Korxonaning axborot oqimlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	604.0KB
Покупки	3
Дата загрузки	13 Октябрь 2023
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Korxonaning axborot oqimlari

Купить

Mavzu: Korxonaning axborot oqimlari
Mudarija
Kirish
Korxonaning axborot oqimlari
Korxonaning axborot oqimlari tizimi
Korxonaning ichki va tashqi axborotlari
Tarmoqlarni qurish. Mahalliy tarmoqlar
Amaliy qisim
Xulosa

K I R I SH
Mamlakatimiz ishlab chiqarish soalarini axborotlashtirish jamiyat
rivojlanishiningob’ektiv jarayoni hamda zarur bo’lgan axborotlarni yig’ish,
saqlash, uzatish, qayta ishlash va takdim etishning tabiiy davomidir. Iqtisodiyot,
ishlab chiqarish, aloqa, ilmiy-tadqiqot, ta’lim, tibbiyot va biznes sohalaridagi
mehnatsifati, mehnat unumdorligi va samaradorlik darajasiniyuksaltirish ularda
tadbiq qilinayotgan eng zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
bilan bog’liq.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari to’plangan
axbo- rot mahsulotlarini kishilarga tezkor sur’atda etkazib sermehnatlik
darajasini kamaytirgan holda mavjud muammolarni hal etish uchun keng
imkoniyatlar yaratib bermoqda. Shuning uchun ham axborot-
kommunikatsiyalar texnologiyalarini iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida
samarali qo’llash mamlakatni texnologik va iqtisodiy jihatdan rivojlantirishni
ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib xizmat qilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2012 yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga
mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan vazirlar mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida quyidagilarni
aytib o’tdilar: “biz qisqa vaqt mobaynida nafaqat axborot xizmatlari
ko’rsatishning ko’plab turlari bo’yicha mavjud kamchiliklarni bartaraf
etishimiz, balkiaxborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish borasida
yuksak darajagaerishgan ilg’or mamlakatlar safiga qo’shilishimiz zarur”
O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarida ham yuqori
natijalarga erishishi, jahon iqtisodiy tizimida to’laqonli sheriklik o’rnini egallay
borishi, insonfaoliyatining barcha jabhalarida zamonaviy axborot
texnologiyalaridan yuqori darajada foydalanish ko’lamlari qanday bo’lishiga
hamda bu texnologiyalar ijtimoiy mehnat samaradorligini oshishida qanday rol
o’ynashiga bog’liq. Bu borada Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek:

«Bugungi kunda milliy axborottizimini shakllantirish jarayonida Internet va
boshqa global axborot tizimlaridanfoydalanish, ayniqsa, muhim axamiyatga
ega. Bunga erishish XXI asrda mamlakattaraqqiyoti uchun hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi ».
Axborotlashgan jamiyat iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jihatdan
yanada yuksalishga, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va
mehnat unumdorligini oshirishga, iqtisodiyotni makro va mikro darajada
boshqarishni takomillashtirish hamda istiqbolli ilmiy yo’nalishlarni
rivojlantirishga katta zamin yaratib beradi. Bunday jamiyatni barpo etish ilmiy-
texnika tarakkiyoti yutuklari va axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini
ilg’or ishlab chiqarish sohalarida qo’llash hamda materiallar va xom-ayosh
yaratish bilan chambarchas bog’langan. Jamiyatning asosiy ijtimoiy ishlab
chiqaruvchi kuchi sanalmish inson barkamolligi yo’lida axborotlashtirish
jarayonlari asosiy negiz bo’lib xizmat qiladi. U insonlarga eng zamonaviy
kompyuter texnika vositalarini amaliyotda keng qo’llashbo’yicha malakasini
oshirishga va o’zining tuganmas qobiliyatini amalda sinab ko’rishga katta
imkoniyat tug’diradi. Insonning axborotni qayta ishlash bo’yicha
imkoniyatlarini kuchaytiruvchizamonaviy texnologiyalar bilan qurollantirish -
axborotlashtirish sanoatini jadalrivojlantirishni talab etuvchi eng muxim texnik,
iqtisodiy vazifa hisoblanadi.
Iqtisodiyotda axborot texnologiyalaridan foydalanish iqtisodiy
axborotlar sifati, uning aniqligi, ob'ektivligi, tezkorligini va buning natijasi
sifatida esa boshqaruvqarorlarini o’z vaqtida qabul qilish imkoniyati oshishini
taminlaydi.
Demak, axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish shu
kunning eng dolzarb vazifalardan biri bo’lib, jamiyat taraqiyotining asosiy omili
hisoblanadi.
Axborot texnologiyalarini joriy qilishning asosiy mezoni har bir
insonning, har qanday bozor munosabatida va davlat boshqaruvida

yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Axborot texnologiyalari inson faoliyatining barcha
sohalarida qo’llaniladigan, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishga ega bo’lgan
axborot tizimini o’z ichiga oladi.
Axborot tizimlari va texnologiyalari yildan-yilga kishilik
faoliyatining turli sohalarida yanada keng qo’llanilib borilmoqda. Ularni
yaratish, ishga tushirish va keng qo’llashdan maqsad - jamiyat va insonning
butun xayot faoliyatini axborotlashtirish borasidagi muammolarini hal etishdir.
“Barchamiz bir xaqiqatni anglab etishimiz lozim – O’zbekiston bugun xalqaro
hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy
qismi hisoblanadi. Buning tasdig’ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz toboro
kengayib borayotganida, taraqqiy topgan etakchi davlatlar ko’magida
iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta jixozlash bo’yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida va
boshqa misollarda yaqqol ko’rishimiz mumkin”, deb ta’kidlagan edi
respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov.
Bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan keng ko’lamli
islohotlar ko’p jixatdan uzluksiz iqtisodiy ta’lim tizimini shakllantirishni taqozo
etadi. Yangicha fikrlaydigan, bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli xo’jalik yurita
oladigan malakali, chuqur bilimli mutahassislarni, ayniqsa, axborot
texnologiyalaridan keng foydalana oladigan kadrlarni tayyorlash davr talabi
bo’lib qolmoqda.
2005 yil 2 iyunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish
to’g’risida”gi Qarori qabul qilindi. Ushbu Qarorni qabul qilishdan maqsad
kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni bajarish,
respublikamiz iqtisodiyoti va ijtimoiy sohalari uchun zamonaviy talablarga
javob beradigan yuqori malakali mutahassislar tayyorlash, shuningdek,
zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalari sohasida mutahassislar, kasb-
hunar kollejlari va umumta’lim maktablari uchun oliy ma’lumotli pedagog

kadrlar tayyorlashni yanada takomillashtirish va ularning sifatini
oshirishhisoblanadi.
Ko’rsatib o’tilgan chora-tadbirlar mamlakat iqtisodiyoti samara-
dorligini o’sishida telekommunikatsiyalar, kompyuter va axborot-texnologi
yalarining faol roli oshishini, odamlarning faoliyat va turmushi texnik
qurilmalar va xizmatlarning engzamonaviy turlari bilan jixozlanishini
ta’minlash, respublikaning jahon jarayonlariga muvaffaqiyatli
integratsiyalashuvi imkonini beradi.
Demak, iqtisodiy mutaxassisliklar bo’yicha ta’lim olayotgan
talabalarni davrtalabiga javob bera oladigan etuk mutahassis, komil inson bo’lib
tarbiyalanishlarida, axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirishda,
iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot
texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya vositalarini
ommaviy ravishda joriy etishda hamda ulardan foydalanishda, fuqarolarning
axborotga ortib borayotgan talab extiyojlarini yanada to’liqroq qondirishda,
jahon axborot hamjamiyatiga kirishda hamda jahon axborot resurslaridan
bahramand bo’lishni kengaytirishda «Axborot tizimlari» fanini o’qitish katta
ahamiyatga egadir. Prezidentimiz I.A. Karimov “Barkamol avlod yili” davlat
dasturi to’g’risidagi Qarorida ta’kidlaganlaridek: “Ta’lim jarayoniga yangi
axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar,
multimediya vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida,
kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy o’quv yurtlarida o’qitish sifatini tubdan
yaxshilash, ta’limm uassasalariningg o’quv-labaratoriya bazasini zamonaviy
turdagi o’quv va labaratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi bilan
mustaxkamlash; zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari,
raqamli va keng formatli telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda internet
tizimini yanada rivojlantirish, ularni har bir oila hayotiga joriy etish va keng
o’zlashtirish “ shu kunning dolzarb vazifalarid

Korxonaning axborot oqimlari

Korxonadagi axborot oqimi - bu bo'limlarni boshqarish va xodim-
larning faoliyatini nazorat qilish uchun zarur bo'lgan korxona ichida
uzatiladigan xabarlar to'plami.
Korxonadagi axborot oqimlari Oqimning mazmuni uzatiladigan
ma'lumotlar bilan belgilanadi: boshqaruv - boshqaruv qarorlari, buyruqlari,
barcha ma'muriy bo'linmalar, rahbarlar uchun buyruqlar; iqtisodiy - iqtisodiy
faoliyat, iqtisodiy ko'rsatkichlar va boshqalar to'g'risidagi barcha ma'lumotlar;
moliyaviy - moliyaviy ko'rsatkichlar, buxgalteriya hisobi va buxgalteriya hisobi
ma'lumotlari, shuningdek, korxona moliyasiga tegishli boshqa ma'lumotlar;
rasmiylashtirilgan - davriy ravishda amaldagi qoidalar doirasida uzatiladigan
har qanday ma'lumotlar; hisobot - bo'limlar, alohida mutaxassislar va
boshqalarning ish natijalari bo'yicha uzatiladigan, hisobot shaklida taqdim
etilgan ma'lumotlar; yuridik - yuridik xarakterdagi ma'lumotlar, shartnomalar,
da'volar, shikoyatlar va boshqalar; texnologik - korxonaning asosiy faoliyati
uchun texnologik komponentlar bilan bog'liq barcha ma'lumotlar. Shunday
qilib, axborot oqimlari buyruqlar, buyruqlar, hisobotlar, rejalashtirish hujjatlari,
ishlash ko'rsatkichlari, shartnomalar, operativ ma'lumotlar, joriy yozishmalar va
boshqalarning harakatini qamrab oladi.
Korxonaning axborot oqimlari tizimi
Axborot oqimlari bilan ishlashdan maqsad korxona ishini optimallashtirishdan
iborat.
Axborot oqimlari tizimi - bu jarayonni amalga oshirish, yechimni
amalga oshirish imkonini beruvchi axborotning fizik harakati majmuidir.
Axborot oqimlarining eng umumiy tizimi korxonaga moliyaviy-xo'jalik

faoliyatini amalga oshirish imkonini beruvchi axborot oqimlarining
yig'indisidir.
Tizimda qayta ishlash va tahlil qilish uchun to'planadigan ma'lumotlar
quyidagi talablarga javob berishi kerak: o'z vaqtidalik (xarajatlar, daromadlar,
foyda to'g'risidagi ma'lumotlar). uni tahlil qilish mantiqiy bo'lganda kelishi
kerak), ishonchlilik (uni tekshirishga qo'shimcha vaqt sarflamaslik uchun),
dolzarblik (moddiylik), foydalilik (ma'lumotdan foydalanish samarasi uni olish
xarajatlariga mos kelishi kerak), to'liqlik (bor hech qanday kamchiliklar
bo'lmasligi kerak), tushunarlilik (ma'lumot bo'lmasligi kerak Ushbu ma'lumotlar
talablari bajarilishini ta'minlash uchun tizimda ishlaydigan xodimlar
ma'lumotlar takrorlanmasligi, ma'lumotlar adresatga etib borishi va
aniqlashtirishni talab qilmasligi uchun axborot oqimlari bilan shug'ullanishga
majbur bo'ladi. bu zarur:
- taqdim etilishi kerak bo'lgan ma'lumotlarning tuzilishini aniqlash;
- korxonada mavjud bo'lgan hujjat aylanishini tahlil qilish;
- hujjat aylanishining yangi tizimini ishlab chiqish.
Axborot tuzilmasi, birinchi navbatda, kalkulyatsiya ob'ektlari
(bo'linmalar, mahsulotlar, shartnomalar bo'yicha) bo'yicha daromadlar va
xarajatlar turlarini tasniflashni o'z ichiga oladi.
Zamonaviy sanoat korxonasining axborot tizimining strukturasini
shakllantirish korxonaning ichki va tashqi bo'linishi mumkin bo'lgan axborot
maydonini sifat jihatidan tahlil qilishdan boshlanishi kerak. Ichki ma'lumotlar
maydoni quyidagi ma'lumotlarni birlashtiradi:
- dastlabki hujjatlar;
- ichki hujjat aylanishi (qog'oz va elektron) ma'lumotlari, shu jumladan
barcha darajadagi rahbar va rahbarlarning buyruqlari va buyruqlari;

- joriy va oldingi davrlar uchun buxgalteriya hisobi va boshqa
majburiy hisobotlar ma'lumotlari;
- moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tahlil qilish natijalari.
Korxonaning ichki axborot maydonining sifati boshqaruvning
tashkiliy tuzilmasi aniqligiga, funktsional majburiyatlarni taqsimlashning
oqilonaligiga, buxgalteriya hisobining ishonchliligiga va ish jarayoni
sxemasining etarli darajada samaradorligiga bog'liq. Ichki axborot maydoni
to'liqligi va ishonchliligi tekshirilishi mumkin bo'lgan o'zimizning axborot
manbalarimiz hisobidan shakllantiriladi. Tashqi ma'lumotlar turlari va uning
manbalari soni juda katta, asosiy turlari quyidagilardir:
- federal, mintaqaviy, mahalliy darajadagi normativ hujjatlar;
- sohaga oid me'yoriy va ma'lumotnoma hujjatlari;
-asosiy sotish bozorlari va xomashyo sanoatining holati to'g'risidagi
ma'lumotlar;
- jahon iqtisodiyotining holati to'g'risidagi ma'lumotlar;
- hamkorlar va raqobatchilarning reklama va ma'lumotlari;
- mijozlardan olingan ma'lumotlar;
- maslahatchilar va ekspertlarning xulosalari, audit natijalari.
Tashqi axborot maydonini yaratishda yuzaga keladigan quyidagi
asosiy muammolarni ajratib ko'rsatish kerak:
1. Axborotning noaniqligi. Ba'zi ma'lumotlar (ayniqsa, ba'zi ommaviy
axborot vositalarida va Internetda) shubhali ko'rinadi va ba'zi hollarda hatto
yolg'on.
2. To’ liq bo’ lmagan ma’lumotlar. Axborot manbai ataylab yoki
beixtiyor barcha ma'lumotlarni emas, balki uning bir qismini taqdim etishi
mumkin.
3. Axborotning nomuvofiqligi. Turli manbalardan olingan ma'lumotlar
bir-biriga zid bo'lishi mumkin va haqiqiy ma'lumotlarni aniqlash qiyin.

4. Axborotning ortiqchaligi. Kerakli ma'lumotlarni ajratib ko'rsatish
uchun ko'p harakat talab etiladi.
5. Axborotlarning xilma-xilligi. Turli manbalardan olingan ma'lumotlar turli
formatlarda keladi.
Axborot oqimi quyidagi parametrlar bilan tavsiflanadi:
- yuzaga kelgan manba;
- oqim yo'nalishi;
- chastota;
- mavjudlik turi;
- uzatish va qabul qilish tezligi;
- oqim tezligi va boshqalar.
Korxonadagi axborot oqimlari:
1. korxona ishi to'g'risida hisobot so'rash;
2. korxona ishi haqida hisobot;
3. samaradorlikni ta'minlash talabi;
4. texnik ma'lumotlar;
5. axborot tizimlarining holati to'g'risidagi hisobot;
6. ishlab chiqarish hisoboti;
7. ish yuritish bo'yicha hisobot talab qilish;
8. ish yuritish bo'yicha hisobot;
9. talablar va yechimlar;
10. moliyaviy, xo'jalik va nizom faoliyati to'g'risidagi hisobotlar
11. ish sifatini oshirishga qo'yiladigan talablar;
12. ilmiy kengash ishining sifati to'g'risida hisobot;
13. ilmiy kengash ishi to'g'risida hisobot;
14. ilmiy kengash ishi to'g'risida hisobot so'rash;
15. bo'lim faoliyati to'g'risida hisobot so'rash;
16. bo'lim faoliyati samaradorligi to'g'risida hisobot;
17. tadbirkorlik faoliyati to'g'risida hisobot talab qilish;

18. tadbirkorlik faoliyati to'g'risida hisobot.
Korxonaning ichki va tashqi axborotlari
Korxonani samarali axborot markazi sifatida ko'rish mumkin, bu erda
ham tashqi, ham ichki oqimlardagi ma'lumotlar qayta ishlanadi, ya'ni. axborot
jarayoni amalga oshirilmoqda.
Tashkilot turli darajadagi boshqaruvga ega, ularda ma'lum ma'lumotlar
oqimi aylanadi. Axborotni qayta ishlash uchun turli xil axborot texnologiyalari
qo'llaniladi, ular o'z nomlariga ega bo'lgan tegishli axborot tizimlari yordamida
amalga oshiriladi.
Axborot jarayoni - bu quyidagi elementar axborot aktlarining butun
majmuasini amalga oshirish: axborotni qabul qilish yoki yaratish, uni saqlash,
uzatish va ishlatish.
Tashqi kiruvchi axborot oqimlari tashqi ishbilarmonlik muhitida tashqi
ishlab chiqarilgan axborotdir. Tashqi ishbilarmonlik muhiti-korxonadan
tashqarida faoliyat yurituvchi iqtisodiy, siyosiy va boshqa sub'ektlar va ular
bilan korxona o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar yig'indisidir.Tashqi
ishbilarmonlik muhitining tadbirkorlik faoliyatiga ta'sir darajasi har xil. Eng
muhimi, korxona doimiy ravishda o'zaro aloqada bo'lgan, korxonaning bevosita
muhitini (yoki mikro muhitini) tashkil etuvchi tashqi ishbilarmonlik muhitining
sub'ektlari: mijozlar, etkazib beruvchilar, sheriklar, raqobatchilar, soliq
organlari, organlar va ommaviy axborot vositalari. Mikromuhitdan keladigan
ma'lumotlar korxona kundalik faoliyatida foydalanadigan muntazam kiruvchi
axborot oqimlarini tashkil qiladi.Makro muhitni, qoida tariqasida, faoliyati bilan
bevosita o'zaro ta'sir qilmaydigan, ishbilarmonlik muhitining umumiy
shartlarini belgilamaydigan sub'ektlari tashkil qiladi. korxonaning. Bunday
sub'ektlarning harakati makromuhitni tavsiflovchi omillarning paydo bo'lishiga
olib keladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi: siyosiy, makroiqtisodiy, ilmiy-

texnikaviy, ishlab chiqarish, demografik, huquqiy, ekologik, ijtimoiy-madaniy.
Ushbu oqimlarni tartibsiz kiruvchi axborot oqimlari sifatida tavsiflash mumkin.
Ichki axborot oqimlari korxona ichida aylanib yuradigan ma'lumotlar
orqali shakllanadi. Ushbu oqimlar tashqi ma'lumotlarni ham, korxona ichida
yaratilgan ma'lumotlarni ham o'z ichiga oladi. Shunday qilib, axborotga bo'lgan
ehtiyojni qondirish uchun korxona xodimlari muntazam kiruvchi, tartibsiz
kiruvchi va ichki axborot oqimlaridan foydalanishlari mumkin.Ichki oqimga
xodimlar jamoasidagi munosabatlarni tavsiflovchi ma'lumotlar kiradi (bosh
buxgalter, bosh direktor, bosh ofis vakili, bosh buxgalter, savdo bo'yicha
menejerlar, direktor o'rinbosari, ombor mudiri, hisobchi, xizmat ko'rsatish
muhandisi, kotib, haydovchi, omborchilar, yuk ko'taruvchilar), shuningdek
ishlab chiqarishda hosil bo'lgan bilimlar.
Tashqi oqim Yetkazib beruvchilarning ichki oqimi; - mijozlar; -
raqobatchilar; - iqtisodiy va siyosiy sub'ektlar - bosh direktor; - bosh kompaniya
vakili; - Bosh hisobchi; - savdo menejerlari; - Direktor o'rinbosari; - ombor
menejeri; - buxgalter; - ishga tushirish muhandisi; - kotib; - haydovchi; -
omborchilar; - harakatlanuvchilar.
Korxona uchun tashqi axborot manbalari sifatida davlat, axborot
markazlari va tarmoqlari, materiallar yetkazib beruvchilar, raqobatchilar, bozor
infratuzilmasi va boshqalar ishlaydi.
Korxonaning kirish oqimi tashqi muhitdan keladigan ma'lumotlar
asosida shakllanadi.
Chiqarilgan axborot oqimi korxona tomonidan tashqi muhitga
yo'naltiriladi va uning ishlab chiqarish imkoniyatlari, ishlab chiqarilgan
tovarlari, moddiy, energiya, kadrlar va axborot ehtiyojlari va boshqalar
to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.

Korxonaning axborot tizimi axborot oqimini filtrlaydi va korxona
hayoti uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni ajratib ko'rsatadi, uni qarorlar qabul
qilish uchun qulay shaklga aylantiradi.
Axborot oqimlarini shakllantirishda korxonaning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
· Korxonani boshqarish tizimi uchun adekvat axborot resurslarini
shakllantirish;
· Axborotning takrorlanishini bartaraf etish orqali axborot oqimlarini
optimallashtirish;
· Axborot texnologiyalari va texnologiyalarini joriy etish hamda axborot
resurslarining holati (ularni shakllantirish va ulardan foydalanish) o’ rtasidagi
tafovutni bartaraf etish.
Ko'pgina hodisalar haqidagi ma'lumotlarni umumlashtirish yoki asl
hodisani tavsiflash orqali ma'lumotlar ma'lumotga aylanadi. Axborot turli xil
ma'lumotlar, ko'plab voqealar haqida bo'lishi mumkin. Biroq, dastlabki
ma'lumotlarni umumlashtirish yoki birlashtirish va ularni ma'lumotga
aylantirishda turli xil buzilishlar paydo bo'lishi mumkin. Keyin ma'lumotni
tekshirish uchun yana birlamchi ma'lumotlar darajasiga "tushish" talab qilinadi.
Agar biz birlamchi hujjatlardagi ma'lumotlarni ataylab buzish holatlarini
hisobga olmasak, unda noto'g'ri birlamchi ma'lumotlar xodimlar yoki
buxgalteriya tizimlarining ishidagi xatolar natijasida juda kam uchraydi.
Korxona rahbariga har bir asosiy hujjat bilan ishlash noqulay bo'lgani uchun va
bu maqsadga muvofiq emasligi sababli, birlamchi ma'lumotlar operatsion
jurnallar, pivot jadvallar va ma'lumotlar bazalariga birlashtiriladi.
Ma'lumotlar bazasi - bu ob'ektlarning holatini va ularning ko'rib
chiqilayotgan ob'ekt sohasidagi munosabatlarini aks ettiruvchi ma'lumotlar
to'plami.

Ichki axborot oqimlari korxona ichida aylanib yuradigan ma'lumotlar
orqali shakllanadi. Ushbu oqimlar tashqi ma'lumotlarni ham, korxona ichida
yaratilgan ma'lumotlarni ham o'z ichiga oladi. Shunday qilib, axborotga bo'lgan
ehtiyojni qondirish uchun korxona xodimlari muntazam kiruvchi, tartibsiz
kiruvchi va ichki axborot oqimlaridan foydalanishlari mumkin.Ichki oqimga
xodimlar jamoasidagi munosabatlarni tavsiflovchi ma'lumotlar kiradi (bosh
buxgalter, bosh direktor, bosh kompaniya vakili, bosh buxgalter, savdo bo'yicha
menejerlar, direktor o'rinbosari, ombor mudiri, buxgalter, ishga tushirish
bo'yicha muhandis, kotib, haydovchi, omborchilar, yuklovchilar), shuningdek
ishlab chiqarishda hosil bo'lgan bilimlar Davlat, axborot markazlari va
tarmoqlari, materiallar yetkazib beruvchilar, raqobatchilar vazifasini bajaradi.
korxonaning tashqi axborot manbalari, bozor infratuzilmasi va boshqalar.
Korxonaning kirish oqimi tashqi muhitdan keladigan ma'lumotlar
asosida shakllanadi.
Chiqarilgan axborot oqimi korxona tomonidan tashqi muhitga
yo'naltiriladi va uning ishlab chiqarish imkoniyatlari, ishlab chiqarilgan
tovarlari, moddiy, energiya, kadrlar va axborot ehtiyojlari va boshqalar
to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Korxonaning axborot tizimi axborot oqimini filtrlaydi va korxona
hayoti uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni ajratib ko'rsatadi, uni qarorlar qabul
qilish uchun qulay shaklga aylantiradi.
Axborot oqimlarini shakllantirishda korxonaning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
· Korxonani boshqarish tizimi uchun adekvat axborot resurslarini
shakllantirish;
· Axborotning takrorlanishini bartaraf etish orqali axborot oqimlarini
optimallashtirish;

· Axborot texnologiyalari va texnologiyalarini joriy etish hamda axborot
resurslarining holati (ularni shakllantirish va ulardan foydalanish) o’ rtasidagi
tafovutni bartaraf etish.
Tezis tobora ravshan bo'lib bormoqda: tashkilotda (korxonada)
ma'lumotlarning yo'qolishi samaradorlik va boshqaruvni yo'qotishdir. Shu
sababli, axborot tizimini qurishda qo'yiladigan asosiy maqsad korxonada
mavjud bo'lgan barcha axborot oqimlarini birlashtirish uchun sharoit
yaratishdir.
Ko'pgina hodisalar haqidagi ma'lumotlarni umumlashtirish yoki asl
hodisani tavsiflash orqali ma'lumotlar ma'lumotga aylanadi. Axborot turli xil
ma'lumotlar, ko'plab voqealar haqida bo'lishi mumkin. Biroq, dastlabki
ma'lumotlarni umumlashtirish yoki birlashtirish va ularni ma'lumotga
aylantirishda turli xil buzilishlar paydo bo'lishi mumkin. Keyin ma'lumotni
tekshirish uchun yana birlamchi ma'lumotlar darajasiga "tushish" talab qilinadi.
Agar biz birlamchi hujjatlardagi ma'lumotlarni ataylab buzish holatlarini
hisobga olmasak, unda noto'g'ri birlamchi ma'lumotlar xodimlar yoki
buxgalteriya tizimlarining ishidagi xatolar natijasida juda kam uchraydi.
Korxona rahbariga har bir asosiy hujjat bilan ishlash noqulay bo'lgani uchun va
bu maqsadga muvofiq emasligi sababli, birlamchi ma'lumotlar operatsion
jurnallar, pivot jadvallar va ma'lumotlar bazalariga birlashtiriladi.
Tarmoqlarni qurish. Mahlliy tarmoqlar
Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish
muammosi hisoblash texnikasi paydo b о ’lgandan beri mavjuddir. Axborotlarni
bunday uzatish alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini
tashkil qilish, bitta masalani bir necha kompyuter yordamida hal qilish
imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni ma’lum bir
vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan

birgalikda foydalanish, hamda k о ’pgina boshqa muammolarni ham hal qilish
mumkin b о ’ladi.
Oxirgi vaqtda axborotlarni almashish usullari va vositalarini k о ’p
turlari taklif qilinmoqda: eng oddiyi fayllarni disklar yordamida kompyuterdan
kompyuterga о ’tkazishdan tortib, to butun dunyo kompyuterlarini birlashtira
olish imkoniyatini beradigan Internet tarmog’igacha.
K о ’pincha ― mahalliy tarmoqlar (lokalniye seti, LAN, Local Area
Network) atamasini aynan, katta b о ’lmagan, mahalliy о ’lchamli, yaqin
joylashgan kompyuterlar ulangan tarmoq, ya’ni, mahalliy tarmoq deb
tushiniladi. Lekin ba’zi mahalliy tarmoqlarning texnik k о ’rsatgichlariga nazar
solsak, bunday atama aniq emasligiga ishonch hosil qilish mumkin. Misol
uchun, ba’zi bir lokal tarmoqlar bir necha kilometr yoki bir necha о ’n kilometr
masofadan oson aloqani ta’minlay olish imkonini beradi. Bu hol esa, bir
xonaning, bir binoning yoki bir-biriga yaqin joylashgan binolarninggina emas,
balki bir shaxar doirasidagi о ’lchamdir. Boshqa bir tomondan olib
qaraganimizda global tarmoq orqali (WAN, Wide Area Network yoki GAN,
Global Area Network) bir xonada joylashgan ikki yonma-yon stoldagi
kompyuterlar ham axborot almashinuvini amalga oshirishi mumkin, lekin
negadir bunday tashkil qilingan tarmoqni hech kim mahalliy tarmoq deb
atamaydi. Ikkita yaqin joylashgan kompyuterlarni interfeys orqali (RS232,
Centronics) kabel yordamida bog’lash mumkin, yoki hatto kabelsiz infraqizil
kanal yordamida ham kompyuterlarni bog’lash mumkin. Lekin bunday
bog’lanish ham mahalliy tarmoq deb atalmaydi. Balki, mahalliy tarmoq ta’rifi
xuddi kichik tarmoq kabi b о ’lib, k о ’p b о ’lmagan kompyuterlarni bog’lashdir.
Haqiqatdan, mahalliy tarmoq k о ’p hollarda ikkitadan to bir necha о ’nlab
kompyuterlarni о ’z tarkibiga oladi. Lekin, ba’zi bir mahalliy tarmoqlarning
cheklangan imkoniyatlari ancha yuqori b о ’lib, abonentlarning soni mingtagacha
yetishi mumkin. Bunday tarmoqni kichik tarmoq deb atash balki not о ’g’ridir.

Ba’zi mualliflar mahalliy tarmoqni «k о ’p kompyuterlarni uzviy
bog’lovchi tizim» deb ta riflashadi. Bu holda axborot kompyuterlardanʻ
kompyuterlarga vositachisiz va bir turdagi uzatish muhiti orqali amalga
oshiriladi deb faraz qilinadi. Biroq hozirgi zamon mahalliy tarmoqlarida bir
turdagi uzatish muhiti haqida gap yuritib b о ’lmaydi. Misol uchun, bir tarmoq
doirasida har turdagi elektr kabellari va shuningdek shisha tolali kabellar ham
ishlatilishi mumkin. Axborot uzatishni «vositachisiz» ta’rifi ham juda aniq
emas, chunki hozirgi zamon mahalliy tarmoqlarida turli konsentrator,
kommutator, y о ’naltirgichlar (marshrutizatori) va k о ’priklardan (mosti)
foydalaniladi. Axborotlarni uzatish jarayonida uzatilayotgan axborotlarga
murakkab ishlov beruvchi bu vositalarni vositachi deb qabul qilinadimi yoki
y о ’qmi?, unchalik tushunarli emas.
Balki, foydalanuvchilar aloqa mavjudligini his qilmaydigan
tarmoqni mahalliy tarmoq deb qabul qilinishi aniq b о ’lar. Mahalliy tarmoqqa
ulangan kompyuterlar bir virtual kompyuter kabidir, ularning resurslari hamma
foydalanuvchilar uchun bemalol b о ’lishi kerak b о ’lib, alohida olingan
kompyuter resurslaridan foydalanishdan kam qulay b о ’lmasligi lozim. Bu holda
qulaylik deb birinchi navbatda aniq yuqori tezlikda resurslarga ega b о ’lish,
ilovalar orasidagi axborot almashinuvini foydalanuvchi sezmagan holda amalga
oshirilishidir.
Bunday ta’rifda sekin ishlovchi global tarmoq ham, keskin amalga
oshiriladigan ketma-ket yoki parallel portlar ham mahalliy tarmoq
tushunchasiga t о ’g’ri kelmaydi. Bunday ta’rifdan kelib chiqadiki, keng
tarqalgan kompyuterlarning tezligi oshishi bilan, mahalliy tarmoq orqali
uzatiladigan axborot tezligi ham albatta oshishi kerak. Agar yaqin о ’tmishda
axborot almashinish tezligi 1 – 10 Mbit/s yetarli deb hisoblangan b о ’lsa, hozirda
esa о ’rtacha tezlikdagi tarmoq 100 Mbit/s tezlikda axborot uzata oluvchi tarmoq
hisoblanadi. 1000 Mbit/s va undan ham ortiq tezlikda axborot uzata oluvchi

vositalar ustida ham aktiv ish olib borilmoqda. Kam tezlikda aloqa о ’rnatish esa
tarmoq shaklida ulangan virtual kompyuterning ishlash tezligini pasaytiradi.
Shunday qilib, mahalliy tarmoqlarni boshqa har qanday tarmoqdan
asosiy farqi – yuqori tezlikda axborot almashinuvidir. Lekin bu birgina farq
b о ’lib qolmay, boshqa omillar ham muhim ahamiyatga ega.
Masalan, axborotlarni uzatishda xatolikni keskin kamaytirish
lozim. Juda tez, lekin xato axborot uzatish bema’nilikdir, chunki uni yana
qaytadan uzatish kerak b о ’ladi va shuning uchun mahalliy tarmoqlarda albatta
maxsus yuqori sifatli aloqa vositalaridan foydalaniladi.
Yana tarmoqning asosiy texnik k о ’rsatgichlaridan biri katta
yuklamada ishlash imkoniyatidir, ya’ni axborot almashish tezligi (yana
boshqacha qilib aytganda, katta trafik bilan). Tarmoqda q о ’llanilayotgan
axborot almashinuvini boshqaruvchi mexanizm unumli b о ’lmasa, u holda
kompyuterlar axborot uzatish uchun k о ’p vaqt navbat kutib qolishi mumkin.
Navbat kelganidan s о ’ng katta tezlikda va bexato axborot uzatilsa ham,
tarmoqdan foydalanuvchiga baribir tarmoq resurslaridan foydalanish uchun
ma lum vaqt kutishga tʻ о ’g’ri keladi.
Har qanday axborot uzatishni boshqarish mexanizmi kafolatlangan
ravishda ishlashi uchun, oldindan tarmoqqa ulanishi mumkin b о ’lgan
kompyuterlar, axborotlar soni ma’lum b о ’lishi kerak. Rejalashtirilganidan k о ’p
kompyuterlarni tarmoqqa ulanishi, yuklamaning oshishiga olib kelishi natijasida
har qanday mexanizm ham axborotlarni uzatishga ulgira olmay qolishi tabiiydir.
Nihoyatda, tarmoq deb bu s о ’zning tub ma’nosi kabi, shunday axborot uzatish
tizimini tushunish kerakki, u mahalliy bir-necha о ’nlab kompyuterlarni
birlashtirgan b о ’lishi lozim.
Shunday qilib, mahalliy hisoblash tarmoqlarning (MHT) farq
qiluvchi belgilarini shakllantirish mumkin b о ’ladi:
✓ axborotni katta tezlikda uzatish va yuqori tezlikda о ’tkazish
imkoniyati mavjud b о ’lishi;

✓ uzatish davrida xatolikning darajasi kamligi (yuqori sifatli
aloqa kanallar).
✓ axborotlarni uzatishda mumkin b о ’lgan xatolik ehtimoli 10-7
– 10-8 darajada b о ’lishi;
✓ axborot uzatishning unumli va tez amalga oshiruvchi
mexanizmi b о ’lishi;
✓ tarmoqqa ulangan kompyuterlar soni chegaralangan va aniq
b о ’lishi kerak.
Berilgan tarifdan kelib chiqadiki; global tarmoq mahalliy
tarmoqdan quyidagilar bilan farq qiladi: cheklanmagan abonentga m о ’ljallangan
va sifatli b о ’lmagan kanallardan ham foydalaniladi; axborot uzatish tezligi
nisbatan kam, axborot almashish mexanizmi ham nisbatan tezlik b о ’yicha
kafolatlanmagandir. Global tarmoqlarda eng muhimi aloqa sifati emas, balki
aloqaning mavjudligidir.
K о ’pincha kompyuter tarmoqlarining yana bir turi - shaxar
tarmog’i (MAN, Metropolitan Area Network) mavjudligini qayd qilishadi,
odatda ular global tarmoqlarga yaqin b о ’lib, ba’zida mahalliy tarmoqlarning
ba’zi xususiyatlarigaham ega b о ’ladilar. Masalan, yuqori sifatli aloqa kanallari
va nisbatan yuqori tezlikdagi axborot almashinuvi bilan о ’xshashdir. Bu
xususiyat shaxar tarmog’i ham mahalliy tarmoq (MXT afzalliklari bilan)
b о ’lishi mumkin ekanligini k о ’rsatadi.
Haqiqatdan, hozirda mahalliy tarmoq bilan global tarmoqning aniq
chegarasini о ’tkazish mumkin b о ’lmay qoldi. K о ’pchilik mahalliy tarmoqlarda
global tarmoqqa chiqish imkoniyati bor, lekin axborotni uzatish, axborot
almashinuvini tashkil qilish prinsipi, odatda global tarmoqda qabul qilingandan
ancha farq qiladi. Mahalliy tarmoqdan foydalanuvchilar uchun global tarmoqqa
ulanish imkoniyati faqatgina bir resursgina b о ’lib qoladi xolos.

Mahalliy hisoblash (MHT) tarmoqdan har turdagi raqamli axborot
uzatilishi mumkin: axborotlar, tasvirlar, telefon s о ’zlashuvlari, elektron xatlar
va x. k. Tasvirlarni uzatish masalasi, ayniqsa t о ’laqon dinamik tasvirlarni
uzatish tarmoqdan yuqori tezlik talab qiladi. Odatda mahalliy tarmoqda
quyidagi resurslardan; disk maydonidan, printerlaridan va global tarmoqqa
chiqish imkoniyatlaridan birgalikda foydalaniladi. Lekin bu imkoniyatlar
mahalliy tarmoq vositalarining imkoniyatlarini bir qismidir. Masalan, ular har
turdagi kompyuterlararo axborot almashinuvini ham amalga oshiradi. Tarmoq
abonenti b о ’lib faqat kompyuter emas, balki boshqa qurilmalar ham b о ’la oladi.
Masalan printerlar, plotterlar. Mahalliy tarmoqlar tarmoqning hamma
kompyuterlarida parallel hisoblash sistemasini tashkil qilish imoniyatini beradi.
Bunday tizim murakkab matematik masalalarni yechishni k о ’p marotaba
tezlashtiradi.
Shuningdek mahalliy tarmoqlar yordamida murakkab texnologik
jarayonlarni ham boshqarish mumkin yoki bir vaqtning о ’zida bir necha
kompyuter yordamida tadqiqot qurilmalarini ham boshqarish imkonini beradi.
Lekin xotiradan chaqirish kerak emaski, mahalliy hisoblash
tarmoqlarning ham ba’zi kamchiliklari bor. Xodimlarni о ’qitishga, q о ’shimcha
qurilmalarga, tarmoq dasturiy ta’minotiga, ulash kabellariga q о ’shimcha
sarflanadigan mablag’dan tashqari tarmoqni rivojlantirish, resurslariga ega
b о ’lishni boshqarish, b о ’lishi mumkin b о ’lgan nosozliklarni tuzatish va
tarmoqni ishlashini nazorat qiluvchi, ya’ni tarmoqning boshqaruvchisi ma’mur
(administrator) b о ’lishi kerak. Tarmoq kompyuterni joyidan k о ’chirilishini
chegaralaydi, aks holda ulash uchun kabellar о ’tkazish lozim b о ’ladi, bundan
tashqari, tarmoq viruslarni tarqalishi uchun qulay muhitga egadir, shuning
uchun alohida kompyuterlarga qaraganda himoya masalalariga katta e tiborʻ
berilishi lozim.

Shu mavzu doirasida tarmoq nazariyasining muhim
tushunchalaridan b о ’lgan server va mijoz tushunchalarini ham k о ’rish
darkordir.
Server – tarmoq abonenti b о ’lib, u о ’z resurslarini boshqa
abonentlarga foydalanishga berib, lekin о ’zi boshqa abonentlar resurslaridan
foydalanmaydi, ya’ni faqat tarmoqqa ishlaydi. Tarmoqda server bir nechta
b о ’lishi mumkin. Ajratilgan server-bu server faqat tarmoq masalalari uchun
xizmat qiladi. Ajratilmagan server tarmoqqa xizmat k о ’rsatishdan tashqari
boshqa masalalarni ham hal qilishi mumkin.
Mijoz – faqat tarmoq resurslaridan foydalanib, tarmoqqa о ’z
resurslarini ajratmaydigan tarmoq abonentiga aytiladi, ya’ni tarmoq unga
xizmat qiladi. Kompyuter – mijoz ham k о ’pincha ish stansiyasi deyiladi. Odatda
har bir kompyuter bir vaqtning о ’zida ham mijoz va shuningdek server b о ’lishi
mumkin. K о ’pincha server va mijozni kompyuterni о ’zi deb tushunilmaydi, bu
kompyuterda ishlatilayotgan dasturiy ilovalarni tushuniladi. Bu holda tarmoqqa
о ’z resurslarini berayotgan ilova serverdir, faqat tarmoq resurslaridan
foydalanayotgan ilova esa mijozdir.
Mahaliy hisobash tarmoq topologiyasi
Kompyuter tarmog’ining topologiyasi (joylashtirilishi, tuzilishi, tarkibi)
deganda odatda biz bir-biriga nisbatan kompyuterlar tarmoqda joylashganligi va
aloqa y о ’llarini ulash usullarini tushunamiz. Muhimi shundaki topologiya
tushunchasi avvalam bor mahalliy tarmoqlargagina tegishlidir, chunki bu
tarmoqlarda aloqaning tuzilishini osongina kuzatish imkoni mavjud.
Tarmoq topologiyasi qurilmalariga q о ’yiladigan talablarni, ish-
latiladigan kabel turini, axborot almashishning b о ’lishi mumkin b о ’lgan va eng
qulay boshqarish usulini, ishonchli ishlashini, tarmoqni kengaytirish
imkoniyatini belgilaydi. Foydalanuvchida har doim ham tarmoq topologiyasini
tanlash imkoniyati b о ’lmasada, asosiy topologiyalarning xususiyatlarini,
afzallik va kamchiliklarini, balki, hamma bilishi kerakdir.

Tarmoqni uch xil topologiyasi mavjuddir:
➢ shina (bus), hamma kompyuterlar bitta aloqa y о ’liga parallel
ulangan va axborot har bir kompyuterdan bir vaqtning о ’zida qolgan
kompyuterlarga uzatiladi
Shina tarmoq topologiyasi
➢ yulduz (zvezda, star) bitta markaziy kompyuterga qolgan hamma
tashqi kompyutrlar ulanadi, har bir kompyuter alohida о ’z aloqa y о ’llaridan
foydalanadi
Yulduz tarmoq topologiyas
➢ halqa (kolso, zing), har bir kompyuter har doim axborotni faqat
bitta zanjirda joylashgan keyingi kompyuterga uzatadi, axborotni esa zanjirda

bitta oldinda joylashgan kompyuterdan oladi va bu zanjir yopiq ya’ni
halqasimondir
Halqa tarmoq topologiyasi
Amaliy qisim
Korxonaning axborot tarmog'ini qurish

Qurilgan tarmoq uchun borib qaytish vaqtini hisoblash
Borib qaytish vaqtini hisoblash uchun ushlanishlarning kattaliklari jadvali

Segmentlar tipi
1 2 3 4 5
10BASE5 200
m 10BASE5 200
m 10BASE-FB
2000 m 10BASE-FB
1000 m 10BASE-FB
1000 m
6 7 8 9 10
10BASE-FB
500 m 10BASE-FB
500 m 10BASE2 150
m 10BASE-T 100
m 10BASE2 185 m
11 12 13 14 15
10BASE5 200
m 10BASE2 185
m 10BASE2 150
m 10BASE2 100 10BASE2 100
m

16 17 18 19 20
10BASE5 100
m 10BASE2 100
m 10BASE2 100 10BASE2
185 m 10BASE5 200
m
Paketlarning mumkin bo’ lgan o’ tish marshrutlarini aniqlash
N Jo’ natuvchi/Qabul
qiluvchi O’ tish marshruti
1 Server0 - PC0 S1-S3-S4-S20
2 Server1 - PC19 S2-S3-S5-S8
3 PC2 - PC15 S19-S14-S5-S10
4 PC5 - PC13 S17-S7-S6-S12
5 PC12 - PC2 S13-S6-S4-19
6 PC7 - Server0 S16-S7-S3-S1
7 PC4 - PC5 S18-S4-S7-S14
8 PC16 - PC10 S9-S5-S6-S14
9 PC3 - PC9 S18-S4-S7-S15
10 PC16 - PC6 S9-S5-S7-S6
11 PC14 - PC11 S11-S13
12 PC14 - Server1 S11-S6-S3-S2
13 PC18 - PC12 S8-S5-S6-S13
14 PC19 - PC16 S8-S9
15 PC16 - Server0 S9-S5-S3-S1
16 PC8 - Server1 S15-S7-S3-S2
17 PC3 - PC0 S18-S20
18 PC6 - PC9 S16-S15
19 PC4 - Server1 S18-S4-S3-S2
20 PC12 - Server0 S12-S6-S3-S1

Borib qaytish vaqtini hisoblash
1. 11 ,8 + 500 × 0,0866 + 55 + 169, 5 + 200 × 0,0866 = 509,72
2. 11,8 + 500 × 0,0866 + 55 + 169,5 + 150 × 0,1026 + 188,5 = 482
2. 11,8 + 185 × 0,1026 + 30,8 + 69, +185 × 0,1026 + 188,5 = = 438,562

Korxonaning axborot oqimlari

Купить