxonalardan
yuqori turuvchi organlarga qayta uzatilar edi. “Yuqori” darajada reja
ko`rsatkichlari yiriklashgan tavsifli bo`lsa, korxonalar miqyosida esa
ishlab chiqarish bilan bog`liq holda muayyan va detalli tavsifga ega
bo`ladi. Rejalashtirishda ushbu tizimning kamchiligi shunda ediki, deyarli
har bir korxonaning faoliyat rejasi majburiy tarzda “yuqoridan”
tasdiqlanishi zarur edi. Busiz reja o`z realligini yo`qotar edi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar o`z faoliyatini
rejalashtirishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Biroq bu
rejalashtirishning tekshirib ko`rilgan va foydali usullaridan voz kechishni
anglatmaydi. Bugungi sharoitlarda ham korxonalar faoliyatini
rejalashtirish texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar, progressiv norma va
normativlar, iqtisodiy tahlil, muqobil variantlarni tanlashga asoslanadi.
16 .

Rejalashtirishning eng ko`p tarqalgan usullari qatoriga
quyidagilarni: balans, normativ, iqtisodiy-matematik, statistik, omillar
bo`yicha, ko`p variantli hisob-kitob usuli kabilarni kiritish mumkin.
Rejalarning asoslanganlik darajasini oshiruvchi va ularni tezda amalga
oshirilishiga xizmat qiluvchi, shuningdek, tavakkalchilik va vujudga
kelishi mumkin bo`lgan talofatlarni kamaytiruvchi usul eng samarali usul
hisoblanadi.
Hozirgi paytda balans usulining ahamiyati oshib bormoqda. Ushbu
usulning mohiyati, o`zaro aloqada bo`lgan ko`rsatkichlarni solishtirish
bilan ifodalanadi. Balans usuli asosida korxonaning ishlab chiqarish
vositalari, ishchi kuchi, ishlab chiqarish quvvatiga bo`lgan talablari va
ularning manbalari aniqlanadi. Bundan kelib chiqqan qolda moddiy
balans, ishlab chiqarish quvvatlari balansi, ishchi kuchi balansi, ish vaqti
balansi, qiymat balansini ajratib ko`rsatish mumkin. Balanslar, qoidaga
ko`ra, ehtiyojlar va ularga mos keluvchi resurslarning mavjudligi yoki
manbalarini o`z ichiga oluvchi, o`zaro moslashuvchi jadval shaklida
tuziladi.
Balans usuli normativ usuli bilan birgalikda qo`llanadi. Normativ
usulida resurslarni sarflashning yo`l qo`yish mumkin bo`lgan eng yuqori
va eng quyi chegaralari aniqlanadi. Bunda ishlab chiqarishni rejalashtirish
va tashkil etishda norma va normativ kabi tushunchalardan foydalaniladi.
Norma (me`yor) – bu, belgilangan sifatdagi mahsulot birligi (ish,
xizmat) tayyorlash uchun sarflanuvchi xom ashyo, material, yoqilg`i,
energiya va boshqa resurslardan foydalanishning yo`l qo`yilishi mumkin
bo`lgan maksimal yoki minimal chegarasidir. Agar resurslardan
foydalanish normalarini kamaytirish mahsulot sifatining pasayishiga yoki
belgilangan standartlar talablarining buzilishiga olib keladigan bo`lsa, u
17 .

holda bu normalarni kamaytirish mumkin emas.
Normativ – bu, nisbiy kattalik bo`lib, asosan foizlar yoki
koeffitsientlar yordamida aks ettiriladi. U mehnat vositalari va
predmetlaridan foydalanish darajasini, ularning har bir maydon birligi,
og`irlik birligi, hajm birligiga sarflanishini tavsiflab beradi. Masalan,
asosiy fondlarning birlik qiymatiga mahsulot ishlab chiqarish (fond
qaytimi), sutning moylilik, vinoning spirtlilik darajasi (foizlarda),
avtomashinaning bosib o`tgan yo`li, avtomobil shinasining
ekspluatatsiyasi va hokazo.
Norma va normativlar progressiv tavsifga ega bo`lishi, ya`ni ularni
ishlab chiqishda zamonaviy fan, texnika va texnologiya rivojlanishining
darajasi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab chiqarish
quvvatlaridan to`liq foydalanish hamda ilg`or korxonalarning tajribalarini
hisobga olish zarur. Shuningdek, ular doimiy ravishda qayta ko`rib
chiqilishi, eskirgan norma va normativlar yangi, xo`jalik hayoti va davr
talablariga javob beruvchi norma va normativlar bilan almashtirilishi
lozim.
Norma va normativlar quyidagi asosiy guruhlar asosida ishlab
chiqiladi:
•tirik mehnat xarajati normalari (mahsulot biriligiga sarflanuvchi ish vaqti
normasi, vaqt biriligida ishlab chiqarish normasi, xizmat ko`rsatish
normasi, miqdor normativi);
•moddiy xarajat normalari (xom ashyo, material, yoqilg`i, energiya,
butlovchi qismlar);
•ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish normativlari (ishlab chiqarish
tsiklining davomiyligi, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi, ishlab
chiqarish zaxiralari va hokazo);
18 .

•mehnat vositalaridan foydalanish normalari (mashinalar, asbob-
uskunalar, mexanizmlar, qurilmalar);
•korxona, sex, asbob-uskunalarning loyiha quvvatiga chiqish vaqti
normalari.
Ko`rinib turibdiki, rejalashtirish juda murakkab va mehnat talab
qiluvchi jarayon bo`lib, korxona faoliyatining resurslar xarajatini
normalashtirishdan to mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya
qilishgacha barcha ko`rsatkichlarini inobatga oladi. Rejalashtirishning
asosiy vazifalari quyidagilar:
•maqsadni belgilash;
•korxona faoliyatining turli xil yo`nalishlari, ayniqsa, xalq xo`jaligi va
aholi uchun zarur bo`lgan masulot ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan
maqsadga muvofiqligini asoslab berish;
•zaruriy moddiy-texnika asosini shakllantirish;
•moliyalashtirish manbalarini aniqlash;
•yakuniy natijalarning ijobiy bo`lishiga erishish.
Amaliyotda bu vazifalarni korxona direktori yoki iqtisodiy-rejalash
xizmatining o`zi bajarmaydi yoki bajarishi lozim emas. Bunda butun
jamoa, ayniqsa, agar bu korxona aksiyadorlik jamiyati shaklida faoliyat
ko`rsatayotgan bo`lsa, ishtirok etishi zarur. Afsuski, korxona xodimlari
ko`pincha “rahbarga ko`proq narsa ko`rinadi” tamoyili asosida ishlaydilar
va yaxshiroq natijalarga erishish uchun tashabbuskorlik ko`rsatmaydilar.
Tajribalar esa korxona muammolarini qal qilish barcha xodimlar,
jumladan, ishchilarga ham bo`lgan holdagina bu korxonalar gullab
yashnashi mumkinligini ko`rsatadi.
19 .

Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti korxonaning ishlab chiqarish
faoliyatini rejalashtirish va ratsional boshqarish tizimi hamda maksimal
ravishda qulay sharoitlarni yaratmoqda. Bunday sharoitlarda rejalashtirish
bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlarining barcha imkoniyatlaridan
foydalanishga xizmat qilishi lozim.
Korxona faoliyatini umuman emas, balki har bir muayyan holdagi
vazifalarni hal qilishga yo`naltirgan holda rejalashtirish zarur. Buning
uchun rejalashtirishning ilmiylik, komplekslilik, uzluksizlik, optimallik,
moslashuvchanlik kabi tamoyillariga tayanish zarur.
Korxona, ayniqsa, agar u yirik bo`lsa, asosiy, yordamchi va xizmat
ko`rsatuvchi sexlardan iborat bo`lib, ularning har biri faqat o`ziga xos
bo`lgan vazifani bajaradi va shunga mos holda faoliyatni rejalashtirish va
tartibga solishning o`ziga xos xususiyatiga ega bo`ladi. Shundan kelib
chiqqan holda yetakchi bo`g`inni ajratib ko`rsatish rejalashtirishning
asosiy tamoyillaridan biri bo`lib xizmat qiladi. Bunda korxonaning asosiy
ishlab chiqarish vazifalari bajarilishini ta`minlovchi bo`linmasini
rivojlantirishga ko`proq e`tibor qaratiladi. Masalan, bunday bo`g`in
sifatida mashinasozlik zavodida yig`uv sexi, to`qimachilik kombinatida
yigiruv va to`quv sexlari, qandolatchilik fabrikasida tayyor mahsulot
sexini ko`rsatish mumkin.
Yetakchi bo`g`inni ajratib ko`rsatish korxonaning barcha
bo`linmalarini birgalikda kompleks ravishda rivojlantirishni ko`zda
tutadi. Chunki busiz rejalashtirish bir tomonlama bo`lib qolishi hamda
ishlab chiqarishni tashkil etishda “tor joylar” va qarama-qarshilikni
vujudga kelishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli korxona faoliyatining
iqtisodiy-ishlab chiqarish rejasi ko`rsatkichlari va bo`limlarining o`zaro
aloqada bo`lishini hamda kompleks rejalashtirishni ta`minlash muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu yerda ham rejalashtirishning balans usuli katta
20 .

ahamiyatga ega.
Rejalashtirishning yana bir muhim tamoyili iilmiylik bo`lib, u
avvalo tayyorlanayotgan rejalar va ishlab chiqarishni rivojlantirish
dasturlariga, shuningdek, fan-texnika taraqqiyoti talablari, raqobatchilik
va bozor talablarini hisobga olishga asoslanadi. Rejalashtirishning
ilmiyligi, jonli mehnat va mahsulotga aylangan mehnat xarajatlarining
eng kam miqdorida iloji boricha yuqori natijalarga erishishga,
shuningdek, korxona xodimlari manfaatdorligini oshirishga
ko`maklashadi.
Komplekslilik tamoyili ishlab chiqarishni, birinchidan, zamon va
makonda, ikkinchidan, ishlab chiqarishni boshqarishning gorizontal va
vertikalida, uchinchidan, ishlab chiqarishning resurs asoslarini
ta`minlashda, to`rtinchidan, ishlab chiqarishdagi “tor joylarni” hisobga
olish va ularni yo`qotish chora-tadbirlarida, beshinchidan, xodimlarning
o`z mehnatlari natijasidan moddiy va ma`naviy qoniqishida, oltinchidan,
korxonaning mo`ljallanayotgan daromad yoki foyda olishini amalga
oshirishni ko`zda tutadi.
Proporsionallik nafaqat ishlab chiqarishni rejalashtirishda, balki
ishlab chiqarishni boshqarishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zarur
proporsiyalarga amal qilish ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining
sexlar va ish joylari bo`yicha hamda ishlab chiqarish bosqichlarida to`g`ri
taqsimlanishiga va ulardan to`g`ri foydalanishga ko`maklashadi.
Proporsiyalarga amal qilmaslik esa, aksincha, ishlab chiqarishning ba`zi
uchastkalarda kuchayib, boshqalarida pasayishiga, ya`ni qarama-
qarshilikning vujudga kelishiga hamda korxonalarning noritmik tarzda
faoliyat yuritishiga sabab bo`ladi. Zaruriy proporsionallikni ta`minlashda
ishlab chiqarishni tashkil etishni texnik-iqtisodiy normalashtirish katta rol
o`ynaydi.
21 .

Rejalashtirishning uzluksizligi ishlab chiqarishni va umuman,
korxona faoliyatini tashkil etishning muhim tamoyili hisoblanadi. Bu
tamoyil amalda joriy rejalarning istiqboldagi rejalar bilan, istiqboldagi
rejalarning esa bashoratlar (prognoz) bilan bog`liq bo`lishida o`z aksini
topadi. Boshqacha qilib aytganda, rejalashtirish qisqa muddatli tavsifga
ega bo`lgan indikativ reja tabiatiga mos kelmovchi, yanvardan martgacha
yoki martdan dekabrgacha, ya`ni “...dan” “...gacha” tamoyili asosida
amalga oshirilmasligi lozim. Rejalashtirishning “...dan” “...gacha”
tamoyilini inkor qilganda biz avvalo vaqt bo`yicha rejalashtirish
uzilishining oldini olishni ko`zda tutamiz. Masalan, o`sha indikativ reja
o`z davomiga ega bo`lishi, ya`ni korxona o`z faoliyatini yanvar-mart
oylariga rejalashtirganda keyingi davrlarda yuzaga kelishi mumkin
bo`lgan vazifalarni ham, albatta, bozor konyukturasi, iste`molchilar
manfaati va ishlab chiqarish holatlarining o`zgarishini ko`zda tutishi
lozim. Bu vazifa asosan yil davomida amalga oshiriluvchi rejalarni
aniqlashtirish va muayyanlashtirish yo`li bilan bajariladi.
Optimallik ham rejalashtirish tamoyillari qatoriga kiradi. Rejalar
barcha ishlab chiqarish resurslaridan chiqitlar va o'xshash mahsulotlardan
keng foydalanishni inobatga olgan holda iloji boricha ratsional va unumli
foydalanishni ta`minlashi hamda yuqori natijalarga erishish uchun eng
samarali yo`llarni tanlashi kerak.
Rejalashtirishning optimalligiga iqtisodiy-matematik usullar va
elektron hisoblash mashinalarini qo`llash, rejalarning bir nechta
variantlarini ishlab chiqish yordamida erishiladi. Ko`p variantlilik eng
tejamkor reja varianti yoki korxona faoliyati dasturini tanlashga imkon
yaratadi.
Moslashuvchanlik rejalashtirishning bozor sharoitlaridagi muhim
tamoyili hisoblanadi. U ishlab chiqarish rejalariga o`z vaqtida
22 .

o`zgartirishlar kiritish, iste`molchilar va xaridorlar talablarini hisobga
olish, ishlab chiqarishning yuzaga kelishi mumkin bo`lgan pasayishi va
inqirozlarning oldini olishga yordam beradi. “Korxonalar to`g`risida”gi
qonun ishlab chiqarishni rejalashtirishda ushbu tamoyilni amalga oshirish
uchun zarur bo`lgan sharoitlarni yaratadi.
Biroq hech qanday tamoyil, jumladan, yuqorida sanab o`tilgan
tamoyillar ham, o`zidan-o`zi, ya`ni shu tamoyillar uchungina kerak emas.
Agar amaliyotda qo`llanmasa bu tamoyillar faqat qog`ozda qolib ketishi
yoki oddiy chaqiriq bo`lib qolishi mumkin. Shu sababli korxona
rahbarining rejalashtirish jarayonini, aniqrog`i, rejaning bajarilishi hamda
rejalashtirishning belgilangan va boshqa tamoyillari qanday aks
ettirilganligini nazorat qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Nazorat kerakli
natijalarga erishish, yuzaga kelishi mumkin bo`lgan qarama-qarshiliklarni
aniqlash va ularning oldini olish, shuningdek, zahiralarni aniqlash va
ulardan foydalanish yo`llarini belgilashga imkon berdi.
Rejalashtirish korxonani boshqarish jarayoni sifatida o`z
texnologiyasiga ega bo`lib, bu texnologiya korxonaning
rejalashtirilayotgan davrdagi maqsad va vazifalarini aniqlash,
bajaruvchilarga muayyan vazifalarni belgilash, vazifalarni turi, kattaligi
va muddatiga ko`ra, aniqlashtirish, shuningdek, ishlab chiqarish faoliyati
natijasi - daromad yoki foyda olishni o`z ichiga oladi. Kichik
korxonalarda bu vazifalarni bajarish katta korxonalarga nisbatan
yengilroq bo`lsada, barcha hollarda quyidagi omillarni qisobga olish talab
qilinadi:
•ishlab chiqarish quvvatining mavjudligi va tuzilmasi;
•xodimlar soni, ixtisos tarkibi va malakasi;
•moliyaviy resurslar;
•aylanma mablag`lar mavjudligi va unga bo`lgan ehtiyojlar, jumladan,
23 .

moddiy-tovar boyliklari zaxiralari;
•ilmiy-texnik tadqiqotlar tuzilmasi va tayyorlik darajasi;
•mahsulotni sotish kanallari.
Rejalashtirish, reja loyihasini uning mahsulot ishlab chiqarish va
sotish rejasi, moddiy-texnika ta`minoti rejasi, kadrlar va oylik maosh
bo`yicha reja, yangi texnika va kapital qo`yilmalar rejasi, moliyaviy reja
kabi asosiy qismlari doirasida tayyorlash bilan bog`liq bo`lgan rejadan
avvalgi davrni o`z ichiga oladi. Ularning moddiy va moliyaviy resurslar
hamda bajarish muddati bo`yicha to`liq o`zaro bog`liqligi va
balanslashganligi rejalashtirish jarayoni va korxona rejasining
ishonchliligini ta`minlovchi muhim jihatdir. O`z navbatida, mahsulot
ishlab chiqarish ishchi kuchining mavjudligi, shartnomalar bo`yicha
mahsulot yetkazish rejalari va ishlab chiqarish quvvatlari bilan, tannarx
rejalari esa ishlab chiqarish dasturlari va moliyaviy reja bilan bog`liq
bo`ladi.
Rejalarni ishlab chiqishda korxonaning barcha sexlari va
funksional bo`linmalari, jumladan, moliya va reja bo`limi, mehnat va ish
haqi bo`limi, marketing xizmati, buxgalteriya, texnik bo`lim, sex
rahbarlari ishtirok etishlari zarur. Korxona rejasi va uning bo`limlari
qanchalik sinchkovlik bilan ishlab chiqilgan bo`lsa, uni bajarish
shunchalik yengillashadi, resurslar kamroq talab qilinadi hamda ish sifati
yuqori darajada bo`ladi. Afsuski, rejaning balanslashtirilmaganligi, unda
xatolar mavjudligi, shuningdek, rejani bajaruvchilarning intizomsizligi
(amalga oshirishni sust nazorat qilish natijasida) tufayli ko`p vaqt hamda
mablag`lar isrof qilinmoqda.
Xuddi shu sababli mahsulot sifati pasayib, daromad olish o`rniga
xarajatlar yuzaga kelmoqda. Bundan kelib chiqqan qolda rejalashtirishni
korxona jamoasining funktsiyasi deb atashimiz mumkin.Rejalashtirish
24 .

tizimi quyidagi talablarga javob bergan taqdirdagina samarali va
ishonchli hisoblanadi:
1. Rejalashtirishning har bir elementi va bosqichi qat`iy ravishda asoslab
berilishi.
2. Rejadagi vazifalarning aniq va o`z vaqtida bajarilishi, ya`ni rejaning
adresliligi.
3. Reja bajarilishini doimiy va uzluksiz ravishda hisobga olish, nazorat
qilish va unga zarur hollarda o`zgartirishlar kiritish.
4. Ichki va tashqi muhitdagi o`zgarishlarni ijobiy qabul qilish,
shuningdek, korxona faoliyatini ro`y bergan o`zgarishlarga mos ravishda,
o`z vaqtida qayta tashkil qilish (rejalashtirishning moslashuvchanligi).
5. Fan-texnika taraqqiyoti va xo`jalik yuritishning ilg`or tajribalariga
tayanish.
Rejalashtirish davomida bugungi kundan tashqari, kelajakni,
ertangi kunni ham inobatga olish zarur. Korxona istiqboli va bozordagi
holatining barqarorligi, ko`p jihatdan uning ilg`or texnika va fan
yordamida yaratilgan eng yaxshi mahsulotlar namunasini tezlik bilan
o`zlashtirib olish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi. SHu sababli korxonalarda
axborot tizimini yaxshi yo`lga qo`yish hamda reklama faoliyatini
rivojlantirish lozim. Reklama iste`molchilarni (xaridorlarni) mavjud
mahsulot bilan tanishtirishdan tashqari, xuddi xorijdagi kabi, ularni aynan
shu mahsulotni sotib olishga undashi kerak.
Rejalashtirishning har bir turi o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib,
bu xususiyatlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
•belgilangan rejalashtirish oralig`ining aniqligi;
•integratsiya va differentsiatsiya darajasi, shuningdek, rejalashtirilayotgan
ko`rsatkichlar miqdori;
25 .

•ishlab chiqarish xarajatlari va natijalarini hisob-kitob qilish darajasining
aniqligi;
•rejani tayyorlovchilar va amalga oshiruvchilar o`rtasida majburiyatlarni
taqsimlash tartibi.
Rejalashtirishda “korxona-muhit-holat” munosabatlari asosiy
o`ringa egadir. Bunda ishlab chiqarish shunday rejalashtiriladiki, natijada
korxonaning bozordagi barqarorligini saqlab qolish, yuzaga keladigan
holat va tashqi muhitni hisobga olishdan tashqari, mahsulotni tezda sotish
va ishlab chiqarish rentabelligining o`sishiga imkon yaratiladi. Buning
uchun korxona anchadan beri ishlab chiqarilayotgan an`anaviy
mahsulotlardan tashqari, yangi mahsulot turlarini, jumladan, o`xshashi
bo`lmagan mahsulotlarni ishlab chiqarishi, mahsulotlar turini
ko`paytirishi zarur.
26 .

1-rasm: Korxonada rejalashtirish jarayoni texnologiyasi.
Barcha xodimlar, ayniqsa, rahbarlar, bugungi kunda kelajakdagi
faoliyat uchun qulay istiqbol yaratish nisbatan oson bo`lsada, xuddi shu
ishni 3-5 yildan so`ng, ya`ni istiqboldagi kunga aylangan paytda bajarish
qiyinlashadi yoki bunga umuman imkon bo`lmaydi. Shu sababli
rejalashtirish joriy holatdan tashqari iqtisodiyot va fan-texnika taraqqiyoti
sohalarida ro`y berishi mumkin bo`lgan o`zgarishlarni qanchalik ko`p
hisobga olsa, uning natijalari shunchalik yuqori bo`ladi. Bu yerda
korxonaning yo`lga qo`yilgan marketing xizmati, xodimlar malakasi
hamda mamlakatimizda va chet elda ishlab chiqarilayotgan turli
mahsulotlar haqidagi ilmiy-texnik ma`lumotlar muhim o`rin egallaydi.
27 .

Hozirgi paytda korxonalarning aksari qismi asosan joriy rejalar
(biznes-rejalar) tayyorlash bilan shug`ullanmoqda. Biznes-rejalarda eng
muhim rejalashtirish ko`rsatkichlari quyida keltirilgan:
•ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) nomenklaturasi va hajmi
(natural ko`rinishda);
•mahsulot sotish hajmi (pul ko`rinishida);
•mahsulot birligining tannarxi;
•foyda (daromad);
•kategoriyalar bo`yicha xodimlar soni;
•mehnatga haq to`lash fondi va o`rtacha ish haqi darajasi;
•omborlardagi xom ashyo va materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish
va tayyor mahsulot zaxiralari;
•aylanma vositalar hajmi - umumiy va guruhlar bo`yicha;
•kapital qo`yilmalar hajmi, jumladan, qo`yilma ob`ektlari va yo`nalishlari
bo`yicha;
•yangi texnika va texnologiyaga oid chora-tadbirlar;
•boshqa ko`rsatkichlar.
Ishlab chiqarishni rejalashtirish turlari:
1.Uzoq muddatli rejalashtirish:
 Uzoq muddatli rejalar;
 Sotish hajmi bashorati;
 Ishlab chiqarish vositalariga ehtiyojlar;
 Aylanma vositalar(mablag`lar)ning moddiy-tovar boyliklari
zahiralariga kiritilishi;
 Qisqa muddatli rejalar;
 Sotish hajmi bashorati;
 Ishlab chiqarish quvvati;
28 .

 Moddiy-tovar boyliklari zahiralari miqdori;
 Ishlab chiqarish darajasi;
 Yangi maqsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish;
 Realizatsiya hajmini baholash;
 Ishlab chiqarish vositalariga ehtiyoj.
2.Joriy rejalashtirish:
 Joriy rejalar;
 Mahsulotlar nomi va turlari bo`yicha;
 Sotish bashorati;
 Zavodning ishlab chiqarish quvvati;
 Zaxiralar darajasi;
 Ishlab chiqarish darajasi;
 Bandlik darajasi;
 Iste`molchi buyurtmasi bilan ishlash;
 Joriy buyurtmalar hajmini solishtirish;
 O`tgan yillar uchun buyurtmalar hajmi;
 Tayyor mahsulot zaxiralarini boshqarish;
 Mahsulotni taqsimlash;
 Yuklash muddati bo`yicha majburiyatlar;
 Buyurtma qabul qilinganini tasdiqlash;
 Yuklashga sanktsiya berish.
3.Kalendar rejalashtirish:
 Harakatlar yo`nalishi;
 Detallar ro`yxati (tasnifi);
 Moddiy tasniflar;
 Texnik nazorat uchun ma`lumotlar;
 Operatsiyalar ketma-ketligi
29 .

 Sozlashga ajratiluvchi vaqt;
 Operatsiyalarni bajarish va harakatlanish;
 Ishlab chiqarish buyurtmalari bilan ishlash;
 Detal va qismlarga ehtiyoj;
 Yig`uv detallari va qismlari;
 Xom ashyo va materiallar;
 Rejali boshqarish;
 Tugallanmagan ishlab chiqarish;
 Tayyor mahsulot zaxiralari.
4.Dispetcherlashtirish va kuzatuv:
 Kalendar dasturlarini muvofiqlashtirish;
 Materiallarga bo`lgan talab;
 Uskunalarga bo`lgan talab;
 Ishni bajarish bo`yicha yo`riqnoma;
 Nazorat hujjatlari;
 Axborot yetkazish;
 Foydalangan materiallar;
 Foydalangan uskunalar;
 Ishlab chiqarish: ishlab chiqarishning borishi va to`xtab qolishlar;
 Mehnat xarajatlari;
 Tayyorlangan mahsulotlar soni, (dona);
 Vaqt, uskunalar va stanoklardan foydalanish;
 Mahsulot tayyorlash ustidan bevosita nazorat;
 Tayyorlanayotgan mahsulotlar hisobi va yaroqliligi.
Tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatga erishishi ko`p jihatdan
ishlab chiqarishni ichki rejalashtirishning sifatiga bog`liq bo`ladi. U har
bir korxonani boshqarishda eng muhim vazifa hisoblanadi. Bozor
30 .

sharoitlarida korxonalar rejalashtirishning ustunliklaridan raqobatchilik
kurashida foydalanadilar. Rejalashtirishning turli tarzda belgilanishi
orasidan reja, biznes-reja, loyiha, texnik-iqtisodiy asoslash va umumiy
rejalashtirishni ajratib ko`rsatish mumkin.
Rejalashtirish yordamida boshqaruv qarorlarini amalga oshirishning
maqsad, vazifa va usullari aniqlanadi.
Rejalashtirish ilmiylik, moslashuvchanlik, uzluksizlik, optimallik kabi
tamoyillarga asoslanadi. O`z mazmuniga ko`ra, rejalashtirish texnik-
iqtisodiy va tezkor-ishlab chiqarish, reja hisob-kitoblarini aniqlashtirish
darajasi va muddatiga ko`ra esa, strategik va taktik turlarga bo`linadi.
Bozor sharoitlarida korxona hamda investorlar va hamkorlar uchun
biznes rejani tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda bozorni
tadqiq etishdan tortib to xaridorlarga sotuvdan keyingi xizmat
ko`rsatishgacha bo`lgan ko`plab savollarga javob topiladi.
Biznes-reja korxonaning turli tuzilmaviy bo`linmalari oldiga
qo`yiluvchi bir qator vazifalarni kompleks ravishda qal qilish
imkoniyatini yaratuvchi ko`rsatkichlar va bo`limlardan iborat bo`ladi.
Iqtisodiyotni reja asosida boshqarishni mukammallashtirishning
muhim vazifalari qatorida norma va normativlarni tayyorlash, zaruriy
ko`rsatkichlar tizimi hamda ularning rejadagi darajasini tanlash va
yaratishni ko`rsatib o`tish mumkin.
Sanoat korxonalarini rejalashtirish va korxonaning biznes
rejasi.
Bozor munosabatlari sharoitlarida har bir korxona ishlab chiqarishning
to‘xtovsiz o‘sishi, mahsulot sifatining oshirilishi va uning o‘z vaqtida
sotilishi, shuningdek, rejalashtirilgan foyda va daromadni o‘z vaqtida
olish asosida o‘zining gullab-yashnashini ta‘minlashga intiladi. Shu
sababli korxona faoliyati ko‘p maqsadli va dinamik xarakterga ega
31 .

bo‘ladi. Birinchidan, fan-texnika taraqqiyotiga yo‘naltirilgan,
ikkinchidan, ishlab chiqarish quvvatlari va resurslardan samarali
foydalanishga erishuvchi, uchinchidan esa, bozor kon‘yunkturasiga o‘z
vaqtida va tezkorlik bilan javob berishi mumkin bo‘lgan korxona
rivojlanadi va gullab yashnaydi.
Istiqboldagi vaziyatni qat‘iy rejalashtirish bu holda o‘zini
oqlamaydi. Bozor konyunkturasi va raqobat, talabga mos ravishda
chiqarilayotgan mahsulot tavsifnomasiga o‘zgartirish kiritish
imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan uzoq muddatli dastur talab qilinadi.
Bu vazifa odatda istiqbolga yo‘naltirilgan korxona faoliyatini joriy
rejalashtirish jarayonida aniqlangan ko‘rsatkichlarni tartibga solish yo‘li
bilan bajariladi.
Shu sababli ko‘plab korxonalar bozor kon‘yunkturasining
o‘zgarib turishini hisobga olgan holda ishlab chiqarish texnologiyasiga
tezkor o‘zgartirishlar kiritish hamda bunda asbob-uskuna va
qurilmalarning imkoniyatlarni kengaytirish, butlovchi qismlar va
materiallarni bir xillashtirish, mahsulot sifatini oshirish va assortimentini
kengaytirishga majbur bo‘ladilar.
Korxona faoliyatini rejalashtirish vazifalari qaysidir ma‘noda
ma‘lum bo‘lgani sababli uni rejalashtirish va ishlab chiqarishni tashkil
etish jarayonida tartibga solish zamonaviy fan tomonidan nisbatan kam
tadqiq etilgan va umumlashtirilgan. Bu yerda amaliyot nazariyadan ancha
ilgarilab ketgan. Shunday bo‘lsada, korxona faoliyatining oldindan
belgilab qo‘yilgan ko‘rsatkichlarini tartibga solishga to‘g‘ri keladi. Bu
iste‘molchilik talabining o‘zgarishidan tashqari, korxona hayotida va
iqtisodiy muhitda ro‘y berayotgan yangi vaziyatlar, xom-ashyo va
materiallar ta‘minotchilari bilan aloqalar, siyosiy vaziyat va hokazolarga
bog‘liq bo‘ladi.
32 .

Gap shundaki, bugun ishlab chiqarilayotgan narsa ertaga yoki
indinga kerak bo‘lmay qolishi mumkin. Shu sababli rejalashtirish nafaqat
bugungi, balki ertangi kunga ham yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Hech
qaysi korxona o‘z faoliyatida istiqbolni ko‘zdan qochira olmaydi. Bu
bozor sharoitlarida korxona barqarorligining asosiy qoidasidir. Barcha
xodimlar, ayniqsa, korxona rahbariyati shuni aniq bilishi kerakki,
bugungi kunda oson bajarilayotgan har qanday ish 3-5 yildan so‘ng
qiyinlashishi yoki umuman imkoni bo‘lmay qolishi mumkin. Demak,
oldindan belgilab qo‘yilgan reja(bashorat) ko‘rsatkichlarini tartibga solish
– korxona faoliyati va ishlab chiqarishni bashorat qilish va
rejalashtirishning uzviy bir qismi hisoblanishi mumkin.
Tartibga solish bu hodisa va jarayonlarni yo‘lga qo‘yish, bir
tartibga keltirish jarayonidir. Shuningdek u boshqaruv mexanizmi va
ularning elementlarini normal va samarali ishlaydigan holatga keltirishni
ham anglatadi. Rejalashtirishga nisbatan bu yerda gap shu haqda
boradiki, oldindan ishlab chiqilgan reja va dasturlarni o‘zgarib turuvchi
sharoitlarga moslashtirish, ular rejali iqtisodiyotda bo‘lgani kabi har
qanday baho evaziga bajarilmasdan, bozor talablariga mos kelishi hamda
korxona maqsadlariga erishish, ishlab chiqarishning daromadli va foydali
bo‘lishiga xizmat qilishi lozim. Har holda zamonaviy biznes va
tadbirkorlik aynan shu tamoyillarga asosan faoliyat ko‘rsatadi. Rejada
belgilab qo‘yilgan, kechagi kun ishlab chiqilgan va bugunda o‘z
ahamiyatini yo‘qotgan mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat
ko‘rsatish mumkin emas.
Gap shundaki, korxona faoliyatining oldindan belgilab qo‘yilgan
ko‘rsatkichlarini tartibga solish malakasiz rejalashtirishning sababi va
natijasi bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish va rejalashtirish
jarayonlarida turli xato va kamchiliklar natijasida yuzaga keladi. Shu
33 .

sababli ayrim korxonalarning, ayniqsa, biznes va tadbirkorlik sohasida
hayotiylik davri yuqori bo‘lmaydi, ular zarar keltiradigan korxonalarga
aylanadilar va hatto bankrotga ham uchraydilar.
Amaliyotning ko‘rsatishicha, asoslangan rejalashtirish odatda
obyektiv zarurat talab qilgan hollardan tashqari kelgusida tartibga solishni
talab qilmaydi. Korxona joriy faoliyatini tartibga solishdan maqsad
quyidagilardan iborat:
 barqaror ishlashni ta‘minlash;
 minimal xarajatlar bilan maksimal natijalarga erishish;
 chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash;
 ishlab chiqarish rentabelligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish.
Bugungi kunda, iqtisodiyotning nodavlat sektorini rivojlantirishga
katta e‘tibor qaratilayotgan bir paytda biznes va tadbirkorlik sohasi
ustuvor ahamiyat kasb etib, korxonalarning iqtisodiy faoliyatda erkinligi
kuchaymoqda, rejalashtirish va tartibga solish jarayonlarini hech kim
cheklab qo‘ymayapti. Hozirda korxonalarga yuqoridan buyruq va
ko‘rsatmalar asosida topshiriqlarni belgilab beruvchi vazirlik va
mahkamalar tizimi yo‘q. Korxonalarning katta qismi ishlab chiqarishning
borishi va natijalarini o‘zlari rejalashtiradi va tartibga soladi.
Shu bilan bir paytda yuqorida aytib o‘tilgan mustaqillik va
iqtisodiy xatti-harakatlar erkinligi korxonalar faoliyatining davlat
tomonidan tartibga solinishini inkor qilmaydi. Masalan, AQSH,
Yaponiya va boshqa ba‘zi mamlakatlarda hukumat organlari asosan yirik
korporatsiyalar bilan birgalikda ishlaydi. Bunda ular quyidagilarni
aniqlaydi:
1) zarur investitsiyalar hajmi va tarkibi;
34 .

2) texnika darajasi, shuningdek, eng muhim mahsulot turlarining hajmi va
proportsiyasi;
3) oylik ish haqi darajasi va korxona faoliyatining boshqa ayrim turlari.
Belgilangan umummilliy vazifalar iqtisodiy tartibga solish
vositalari – soliqlar, kreditlar, subsidiyalar va kvotalar yordamida
bajariladi. Shu sababli davlat bozor mexanizmiga aralashmasligi lozim va
bozor to‘laligicha o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi, iqtisodiyotning bir tekisda
proportsional rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qodir tizim deb
hisoblovchilar unchalik haq bo‘lib chiqmaydilar. Davlat o‘ta ehtiyotkorlik
bilan bozor mexanizmiga aralashuvi, uning kamchiliklarini to‘g‘rilashi,
raqobatning yakka hokimlikka aylanishining oldini olishi, biznes va
tadbirkorlikning huquqiy asoslarini takomillashtirishi, baho
diskriminatsiyasi va boshqa salbiy tendentsiyalarga qarshilik ko‘rsatishi
lozim.
Bozor mexanizmiga davlatning aralashuvi zarurligi jahonda va
mamlakatimizda to‘plangan tajribalardan ko‘rinib turibdi. Prezident
I.Karimovning «O‘zbekiston – bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘z yo‘li»
kitobida qayd etganidek «Bozor munosabatlariga o‘tish davrida davlat
ijtimoiy hayot va iqtisodiyotning barcha sohalarini o‘zgartirishni ishlab
chiqishi va ketma-ketlikda amalga oshirishi lozim. O‘zini-o‘zi tartibga
soluvchi bozor sof ko‘rinishda umuman mavjud emas. Davlat har qachon
ham o‘zining alohida ahamiyatga ega bo‘lgan roli tufayli iqtisodiy
jarayonlarga ta‘sir ko‘rsatib kelgan. Shu sababli zamonaviy bozor bu
davlat tomonidan tartibga solinuvchi bozordir».Quyidagilar davlat
tomonidan tartibga solishning asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi:
 ma‘muriy-huquqiy tartibga solish:
 iqtisodiyot va biznes uchun huquqiy asoslarni yaratish;
35 .

 qonunlarga rioya qilinishini ta‘minlash;
 jamiyat hayotining eng muhim sohalarini boshqarish;
 davlat dasturlari va buyurtmalari;
 moliya va soliq siyosati;
 ijtimoiy siyosat.
O‘zbekiston Respublikasi hukumati davlatning tartibga solish
funktsiyasini jahon xo‘jalik amaliyotida ma‘lum bo‘lgan va tekshirib
ko‘rilgan iqtisodiy tartibga solish vositalari yordamida amalga oshiradi.
Masalan, soliq siyosati davlat va mahalliy byudjetlarni shakllantirishning
fiskal funktsiyalarini bajarishdan tashqari ishlab chiqarish tuzilmasi,
dinamikasi va joylashuviga iqtisodiy ta‘sir ko‘rsatish mexanizmi
vazifasini ham bajaradi. Imtiyozli soliqqa tortish biznes va tadbirkorlikni
rag‘batlantirishning eng kuchli vositalarida hisoblanadi.
Davlat tomonidan tartibga solish bozor mexanizmini to‘ldirib,
unga o‘zgartishlar kiritadi, biznes va tadbirkorlikning oyoqqa turib
olishiga ko‘maklashadi. Bunda u maksimal darajada maksimal
pog‘onada, minimal darajada minimal pog‘onada tarqaladi. Tartibga
solish, qaysi miqyosda amalga oshirilishidan qat‘iy nazar doimiy harakat,
talab va taklif, daromad va xarajatlar o‘rtasida muvozanatga intilish
hisoblanadi.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan korxonalarda
ishlab chiqiluvchi oldingi texnika-sanoat-moliya rejalari, qurilish-moliya
rejalari, transportmoliya rejalari tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqib o‘z
o‘rnini biznes-rejalarga bo‘shatib berdi. Biznes-rejada biznes falsafasi,
korxonaning joriy va istiqboldagi strategiyasi aks ettiriladi.
Ko‘pchilik, ayniqsa, amaliyotchilar ushbu hujjatni tayyorlashning
nafaqat muhim, balki juda murakkab ekanligidan ham xabardorlar. «Bir
36 .

lahzada tayyorlanuvchi biznes-reja» kitobi mualliflari Gustav Berl va Pol
Kirshnerning «biznes-rejaga ega bo‘lib, siz professionalga aylanasiz, o‘z
biznesingizni rivojlantirishingiz mumkin bo‘ladi» deb aytganligi bejiz
emas, albatta. Haqiqatdan ham, biznes-reja bu biznes ummonidagi
mayoq, biznesning hozirgi va kelajakdagi holatining suratidir. U yangi
paydo bo‘layotgan biznesning yuragidir.
Ko‘ngildagidek ishlab chiqilgan biznes-reja ishlab chiqarishni faol
rivojlantirish va shu bilan bir paytda uning dinamikasini nazorat qilish,
investorlar, hamkorlar va kredit resurslarini jalb qilishni amalga oshiradi.
Eng asosiysi u yoki bu ishlab chiqarishga pul kiritish joizmi, barcha
xarajatlarni qoplaydigan miqdorda daromad olinadimi degan savollarga
javob beradi. To‘g‘ri, biznes-reja faqat shu bilan cheklanib qolmaydi,
chunki u funktsional vazifalariga ko‘ra ishlab chiqarishni tashkil qilish,
texnika va texnologiyalar, korxonaning moliyaviy rejalari bilan bog‘liq
muhim masalalarni hal qilishga qaratiladi. Bu haqda biz keyinroq batafsil
to‘xtalib o‘tamiz.
Aytish kerakki, biznes-reja xo‘jalik boshqaruvi vositasi sifatida
mamlakatimizdagi korxonalar ish amaliyotiga ko‘ngildagidek tez kirishib
ketgani yo‘q. Masalan, oz fursat davomida turli yondashuv va nuqtai
nazarlarning mavjudligi biznes-rejalarning ahamiyati va mohiyatiga ham,
ularni ishlab chiqish usullariga ham aniqlik kiritmagan. Ayniqsa,
iqtisodiy islohotlarning dastlabki yillarida zarur ilmiy-uslubiy
adabiyotlarning etishmasligi o‘z ta‘sirini ko‘rsatdi. Shu va boshqa
sabablarga ko‘ra ko‘plab korxonalarning biznes-rejalari yuqorida
darajada asoslanganlik bilan ajralib turmadi va ko‘p hollarda bank
muassasalari tomonidan ularni moliyalashtirishda inkor qilindi.
37 .

Biznesni rejalashtirish bo‘yicha xorijiy adabiyotlar oqimining
o‘sishi ushbu sohaga ma‘lum bir aniqlik kiritib, uning ilmiy-uslubiy
asoslarini boyitdi. Ayrim mualliflar fikr va mulohazalarini keltirib
o‘tishga harakat qilamiz.
1998 yilda Gruzinov V.P. muharrirligi ostida nashr qilingan
«Korxona iqtisodiyoti» darsligida qayd etilishicha: «biznes-reja biron-bir
tijorat loyihasini amalga oshirish yoki yangi korxona yaratish uchun
mo‘ljallangan asoslangan xatti-harakatlar yig‘indisini ifodalovchi
hujjatdir».1996 yilda Gorfinkel V.L. va Kupryakova E.M. muharrirligi
ostida chiqarilgan xuddi shunday kitobda aytiladiki «tadbirkorlik
biznesining asosiy maqsadi foyda olishdir. Ko‘zda tutilgan bitimni
rejalashtirishda avvalo qanday summa olishga umid qilish va loyiha
umuman kutilayotgan miqdorda foyda keltirishga qodirligiga ishonch
hosil qilish lozim».
Biznes-reja quyida keltirilgan uchta asosiy funktsiyalarni
bajarishga bog‘liq degan fikr ham mavjud:
 biznes yuritish kontseptsiyasini ishlab chiqish;
 korxona faoliyatining amaldagi natijalarini baholash;
 pul mablag‘larini jalb qilish zarurligini asoslab berish.
Yuqorida keltirilgan sharhdan ko‘rinib turibdiki, biznes-rejani
tuzish zarurati ayrim hollarda o‘z biznesini yaratish bilan, ikkinchi holda
bank yoki boshqa moliyaviy muassasadan pul olish niyati bilan,
uchinchidan esa tijorat loyihasini amalga oshirish, yangi korxona yaratish
zarurati bilan asoslanadi.
Gap shundaki biznes-reja har qanday muammolardan himoya
qiluvchi vosita bo‘la olmaydi, u korxonaning o‘zi bajarishi lozim bo‘lgan
vazifalarni o‘zidan-o‘zi hal qilmaydi. Amaliyotning guvohlik berishicha,
38 .

reja juda yaxshi ishlab chiqilgan bo‘lsada, undan noto‘g‘ri foydalanishda
korxona zarar ko‘rishi mumkin. Biroq bu biznes-reja umuman kerak emas
degan fikrga olib kelmasligi kerak. Masalan, banklar, investitsiya
firmalari va boshqa muassasalar aniq va to‘g‘ri tuzilgan biznesrejani
olmaguncha korxonalardan moliyaviy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qaror
qabul qilmaslikka harakat qiladilar.
Biznes-reja birinchidan, korxonaning barcha bo‘lim va xizmatlari
majburiyatlari va javobgarligini aniqlashga imkon beradi, ikkinchidan,
ularni korxona istiqboli bilan shug‘ullanish hamda korxona maqsadlarini
va ularga erishish yo‘llarini aniqlashga majbur qiladi, uchinchidan,
korxona faoliyatining muhim yo‘nalishlari bo‘yicha ko‘rsatkichlarni
belgilab beradi, to’rtinchidan esa, korxonaning bozordagi kutilmagan
o‘zgarishlarga yanada moslashuvchan va tayyor qilib qo‘yadi.
Biroq shunday bo‘lsada, biznes-rejani bank yoki boshqa
muassasalar tomonidan korxonaning iqtisodiy holatini yaxshilash va
uning ishlab chiqarish salohiyatidan unumliroq foydalanish tashlangan
qutqarish vositasi deb tushunmaslik kerak. Gap shundaki, turli
maslahatchilar, bankirlar, huquqshunoslar, moliya xizmatchilari,
buxgalterlar va boshqalar rejada biznesni ko‘rsatish uchun turli nuqtai
nazarga ega bo‘ladilar. Aynan shu jihat biznes-rejani korxonaning oddiy
rejalaridan farqli qilib qo‘yadi. Shu sababli biznes-rejani ishlab chiqish
birinchidan, qog‘ozda qolib ketmasdan amaliyotda qo‘llanishi,
ikkinchidan, ekspertiza tomonidan rad qilinmasligi va uchinchidan,
foydaning o‘sishi va korxonaning umumiy moliyaviy holati
yaxshilanishiga xizmat qilishi maqsadida o‘ziga alohida e‘tibor va chuqur
o‘ylab chiqilgan yondashuv talab qiladi.
39 .

2-rasm: Tadbirkorlik faoliyati sohasini tanlashning asosiy tamoyillari.
Biznes-reja yoki investitsion loyhaning samaradorligi
ko‘rsatkichlari loyiha qarorlarini texnikaviy, texnologik va tashkiliy
nuqtai nazaridan tavsiflab beradi.Loyiha samaradoligi loyihaning jalb
etiladigan hamkorlar uchun jozibadorligini aniqlash va moliyalash
manbalarini qidirish maqsadida baholanadi.
U o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
- loyihaning tijorat samaradorligi;
- loyihaning ijtimoiy (ijtimoiy-iqtisodiy) samaradorligi;
Investitsiyalar samaradorligini baholash investitsion qarorlar
qabul qilish jarayonidagi mas‘uliyati eng yuqori bo‘lgan bosqichlardan
biridir.Kompaniyaning rivojlanish sur‘ati va kiritilgan kapitalni qaytarish
muddatlari baholashning qanchalik obyektiv va har tomonlama amalga
40 .

oshirilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Buni ko‘p jihatdan baholashning
zamonaviy usullardan foydalanish belgilab beradi.
Shuni aytib o‘tish kerakki, oldingi paytda mamlakatimizda kapital
qo‘yilmalar samaradorligini baholash usullarini unchalik qoniqarli deb
hisoblab bo‘lmasdi. Bu maqsadda qo‘llanuvchi ikkala ko‘rsatkich
samaradorlik koeffitsienti (o‘rtacha yillik foyda miqdorining kapital
qo‘yilmalar hajmiga nisbati) va o‘zini qoplash muddati (unga teskari
ko‘rsatkich) bir qator jiddiy kamchiliklarga ega bo‘lib, ular real
investitsiyalar samaradorligini baholashda obyektiv ma‘lumot olishga
imkon bermaydi.Bu kamchiliklar nimalardan iborat? Ulardan biri sanab
o‘tilgan ko‘rsatkichlarning har bittasini hisob-kitob qilishda vaqt omili
hisobga olinmasligidadir – foyda va investitsiya mablag‘lari hajmi
haqiqiy qiymatga keltirilmaydi. Demak, hisob-kitob jarayonida oldindan
solishtirib bo‘lmaydigan ko‘rsatkichlar – investitsiyalar summasi hozirgi
qiymatda va foyda summasi kelajakdagi qiymatda beriladi. Yana bir
kamchilikka ko‘ra investitsiya qilingan kapitalni qaytarish ko‘rsatkichi
sifatida faqat foyda qabul qilingan. Biroq amalda investitsiyalar sof foyda
va amortizatsiya ajratmalaridan iborat pul oqimi ko‘rinishida qaytarilishi
mumkin bo'ladi. Demak, investitsiyalar samaradorligini faqat foyda
asosida baholash hisob-kitob natijalarini juda o‘zgartirib yuboradi. Va
nihoyat, uchinchi kamchilik shundan iboratki, ko‘rib chiqilayotgan
ko‘rsatkichlar investitsiya loyihasi to‘g‘risida faqat bir tomonlama baho
olishga imkon beradi, chunki ularning ikkalasi ham bir xil boshlang‘ich
ma‘lumotlardan foydalanishga asoslanadi.
Bundan oldingi materiallar shundan dalolat beradiki, biznes-reja bu
oddiy bir hujjat emas. U korxonaning konstitutsion asosini tashkil etib,
uning ishlab chiqarish faoliyatini, kelgusidagi rivojlanish strategiyasini
belgilab beradi. Korxona strategiyasi esa, ma‘lumki, turli xil bo‘ladi:
41 .

kimdir mahsuldor, ya‘ni ishlab chiqarish strategiyasini afzal ko‘rsa,
boshqalarga moliyaviy strategiya ko‘proq to‘g‘ri keladi. Bozorga yangi
mahsuldor g‘oya bilan kirishga harakat qilayotgan yangi korxona va
firmalar odatda moliyaviy strategiyaga katta e‘tibor qaratadilar. Bozorda
ma‘lum ma‘noda barqaror o‘ringa ega bo‘lgan boshqa korxonalar esa
asosiy e‘tiborni ishlab chiqarish strategiyasiga qaratadilar.
Hamma korxonalar bir xil emasligi sababli ularning har biri uchun
biznes-rejani ishlab chiqish bo‘yicha detalli tavsiya berishning imkoni
yo‘q. Shunday bo‘lsada, zamonaviy iqtisodiyot fanida biznes-rejaning
taxminiy tuzilmasi ishlab chiqilgan bo'ladi.
Xulosa.
Xulosa o'rnida shuni takidlab o'tish kerakki, bugungi kunda
ko‘plab mamlakatlar, xususan O‘zbekiston ham rivojlanishning bozor
yo‘lidan ketmoqda. Bozor iqtisodiyotini olg‘a tomon harakatlantiruvchi
kuch bu raqobatdir. U ishlab chiqarishni kengaytirish, mahsulot sifatini
oshirish va uning narxini pasaytirishni rag‘batlantirib, ishlab
chiqaruvchilarni fan-texnika taraqqiyoti bilan hamnafas qadam
tashlashga, zamonaviy texnika va texnologiyalar, mehnat va ishlab
chiqarishni tashkil etishning progressiv usullaridan foydalanishga majbur
qiladi.Bozor iqtisodiyotining ustivor sohasi biznes va tadbirkorlik bo‘lib,
ularning tashkiliy shakllari kiichk va o‘rta korxona hamda mikrofirmalar,
qishloq xo‘jaligida esa dehqon va fermer xo‘jaliklari hisoblanadi. Kichik
42 .

va o‘rta biznes iqtisodiyotning nodavlat sektorida karvonboshi
hisoblanadi.Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan avvalgi
texnik, sanoat, moliyaviy rejalar o‘rniga biznes-rejalar vujudga kelgan
bo‘lib, korxona faoliyatining joriy va istiqboldagi strategiyalari belgilab
beriluvchi asosiy hujjat hisoblanadi.Biznes-reja uchta asosiy funktsiyani
bajarishga imkon beradi: birinchidan, biznes kontseptsisini ishlab chiqish,
ikkinchidan, biznes-rejani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan pul
mablag‘lari miqdorini aniqlash va uchinchidan, korxonaning joriy
faoliyatini boshqarish vositasi hisoblanadi.Biznes-reja bir nechta bo‘lim
va ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lib, ularning soni korxonaning hajmi,
o‘ziga xosliklari va boshqa xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ilmiy
adabiyotlarda 8 - 12 bo‘limdan iborat bo‘lgan biznes-rejalar tavsiya
qilinadi.Biznes-reja amaliyotda asosan ikki bosqichda tayyorlanib,bu
bosqichlarning har birida mos keluvchi vazifalar bajariladi. Biznes-
rejaning hayotiyligi ko‘p jihatdan uni tayyorlovchilar, birinchi navbatda
iqtisodchilarning malakasi va tajribasiga bog‘liq bo‘ladi.
Ishlab chiqarish va korxona faoliyatining samaradorligi «moda»ga
ergashish yoki avvalgi rejali iqtisodiyotning aks-sadosi emas.
Korxonaning muvaffaqiyati va iqtisodiy jihatdan barqarorligi samarali
xo`jalik yuritishga asoslanadi. Samaradorlik - xo`jasizlik, isrofgarchilik
va boshqa talofatlarning aniqligidir. Biroq samaradorlik o`z-o`zidan
avtomatik ravishda kelmaydi. Fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish
quvvatlari va resurslardan oqilona foydalanish, tejamkorlikka rioya qilish,
ishlab chiqarishni intensivlashtirish, boshqaruv tizimini takomillashtirish
va oqilona investitsion siyosat samaradorlikni oshirishning muhim omili
va yo`nalishi bo`lib xizmat qiladi. Samaradorlikning asosi xarajatlarni
minimallashtirish va foydani maksimallashtirishdadir. Korxona xo`jalik
yuritishining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlar sifatida
43 .

mehnat maqsuldorligi, fond qaytimi va fond sig`imi, material sig`imi,
mehnat sig`imi, rentabellik va hokazolarni ko`rsatish mumkin.
Korxonaning barqarorligi yoki nochorligi uning samarali yoki samarasiz
faoliyat yuritishini mos ravishda aks ettiradi. Bu jihatdan bugungi
xo`jalik yuritish amaliyoti to`lov qobiliyati koeffitsienti, xususiy va
qarzga olingan aylanma mablag`lar nisbati koeffitsienti, moliyaviy
mustaqillik koeffitsienti va xususiy aylanma vositalar bilan
ta`minlanganlik koeffitsienti kabi ko`rsatkichlar tizimidan foydalanadi.
Turli korxonalarda xo`jalik yuritish samaradorligiga o`z imkoniyatlari va
yuzaga keluvchi iqtisodiy imkoniyatlardan kelib chiqqan qolda turli
usullar yordamida erishiladi. Samaradorlikka erishishning hamma uchun
to`g`ri keluvchi yagona yo`li mavjud emas. Korxonaning vazifasi barcha
faoliyat turlarida samaradorlikka erishish yo`llarini qidirishdir.
44 .

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi
Qonuni. Qonun va qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2022.
2.Maxmudov E.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv qo`llanma.–Toshkent,
O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti,
2023.
3.Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy salohiyati tahlili.
Toshkent. «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2020.
4.I.A. Karimov. O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga
xos yo`li. Toshkent, “O`zbekiston”, 1993.
5.Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risadagi
Nizom. -Toshkent 2021.
6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aksiyadorlik jamiyat tizimini
yanada rivojlantirish va bo‘sh pul mablag‘larini aksiyadorlik jamiyat
aylanmasiga jalb etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-726-sonli Qarori,
2022 yil 7 noyabr.
45 .

7.Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak”
2021 yil 15 yanvar.
Internet saytlari:
1.http:/www.audit - center.uz.
2.http:/www.capitul.uz.
3.jamiyatofengland.co.uk/markets/forex/index.htm.
4.http://www.aksiyadorlik.
46 .

Korxonani rivojlanishining istiqbolli rejasini asoslash

Sotib olish