Korxonaning moliyaviy natijalarini - Texnika va texnologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	6.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Korxonaning moliyaviy natijalarini

Sotib olish

M u n d a r i j a
KIRISH……....…………………………………………………………………..
I BOB. “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘qitishning ilmiy nazariy asoslari
1.1 “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘rganishning maqsadi va vazifalari.................................................
1.2 “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘rganishning o‘ziga xos jixatlari...................................................
II BOB. Mavzuni o‘qitishda «Charxpalak» texnologiyasi va boshqa
samarali metodlarni qo‘llashning amaliy jixatlari
2.1 Mavzu bo‘yicha dars o‘tishda samarali metodlarni tavsifi…….....
2.2 “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda
“Charxpalak” texnologiyasini qo‘llash tartibi…........................…
XULOSA ..………………….....……………………..................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………..................
ILOVALAR

KIRISH
Kurs ishining tadqiqot ob’ekti va predmeti:
Obeti :Ushbu bitiruv malakaviy ishi bakalavr darajasida bo‘lganligi uchun
uzluksiz talimning o‘rta-mahsus kasb-xunar kollejlarida o‘kitiladigan “Korxona
moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusi tadqikot obekti sifatida ajratib olindi.
Predmeti: : “Korxona moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘kitishda
ko‘llaniladigan “Charxpalak” texnalogiyasini qo‘llash jarayonidir.
Ishning maqsadi va vazifalari: “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili”
mavzusida dars o‘tishda «Charxpalak» texnologiyasi qo‘llashni chuqur o‘rganish
va uni qo‘llash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish bo‘lib, ana shu maqsadni amalga
oshirish uchun quyidagi vazifalarni belgiladik:
► “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishning ilmiy
nazariy asoslash.
► Mavzuni o‘qitishda «Charxpalak» texnologiyasi va boshqa samarali
metodlarni qo‘llash.
► “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda
«Charxpalak» texnologiyasi va uni qo‘llashni takomillashtirish.
► Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda
«Charxpalak» texnologiyasini o‘rganib chiqish va bu boradagi kamchiliklar
yuzasidan takliflar kiritish.
Kurs ishining nazariy- amaliy ahamiyati:
1. Iqtisodiy yo‘nalishdagi kasb-hunar kollejlarida “Korxonaning
moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda «Charxpalak» texnologiyasi
o‘rganish metodlarini tadqiq qilish natijasida dars o‘tish metodlari tizimida
guruhlarni kichik guruhlarga bo‘lib dars o‘tish metodini qo‘llash metodi o‘ziga xos
alohida o‘rin tutishi, bunga sabab bu metod talabalarning mustaqil ishlash, bir-
birini fikrini eshchitish, jamoa bo‘lib ishlashga yo‘naltirishi aniqlandi.
2. Kasb-hunar kollejlarida “Moliyaviy tahlil” fanining va undagi
“Korxona moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda o‘quvchilarni fanga
va darsga qiziqishini oshirish, mavzuni to‘laqonli tushunishida “Charxpalak”

texnalogiyasi va boshqa samarali metodlaridan foydalanish zaruriyati ishlab
chiqildi.
3. “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda
«Charxpalak» texnologiyasini qo‘llashda guruhlarni kichik guruhlarga bo‘lib dars
o‘tish metodini qo‘llashning axamiyati va holatini o‘rganib, mavzuni o‘qitishda
metodlarni qo‘llashni takomillashtirish bo‘yicha takliflar berildi.
Kurs ishini tarkibiy tuzilishi Qo‘yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqib,
uni quyidagicha belgilandi:
Ishning umumiy hajmi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati, jadvallar va rasmdan iborat.
Birinchi bobda “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘qitishning ilmiy nazariy asoslari yoritilgan. Ikkinchi bobda mavzuni o‘qitishda
«Charxpalak» texnologiyasi va boshqa samarali metodlarni qo‘llashning amaliy
jixatlari aks ettirilgan. Uchinchi bob esa “Korxonaning moliyaviy natijalarini
tahlili” mavzusini o‘qitishda «Charxpalak» texnologiyasi va uni qo‘llashni
takomillashtirish tso‘llari ko‘rsatilgan.

I Bob. “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘qitishning ilmiy nazariy asoslari
1.1. “Korxonaning moliyavijy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘rganishning maqsadi va asosiy vazifalari
Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlil qilishdan asosiy maqsad sof foyda
tarkibini, mahsulot (ish, xizmat) lar sotishdan ko‘rilgan moliyaviy natija va uning
o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, asosiy ishlab chiqarish faoliyati
natijalari, moliyaviy va investitsiya faoliyatlari natijasi, favqulotdagi vaziyatlar
natijalari, soliq to‘lagunga qadar foyda va korxona ixtiyorida qolgan yilning sof
foydasi hajmini o‘rganishdan iboratdir.
Moliyaviy natijalar taxlilida daromad va harajatlarning o‘zaro farqlanishidagi
xolatga baxo beriladi. Moliyaviy natijalar tahlilida foyda va zararlarning
shakllanish qatorlari bo‘yicha o‘zgarishlari o‘rganiladi va foyda va zararlarning
omilli tahlili olib boriladi. Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili jaroyonida
natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi va ularni
yo‘lga qo‘yishning chora va tadbirlari belgilanadi. Korxonaning foydalilik
darajasini harakterlovchi rentabellik ko‘rsatkichi va uning omilli tahlili o‘tkaziladi.
O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish korxonalar faoliyatini tubdan
isloh qilish, ularni yuzaga kelgan yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida
rivojlanishini ta’minlash, mamlakatda kichik va o‘rta tadbirkorlikni rivojlantirish
korxonalarning moliyaviy barqarorligiga uzviy bog‘liq. Korxonalarning moliyaviy
jihatdan barqaror bo‘lishi ularning faoliyati davomida olgan foydasining to‘g‘ri
shakllantirilishi bilan bog‘liq. Chunki korxonalarda foyda shu erda
ishlovchilarning moddiy ta’minlanishining, korxonalarda ishlab chiqarish
faoliyatini kengaytirishning, ishlab chiqarishda fan-texnika yutuqlarini va yangi
texnologiyalarni joriy qilish kabi ishlarning asosiy moddiy manbasi hisoblanadi.
Bozor munosabatlarining rivojlana borishi korxonalarning moliyaviy
natijasining belgilovchi muhim omil sifatida foydaning rolini oshiradi. Chunki foyda
korxonalarning kelgusi ravnaqi, ishchi-xizmatchilarning ijtimoiy himoyalashni
ta’minlovchi asosiy manbadir. Shuningdek davlat byudjeti daromadining aksariyat

qismi ham foydadan to‘lanadigan soliq hisobidan to‘ldiriladi. Shu tufayli ahamiyati
muhimligini hisobga olgan holda moliya organlari, soliq inspektsiyasi, auditor va
ichki xo‘jalik (hisobchi,iqtisodchi) mutaxassislaridan foydaning shakllanishi va
ishlatilishini muntazam nazorat qilib turish talab etiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subekning oldiga
qo‘ygan asosiy maqsaddan biri bu foyda olishdir. Foyda ijtimoiy ishlab chiqarishni
hamma bosqichlarning iqtisodiy kategoriyasidir. Foyda iqtisodiy kategoriya va
moliyaviy yakun sifatida o‘zining eng yuqori ahamiyatiga bozor munosabatlari,
bozor iqtisodiyoti davrida ko‘tariladi. Foydani barpo etish, uni realizatsiya qilish
bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat qonuni va xo‘jalik yuritish usuli
sifatida foydalanadigan xo‘jalik hisobining obektiv talabidir.
Kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish shuningdek ishlab chiqarishning doimo
kengayishini, uning texnikaviy darajasini muntazam ko‘tarib turishni talab etadi.
Buning uchun ishlab chiqarishda hamma vaqt foydaga erishiladi, realizatsiya
qilinishi va undan ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalanish lozim.
Moliyaviy natijalar tug‘risidagi xisobotni tuzishda uning satrlar buyicha
kursatkichlar tartiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni harakterlovchi umumiy
katorlarning qiymat ifodasi, xisobot davri va o‘tgan yilning shu davri buyicha
ma’lumotlarga umumiy izox beriladi.

2-rasm.
Vertikal taxlilda: moliyaviy natijalarning shakllanishini bir katorli va kup
katorli usullarida uzaro farqlanishlarga va nisbiy uzgarishlarga baxo beriladi.
Gorizontal taxlilida: moliyaviy natijalarning bo‘ylamasiga tarkiblanishi va
ularning o‘zgarishlari o‘rganililadi.
Asosli yoki trend: taxlilida moliyaviy natijalar va ularning yillar buyicha
o‘zgarishi, dinamikasi yoki asosiy yiliga nisbatan o‘zgarishlariga baxo beriladi 1
.

1.2. “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘rganishning
o‘ziga xos jixatlari

Bugungi erkin iqtisodiy mo‘nosabatlar sharoitida respublikamizdagi amaldagi
huquqiy meyorlarga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subeklarning moliyaviy natijani
shakillanishi Moliya Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan hamda 1999 yil 5
fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar,xizmatlar)ni ishlab
1
vertikal tahlil usuli
garizontal tahlil usuli
trendli tahlil usuli
ko‘rsatkichlarni aniqlash usuli Moliyaviy natijalar tug’risidagi xisobotni tahli li
usullari

chiqarish va sotish xarajatlarining tartibi hamda moliyaviy natijalarni
shakillantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga asosan belgilanadi.
Nizomda keltirilgan xarjatlar tasnifi eng avvalo buxgalteriya hisobida
xarajatlarni to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi
subekning moliyaviy natijalarini (foyda va zararini) aniqlashga yo‘naltirilgandir.
Ushbu Nizomning ahamiyati katta bo‘lib, u soliqqa tortiladigan foyda bilan
buxgalteriya schyotida (balans foyda) hosil bo‘ladigan foyda forqini aniqlash
imkoniyatini beradi.
Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom bir tomondan xo‘jalik yurituvchi
subektlarga hisobot davri ichida sodir bo‘lgan xarajatlar va daromadlar
to‘g‘risidagi aniq malumotlarni olish imkoniyatlarini bersa,ikkinchi tomondan
soliq qonunlariga binoan soliq organlariga hisobotlarni tuzib topshirish
imkoniyatini beradi.
tahlilni amalga oshirishda asosiy axborot
manbalari
O‘zbekiston Respublikasi Moliya
Vazirligining tasdiqlagan 2-shaki
“Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot”
Korxonaning biznes reja ma’lumotlari
15-“Jurnal order”, “Foyda va zararlari”,
“Foydaning ishlatilish”,
“Taqsimlanmagan foyda” sintetik
schyotlaridagi ko‘rsatkichlardan
3-rasm . Moliyaviy natijalar tug‘risidagi umumlashgan ma’lumotlar olish hamda
tahlilni amalga oshirishda asosiy axborot manba bo‘lib quyidagilar hisoblanadi 2

2

4-rasm. Maskur Nizomga muvofiq moliyaviy natijalarning shaklinish
qatorlariga quyidagilar kiritiladi 3

Xar bir korxona o‘z faoliyatini olib borishidan asosiy maksad bu foyda
olishdir. Daromadlar, xarajatlar, foyda hamda zarar tushunchalarining qo‘idagi
ta’riflari mavjud:
O‘zbekiston Respublikasi «Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlar» nomli 2 –
buxgalteriya hisobi milliy standartida daromadlarga qo‘yidagicha ta’rif berilgan:
«Ushbu standartda daromad deyilganda xo‘jalik sub’ektlari oddiy faoliyati
davomida olingan daromadlar, shu jumladn, mahsulotni sotish (ishlarni bajarish va
xizmat ko‘rsatish)dan olingan daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royatilar va
boshqalar tushuniladi 4
».
Xarajatlar – bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko‘paytirish maqsadida
xo‘jalik faoliyatidan kelib chiqadigan majburiyatlarni o‘z zimmasiga olish orqali
ro‘y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir.
Foyda – bu xo‘jalik sub’ektiga ta’sir etadigan asosiy va asosiy bo‘lmagan
faoliyat, hodisalar, sharoitlar kapitalining ko‘payishi bo‘lib, xususiy kapitalga
to‘lanadigan badallar bundan mustasnodir.
3 .
4 moliyaviy natijalarning shakllanish qatorlari
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foydasi (zarari)
asosiy faoliyat ing foyda (zarar)si
moliyaviy faoliyat bo‘yicha daromad (harajat)lari
umumho‘jalik faoliyatining foyda (zarar) si,
favqulotdda foyda (zarar)lar
daromad (foyda) solig‘ining to‘langunga qadar
foyda (zarar)
xisobot davrining sof foydasi (zarar)

Zararlar – bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar,
sharoitlar natijasida xususiy kapitalning kamayishi bo‘lib, xarajatlar yoki xususiy
kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir.
Daromadlar va xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar «Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi hisobot» tarkibida aks ettirilib, ular xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
faoliyatining hisobot davrdagi moliyaviy natijalarining foyda yoki zarar ekanligini
aniqlash uchun ishlatiladi. Foyda (zarar), daromadlar va xarajatlarni bir-biri bilan
solishtirish natijasida aniqlanadi, ya’ni:
Daromadlar –xarajatlar = foyda (zarar).
Moliyaviy natijalari tahlili tartibida «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi
hisobot»da aks ettiriluvchi ko‘rsatkichlarning shakllanish tartibini ko‘rib chiqish
kerak.
«Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi» hisobotda daromadlar, xarajatlar, foyda va
zararlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning qo‘yidagi faoliyat sohalari bo‘yicha aks
ettiriladi 5
.
5-rasm.
Asosiy faoliyat yuzasidan daromad va xarajatlarni aks ettirish mahsulot yoki
tovar sotuvchi korxonalarda xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarga nisbatan farq qiladi.
5

1. • asosiy faoliyat
2. • investitsion faoliyat
3. • moliyaviy faoliyat xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyat sohalari

Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar o‘zining
anna shu asosiy faoliyatini yuritishi uchun 2 yo‘nalishda xarajatlarni amalga
oshiradilar.
asosiy faoliyatini yuritishdagi xarajatlarga:
 mahsulot ishlab chiqarish uchun
 umuman asosiy faoliyatni tashkil qilish, boshqarish hamda unga
xizmat ko‘rsatish yuzasidan.
Moliyaviy natijalarning asosiy qismi maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan
olinganligi sababli tahlilda asosiy e’tibor ushbu katorning rejaga va o‘tgan yillarga
nisbatan o‘zgarishi va omillar ta’siriga karatiladi.
Maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan moliyaviy natija maxsulot ish
va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushumdan shu maxsulot ish va xizmatlarning
ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida aniqlanadi. Savdo tashkilotlarida
moliyaviy natijalarni aniqlashda tovarlarni sotishdan olingan sof tushumdan shu
maxsulotlarni sotib olish qiymatini chegirish asosida aniqlanadi.
Ularni buxgalteriya hisobida alohida hisob ob’ekti yoki daromadlarning
yuzaga chiqish shakli yoki o‘rni sifatida tarkiblanishi belgilangan. Bunda asosiy
vositalarning hisobdan chiqarilishi va sotilishi, boshqa aktivlarni sotishdan olingan
6 - rasm . Tahlilda sotishning qatorlari . Tahlilda sotishning uchta qatori
harakterlanadi
mahsulot ish va xizmatlarni sotishda
moliyaviy natija
asosiy vositalarini hisobidan chiqarish va
sotishdan natija
boshqa aktivlarni sotishdan olingan natija

natijalar asosiy ishlab chiqarishning boshqa jarayonlari sifatida qaraladi. O‘larni
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda operatsion daromadlar va harajatlar
qatori kursatilishi tartiblangan.
Maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan foyda yoki zarar o‘zgarishida
omilli tahlilga alohida ahamiyat beriladi. Maxsulot sotishdan olingan foyda
o‘zgarishiga quyidagi omillar ta’sir etishi mumkin.
7-rasm . Mahsulot sotishdan olingan foyda o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi
omillari.

Firma va kompaniyalarning hisobot davri sof foydasini aksariyat qismi
mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat)lar sotishdan olingan yalpi moliyaviy
natija tashkil etadi. Bu quyidagi tartibda hisoblanadi:

bunda: YaF – yalpi foyda; MT – mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan tushum.
QQS - qo‘shilgan qiymat solig‘i; Akts – aktsiz solig‘i.
IT – sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi.
Mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan olingan tushum hajmi firma va
kompaniyalarning qanday baholarda va kimlarga o‘zlari ishlab chiqargan
mahsulotlarini sotishligiga, shartnomada ko‘zda tutilgan baholarning miqdoriga Mahsulot sotishdan olingan foyda
o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar
korxonaning o‘ziga bog‘liq omillar yoki ichki omillar
korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan yoki tashqi omillar

Ya F=M T - Q Q S – A k ts – I T

bog‘liqdir. Yalpi tushumni bilish uchun moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi
hisobotning tegishli satridan o‘tgan yilgi va hisobot davridagi ma’lumotlaridan
qaraladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i normasi esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining har yil uchun tasdiqlagan, soliq qonunida ko‘zda tutilgan tartibda
belgilangan qo‘shilgan qiymat solig‘i 20% deb ko‘zda tutilgan.
Sotilga mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish
tannarxini tashkil etuvchi harajatlar iqtisodiy mazmuniga
qarab quyidagi turlardan iboratdir
ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan
chiqitlat chiqarib tashlangan holda)
ishlab chiqarish hususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq
to‘lash xarajatlari
ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy
sog‘urtalarga ajratmalar
asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega
bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi
ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa
harajatkar
8-rasm . Sotilga mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini tashkil
etuvchi harajatlar iqtisodiy mazmuniga qarab quyidagi turlardan iboratdir . 6
Bozor
iqtisodyotiga o‘tish davrida foyda ko‘rmasdan ishlaydigan korxonalar bo‘lmasligi
kerak. Xarajatlarni daromadlari qoplamaydiganlar qarz (kredit) hisobiga yashashadi.
Bu esa moliyaviy ahvolni og‘irlashtiradi va pirovard natijada korxona sinadi. Shuning
uchun foyda ko‘rish korxonalarning yashashi, raqobatlarga bardoshligi kengaytirilgan
ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy manbai hisoblanadi.
Har bir firma va kompaniya mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish hajmini
ko‘paytirish imkoniyatiga egadir, lekin hajmning keskin oshishi tushumni (foyda)
6

kamayishiga ta’sir etadi. Foyda olishning eng quyi va yuqori chegara hamda
imkoniyatlarini aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Ya’ni,korxona ushbu
chegaraviylikdan quyi holatlarda zararga, yuqori holatlarda foyda ishlashini
xarakterlaydi. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik xajm darajasini belgilash
iqtisodiy harakatni boshqarishda va biznesni yo‘lga qo‘yishda muhim masala
hisoblanadi.
Kritik hajm darajasining o‘zarishiga
ta’sir etuvch omillar
mahsulotlar birlik baholarining
o‘zgarishi
bir birlikka o‘zgaruvchan xarajatlar
o‘zarishi
doimiy xarajatlarning o‘garishi kiritiladi
9-rasm. Tahlil etishda mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasining
belgilanishiga, uning o‘zgarish oraliqlariga va sabablariga ahamiyat beriladi 7
.

Bu omillar bevosita hisob-kitob qilinadigan omillar hisoblanadi.
Kritik hajm darajasini aniqlashning odatda bir necha usullari mavjud. Kritik
xajm darajasini grafik shaklida ifodalash uning mazmunini to‘liq anglashga imkon
beradi. Buni bevosita quyidagi ifodadan ham ko‘rish mumkin. Kritik xajm
darajasida mahsulot ishlab chiqarishning fizik xajmi qat’iy baholarda va doimiy
xarajatlarda belgilanadi. Uning o‘zgarishi esa ta’sir birliklari farqlanishlari va
bog‘lanishlari asosida aniqlanadi.
Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromad va harajatlar tahlilida
asosiy ishlab chiqarish faoliyatining maxsulot ish va xizmatlarni sotishdan tashqari
faoliyatlardan olingan daromad va yo‘qotishlari tahlil etildi. Asosiy faoliyatning
7

boshqa jarayonlardan olingan daromad va xarajatlar ko‘pincha operatsion
daromadlar va xarajatlar deb ham aytiladi. Operatsion xarajatlar va daromadlar
qatoriga boshqa sotishlardan olingan daromadlar yoki ular bo‘yicha yo‘kotishlar
kiradi.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda yoki zarar bu mahsulotlar sotishdan
olingan yalpi foydadan davr xarajatlarning ayirmasi va boshqa asosiy
faoliyatdan daromadlar yoki zararlar xarajatlarning algebrik yig‘indisidan
iboratdir.
Bu quyidagi tartibda aniqlanishi mumkin:

bunda: AFF - asosiy faoliyatdan olingan foyda; YaF - yalpi foyda;
DX - davr xarajatlari. BX - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar.
BZ - asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
Davr xarajatlar deyilganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi.

10-rasm . Davr xarajatlar tushuniladi.
Davr xarajatlari
Sotish harajatlari
Ma’muriy xarajatlar
Boshqa umumxo‘jalik xarajatlar i

Moliyaviy faoliyatdan olingan natija korxona faoliyat natijaviyligining
alohida xisob katori sifatida tarkiblanadi va taxlil etiladi. Moliyaviy faoliyatdan
olingan foyda va zararlar korxonaning fond bozori, moliya bozoridagi faoliyatidan
keladigan natijalarni o‘z ichiga oladi. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar
qatori maxsulot ish va xizmatlar tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, maxsulot ish va
xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarning
shakllanish tartibi tug‘risidagi Nizomga muvofik tarkiblanadi. Moliyaviy
faoliyatdan olingan daromadlarning korxonalarning jami xisob foydasi tarkibidagi
salmogi so‘nggi yillarda bir kadar o‘sib bormoqda. Moliyaviy faoliyatdan olingan
daromadlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin.
Taxlilda ularning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlariga mutloq va
nisbiy o‘zgarishlariga baxo beriladi uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar
o‘rganiladi. Ta’sir etuvchi omillar har bir tarkib kator buyicha alohida va umumiy
asosda urganiladi.
Tahlil uchun zarur bulgan ma’lumotlar moliyaviy natijalar tug‘risidagi
moliyaviy hisobotdan va uning katorlari buyicha berilgan izoxlardan olinadi.
Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar, bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasiga moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar qo‘shiladi
va zararlar ayriladi, bu quyidagicha ko‘rsatilishi mumkin.

bunda: UF – umumo‘jalik faoliyatidan olingan foyda; AFF - asosiy
faoliyatdan olingan foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX - moliyaviy faoliyat xarajatlari.
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar U F = A F F + M D - M X

mablag‘larni qarzga berish evaziga olingan foizlar va sho’ba korxonalarga
hissali qatnashishdan olingan daromadlar
O‘zbekiston Respublikasi huddudida va uning tashqarisida boshqa
xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulush qo‘shgan holda
qatnashishdan olingandaromadlar
aksiyalar bo‘yicha dividentlar, obligatsiyalar va qimmatli qog‘ozlar
bo‘yicha daromadlar mol-mulkni uzoq muddatli ijara berishda
(lizing) olingan daromadlar
valyuta schyotlari, shuningdek chet el valyutalaridagi muomalalar
bo‘yicha ijobiy kurs tafovutlar
Qimmatbaho qog‘ozlarni qayta baholanishidan olingan
daromadlar
Boshqa moliya faoliyatdan daromadlar kiradi

11-rasm . Moliyaviy daromadlar.
Korxona xisob foydasi yoki soliq tuloviga kadar bulgan foyda (zarar)
summasidan foyda daromaddan soliqlar va boshqa foydadan soliqlar, tulovlar va
ajratmalarni chegirish asosida korxonaning joriy davr buyicha sof foyda (zarar)
summasi aniqlanadi. Respublika soliq qonunchiligiga muvofik barcha xo‘jalik
xisobidagi korxonalar daromad solig‘i to‘lovchilari hisoblanadi va ularning ayrim
guruhi buyicha doimiy va vaqtinchalik imtiyozlar belgilangan.
Boshqa soliqli tulovlar qatoriga Respublika va maxalliy byudjetga tushadigan
ayrim turdagi soliqlar kiritiladi. Ularning turi va undirish tartibi Davlat Soliq
qumitasi tomonidan belgilanadi.
Yagona solik tuloviga o‘tgan korxonalarda ushbu soliq turi olingan daromaddan
qat’iy stavkalarda hisoblanadi va tulanadi.
Soliq to‘langunga qadar foyda, umumxo‘jalik faoliyatidan olgan foydaga
plyus yoki minus favqulotda (kutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda yoki zarar
sifatida aniqlanadi, bu quyidagicha ko‘rsatilish mumkin:

bunda: STF – soliq to‘langunga olingan foyda; UF – umumxo‘jalik
faoliyatidan olingan foyda; FP – favqulotda vaziyatlardan olingan foyda; FZ –
favqulotda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar.
Favqulodda foyda va zararlar moliyaviy natijaviylikning uchinchi tarkib
katori xisoblanadi. Uning qatoriga bevosita tasoddifiy xolatlardan kuriladigan
natijalar kiritiladi. Masalan Suv toshqini yoki er qimirlashi, engin oqibatida,
buronlar oqibatida yoki boshqa tabiat xodisalari asosida ruy beradigan yuqotishlar
kiritiladi. Favqulodda foyda yoki daromadalar qatoriga kiritiladigan yoki zararlar
qatoriga kiritiladigan alohida moddalar maxsulot ish va xizmatlar tannarxiga
kiritiladigan maxsulot ish va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish harajatlari
tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanishi tartibi tug‘risidagi Nizomda aniq
kursatilmagan.
Ularning faqat bitta sharti umumiy Nizomda belgilangan, ya’ni yaqin uch
yillik oraliuda korxona uchun odatiy xol xisoblanmagan xolatlardan olinadigan
daromadlar yoki foyda summasi korxona uchun kutilmagan xolatlardan olingan
daromadlar sirasiga kiritiladi.
Kutilmagan yoki favkulodda xolatlardan olingan daromadlar va ular buyicha
yukotishlar moliyaviy natijalar tug‘risidagi xisobotning alohida tarkib katori
sifatida belgilangan.
Ularni korxonada rejalashtirish amalga oshirilmaydi, ya’ni favkulodda
daromad va harajatlar rejalashtirilmaydigan katorga kiritiladi. Ularning xozirgi
paytda korxonalar faoliyat natijaviyligidagi salmogi sezilarli ta’sirga ega emas.
Firma va kompaniyalar moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning 2shaklida
byudjetga to‘lanmalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltiriladi. Bunda barcha
byudjetga to‘lanadigan ajratmalarning turlari hisoblangan miqdor va haqiqatda
to‘langan summalar ko‘rsatiladi. Bunday to‘lanmalarga mulkdan olinadigan soliq,
foyda (daromad)dan soliq er solig‘i, qo‘shilgan qiymatdan olingan soliq, aktsizlar,
S T F = U F + F P - F Z

eksport va import bo‘yicha boj to‘lovlari, suvdan foydalanish to‘lovlari, tashqi
muhitni ifloslantirilganligi va chiqitlarni chiqargani uchun to‘lanma, tabiiy
resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlar, boshqa soliqlar, soliq qonunlarini
buzilganligi uchun belgilangan iqtisodiy ogohlantirishlar va mahalliy byudjetga
to‘lanmalar kiradi. Har bir turdagi soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasining
soliq kodeksi va Vazirlar mahkamasining mahsus qabul qilingan qarorlaridagi
belgilangan stavkalarda amalga oshiriladi.
Korxona ixtiyorida qolgan va uning erkin tasarrufidagi foyda deyiladi.
Ushbu ko‘rsatkich soliq to‘lovigv qadar bo‘lgan foyda summasidan
foyda(daromad) dan soliq va boshqa soliqlar, ajratmalar summasini chegirish
asosida aniqlanadi. Sof foyda tahlilda uning o‘tgan yillarga, shuningdek, korxona
biznes rejasi ko‘rsatkichlariga nisbatan o‘zgarishlari o‘rganiladi. Moliyaviy
natijaviylikning ushbu yakuniy qatori barcha ichki va tashqi axborotdan
foydalanuvchilar etiboridagi masala hisoblanadi.
Tashqi axborotdan foydalanuvchilarkorxonaning foydalilik darajasiga, o‘z
aktivlarini maqsadli boshqarishning shartlarini belgilashga ham jiddiy ahamiyat
berishadi. Masalan, korxona mulkida hissali qatnashuvchilar aktsiya egalari
kelishuviga yoki xususiy kapitaldagi ulushiga qarab taqsimlanadigan hisob
foydasining holatiga korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda bilan qiziqsalar,
invistitsiya homiylari esa korxona faoliyatining barqarorligi va o‘sish darajasiga
ko‘proq qiziqadilar.

12-rasm . Bugungi kunda korxrna sof foydasining o‘zgarishiga tasir etuvchi
omillar mavjud.

Agarda moliyaviy natijalarni aniqlashning xalqaro tajribasiga nazar
tashlaydigan bo‘lsak,foyda yoki zararlarni aniqlash,avvalo, xarajatlarni
kalkulyatsiya qilishga bevosita bog‘liq ekanligiga guvoh bo‘lamiz.Moliyaviy
natijani aniqlash xarajatlarni hisobga olishning usullariga bevosita bog‘liq ekaligini
derek-kosting va abzorshen-kosting usullari orqali ko‘rishimiz mumkin. “Direk-
kosting”usulida tannarx hisobi yuritishda faqat o‘zgaruvchan, yalpi bevosita
sarflangan material, mehnat va moliyaviy xarajatlar kiritiladi. O‘zgarmas
xarakterdagi umumxo‘jalik xarajatlari tannarxi tarkibiga kirmaydi, bunday
xarajatlar bevosita korxonaning moliyaviy natijalariga olib boriladi 8
.
“Direk-kosting” tizimi bo‘yicha moliyaviy natijani aniqlash mahsulot
sotishdan tushgan tushumdan o‘zgaruvchan xarajatlarni chiqarib tashlab marjinal
8 sof foydasining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar
Mahsulot, ish va xizmatlarni sotish hajmining
o‘zgarishi
Mahsulot, ish va xizmatlarni, bahosining o‘zarishi
Mahsulot, ish va xizmatlarni ishlab chiqarish
harajatlarining o‘zgarish
Davr xarajatlarining o‘zgarishi
Moliyaviy faoliyatidan olinganfoyda va zararlarning
o‘zgarishi
Favqulotda foyda va zararlarning o‘zgarishi
Foydadan olonadigan soliqlar va soliqli to‘lovlarning
o‘zgarishi

daromad hosil qilinadi, so‘ngra morjinal daromaddan doimiy xarajatlar chiqarib
tashlanadi va operatsion foydaga erishiladi.
“Direk-kosting” tizimida bilvosita umumxo‘jalik xarajatlari davr xarajatlari
hisoblanib, ular bevosita moliyaviy natijaga olib boriladi. Bu xarajatlarni foydadan
qoplash, shuningdek foydadan qilingan boshqa sarflarni alohida hisobga olish
moliyaviy natijalarni (foyda va zararlarni ) alohida faoliyat turlari, jumladan,
sotish, umumxo‘jalik, tasodifiy hamda boshqa faoliyat bo‘yicha aniqlashga imkon
beradi. Bundan tashqari, Direk-kosting soliqqacha foyda, sof foyda kabi
ko‘rsatkichlarni ham hisobda alohida aks ettiradi. Moliyaviy natijalarni
shakillanishi va hisobga olinishining bunday tartibi ham mulk egasi uchun, ham
davlat nazorat organlari uchun juda qulay hisoblanadi. Aynan shu avzalliklari
Direk-kosting usulini dunyo mamlakatlari amaliyotiga tez kirib borishi va
tarqalishiga sabab bo‘lmoqda.
Milliy ishlab chiqarishning rivojlanishi, uning xalqaro standartlarga
yaqinlashishi bozor iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlangan mamlakatlarning
hisob va tahlil tizimlarini chuqur o‘rganishni taqoza qiladi. Bunda, avvalo,
abzorpshen-kosting (Absorption costing) hamda AVS (Activity based cjsting)
tizimini chuqur o‘rganish lozim.
Abzorpshen-kosting usuli to‘liq xarajatlarni chegirgan holda hisobga olishni
ifodalaydi. Ushbu usul barcha xarajatlarni sotilgan mahsulot va mahsulot qoldig‘i
o‘rtasida taqsimlashni bildiradi. Shundan kelib chiqqan holda xarajatlar
mahsulotlarni ishlab chiqarish, sotish va mamuriy xarajatlarga ko‘ra taqsimlanadi.
Bu usul bo‘yicha moliyaviy natija tushumdan sotilgan mahsulot tannarxi chiqarib
tashlanadi va yalpi foydaga erishiladi, so‘ngra yalpi foydadan sotish va mamuriy
xarajatlar chiqarib tashnanib sof foydaga erishiladi.

II Bob. Mavzuni o‘qitishda «Charxpalak» texnologiyasi va boshqa
samarali metodlarni qo‘llashning amaliy jixatlari

2.1. Mavzu bo‘yicha dars o‘tishda samarali metodlarni tavsifi

Hozirgi vaqtda talim muassasalarida qiziqarli zamonaviy tarzda tashkil
etishga va yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishga katta etibor
berilmoqda.Talim sohasida pedagogik texnologiyalardan foydalanish va ularni
keng miqyosda qo‘llash jarayonida zamonaviy talim tizimi shakllanadi.

Bu texnalogiyalarni talimda qo‘llash natijasida pedagogik metod va usullarda,
tablim beruvchi talim oluvchilar mehnatini tashkil etish shakllarida,talimning
iqtisodiy mezonida va hatto hozirgi zamon talim nazaryasi va metodlarida keskin
o‘zgarishlar yuz beradi.Xuddi anashunga muvofiq hozirgi paytda avval takidlab
o‘tganimizdek, tayyor bilimni o‘zlashtirish asosiy maqsad bo‘lmay, eng asosiysi,
talabalarning intelektual qobiliyatlarini rivojlvntirish, mustaqil tanlash va qaror
qabul qilish ko‘nikmasini hosil qilish obektiv zaruriyatga aylandi. Zamonaviy talim tizimining kompanetlari

Yangi talim texnologiyalari - texnologik innovatsiyalar

Talim sohasida yangi iqtisodiy mexanizmlar - iqtisodiy
innovatsiyalar

O’qitish va talim olishning yangi usul va metodlari - pedagogik
innovatsiyalar

Talim sohosida tashkiliy tuzilmalar va institutsional shakllar -
tashkiliy innovatsiyalar

Bu maqsadni amalga oshirish esa ko‘p jihatdan dars o‘tish metodlarini
tanlashga bog‘liq. O‘qituvchilarni dars jarayonida turli uslublarni, o‘quv
topshiriqlarini qo‘llab talabalarda bilim olishga ishtiyoq uyg‘otishlari nihoyatda
muhim ahamiyatga ega. Talabalarning qobiliyatini, ularni individualligini hisobga
olgan holda turli metodlarni qo‘llash albatta o‘zlashtirish natijasini ko‘taradi.
Masalan: bazilar mustaqil birinchi bo‘lishga intilishi bilan ajralib turadi.Ular
alohida o‘qishni maqul ko‘radi. Ularga munozara olib borish, konkurslarga
qatnashish yoqadi. Boshqalar yolg‘izlikdan ko‘ra hamkorlikda o‘qishga moyil.
Ular uchun kooperatsiyalashgan o‘qitish uslublarini qo‘llagan maqul. Bazi
talabalar aniq faktlar, malumotlarni tezroq qabul qiladi. Boshqalari nazariy
matematik modellarni yoqtiradi. Bazi talabalar ko‘rgazmali rasmlar, diagrammalar
orqali, boshqalari munozara qilganda, ayrimlari esa amaliyotda o‘zi bajarishda
qatnashsa yaxshiroq, puxtaroq o‘rganadi.
Demak, talabalar eng avvalo o‘quv materiallarini o‘zlashtirishi, yodda qolishi
uchun olinadigan axborotni iloji boricha eshitish va ko‘rish orqaligina emas, o‘zi
gapirishi, o‘z faoliyatida sinab ko‘rishi orqali etkazish katta ahamiyatga ega.
Shunga muvofiq “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini
o‘qitishda jumladan iqtisodiy fanlarni o‘qitish uslubiyatini takomillashtirilgan turli
tuman metodlarni qullash orqali erishish mumkin.
Yuqorida takidlab o‘tilgandek iqtisodiy fanlarni o‘qitishda to‘rli metodlarni
qo‘llash orqali takomillashtirishni taqozo etadi.
Talabalarning faolligi yuqori guruhlarda ularni o‘z ustida mustaqil
ishlashlarini taminlovchi, erishgan darajada qotib qolmay yanada ko‘proq bilimga
undovchi usullar orqali takomillashtirish mumkin.
Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda dars o‘tish metodini tanlashga tasir etadigan yana
bir omil darsning shakli va tarkibidir. Albatta, nazariy darsda tanlangan metodni
amaliy darsda ham qo‘llash kutilgan natijani bermaydi, shuning uchun o‘qitish
metodini tanlash guruhdagi talabalar soni ham katta rol o‘ynaydi.
Dars jarayonida qo‘llaniladigan usulni tanlashda o‘qituvchi bilan talabalar
o‘rtasida o‘quv jarayonida shakillanadigan munosabatlarda o‘zaro hamkorlik asosiy

ahamiyatga ega. Dars o‘tish uslubiyatini eng muhim omili bu o‘qituvchining darsga
tayyorgarlik darajasidir. Chunki qaysi metodni qo‘llash, qanday qilib dars o‘tish,
darsning mazmunini talabalar ongiga etkazish o‘qituvchi faoliyatida uning
ko‘nikmasi, mahoratiga bog‘liq.
O‘qitish uslubiyatini takomillashtirishda samarali metodlarni qo‘llash, mavjud
turli metodlarni orasidan qabul qilingan mezonlar bo‘yicha mavjut sharoitda eng
yuqori natijaga erishiladigan metodlarni qo‘llash tushuniladi.
O‘qitish jarayonida turli xil metodlar yani kichik guruhlarga bo‘lib darsni
tashkil qilish yani hamkorlikda ishlashni tashkil etish,masala-mashq metodi, insert
metodi, klaster, kontseptual jadval va shu kabi metodlarni dars jarayonida
qo‘llanilishi pedagogik vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etilgan o‘ziga xos
o‘qitish sharoitini yuzaga keltiradi. Shuningdek, o‘rganilgan mavzular
xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini
ishlab chiqish zarur. Talimni amalga oshirish jarayoniga zamonaviy pedagogik
texnalogyalarni kiritish quyidagilarga asoslanadi.
13-rasm. Zamonaviy pedagogika.

Zamonaviy pedagogik texnalogyalarni qo’llash
asoslarii

Talim jarayonida ishtirok etuvchi talaba shaxs ustuvorligini
taminlash

Yagona bir tizimga keltirish Talim mazmunini taminlovchi vosita, usul shakllari
texnalogiyasini Talim jarayonini boshqaruvchi jarayon ekanligidan kelib
chiqqan holda uning maqsadli boshqariluviga erishish
Talim maqsadining natijaga erishuvini amalga oshirish

Bulardan asosiysi o‘quvchilarning muloqat olib borish bo‘yicha ko‘nikma va
malakalarini rivojlantiradi, o‘quvchilar orasida emotsional aloqalar o‘rnatilishiga
yordam beradi, ularni jamoa tarkibida ishlashga, o‘z o‘rtoqlarini fikrini tinglashga
o‘rgatish orqali tarkibiy vazifalarni bajarilishini taminlaydi va diqqatlarini dars
mavzusining asosiy masalalariga jalb qilish imkoniyatini beradi.

14-rasm. Samarali metodlar.

Talim jarayonida pedagogik texnalogyalarni hamda o‘qitish uslubiyatini
takomillashtirishda samarali metodlardan foydalanish talabalarning mavzuga oid
nazariy yangi bilimlarni shakillantirishga va mavzuni chuqur puxta egallashlariga
yordam beradi.
Shuni takidlab o‘tish mumkinki, o‘qitish uslubiyatini takomillashtirish bilan bir
vaqtda bir nechta masalani hal etish imkonini beradi.
Inson voqelik haqidagi malumotlarni ko‘rish, eshitish, hid va tam bilish
azolari orqali qabul qiladi. Malumotlarni qabul qilishda qanchalik ko‘p sezgi
azolari ishtirok etsa, ularni idrok etish va o‘zlashtirish shunchalik oson bo‘ladi. dars o‘tishda samarali metodlarni
xususiyatlari
muntazam tahlil qilib borish
metod va usullarning maqsadga muvofiqligini aniqlay
bilish
olinish zarur bo‘lgan natijasini oldindan taxmin qilish,
ya’ni maqsadlarning amalga oshirishga erishish
ta’lim jarayonining yahlitliligini ta’minlashni
takomillashtirish

Talim oluvchilarning nazariy bilimini chuqurlashtirish va amaliy
ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun o‘quv materiallarini turli usullarda taqdim etish
va barcha sezgi azolarini faollashtirish zarur. Bu talim samaradorligini oshirishning
muhim omilidir.
Talim jarayonida o‘qitishning qaysi shakli va usullari (hoh ananaviy , hoh
interfaol usuli) dan faydalanilmasin, ularni izchil va kema-ket, yani o‘z o‘rnida
qo‘llash kerak.
Talim berishning ananaviy metodlari: maruza, namoyish, taqdimot,
ko‘rgazmali, to‘rt pog‘anali va boshqalar. Ushbu metodlar qo‘llanilganida talim
oluvchilar o‘quv jarayonida faol ishtirok etmaydi.
Talimning interfaol metodlari: aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, rolli
o‘tsinlar, ishbilarmonlik o‘yinlari, davra suxbati, bahs munozara, loyiha va
boshqalar.
Malumki, maruza o‘qiganda malumotlar faqat tinglash orqali qabul qilinadi.
Amaliyot ko‘rsatadiki, maruza paytida tinglovchilar diqqatini 20-25 daqiqa
davomida jalb etish mumkin. Undan keyin tinglovchilarning malumotlarini qabul
qilish ko‘rsatkichi pasaya boshlaydi. Shuning uchun ularning ularning o‘zlashtirish
darajasi past bo‘ladi. Bunda o‘quv materialining atigi 5-10 % o‘zlashtiriladi, xolos.
Talim oluvchining o‘zlashtirish darajasini oshirish uchun o‘quv materialini
vizuallashtirib, turli ko‘rgazmali tasvirlar yordamida taqdim etish lozim. Bunda
o‘quv materiali ham eshitish, ham ko‘rish azolari orqali qabul qilinadi. O‘quv
mashg‘ulotida ananaviy va inovatsion talim texnalogiyalari uyg‘un holda
qo‘llanilganda talim oluvchilarning diqqat-etibori vaqt davomida o‘zgarib boradi.
Yani mavzuni o‘rganishda 20-25 daqiqalik maruzadan so‘ng, 10-15 daqiqa
davomida ko‘rgazmali materiallar asosida tushuntirish, 10-15 daqiqa davomida
biror tajribani namoyish qilish yoki misolni tahlil etish va oxirgi 20-25 daqiqada
o‘quv materialini mustahkamlash maqsadga muvofiq.
O‘quv materialini kichik-kichik qismlarga bo‘lib, har 20 daqiqa davomida turli
interfaol metodlardan foydalanib o‘rgatish ham yaxshi samara beradi.

Shuni doimo yodda tutish lozimki, talim metodlari va texnalogiyalar
mavzuning didaktik vazifasi hamda o‘quv materialining mazmunidan kelib
chiqqan holda tanlanadi.
Agar bilimlar ananaviy talim metodlaridan foydalanib, faqat maruza orqali
bayon etilsa, 3 kundan so‘ning ularning faqat 25 %ni eslash mumkin, xolos.
Agar mashg‘ulotlar maruza o‘qish, namoish etish, ko‘rgazmali vositalarni
qo‘llash va mavzu bo‘yicha bahs munozara yuritish orqali tashkil etilsa, u holda 3
kundan so‘ng o‘rgatilgan bilimlarning 50-75 %ni esga tushirish mumkin. Demak,
ilg‘or pedagogik metod va texnologiyalardan foydalanish talim samaradorligini
oshirishning muhim omilidir

1-chizma. Mashg‘ulot jarayonida ta‘lim oluvchilar diqqat-e’tiborining
o‘zgarishi.
Hozirgi paytda talabalorning intelektual qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda
mustaqil tanlash va qaror qabul qilish ko‘nikmasini hosil qilish obektiv earuratga
aylandi.
Malumki, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar o‘z navbatida ishchi malakasi,
mahoratining yuqori bo‘lishi, mehnat bozori talabiga moslashuvchan, o‘z
malakasini oshirishga intiluchan bo‘lishni talab etadi. Shuning uchun o‘quvchi
talabalarga ham mustaqil izlanish, fikirlash, turli qarashlarni taqqoslash, tahlil Ko‘rgazmali Kichik guruhlarda
ishlash
Bahs munozara Turli
metodlardan
foydalanish
Faqat ma’ruza
o‘qiladi

qilish, xulosa chiqarishni o‘rgatish lozim bo‘ladi. Buni o‘rgatish, eng avvalo , talim
jarayonida amalga oshiriladi.
Talim tizimi, o‘qitishning shakl va metodlari majmui o‘quv jarayonining
obektiv qonuniyatlari bilan belgilanadigan yagona didaktik kompleksni tashkil
etadi.
Talimda zamonaviy didaktik va talim tarkiblarining samaradorligini oshirish,
yangi g‘oya va texnalogiyalarning ilmiy ishlab chiqilishi va amaliy asoslanishiga
o‘tilmoqda. Bunda har xil pedagogik tizim bilan o‘qitish texnalogiyalari o‘rtasida
bog‘liqlik, amaliyotda davlat talim tizimining yangi shakllarining tashkil etish,
hozirgi zamon sharoitida o‘qitishning pedagogik tizimlarini qo‘llash muhim
hisoblanadi 9
.
Shunga muvofiq biz “korxonaning moliyaviy natijalar tahlili” mavzusini
o‘qitishda quyidagi samarali metodlarni qo‘llaymiz, bular quyidagilar:
Malumotlarni tarkiblashtirish va umumlashtirish usul va vositalari,
o‘rganilayotgan tushunchalar (hodisalar, voqealar, mavzular va shu kabilar)
o‘rtasida aloqa va aloqadorlikni o‘rnatish; malumotlarni tahlil qilish, solishtirish va
taqqoslash; muomalarni hal etishni rejalashtirish kabi masalalar qarab chiqiladi.
Malumotlarni tarkiblashtirish va tarkibiy bo‘lib chiqish usul va vositalari,
o‘rganilayotgan tushunchalar o‘rtasida aloqa va aloqadorlik o‘rnatish
Mavzuni yoritishda Klaster metodini keltirib o‘tamiz.
9

15-rasm. Klaster metodi.

Mavzu buyicha talabalarni erkin ochiq fikirlashga undaydigan metodlardan
biri klaster metodidir. Ushbu metodni mavzuni mukammal o‘rganmasdan turib
qo‘llash mumehkin. Klaster muhokama qilinadigan so‘z yoki jumlaga taluqli
sifatlar mablum yo‘nalish bo‘yicha guruhlanadi.
Biz metodan mavzuni yoritishda malum tushuncha yoki hodisa haqidagi
fikrlarni kengaytirish, turlicha yondashib, muhokama qilish vositasi hisoblanadi.
Shu jumladan mavzuni yoritishda eng ko‘p qo‘llaniladigan, duch kelnadigan
tushuncha-foyda. Foyda tushunchasi asosida klaster tuzdik, buning uchun
hayolimizga kelgan barcha so‘z, tushuncha, g‘oyalarni yozib chiqdik.

16-rasm. Klaster qo‘llanilishi.

Navbatdagi tushunchalarning o‘xshash xassalarini umulashtirib klaster tashkil
etuvchilarni toifalarga ajratdik vauni chizmada ifodalab berdik.
Mavzuni klaster metodi orqali qo‘llanilishi metodni nihoyatda keng tuzish
mumkin, chunki tahlilda faoliyat natijasi oxir oqibat sof foydaga kelib taqaladi.
Klaster juda moslashuchan tsrategiya uni barcha fanlarni o‘rganishda individual
yoki guruh tarzida qo‘llash mumkin. Bu esa talabalarda axborotni turkumlash
qobiliyatini rivrjlantiradi, fikirlarni tizimlashtirishni o‘rganish imkonini beradi.
Binobarin mavzuni yoritishda pedagogik texnalogiyalardan foydalanish talim
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Shu jumladan kasb-hunar kollejlarida
moliyaviy tahlil fanini o‘rganishda zamonaviy pedagogik texnalogiyalardan
foydalanish talim samaradorligini taminlashga xizmat qiladi. Ushbu jihatlarni
hisobga olgan holda biz mavzuni t-sxema metodi orqali ko‘rsatib beramiz.
Mavzuni yoritishda T-SXEMA metodini keltirib o‘tamiz.

T-SXEMA

Sof foyda YaF AFF
STF UF
xarajat
MF soliq daromad
zarar mahsulot t
MZ foyda
tannar
x

Bu metod ikki xil malumot:
axborot, turli T-sxema
ayniqsa farqlanuvchi qarama-
qarshi, xilma-xil qarashlarni, malumot axbarotlarni malum
bir mezonlar bo’yicha ifodalash uchun
nihayatta qulay.
Agar shu mezonlarni talabagi o’zi qarashlarni taqqoslashning
universal ishlab chiqsa, dars yanada samarali grafik tarzda ifadalash
bo’ladi.
bo’lib, o’quvchi talabalarni o’rganilayotgan
mavzu

bo’yicha mavjud

qarashlarni taqqoslash, ular
asosida qaror qabul
qilishga o’rgatadi.
T-sxema bir-biriga qarama-qarshi 1-
fikrlar, qarashlar,

malumotlar,axbarotlarni ifodalaydi.

Bunda qo’yilayotgan maqsad
o’rganilayotgan mavzu, savol yoki
qarashlarni mazmuniga ko’ra

o’qituvchi taqqoslash variantlarini
ishlab chiqadi

Ish natijasini taqdimoti

17-rasm. T-SXEMA metodi.

1-jadval

Mavzu savollari Mavzu javoblari ha yo‘q
Moliyaviy tahlilning eng
asosiy vazifasini ko‘rsating? Yilning sof foydasi hajmining
o‘zgarishiga baho berish +
Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi hisobot
shaklining asosiy
ko‘rsatkichlari qaysilar ? ST, YaT, AFF, MFF, UFF, FF,
STF, SF. -
Korxonaning moliyaviy
natijalarini tahlil qilishning
usullari qaysilar ? Vertikal tahlil, gorizantal tahlil,
asosli va trent tahlilda. +
Mahsulot(tovar, ish va
xizmat)larni sotishning
yalpi foydasi qanday
aniqlanadi ? Mahsulot(tovar, ish va
xizmat)larni sotishdan sof
tushumdan sotilgan
mahsulotlarning tannarxi
ayriladi -
Mahsulot sotishdan olingan
foydaga qanday omillar
tasir qiladi ? - korxonaning o‘ziga bog‘liq
omillar yoki ichki omillar; -
korxonaning o‘ziga bog‘liq
bo‘lmagan omillar yoki
tashqi omillar. +

Avvalgi boblardan farqli ravishda bu bobda samarali metadlardan faydalanishda
t-sxema matodi uncha katta bo‘lmagan maydonda katta manoga ega bo‘lgan
materialini ifodalash imkonini beradi. U ayniqsa modul yoki malum bir qarashlar
mazmunini umumlashtirishda foydalanish mumkin. T-sxemani mustaqil tizim
bo‘yicha topshiriqlar talabalarni iqtisodiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi.
Shu o‘rinda biz t-sxema metodi orqali mavzuni yoritishga harakat qildik.

Metodni qo‘llash jarayonida shunday xulosaga keldik. Mavzuni yoritishda t-sxema
metodini qo‘llash ko‘p vaqt talab qiladi va katta guruhlarda qo‘llash qiyin lekin shu
bilan birga talabalarga bilim, tajriba, kuzatuvlar nuqtai nazaridan muammo echimiga
turlicha yondashuvlar bilan tanashuv imkonini beradi hamda talabalarni tahlil qilish,
xulosa chiqarish va qaror qabul qilishga o‘rgatadi.

2.2. “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda
“Charxpalak” texnologiyasini qo‘llash tartibi

Tablim tizimidan keng qamrovli tarkibiy islohatlarni respublika pedagoglari
ilg‘or pedagogik texnalogiyalarini o‘zlashtirish va o‘quv jarayonida qo‘llash bilan
Ushbu texnalogiya o‘quvchilarni o‘tilgan mavzularni yodga olishga, mantiqan
fikrlab, berilgan savollarga mustaqil fikirlab ,berilgan savollarga mustaqil ravishda
javob berishga va o‘z-o‘zini baholashga o‘rgatishga hamda qisqa vaqt ichida
o‘qituvchi tomonidan barcha o‘quvchilarning egallagan bilimlarini baholashga
qaratilgan.
Texnalogiyaning maqsadi o‘quvchilarni dars jarayonida mantiqiy fikrlash, o‘z
fikrlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o‘zlarini o‘zlari baholash, yakka va
guruhlarda ishlashga,boshqalar fikriga hurmat bilan qarashga, ko‘p fikirlardan
keraklisini tanlab olishga o‘rgatish.
Texnalogiyaning qo‘llnilishi texnalogiya o‘quv mashg‘ulotlarining barcha
turlarida dars boshlanshi yoki dars oxirida yoki o‘quv predmetining biron bir bo‘limi
tugallanganda, o‘tilgan mavzularni o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirganlik darajasini
baholash, takrorlash, mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o‘tkazish uchun
mo‘ljallangan.Ushbu texnalogiyani mashg‘ulot jaroyonida yoki uning bir qismida
yakka, kichik guruh va jamoa shaklida tashkil etish mumkin.
Mashg‘ulotda foydalanilgan vositalar: tarqatma materiallar, rangli qalam
(yoki flomaster)lar
Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi

O‘uvchilarni (sharoitga qarab) guruhlarga ajratish
O‘quvchi mashg‘ulotni o‘tkazishga qo‘yilgan talablar va qoidalar bilan
tanishtirish
Tarqatma materiallarni guruhlarga tarqatish
Guruh a’zolari tomonidan yakka holda mustaqil ravishda tarqatma
materiallardagi vazifalar bajariladi
har bir guruh a’zosi o‘zi ishlagan tarqatma materiallarning o‘ng
burchagiga guruh raqamiga yozadi, chap burchagiga esa o‘zining
biror bir belgisini chizib qo‘yadi
Vazifa bajarilgan tarqatma materiallar boshqa guruh uchun "Charxpalak
aylanmasi" yo‘nalishida aylantiriladi
Yangi guruh a’zolari tomonidan berilgan materiallar o‘rganiladi va
o‘zgarishlar kiritikadi
Jamoalar tomonidan o‘rganilgan va o‘zlashtirishlar kiritilgan materiallar
yana yuqorida eslatikgan yo‘nalish bo‘yicha guruhlararo
almashtiriladi (ushbu jarayon guruhlar soniga qarab davom ettiriladi)
Materiallarni oxirgi almashishdan so‘ng har bir geruh va har bir
guruh a’zosi o‘zlari ilk bor to‘ldirgan materiallarini (gurug raqami
o‘zlari qo‘ygan belgilari asosida) tanlab oladilar
har bir gururh o‘zosining o‘zlari belgilagan javoblariga boshqa gurug
a‘zolarining tuzilishlarini taqqoslaydilar va tahlil qiladilar
O‘qituvchining tarqatma materialda berilgan vazifalarni o‘qiydi va jamoa
bilan birgalikda to‘g‘ri javoblarni belgilaydilar
har bir o‘quvchi to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblar farqlarini
aniqlaydilar, kerakkli balli to‘playdilar va o‘z-o‘zini baholaydilar
18-rasm. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi .
Tarqatma materialda o‘quvchilar belgilangan to‘g‘ri javoblar bilan o‘qituvchi
hamkorligida aniqlangan to‘g‘ri javoblarning farqi 55 foizdan yuqori bo‘lsa ,
o‘quvchi ushbu o‘quv materialini o‘zlashtirgan, undan kam bo‘lsa o‘zlashtira
olmaganligini bildiradi. Masalan,vazifalar soni 30 ta bo‘lib, javoblarning 17-20 tasi

to‘g‘ri belgilangan bo‘lsa, o‘quvchi ushbu vazifani bajargan va o‘quv materialini
o‘zlashtira olgan, undan kam bo‘lsa o‘zlashtira olmagan hisoblanadi. Shu bilan birga,
javoblarning 21-24 tasi to‘g‘ri belgilangan bo‘lsa o‘quvchi materiallarni o‘zlashtirgan
darajasi «yaxshi» bahoga, 25-30 tasi to‘g‘ri bo‘lsa «alo» bahoga o‘zlashtirgan deb
hisoblanadi.
Ushbu xususiyatlardan kelib chiqib, biz “Korxonalarning moliyaviy natijalari
tahlili” mavzusini o‘qitishda “Charxpalak” texnalogiyasini qo‘llashda qo‘yidagi
jihatlarga etiborimizni qaratamiz. Mavzuni o‘qitishda “Charxpalak” texnalogiyasi
asosan talabalarni guruhlarga ajratiladi va ular quyidagi ko‘rinishda tashkil etilishi
lozim, yani ular quyidagi bosqichlarda ifodalanadi.

Guruhda ishlash qoidalari
• har kim o‘z o‘rtoqlari nutqini xushmuomalalik bilan
tinglashi zarur;
• har kim faol, birgalikda ishlashi, berilgan topshiriqga
masuliyatli yondashishi zarur;
• har kim yordamga muhtoj bo‘lganda uni so‘rashi
lozim;
• har kim guruh ishi natijalarini baholashda ishtirok
etishi zarur;
Har kim aniq tushunishi zarur:
• boshqalarga yordamlashib, o‘zimiz o‘rganamiz !
• biz bir kemadamiz: yoki birga suzib chiqamiz yoki birga
cho‘kib ketamiz

1 - BOSQICH
O’quv materiali , bajarish qoidalari ,
natijalarni boholash ko’rsatkich va
mezonlari , guruhga ishlash qoidalari
bilan tanishiladilar

Masku xususiyatlardan kelib chiqib eng samarali yo‘li sifatida ta’lim
muassasalari faoliyatida ilg‘or ta’lim texnalogiyalarini izchil va maqsadga muvofiq
tadbiq etish mashg‘ulotning qiziqarli bo‘lishini ta’minlash bilan birga o‘quvchilar
tominidan har bir mavzu bo‘yicha bilimlarning puhta egallashi uchun zamin yaratadi.
XULOSA

Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarni bosh maqsadi va harakatga
keltiruvchi kuchi har tomonlama rivojlangan barkamol insondir.
Mamlakatimiz rivojlanishining muhim sharti zamonaviy iqtisodiyot, fan
madaniyat, texni, texnologiya rivoji asosida kadrlar tayyorlashning takomillashgan
tizimini yaratishdan iborat.
“Kadr tayyorlash Milliy dasturi”ni amalga oshirishda uzluksiz ta’lim tizimining
tuzilmasi va mazmuni zamonaviy ilmiy fikrlar yutuqlari va ijtimoiy tajribaga tayangan
holda tub islohotlar ko‘zda tutilgan.
Buning uchun, avvalo, uzluksiz ta’lim tizimining barcha shakldagi ta’lim
muassasalarida ta’lim arayoni sifatini ta’minlovchi ilg‘or ilmiy-metodik jihatdan
asoslangan uslublarni amalda qo‘llash lozim. Fan texnika ilg‘or edi. Texnologiya
yutuqlaridan foydalangan holda yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning maqsad
mazmuni, uslub va vositalarini ilmiy jihatdan ta’minlash pedagoglar faoliyatida har
bir ishga ijodiy yondashishiga bog‘liq.
Shu o‘rinda “Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda
“Charxpalak” texnologiyasini qo‘llash mavzusini o‘qitishda “Charxpalak”
texnologyaisini qo‘llash mavzusida tadqiqot ishlari olib borib, quyidagi xulosalarga
kelindi.
“Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili” mavzusini o‘qitishda “Charxpalak”
texnologiyasini qo‘llash mavzusini o‘rganishda talabalarni darsga faol qatnashishdarni
va ta’minlovchi boshqa metodlar bilan birgalikda qo‘llash, o‘quvchi talabalar bir-biri
bilan fikrlari almashishlari bilan o‘rtoqlashishi, o‘rgatish imkonini keng metodlardan
biri kichik guruhlari bo‘lib dars o‘tish metodidir.
Bitiruv malakaviy ishining masalalarni yoritishda va axborot texnologiyalarini
tashkil etishda muammo va kamchiliklarni inobatga olib qo‘shimcha ravishda
talabalarning individual xususiyatlari, bilimlarni sinash uchun tavsiyalar berildi.
Shuningdek, bitiruv malakaviy ishi bitiruv oldi pedagogik amaliyotida olgan
tajribalarga va nazariy bilimlarga asoslanib, o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
dars jarayonida “Charxpalak” texnologiyasini qo‘llash, o‘quvchi talabalarning o‘z
o‘ylari va fikrlari bilan ko‘proq o‘rtoqlashishga hamda kichik guruhlarda talabalar

aytishlari mumikn bo‘lgan fikrlarni ayta olishadi, bilish jarayonining faollashtirishiga,
o‘quvchilarda jamoa yoki guruh bo‘lib ishlash ko‘nikmasini shakllanishiga va
beradigan savol va javoblarni asoslab berishga o‘rgatadi.
Hozirgi kunda bu metoddan foydalanish quyidagi talablar darajasida bo‘lishligini
ifodalaydi.
Jumladan:
- “Charxpalak” texnologiyasini qo‘llash uchun maxsus metodik adabiyotlar
hamda alohida xonalar mavjud emasligi;
- dars jarayonida “Charxpalak” texnologiyasini foydalanish uchun hamma
o‘qituvchilarni ham mahorat va tajribasi etarli emas;
- guruh o‘ziga berilgan topshiriqlardan chalg‘ib, yo‘l-yo‘riqlarga aniq amal
qilmasligi yoki topshiriqlari noto‘g‘ri tushunishi mumkin.
Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib, chiqarilgan xulosalar asosida mavzuni
chuqur o‘rganishga erishish uchun quyidagilarni taklif etamiz:
- mavzuni o‘rganishda “Charxpalak” texnologiyasini qo‘llash va dars samarali
tashkil etish uchun qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda topshiriq tayyorlash
kerak;
- talabalarga ularni auditoriya joylashib olishlari uchun vaqt berish va shundan
keyin ulardan topshiriq ustida ishlay boshlashiga yordam berish lozim;
- yo‘l-yo‘riqlarni yana bir takrorlash lozim;
- talabalarni yo‘l-yo‘riqlariga nechog‘lik aniq amal qilib borishayotganini va
topshiriqlardan chetga chiqishmayotganini qayta tekshirish lozim;
- har qanday turdagi pedagogik texnologiyalardan foydalanishdan va
topshiriqlarni bajarishda boshqaruvchi rol o‘qituvchiga tegishli bo‘lishi kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
O‘zbekiston Prezidentining asarlari:
1.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. "O‘zbekiston" 2017 y.

1.2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» qonuni. Oliy ta’lim.
Me’yoriy hujjatlar to‘plami. T. «Sharq» 2018.
1.3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»
Qonun. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. T. «Sharq» 2017.
1.5. "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida" O‘zbekiston Respublikasining ќ onuni 2016
yil, 30-avgust.
1.6. «Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o‘rta maxsus kasb-hunar
ta’limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada
takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Qarori // O‘zbekiston ovozi, 2018 yil 28 may
II. Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar:
2.1. Bobojonov O., Jumaniyozov K. T. «Moliyaviy hisob» «Moliya», 2018.
2.2. Vahobov A., Ibroximov A. “Moliyaviy tahlil”. – T.: Sharq, 2016.
2.3. Vahobov A. V., Ibragimov A.T., Ishonqulov N. F. “Moliyaviy va boshqaruv
tahlili” T.: “Sharq” 2017 y;
2.4.Ishmuhamedov R., Abduqolirov A., Pardaev A. Ta’limda innovatsiln
texnologiyalar. Toshkent, 20 16
2.5.Yo‘ldoshev J. Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. O‘ ќ uv ќ o‘llanma. T.:
«Iqtisod -moliya» 2016
2.6. Mavlonova R., To‘raeva O., Xoliqberdiev K. Pedagogika. Darslik -T.:
O‘ ќ ituvchi, 2016
2.7. Norbekov D., Nurmonov U. “Iqtisodiy tahlil” T: “Iqtisod – moliya”, 2017
y
III. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar:
3.1. Burxonov U. kasb-hunar ia’limi: muammo va echimlar. O‘rta maxsus va
kasb-hunar ta’limi: «uzviylik va uzluksizlik» mavzuchidagi Respublika ilmiyamaliy
seminarii. –T., 2016, 11-bet.

Babashev F. Oliy ta’lim muassasalarida talabalar ta’limi samaradorligiga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillar. «Kasbiy ta’lim muammolari va echimlar» mavzusidagi
respublika ilmiy-amaliy seminarii. T., 2017.
3.3. «Kasbiy ta’lim: muammolar va echimlar» mavzusidagi Respublika
ilmiyamaliy seminarining ma’ruzalar materiallari va tezislari to‘plami. Toshkent
2016.
3.4.“Iqtisodiy fanlarni o‘qitish uslubiyoti” fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasi.
Prof. B.Hodievning umumiy tahriri ostida /«Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish
texnologiyasi» seriyasidan./ Uslubiy qo‘llanma –Toshkent: TDIU, 2016.
IV. Internet saytlari
. www. buhgalt.ru
. www.jurnal-audit.ru
. http://www.apb.org.uk (Auditing Practices Board)
. http://www.iasc.org.uk (International Accounting Standards Committee)
. http:FFwww.aicpa.orgFindex.htm (American Institute of Certified Public
Accountants)

Korxonaning moliyaviy natijalarini

Sotib olish