Kredit va uning hozirgi zamon shakllari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	20
Yuklab olingan sana	13 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Kredit va uning hozirgi zamon shakllari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Kredit va uning hozirgi zamon shakllari
Bajardi: ___________________________
Guruh: _____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

Kredit va uning hozirgi zamon shakllari
Reja:
Kirish 3
1. Kredit mexanizmi va uning elementlari. 5
2. Kreditlash tamoyillari va usullari. 12
3. Kreditning shakllari va turlari, ularning tavsifi 14
4. Kredit bo’ yicha foizni undirib olish usuli 19
5. O’zbekistonning xalqaro kredit munosabatlarida rolini oshirish
yo’nalishlari 22
Xulosa 27
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 29
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Zamonaviy odamni hayot faoliyati
tovar va xizmatlarni iste'mol qilinishiga asoslangan. Ularni yaratilishi, ishlab
chiqarilishi va taqsimlanishi va iste'mol qilinishi odamlar ehtiyojlarini
qondirilishini dinamik rivojlanishini ta'minlaydi.
Davlat iqtisodida xizmatlar sohasi va tovar ishlab chiqarish sohasi organik
o'zaro bir-birini to'ldiruvchi tarmoqlar hisoblanadi.
Bozor munosabatlariga o’tish sababli korxona va tashkilotlar oldida yuzaga
kelayotgan qiyinchiliklar ko’p jihatdan korxona rahbar xodimlarining bozor
qonunlari va uni o’rganish usullari bilan yetarlicha tanish emasligi tufayli paydo
bo’lmoqda. To’la xo’jalik hisobi va o’z-o’zini moliyalashtirish tamoyillariga
o’tishda korxona va tashkilotlar ilgari hech bo’lmagan hodisaga duch keldilar: ular
ishlab chiqaradigan mahsulotga talab yo’q, korxona mutaxassislari esa uni qanday
qilib ichki va jahon bozorlariga chiqarishni bilmaydilar.
Shunday qilib, O’zbekiston bozor iqtisodiyoti sari bormoqda va shu yo’lda
ko’p qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Bu muammolarning yechimi ko’p jihatdan
marketingdan qanchalik ijodiy va maqsadli foydalanishimizga bog’liqdir. Chunki,
marketing bozorda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning jahon tajribasi xazinasi
hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev 7-fevral kungi Farmoni bilan
2017-2021-yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
bo’yicha Harakatlar strategiyasini tasdiqladi1 . Avvalo, ushbu ustuvor yo’nalishlar
va ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar hamda chora-tadbirlarning
ijrosi bugungi kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati ekanligini ta’ kidlash lozim.
Shu jumladan milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’ minlash,
uning tarkibida sanoat, xizmatlar ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik ulushini ko’paytirish, xizmatlar ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish,
yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, 1
Mirziyoyev Sh.M. ―2017—2021-yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha ―Harakatlar strategiyasi Farmoni. 7 fevral 2017 yil. 5‖
3

ko’rsatilayotgan xizmatlar tarkibini, eng avvalo, xizmatlarning zamonaviy yuqori
texnologik turlari hisobiga tubdan o’zgartirish zarurdir.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning hozirgi bosqichida
iqtisodiyotni erkinlashtirish, mamlakatni modernizatsiyalash, makroiqtisodiy
barqarorlikni ta'minlash evaziga uzluksiz iqtisodiy o'sishga erishishdek dolzarb
vazifa qo'yilgan. Bu esa o'z navbatida, iqtisodiyotda erishgan yutuqlarning asosi –
bozor iqtisodiyoti, mulk shakllarining takomillashuvi, iqtisodiyotdagi keskin
tuzilmaviy o'zgarishlar, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yalpi ichki
mahsulotdagi ulushining ortib borishi bilan baholanmoqda.
Respublikada iqtisodiy islohotlarning hozirgi davrida xizmat ko’ rsatish
tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishga e’
tibor kuchaya bormoqda. Mavzuning dolzarbligi xizmat ko’ rsatish tashkilotlarida
marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarish zarurligidan kelib
chiqadi.
Shunga qaratilgan ilmiy taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishning zarurligi
ushbu masalani bitiruv malakaviy ishining tadqiqot ob’ ekti sifatida o’ rganish
zaruriyatini yuzaga keltiradi va mazkur mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishining predmeti. Xizmat ko’ rsatish tashkilotlarida marketing
faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishni o’ rganishdagi mavjud
muammolar va ularni hal etish yo’ llari.
Kurs ishining obekti. Xizmat ko’ rsatish tashkilotlarida marketing
faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarish omillarini o’ rganishda
―Ipoteka Bank ATIB Chilonzor filialining ma’ lumotlaridan foydalanildi va‖
bitiruv malakaviy ishning ob’ ekti sifatida o’ rganildi.
Kurs ishning asosiy maqsadi va vazifalari. Xizmat ko’ rsatish
tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarish yo’
llarini o’ rganish. Tashkilotlarni boshqarishda va raqobatbardoshligini ta’
minlashda xizmat ko’ rsatishni rivojlantirish va istiqbollarini ko’ rib chiqishdan
iborat.
4

Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Ushbu kurs ishi kirish, 5 ta reja,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxatidan iborat.
5

1. Kredit mexanizmi va uning elementlari.
Kredit - bu vaqtincha bo’ sh turgan pul mablag’ larini pul egasi yoki
boshqalar tomonidan ma’lum muddatga, haq to’ lash sharti bilan qarzga olish va
qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar yig’ indisidir.
Kredit yordamida tovar-moddiy boyliklari, turli mashina va mexanizmlar
sotib olinadi, iste’molchilar mablag’ lari etarli bo’ lmagan sharoitda to’ lovni
kechiktirib tovarlar sotib olishlari va boshqa har xil to’ lovlarni amalga oshirish
imkoniyatiga ega bo’ ladilar.
Kredit mexanizmi- xo’ jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo’ lib, o’ z ichiga
kreditlash shartlarini, usullarini va kreditni boshqarishni oladi. Kredit mexanizmi
yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi.
Klassik iqtisodchi olimlar kredit mexanizmini kredit munosabatlarini tashkil
etishning konkret usullari bilan bog’ lashgan va bu usullar pul oborotini hamda
kredit munosabatlarini tashkil etish amaliyotida qo’ llanilishini ta’kidlashgan.
SHuni inobatga olgan holda kredit mexanizmi kredit munosabatlarining namoyon
bo’ lish shakli sifatida qaralmoqda. Masalan, prof. M. S. Atlas kredit mexanizmi
to’ g’ risida shunday yozgan: «Kredit mexanizmi kredit tizimi organlari,
kreditlashtirish vositalari va usullari, tamoyillari, majmuasidan iborat bo’ lib, ular
yordamida tegishli organlar o’ zlarining vazifalarini amalga oshiradilar va butun
xalq xo’ jaligiga hamda korxonalarning xo’ jalik faoliyatiga ta’sir ko’ rsatadilar».
M.S. Atlas kredit mexanizmini xo’ jalik mexanizmining iqtisodiy richaglaridan
biri sifatida qaraydi. U orqali ishlab chiqarish va yalpi maxsulot taqsimlashni
nazorat vositasi sifatida yalpi ishlab chiqarish samaradorligiga ta’sir ko’ rsatiladi.
Kredit mexanizmining qaytarishlilik, muddatlilik va to’ lovlilik tamoyillari xo’
jalik mexanizmlarini ratsional va optimal xolda rivojlanishni taqozo qiladi.
YU. P. Avdiyans kredit mexanizmini kredit tizimining tarkibiy qismi sifatida
talqin etib, uningcha kredit tizimi o’ z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: 1) kredit
munosabatlarining sferasi; 2) kredit mexanizmini (kredit tizimi ob’ekti va
sub’ektining o’ zaro ta’sir etish vositasi va bank tomonidan kredit munosabatlari
sferasining boshqarilishi); 3) iqtisodiy rivojlanishning manbalari. Bundan tashqari
6

u kredit mexanizmi texnik emas, iqtisodiy tushuncha ekanligini ta’kidlaydi. Kredit
mexanizmi o’ zida kreditning barcha tomonini va uning konuniyligini, kishilarning
konkret faoliyatini umumlashgan ifodasini aks ettirishini aytgan. Uningcha kredit
tizimi uning boshqa qismlariga: kredit munosabatlari, kredit munosabatlari
elementlari, (kredit uchun foiz, kredit muddati va ob’ekti, kredit munosabatlaridagi
tomonlarning iqtisodiy qiziqishlari) xalq xo’ jaligida kredit munosabatlarini yuzaga
keltiruvchi banklarga bevosita o’ z ta’sirini o’ tkazadi. Uning fikricha, kredit
mexanizmi tushunchasi quyidagilarni o’ z ichiga oladi:
-kredit tizimi rivoji, amal qilish shartlari va prinsiplari;
-kredit tizimining pul muomalasi, xalq xo’ jaligining naqd pulsiz xisobkitoblari
va moliya tizimining boshqa bo’ g’ inlari bilan o’ zaro aloqasi.
Prof. V. I. Ribin ning fikricha, kredit mexanizmi kredit xarakterli xususiyatlari
va uning mazmunini ochib beruvchi munosabatlarning o’ zidan iborat hamda ular
namoyon bo’ lishining shakli va usullaridir.
«Islohotlar sharoitida kredit va xisob-kitoblar» ishida V. I. Ribin kredit
mexanizmi tushunchasini kiritibgina qolmay, uni o’ ziga xosligini qayd etib o’
tadi.
Bank apparati faqatgina kredit mexanizmiga ega bo’ lganligi sababligigina
korxonalar xo’ jalik moliyaviy faoliyatini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’ ladi.
Kredit mexanizmining mazmuni prof. S. B. SHteynleyger tomonidan kengroq
ma’noda talqin qilingan. U kredit mexanizmining tarkibiga kiruvchilarni uch
guruhga bo’ ladi: 1) banklar; 2) kredit sferasining alohida va xususiy qonunlarini
saqlashga qaratilgan elementlar; 3) shu qonunlarning mazmunini hayotga tatbiq
etishning shakl va usullari.
N. D. Barkovskiy kredit mexanizmining mazmunini ochishga harakat qilib,
quyidagilarni yozgan edi: «Kredit mexanizmi konkret bir tarixiy sharoitda kredit
munosabatlarining namoyon bo’ lishi va ularni realizatsiya qilish shaklidir».
V. S. Pashkovskiy esa: «Kredit mexanizmi kredit munosabatlarini amalda
tashkil etishning konkret shaklidir» - deb yozgan. V.S. Pashkovskiy qayd
qilishicha, kredit mexanizmini «boshqariladigan va boshqaradigan tizim» sifatida
7

qarash kerak. Bunday aniqlash mexanizm natijaviyligini kuzatish imkoniyatini
kengaytiradi. V.S. Pashkovskiy kredit mexanizmini rejalashtirish usullari va
shakllari, kreditni berish, tartibga solish, so’ ndirishning o’ zaro bog’ liqlik tizimi
deb tushunadi. Kredit mexanizmlarida boshqaruvning etakchi roli ko’ rsatilishiga
qaramay, boshqaruv aspekti kategoriyani aniqlashda, shuningdek uning tuzilishida
ham ishtirok etmaydi.
Yuqorida qayd etilgan fikrlarni bazis va usqurtma elementlariga dahldorligi
nuqtai nazaridan tahlil qiladigan bo’ lsak, ularni ikki guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruh ta’riflarda kredit mexanizmi ustqurma elementlari qatoriga
kiritilgan bo’ lsa, ikkinchi guruh vakillari esa, uni bazis-ustqurma xarakteriga ega
ekanligini qayd etishgan.
Masalan, prof. V. I. Ribin 2-guruh iqtisodchilaridan hisoblanib, kredit
mexanizmini tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarning ma’lum bir qatlami, kredit
munosabatlarining yuqori bir bo’ lagi sifatida ta’riflaydi. Uning fikricha, «kredit
mexanizmi tarkibiga kreditning mazmuni va xususiyatlarini belgilovchi
munosabatlar, ularning namoyon bo’ lish shakllari, usullari, metodlari kiradi».
Kredit mexanizmi to’ g’ risida yuqorida bildirilgan fikrlarni tahlil qilib, shunday
bir umumiy xulosaga kelish mumkin: garchi bildirilgan fikrlar bayon etilish shakli
jihatidan bir-biridan qisman bo’ lsa ham farq qilsa-da, lekin ularning hammasida
bir narsa tan olingan, ya’ni kredit mexanizmi bozor iqtisodiyoti sharoitida
kreditdan foydalanish usulidir.
Kredit munosabatlarining namoyon bo’ lish shakllari, ya’ni amaliyotda
kreditdan foydalanish usullari, barcha hollarda ham kreditning mohiyatiga
asoslanadi. O’ z navbatida, har bir iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning
funksiyalari orqali namoyon bo’ ladi. Demak, aytish mumkinki, kredit mexanizmi
kreditning qayta taqsimlash va haqiqiy pullarni kredit pullari va kredit
operatsiyalari bilan almashtirish funksiyalarini takror ishlab chiqarish jarayonida
amalga oshirishga qaratilgan. SHundan kelib chiqqan holda, kredit mexanizmini
ikki tarkibiy bo’ lakka – kreditning qayta taqsimlash funksiyasini namoyon bo’ lish
shakllariga va haqiqiy pullarni almashtirish funksiyasi namoyon bo’ lish
8

shakllariga ajratish mumkin. Bu shakllar har xil saviyada va har xil darajada
namoyon bo’ lish imkoniga ega.
Kreditning qayta taqsimlash funksiyasining namoyon bo’ lishini, kreditlashtirish
tamoyillari, shart-sharoitlari va shakllarining majmuasi tariqasida tushunamiz.
Kredit mexanizmi ikkinchi bo’ lagining tasnifini tushunish uchun, avvalo,
kreditning haqiqiy pullarni kredit pullari va operatsiyalari bilan almashtirish
funksiyasi mazmunini yoritishga harakat qilamiz, chunki ularning mohiyati
iqtisodchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Bizning fikrimizcha, banklarning
passiv operatsiyalari va naqd pulsiz hisob-kitoblar kreditning ikkinchi funksiyasi
namoyon bo’ lishi shakllaridan biridir. Demak, kredit mexanizmining ikkinchi bo’
lagi naqd pulsiz hisob-kitoblar bilan uzluksiz bog’ langan.
Kredit mexanizmi – bu xo’ jaliklarni kreditlash usullari va shakllari, rag’
batlantirish, richaglar, vositalar yig’ indisi; kredit resurslar akkumulyasiyasi bo’
yicha qabul qilish tizimi, ulardan foydalanish chegaralarini aniqlash, etkazib berish
va qaytarib olish usullari.
V. I. Ribin fikricha, kredit mexanizmi o’ zida kreditdan maqsadli foydalanish
mexanizmi va xarakat mexanizmini birlashtiradi. Bular ob’ektiv va sub’ektiv
boshlash munosabatlari bo’ yicha farqlanadi. Xarakat mexanizmi – bu kreditni
ob’ektiv xarakat qilishi, inson tomondan mutloq anglab olinmagan bo’ ladi.
Kreditning maqsadli foydalanish mexanizmi kreditdan foydalanishning aniq
shakliga ega bo’ ladi, ya’ni kredit mexanizmi – bu kredit munosabatlarini yuzaga
chiqish shakli «kredit mexanizmiga kreditni xususiyati va mazmunini ochib
beruvchi munosabatlarni o’ zi, kreditlash usullari, shakllari ham kiradi».
Kredit iqtisodiy kategoriya bo’ lib, ijtimoiy munosabatlarning aniq bir ko’
rinishi sifatida yuzaga chiqadi.
Kredit har qanday ijtimoiy munosabat emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish
mahsuli, qiymatning harakati, qarz beruvchi va qarz oluvchi o’ rtasidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalovchi kategoriyadir.
Kreditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qaratilgan.
Kreditning mohiyatini ochish - bu uning sifatlarini , kreditning muhim tomonlarini,
9

uni iqtisodiy munosabatlar tizimining bir elementi sifatida ko’ rsatuvchi asoslarini
bilish demakdir.
Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati ko’ pgina iqtisodchi olimlar
tomonidan o’ rganilib chiqilgan va ular tomonidan kreditning mohiyati bo’ yicha
turlicha fikr bildirilgan.
Masalan, E. Voznesenskiy, A. Zverev, D. Allaxverdyan kabi olimlarning
fikricha, kredit maxsus kategoriya hisoblansada u moliya tarkibiga kiradi, deb
hisoblashadi. V. Zaxarov, O. Lavrushin, M. Pessel, I. Levchuk, V. Rыbin, A.
Qodirov, T. Qoraliev kabi olimlar esa kreditni moliya bilan parallel ravishda
faoliyat ko’ rsatuvchi alohida mustaqil iqtisodiy kategoriya deb hisoblaydilar.
YUqoridagi fikrlarga asoslangan holda kreditning ba’zi muhim tomonlari
aniqlanadi:
birinchidan, uning ijtimoiy mahsulot yaratish, milliy daromad va pul
resurslarini qayta taqsimlashga bog’ liqligi;
ikkinchidan, kreditning harakat shakliga (tovar yoki pul tarzida) ega
ekanligi;
uchinchidan , takror ishlab chiqarishdagi harakatning asosiy hal etuvchi
belgisi (qarz) ekanligi va h. k.
Berilgan kredit qaytarib berishlilik xarakteriga ega. U xuddi shu sifati bilan
moliyadan farq qiladi.
Ssuda kapitali manbalarining tahlili kreditning iqtisodiy kategoriya sifatidagi
mohiyatini aniqlashga asos bo’ lib xizmat qildi.
Bir qator iqtisodchilarning fikricha, kredit jamiyatdagi vaqtincha bo’ sh pul
mablag’ larini yig’ ish va ularni taqsimlash shaklidir.
Bu nuqtai nazardan, kredit vaqtincha bo’ sh pul mablag’ larini qarzga berish
bo’ lib, muayyan belgilangan muddatdan so’ ng bu mablag’ lar o’ z manbasiga
qaytib kelishi kerak.
Kredit mexanizmi deganda kreditlash jarayonini amalga oshirishning
shakllari kreditlash usullari shakllari va elementlarini tushunish kerak.
10

Kredit mexanizmining elementlariga kreditning obekti va subekti,kreditlash
tamoyillari,kreditlash usullari va shakllari kabilar kiradi.
Kredit va kreditlashning o’ ziga xos qoidalari borki, ular maxsus
tamoyillarda ifoda etiladi. Bular:
 kreditning qaytarishliligi;

 kreditning muddatliligi;

 kreditning ta’minlanganligi;

 kreditning maqsadliligi;

 kreditning to’ lovliligi;
 kreditning samaradorligi.
Kreditning qaytarib berish tamoyili. YA’ni kreditni qaytarib berish shart.
Qaytarib berishlik ikki yoqlama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun ham, qarz
oluvchi uchun ham bir xil darajada muhimdir. Kreditning bu tamoyili amaliyotda
kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa
hisobiga ko’ chirish yo’ li bilan to’ lanadi. Aynan shu yo’ l bilan banklar kredit
resurslarining qayta tiklanishini ta’minlaydilar.
Kreditning muddatliligi. Kredit ma’lum muddat uchun beriladi. Bankdan
qarz olinganda albatta uning qanday muddatda berilishi kredit bitimida kelishib
olinadi.
Kredit bitimi bank bilan qarz oluvchi o’ rtasidagi bitim bo’ lib, unda
kreditning qanday muddatga berilganligi, kredit uchun qanday haq to’ lanishi va
kreditni qaytarishlik kafolatlari qayd etiladi.
Kreditning muddatliligi har ikkala tomon, kreditor uchun ham, qarz oluvchi
uchun ham muhimdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan o’ z vaqtida qaytib olsa,
bunda qarz oluvchining kreditor oldidagi ishonchliligi tasdiqlanadi va yana takror
qarz olish imkoniyati ta’minlanadi.
Kreditning muddatliligi bo’ yicha shartnomada ko’ rsatilgan shartlarning
buzilishi qarz beruvchining qarz oluvchiga nisbatan iqtisodiy jazo choralari (jarima
shaklida, kredit bo’ yicha foiz darajasini oshirish, kreditning muddatini qisqartirish
va boshqalar) ni qo’ llashi mumkin. Kreditning muddatliligi:
11

 kelib tushuvchi mablag’ larning tejamli va qayta ishlatish muddatiga;

 ishlab chiqarilgan mahsulotni jo’ natish muddatiga;
 tovarlarni sotish muddatiga;

 aylanma fondlarining doiraviy aylanishining tezligiga bog’ liqdir.
Kreditning ta’minlanganligi. Bu tamoyil vositasida pul massasi (qiymat) va
ishlab chiqarish (xizmat ko’ rsatish) o’ rtasida bo’ lishi zarur bo’ lgan mutanosiblik
(proporsiyalar) ning bir me’yorda bo’ lishi ta’minlanadi. YA’ni bunda xo’ jalik
aylanma mablag’ larida ishtirok etuvchi bank mablag’ larining har bir so’ miga
tovar-moddiy boyliklarning bir so’ mi qarama-qarshi turishi talab etiladi.
Boshqacha qilib aytganda, banklar tomonidan beriladigan kreditlar tovar-
moddiy boyliklar va ma’lum xarajatlar bilan to’ liq ta’minlangan bo’ lishi kerak.
Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka
qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu o’ z navbatida bankning likvidliligiga va
pul muomalasiga katta ta’sir ko’ rsatadi. SHu sababli banklar tomonidan
beriladigan kreditlarning tovar-moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan
bo’ lishiga alohida e’tibor beriladi.
Kreditning maqsadliligi . YA’ni, olingan kreditlar aniq bir maqsadni
amalga oshirishga yo’ naltirilgan bo’ lishi kerak. Bunda kredit muayyan aniq
ob’ektga:
 ishlab chiqarish xarajatlariga;
 ishlab chiqarish zaxiralariga;
 tayyor mahsulotga;

 jo’ natilgan tovarlar va hokazolarga beriladi.
Kreditning to’ lovliligi. YA’ni, kredit uchun haq to’ lash zarurligi, bank
qarzni tekinga bermaydi, buning uchun qarz oluvchidan foiz undiradi. Foiz - bu
qarz haqidir. Uning miqdori berilgan qarzga nisbatan foiz hisobida belgilanadi.
Demak, kreditning to’ lovliligi uning to’ liq summada o’ z egasiga
qaytarilishigina emas, shu bilan bir qatorda kredit uchun foiz shaklidagi to’ lov
bilan qaytarilishini ifodalaydi (foizsiz imtiyozli kreditlar bundan istisno).
12

Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit summasi va foizni
bankka qaytarib to’ lashini, shuningdek undan kreditlangan yoki moliyalashtirilgan
soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishganini ifodalaydi. SHu sababli
kredit ajratishdan yoki berishdan oldin shu kreditning samara berish ehtimolini
hisob-kitob qilish zarur. Agar masalan, loyihaga qo’ yiladigan mablag’ samara
bersagina, shundagina bu loyihaga mablag’ ajratish kerak.
Kreditning samaradorligi (K
s ) ishlab chiqarish va uning realizatsiya
hajmiga (R
h ) bevosita bog’ liq bo’ lib quyidagicha aniqlanishi mumkin:
Bu erda,
K
h - berilgan kreditning o’ rtacha hajmi.
Agar korxona kreditlar resursini kam jalb qilib uning bir so’ miga ko’ p
mahsulot realizatsiya qilgan bo’ lsa, demak kreditning samaradorligi shunchalik
yuqori bo’ ladi.
2. Kreditlash tamoyillari va usullari.
Kreditning samaradorligini ta’minlash maqsadida g’ arb mamlakatlari
amaliyotida kreditlashning biz uchun yangi qoidasi, ya’ni «5-S» qoidasi qo’
llaniladi. Bunga asosan har bir «S» bo’ yicha korxonaning faoliyati tahlil qilib
chiqiladi va korxona faoliyati talabga javob bersagina korxonaga kredit
beriladi. Qoidaga binoan «S» harflari quyidagi jihatlarni ifodalaydi: 1
S1(sharacter) - qarz oluvchining bozordagi obro’ si, uning holatini aniqlash.
C2 (capacity) - qarz oluvchining boshlagan ishini oxirigacha etkaza olish, tegishli

daromad olish hamda bank kreditlarini qaytarib berish qobiliyati.
C3 (capital) - qarz oluvchi sarmoyasining etarliligi.

C4 (conditions) - mazkur biznesning rivojlanishi yuzasidan shartlar.

C5 (collateral) - garov (kafolat, kafillik, sug’ urta polisi, tovar-moddiy boyliklar

va boshqalar).
Har qanday bankning ko’ rsatadigan xizmatlari nuqtai nazaridan uning
kredit portfelini tartibga solib turish o’ ta muhimdir. Zero, kreditning ba’zi bir
1
O‘zbekiston Respublikasining ―Raqobat to‘g‘risida gi Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi
‖
tomonidan 2011 - yil 14- noyabrda qabul qilingan va Senat tomonidan 2011 - yil 5- dekabrda ma‘qullangan.
2.O zbekiston Resublikasi Prezidentining asarlari va ma ruzalari:
‟ ‟
13

turlarini berish qonun bilan chegaralangan, ba’zi bir kredit turlari esa umuman
taqiqlangan.
Masalan:
 bankning o’ z aksiyasi bilan ta’minlangan kreditlarni berishi umuman
taqiqlangan, shuningdek, bankning o’ z xodimlariga iste’mol kreditini berishi ham
chegaralangan;
 ipoteka kreditining hajmi bank kapitali va daromadi qiymati yoki muddatli
va jamg’ arma depozitlaridagi mablag’ lar hajmining 70 foizidan oshmasligi lozim;
 bir qarz oluvchiga berilayotgan kredit miqdori bank kapitali va
daromadining 15 foizidan oshmasligi lozim. g’ ki qarzdor kredit uchun tezda pulga
aylantirish imkoniyatiga ega garov berganda, berilayotgan kreditning hajmi bank
kapitali va foydaning 25 foizini tashkil qilishi mumkin;
 bank kredit berish jarayonida mijoz bilan kredit shartnomasi tuzgunga
qadar unga kreditning yillik foiz stavkasi, ya’ni kreditning narxi, kredit uchun to’
lanadigan to’ lovlar va soliqlar haqida axborot berishi lozim.
Kreditning mohiyatini uning asosi malum vaqtdan keyin qaytarib
beruvchanlik sharti va foiz bilan qaytarishi sharti yanada kengroq ochib beradi. Bu
har ikkala shartdan tashqari kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida harakat
qilishini asoslash uchun iqtisodiy munosabatlarning chuqur ijtimoiy - iqtisodiy
belgilarini hisobga olish zarur.
Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. Bunda tahlil jarayonida
yangidan yangi belgilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin.
Har qanday iqtisodiy kategoriya o’ zining funksiyalariga ega bo’ lgani kabi
kredit ham o’ zining bir qator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda
kreditning o’ rni va roli u bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning
funksiyasi - bu kreditning iqtisodiyotda faoliyatining konkret ravishda namoyon
bo’ lishidir.
Kreditni tahlil qilishda, funksiya, uning mohiyati va roli o’ rtasidagi oraliq
zveno sifatida ko’ rib chiqiladi.
Kreditning funksiyalari haqida olimlar o’ rtasida yagona izchillik yo’ q.
14

I. Lavrushinning fikricha, kreditning funksiyalarini tahlil qilishda ikkita
echilmagan muammo mavjud:
1) funksiyani tushunishning uslubiy asoslari;
2) funksiyalarning tarkibi va strukturasi.
Kreditning tarkibiy qismidan kelib chiqqan holda unga quyidagi
munosabatlarga xos funksiyalar taaluqli:
a) kreditorning qarz oluvchi va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati
orqali;
b) qarz oluvchining kreditor va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati
orqali;
v) qarzga beriluvchi qiymat bilan kreditor va qarz oluvchining munosabati
orqali.
Kreditor va qarz oluvchi o’ rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki,
bunda kreditor qarz oluvchiga resurlarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu rusurslarni
ishlatadi va bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o’ rtasida
aylanadi. Bu erdan kreditning birinchi funksiyasi kelib chiqadi:
1. Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish funksiyasi
Kredit va pul mablag’ lari o’ rtasidagi munosabatlardan kelib chiqqan holda,
kreditning haqiqiy pullarni kredit pullari bilan almashtirish funksiya oldinga
surilgan. Lekin bu funksiya hozirgi kunda iqtisodiy munosabatlar «sahnasidan»
chiqib ketgan.
Kreditning tashqi muhit bilan aloqasi uning ikkinchi funksiyasini keltirib
chiqaradi.
3. Kreditning shakllari va turlari, ularning tavsifi
Kreditga bo’ lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan
qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va
shakllarga bo’ linadi.
Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo’ llanilib kelinmoqda.
1. Qisqa muddatli kreditlash;
2. Uzoq muddatli kreditlash.
15

Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo’
lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va
muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi. Bizga
malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ijtimoiy ishlab
chiqarish sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi. Bir yil fondlar
aylanishining tabiiy o’ lchovi sifatida xizmat tiladi. SHuning uchun ham bir yil
qisqa va uzoq muddatli kreditlashning chegarasi bo’ lib xizmat qiladi. Qisqa
muddatli kreditlar o’ z tabiatiga qarab quyidagi turlarga bo’ linadi:
1. kreditlash ob’ektlarining iqtisodiy mohiyatiga qarab:
*tovar moddiy boyliklari uchun beriladigan kreditlar;
*ishlab chiqarish xarajatlari (mahsulotning yangi turini o’ zlashtirish).
Kreditga bo’ lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan
qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va
shakllarga bo’ linadi.
Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo’ llanilib kelinmoqda.
3. Qisqa muddatli kreditlash;
4. Uzoq muddatli kreditlash.
Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo’
lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va
muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi. Bizga
malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ishlab chiqarish
sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi. Bir yil fondlar aylanishining
tabiiy o’ lchovi sifatida xizmat tiladi. SHuning uchun ham bir yil qisqa va uzoq
muddatli kreditlashning chegarasi bo’ lib xizmat qiladi. Qisqa muddatli kreditlar o’
z tabiatiga qarab quyidagi turlarga bo’ linadi:
2. kreditlash ob’ektlarining iqtisodiy mohiyatiga qarab:
*tovar moddiy boyliklari uchun beriladigan kreditlar;
*ishlab chiqarish xarajatlari (mahsulotning yangi turini o’ zlashtirish,
mavsumiy xarajatlarni amalga oshirish bilan bog’ liq xarajatlarni) uchun
beriladigan kreditlar;
16

*hisob kitoblarni amalga oshirish uchun beriladigan kreditlar (akkreditiv
ochilganda, tayyor mahsulotni jo’ natganda va boshqa hollarda).
2. To’ lash muddatiga qarab:
*muddatli, muddati kechiktirilgan va muddati o’ tib ketgan kreditlar.
3. Kreditni to’ lash manbalariga qarab:
*qarz oluvchining o’ z mablag’ lari hisobidan;
*garant mablag’ lar hisobidan;
*yangi kreditlar jalb qilish hisobidan.
4. Ta’minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab:
*to’ g’ ridan-to’ g’ ri ta’minlanganlikka ega bo’ lgan kreditlar;
*egri (biror korxona va tashkilot vositasida) ta’minlanganlikka ega bo’ lgan
kreditlar;
*ta’minlanmagan kreditlar.
5. To’ lanadigan foiz darajasiga qarab:
*o’ rtacha (normal) foiz stavkali;
*yuqori foizli;
*past foiz stavkali;
*foizsiz kreditlarga bo’ linadi.
Uzoq muddatli kreditlashda, kreditlar bir yildan ortiq muddatga beriladi.
Uzoq muddatli kreditlar asosan asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish va ular
bilan bog’ liq sohalarni ta’minlashga ishlatiladi. Hozirgi davrda uzoq muddatli
kreditlar banklar tomonidan juda kam miqdorda berilsada, ular kapital qo’
yilmalarini, loyihalarni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida davlatimiz
iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar
xo’ jalik tashkilotlari tomonidan quyidagi ob’ektlar uchun jalb qilinishi mumkin:
 qayta tiklashga kapital xarajatlarni amalga oshirish uchun;

 harakatdagi asosiy fondlarni kengaytirish va moderinizatsiya qilish bilan
bog’ liq xarajatlar uchun;

 yangi qurilish va qo’ shimcha yuqori samarali tadbirlar bo’ yicha
xarajatlarni amalga oshirish uchun;
17

 yangi fan, ilmiy texnika sohasida tadqiqodlar olib borish va yutuqlarini
ishlab chiqarishga joriy qilish uchun va boshqalar.
Kredit munosabatlarining sub’ektlari va ob’ektiga, foiz stavkasiga va
kreditning harakat doirasiga qarab, kreditning quyidagi mustaqil shakllari
amaliyotda qo’ llanilishi mumkin. Bular bank krediti, tijorat krediti, ist’emol
krediti, davlat krediti, xalqaro kredit. Amaliyotda kreditning har bir shakli ham bir
necha bo’ laklarga bo’ linishi mumkin.
5- rasm. Davlat tashqi qarzining xalqaro moliya institutlar kesimida taqsimlanishi
(01.10.2019 yil holatiga, mln. AQSh dollarida) 2
Bank krediti. Iqtisodiyotda keng tarqalgan kredit munosabatlarining
shakllaridan biridir. Uning ob’ekti pul mablag’ larini bevosita ssudaga berish
jarayoni hisoblanadi. Bank kreditini beruvchi kredit muassasalari kreditlash
jarayonini amalga oshirish uchun Markaziy bankdan maxsus litsenziya
(ruxsatnoma) olgan bo’ lishlari zarur. Qarz oluvchi sifatida yuridik shaxslar, aholi,
davlat, xorijiy davlat mijozlari ishtirok qilishlari mumkin. Kredit
munosabatlarining vositasi bo’ lib, kredit shartnoma yoki kredit kelishuvi
hisoblanadi. Bu kredit turi bo’ yicha olinadigan daromad yoki stavka tomonlar
bilan kelishiladi va bank foizi yoki ssuda foizi ko’ rishida bo’ ladi.
2
Davlat tashqi qarzining xalqaro moliya institutlar kesimida taqsimlanishi (01.10.2019 yil holatiga, mln. AQSh
dollarida)
1846,90 747,50
3 452,70
2 129,80
Islom Taraqqiyot BankiJahon BankiOsiyo Taraqqiyot BankiBoshqalar

Jahon amaliyotida bank kreditidan foydalanishda uning turli xil
xususiyatlari hisobga olinadi.
Qisqa muddatli bank kreditlari qarz oluvchi korxonaning xo’ jalik
faoliyatida aylanma mablag’ lar etishmovchiligini to’ ldirish uchun qo’ llaniladi.
Bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos keluvchi bunday jarayonning bo’ lishi ssuda
kapitali bozorida mustaqil segment pul bozorining yuzaga kelishiga olib keladi.
Qisqa muddatli kreditlar fond bozorida, savdo va xizmatlar ko’ rsatishda,
banklararo kreditlash rejimida ko’ proq qo’ llaniladi.
Hozirgi sharoitda qisqa muddatli kreditlar quyidagi ko’ rsatkichlar bilan
xarakterlanadi:
kreditlarning juda qisqa muddatlarga (ba’zida bir oygacha muddatga)
berilishi;
kreditning muddati va foiz stavkasining bir-biriga teskari proporsional

(kreditning muddati juda qisqa bo’ lsada, foiz stavkasi juda yuqori) bo’ lishi;
ishlab chiqarish sohasidan ko’ proq muomala sohasiga xizmat ko’ rsatish;

Hozirgi vaqtda bir yil muddatga beriladigan kreditlardan tijorat xarakteridagi
faoliyatini amalga oshirish, agrar sektorda va investitsiyalarni talab qiluvchi
innovatsion jarayonlarni kreditlashda keng foydalanilmoqda.
Uzoq muddatli kreditlar asosiy fondlar xarakatini ta’minlaydi va ular kredit
resurslarning katta hajmi bilan ajralib turadi. Uzoq muddatli kreditlar 1 yildan ortiq
muddatga, davlat tomonidan tegishli moliyaviy kafolatlarni olgan holda, kreditning
muddati 10 yil va undan ortiq muddatga uzaytirilishi mumkin.
Qarzni to’ lash usuli.
Qarzdor tomonidan bir martada to’ liq summada to’ lanadigan kreditlar. Bu
usul qisqa muddatli kreditlarni qaytarishning an’anaviy usuli hisoblanib, huquqiy
jihatdan rasmiylashtirilishi juda sodda mexanizmga ega bo’ ladi, chunki bu
usulda tabaqalashtirilgan foiz stavkasini hisoblash mexanizmini qo’ llash talab
qilinmaydi.
Kreditni to’ lashda kredit shartnomasida ko’ rsatilgan muddat davomida bo’
lib bo’ lib to’ lanadigan kreditlar bo’ lishi mumkin. Qarzni to’ lashning bu usulida
19

kreditni qaytarishning aniq shartlari kredit shartnomada keltirilgan bo’ ladi.
Kreditni bo’ lib bo’ lib to’ lash usuli ko’ pincha uzoq muddatli kreditlarni to’
lashda ishlatiladi.
4. Kredit bo’ yicha foizni undirib olish usuli
Amaliyotda olingan kreditlar bo’ yicha foiz stavkalarini to’ lashning bir
necha xil usullari mavjud:
*Kreditni to’ lash muddati kelganda foiz stavkasini ham qo’ shib to’ lash
usuli. Bu usul bozor iqtisodi yaxshi taraqqiy qilgan mamlakatlarning xo’ jalik
tashkilotlari faoliyatida keng qo’ llaniladigan ananaviy usul bo’ lib, u hisob-kitob
xarakteri jihatidan oddiy bo’ ladi. Bu usul ko’ proq qisqa muddatli ssudalarni to’
lashda qo’ llaniladi.
*Kredit shartnomasida ko’ rsatilgan muddat davomida bir tekisda qarz
oluvchi tomonidan to’ lanadigan kredit bo’ yicha foizni undirib olish usuli
Amaliyotda bu usul uzoq muddatli kreditlarni to’ lashda qo’ llaniladigan ananaviy
usuldir va tomonlar kelishgan holda kredit bo’ yicha foizlarni to’ lashga har xil
yondashishlari mumkin. Masalan, kredit uzoq muddatga berilgan bo’ lsa, kredit
bo’ yicha foiz stavkasini to’ lashni kreditdan foydalanib boshlaganidan bir yoki
ikki yil o’ tgandan keyin belgilab berish mumkin.
*Qarz oluvchiga kredit berilayotgan vaqtda kredit uchun to’ lanadigan foiz
bevosita bank tomonidan ushlab qolinadigan kreditlar. Kredit uchun foiz stavkasini
bu usulda to’ lash rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos kelmaydi va u
uchun xarakterli emas. Bu usul faqat sudxo’ rlik kapitalida ishlatiladi.
Mamlakatda iqtisodiy holat nobarqaror bo’ lganida banklar qisqa muddatli
kreditlashni va kreditlar bo’ yicha foizlar to’ lashni shu usulda olib borganlari ular
uchun qulay hisoblanadi va amaliyotda shu usuldan keng foydalanadilar.
Ta’minlanganlikning mavjudligi.
Ishonchli kreditlar va ularning qaytarilishini ta’minlovchi birdan-bir garov
shakli bevosita kredit shartnomasi hisoblanadi. Kredit shartnomasi shartlarining
bajarilishini kredit ta’minlanganligining sharti sifatida qabul qilish, xorijiy banklar
20

tomonidan cheklangan xajmda, ishonchga sazovor bo’ lgan doimiy mijozlarni
qisqa muddatli kreditlash jarayonida qo’ llaniladi. Uzoq muddatli kreditlashda ham
berilgan kreditlarni sug’ urta qilish sharti bilan istisno tariqasida qo’ llanilishi
mumkin. Odatda sug’ urta qilish, qarz oluvchi hisobidan amalga oshiriladi.
Bizning amaliyotimizda bu bazi hollarda tijorat banklari tomonidan o’ z sho’ ‘
balarini va muassasalarini kreditlashda qo’ llanilishi mumkin.
YAxshi ta’minlangan kreditlar. Bunday kreditlar zamonaviy bank
kreditining asosiy turi sifatida ta’minlangan ssudalar hisoblanadi. Ta’minlanganlik
sifatida qarz oluvchining har xil shakldagi mulki, ko’ proq - ko’ chmas mulki va
uning ixtiyoridagi qimmatli qog’ ozlar, boshqa mulk shakllari bo’ lishi mumkin.
Qarz oluvchi o’ z majburiyatlarini bajara olmagan hollarda ta’minlanganlik asosi
bo’ lgan mulk bank ixtiyoriga o’ tadi va bank uni sotib etkazilgan zararlarni
qoplash huquqiga ega bo’ ladi. Bank tomonidan berilayotgan kredit miqdori taklif
etilayotgan ta’minlanganlikning o’ rtacha bozor narxidan past bo’ ladi va mulk
bahosi tomonlarning kelishuvi natijasida aniqlanadi.
Kreditning ta’minlanganligi uchun qabul qilinadigan mulk tez sotiladigan,
oldin biror majburiyat bo’ yicha garovga qo’ yilmagan, korxonaga tegishli bo’ lgan
mulk bo’ lishi kerak.
Uchinchi shaxsning moliyaviy kafolati yoki kafilligi bilan beriladigan
ssudalar. Kredit boshqa bir tashkilotning kafolati asosida beriladi. Kafolat beruvchi
korxona yoki muassasa, agar qarz oluvchi kredit shartnomasida ko’ rsatilgan
shartlarni vaqtida bajarmasa, shu tufayli bank ko’ rgan zararlarni qoplashga
kafillik beradi va faoliyat davomida haqitatda shunday ahvol ro’ y bersa o’ z
mablag’ lari hisobidan zararni qoplab beradi. Moliyaviy kafillik beruvchi tomon
sifatida yuridik shaxslar, shuningdek turli darajadagi davlat hokimiyati organlari
ishtirok qilishlari mumkin. a'lumki, mamlakatimiz iqtisodiyotida tarkibiy
o’zgartirishlarni amalga oshirish va uning uchun investitsiyalar jalb etish, shu
jumladan, xorijiy investitsiyalarni, ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jalb
etishga hamda valqaro valyuta-kredit munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan
islohotlarning dastlabki bosqichlaridan boshlab katta e'tibor qaratib kelinmoqda va
21

buning uchun islohotlarning strategik maqsad va vazifalaridan kelib chiqib hamda
O’zbekiston iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib yuqorida
tavsiflangan davlat siyosati asoslangan.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o’zgartirishdagi davlat siyosati –
respublikamizning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini ta'minlay oladigan va
xalqimizni farovon yashashi uchun munosib shart-sharoitlar yaratib berishga qodir
bo’lgan batamom yangi xo’jalik majmuasini yaratishga qaratilgan. Ana shu
siyosatni amalga oshirish uchun iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirishlarning asosiy
yo’nalishlari ishlab chiqilgan.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga qo’shilishining shart-sharoitlari va
tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlari Respublika davlat
mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan vujudga kela boshladi. Bunday vaziyatda tashqi
iqtisodiy majmuani boshqarishning o’ziga xos tizimini shakllantirish, tashqi
aloqalarni yo’lga qo’yish borasida qoida va tamoyillarni ishlab
chiqish, respublikaning jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilish yo’llarini
belgilash taqozo etiladi. Respublika tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy
tamoyillari teng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik negizida qurilsa, uning
qoidalari ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro
manfaatli aloqalar o’rnatish,
xalqaro iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga asoslanadi.
O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimoti va jahon xo’jalik aloqalarida
ishtirok etishning asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga keltirishdir. Shu sababli
respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin qisqa davr ichida 80 dan ortiq
davlat bilan diplomatiya munosabatlarini o’rnatdi, dunyoning 20 dan ortiq
davlatida diplomatiya elchixonalarini ochdi, ko’pgina xalqaro tashkilotlar – BMТ
iqtisodiy muassasalari, Jahon banki, Хalqaro bank, Хalqaro valyuta fondi,
Хalqaro moliya
korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi tashkilot kabi boshqa
xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lib kirdi.
O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi jarayonlarining o’ziga
22

xos xususiyatlari to’g’risida to’xtalib, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday
degan edi: “Integratsiya haqida gapirar ekanmiz, manfaatlar birikuvining xilma-xil
mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanamiz.
Bunga sherikchilik va hamkorlik qilishga intilayotgan mamlakatlarning
boshlang’ich shart-sharoitlari turlichaligi sababdir. O’zbekiston bir vaqtning o’zida
turli darajalarda – dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida – integratsiya
jarayonlarida qatnashsa-da, ammo bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish
hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi. Shu sababli O’zbekistonning
jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuvi serqirra jarayondir” 21
.
Bugungi kunda O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi ko’p
darajali tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi beshta darajaga ajratish mumkin:
 global;
 transkontinental;
 mintaqalararo;
 mintaqaviy;
 mahalliy.
5. O’zbekistonning xalqaro kredit munosabatlarida rolini
oshirish yo’nalishlari
O’zbekistonning global darajada amalga oshiriluvchi strategik integratsion
vazifasi – bu mamlakatdagi barcha xo’jalik sub’ektlarining tashqi bozor bilan
o’zaro aloqasini ta’minlash uchun teng huquqli va milliy manfaatlarga mos
keluvchi shart- sharoitlarni yaratish asosida uning xalqaro valyuta-moliya va savdo
mexanizmlariga bevosita qo’shilishidir. O’zbekistonning BMТ, Yevropada
xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (OBSE), Yevropa hamjamiyati, NAТO, Jahon
banki, Хalqaro valyuta fondi, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) kabi
tashkilotlar faoliyatidagi faol ishtiroki uning jahon xo’jaligiga yanada kengroq
integratsiyalashuvini ta’minlaydi.
O’zbekistonning transkontinental darajada amalga oshiriluvchi integratsion
vazifasi – bu xalqaro transosiyo Iqtisodiy xamkorlik tashkiloti (EKO) doirasidagi
23

o’zaro aloqalarni yanada kuchaytirishdan iborat. Bu tashkilot 1992 yilda tashkil
etilgan bo’lib, o’z ichiga Osiyo qit’asining 10 ta davlati (Тurkiya, Eron, Pokiston,
Afg’oniston, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Тojikiston, Тurkmaniston va
Ozarbayjon)ni oladi. Uning asosiy maqsadi – xo’jalikning transport,
kommunikatsiyalar, sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo, turizm, ishchi kuchi
resurslarini rivojlantirish kabi sohalarida mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy
hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iborat.
O’zbekistonning mintaqalararo darajada yangi mustaqil davlatlar – MDH
mamlakatlari bilan integratsiyaga kirishadi. O’zbekiston birinchilar qatorida
MDHni tashkil etish g’oyasini qo’llab-quvvatladi, uning tashkilotchilari tarkibiga
kirdi, integratsion va kooperatsion aloqalarini mustahkamlash hamda uning
Хalqaro iqtisodiy qo’mita (MEK), Davlatlararo bank (MGB), MDH Statistika
qo’mitasi kabi institutsional tuzilmalarini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda.
O’zbekistonning mintaqaviy darajadagi integratsiyasi – bu umumiy tarixga,
yagona madaniy an’analarga, o’xshash turmush tarzi va mentalitetga ega bo’lgan
qardosh xalqlarni birlashtiruvchi Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi
hamkorlikni mustahkamlash va rivojlantirishdan iborat. Bunday integratsion
aloqaning aniq shakli sifatida 1992 yilning yanvar oyida tashkil etilgan Markaziy
Osiyo mintaqaviy hamkorligi (SARS) tashkil etildi.
Yana bir istiqbolli, kuchli salohiyatga ega bo’lgan mintaqaviy
birlashmalardan biri – Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShOS)dir. Bu tashkilot 2001
yilning 15 iyunida oltita – O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Тojikiston,
Rossiya va Хitoy mamlakatlari hamkorligida tashkil etildi.
O’zbekistonning Shanxay hamkorlik tashkiloti mamlakatlari bilan iqtisodiy
integratsiyasining kuchayishi ko’p jihatdan mazkur mamlakatlarning milliy
manfaatdorligi bilan belgilanadi. Eng avvalo, O’zbekiston raqobat jihatidan
nisbatan ustunlikka ega bo’lgan ishlab chiqarish sohalari tovarlari – paxta xom
ashyosi,
mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish materiallari sanoati, elektr energetikasi
tovarlarining savdosini kengaytirishi maqsadga muvofiqdir.
24

O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi BMТning respublikada
amalga oshirayotgan iqtisodiy, ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, fan sohalarida
amalga oshirilayotgan loyihalarida ham namoyon bo’ladi. Yevropa Ittifoqiga a’zo
bo’lgan mamlakatlar bilan iqtisodiy va savdo sohasidagi hamkorlik, NAТOning
«Тinchlik yo’lidagi sheriklik» dasturida mamlakatimiz ishtiroki uning jahon
xo’jaligi qo’shilishning navbatdagi yo’nalishidir.
O’zbekistonning Хalqaro valyuta fondi va jahon banki bilan hamkorligi
tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishdagi navbatdagi yo’nalishdir. Bu
yo’nalishda ХVF bilan tizimli qayta qurilishlarni mablag’ bilan ta’minlash, tizimli
va makroiqtisodiy siyosat sohasidagi tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash dasturlari
maqullandi.
Jahon bank tashkilotlari – Хalqaro ta’mirlash va rivojlanish banki (ХТRB),
Хalqaro rivojlanish uyushmasi (ХRU), Хalqaro moliya korporatsiyasi (ХMK) va
Investitsiyalarni kafolatlash xalqaro agentligi (IKХA) bilan hamkorlik
O’zbekistonning tashqi iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda muhim rol
o’ynaydi. Хalqaro moliya korporatsiyasi (ХMK) ham O’zbekistonda bir qator
loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etmoqda.
O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda Yevropa
tiklanish va taraqqiyot banki (YeТТB) alohida rol o’ynaydi.
Shunday qilib, O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilishida dunyo
mamlakatlari, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan hamkorlik hal qiluvchi
o’ringa ega bo’lib, bu milliy iqtisodiyotning baynalmilallashuvini kuchaytiradi
hamda iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko’tarishning asosiy tashqi omillari
hisoblanadi.
Xalqaro valuta-kredit munosabatlari – bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi
va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’plab omillar ta’sirida xalqaro valuta-
kredit munosabatlarimurakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’zining o’ta
beqarorligi bilan ahamiyatlidir.
Pulning jahon xo’jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga
25

(tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, qarzlar va
subsidiyalar oqimi, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarni ayirboshlash, turizm va h.k.)
xizmat qilishi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit
munosabatlari deb ataladi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari pulning xalqaro
to’lov munosabatida amal qilish jarayonida vujudga keladi. Valyuta – bu
mamlakatlar pul birligi (masalan, so’m, dollar, funt sterling va h.k.). Har bir milliy
bozor o’zining milliy valyuta tizimiga ega bo’ladi.
Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi
borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro
almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir.
Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu
harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik
va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir.
Mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, iqtisodiy rivojlanish darajalari,
moddiy va ma'naviy ishlab chiqarish sifatlari va hajmining o’sishi, ishlab chiqarish
infratuzilmasining tarakqiyoti ko’p jihatdan xalqaro valyuta-kredit
munosabatlariga bog’liq.
Shunigndek, xalqaro valuta-kredit munosabatlari jamiyatda moddiy va
nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga maqsadli va asoslangan investitsiyalar jalb
etishni o’zida aks ettiradi. U yoki bu davlatning zamonaviy xalqaro valuta-kredit
munosabatlari iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, qishloq
xo’jaligini ko’tarish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, aholini ish bilan
ta'minlash, fan va texnikani rivojlantirish va shuningdek, ekologik muammolarni
hal etish bilan ajralib turadi.
O’zbekistonda islohotlarning hozirgi bosqichida Xalqaro valuta-kredit
munosabatlarining bosh maqsadi – iqtisodiyotda tarkibiy o’zgartirishlarni,
modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini amalga oshirish uchun korxonalar
va kompaniyalarning investitsion faolligini yanada kuchaytirish, iqtisodiytoni
raqobatbardoshligini ta’minlash, markazlashmagan investitsiyalarni ko’paytirish,
iqtisodiyotga ko’proq investitsiyalarni jalb qilishdir.
26

Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, xalqaro valuta-kredit munosabatlarida
strategik investorlar ko’p miqdordagi mablag’larni birinchi navbatda iqtisodiyoti
o’z ichki imkoniyatlari asosida barqaror va izchil ravishda rivojlanayotgan
mamlakatlarga yo’naltiradi. Aynan shunday mamlakatlardagina qo’yilgan
mablag’lar saqlanishiga va barqaror foyda olishga mo’ljal qilsa bo’ladi. Ichki va
xorijiy investorlarni birinchi navbatda minimal darajadagi soliq imtiyozlari emas,
balki biznesdagi keyingi qulay va maqbul istiqbollar qiziqtiradi. Qolaversa, ular
eng avvalo mintaqalarning emas, balki mamlakatning xatarlilik darajasini hisobga
oladi.
Kredit mexanizmi tizimi quyidagi asosiy tizimlardan iborat:
-kreditlash metodlari majmuasi;
-richak va stimullar, normativlar, limitlar kompleksi;
-qonuniy me’yoriy xujjatlarda shakllantirilgan kreditlash qoidalari va qonunlar
to’ plami;
-kreditlash sub’ektining ichki me’yoriy ta’minoti;
-informatsion ta’minot, shuningdek, kreditlash bo’ yicha qarorlarni qabul qilish
uchun informatsion baza.
CHet el fundamental tadqiqotlarida “kredit mexanizmi” atamasi uchramaydi.
Uning amal qilishi kredit, kredit siyosati, foiz stavkasi, turlari, kreditlash
tamoyillari, kompaniyalarga kredit berish shakllari, ipoteka, ssuda kapitali bozori,
kredit nazariyasi, foiz nazariyasi tushunchalari orqali qaraladi.
“Kredit mexanizmi” kategoriyasi bo’ yicha rossiyalik iqtisodchilar orasida
yagona fikrga kelinmaganligi kreditlash nazariyasi va amaliyotdagi muammoni
echilmaganligini ko’ rsatadi. SHu bilan birga, kredit mexanizmi moxiyatini
turlicha talqin qilinishi bu kategoriyaga turlicha yondashilganligi bilan
tushuntiriladi.
Kredit mexanizmi tuzilishini zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida mos ishlab
chiqish masalasini qo’ yib, uni o’ z ichiga kredit siyosati, kredit mexanizmlari
institutsional asosi, kredit tizimi tashkilotlari darajasi va prinsplari, uning
infrastrukturasi, kreditor va qarz oluvchilarning orasidagi o’ zaro aloqalarini olishi
27

kerak deb xisoblash mumkin. Bunda kredit jarayoni boshqaruvi yaxlitlashtirish
elementi bo’ lib xizmat qiladi, qaysiki kredit mexanizmini butun tarkibini tuzib
chiqadi, ular bir butunlikda birlashtiriladi va kredit mexanizmi birgalikda
rivojlanishiga yo’ naltiradi. Undan tashqari, boshqaruv kredit mexanizmini
takomillashtirish, uni amal qilish samaradorligini oshirish bo’ yicha yaxlit chora
tadbirlarni o’ z ichiga oladi.
28

Xulosa
Kurs ishi yakunida quyidagi xulosaga kelamiz. Xizmat ko’ rsatish
tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda
marketing xaridorga u xohlaydigan narsani ta’ minlab, bunda oqilona narxni
belgilab va tovarlarni unga qulay bo’ lgan joyda va kerakli miqdorda xarid qilish
imkoniyatini berish orqali muvaffaqiyatga erishish mumkinligiga hammani
ishontiradi.
Bank sohasida marketing kredit resurslari bozorni o’rganishga, mijozlar
moliyaviy holatini tahlil qilishga va ushbu bazada banklarga qo’yilmalarni jalb
qilish imkoniyatlarini. Bank faoliyatidagi o’zgarishlarni taxmin qilishga erishiladi.
Hozir, korxona va tashkilotlarga o’z hisob raqamini har qanday bankda o’sishga
ruxsat berilgan, bank ishida raqobat asosi kengaymoqda.
Marketing yangi mijozlarni jalb qilishga, mijozlarni o’z mablag’larini ushbu
bankka qo’yishga qiziqtiruvchi bank xizmatlari sohasini kengaytirishga
yo’naltirilgan. Ipoteka-Bank missiyasi - o’z aksiyadorlari va bank mijozlari uchun
eng yuqori darajadagi iqtisodiy qadriyatlarni yaratishdan iborat. Mijozlarga xizmat
ko’rsatishning yuqori sifati va tanlangan bozorlardagi yetakchilik, kelajakdagi
bank muvaffaqiyati uchun birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
Bankning korporativ qadriyatlari - jamoaviy ruh, yangicha fikrlash, ijobiy
munosabat, ajoyib sifat - bank missiyasini amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi.
―Ipoteka-bank aksiyadorlik tijorat ipoteka bankining Chilonzor filialida 2015-‖
2017 yillar daromad va harajatlar balansi keltirilgan. 2017 yilda xizmat ko’
rsatishdan sof foyda 108470,0 mln. so’ mni 2016 yilda 50303,0 mln. so’ mni
tashkil etgan. O’ tgan yilga nisbatan joriy yilda 58167,0 mln. so’ m foyda ko’
rilgan.
Ko’ rsatilgan xizmatlarning tannarxi 2016 yilda 485440 mln. so’ mni tashkil
etgan bo’ lsa, 2017 yilda 498530,0 mln. so’ mni tashkil etgan ya’ ni 13090,0 mln.
so’ mga ortgan.
. 1.Bozor iqtisodiyoti sharoiti o’ zgaruvchan, shunung uchun xizmat ko’
rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali
29

boshqarishda malakali marketologlar yordamida marketing tadqiqotlarini samarali
tashkil qilish va o’ tkazish, so’ ngra iste’ molchi talabiga ko’ ra ish ko’ rish muhim.
Chunki talab qanchalik to’ g’ ri aniqlansa, natija ham shunga yarasha bo’ ladi.
2.Xizmat ko’ rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va
uni samarali boshqarishda xorijiy kompaniyalar marketing faoliyatini o’ rganib
chiqib, katta yutuqlarga erishgan kompaniyalarning ish tajribasini bizni
mamlakatimiz korxonalari faoliyatida qo’ llash kerak.
3. Xizmat ko’ rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va
uni samarali boshqarishda yangi innovatsion texnologiyalarni ish jarayoniga tatbig’
qilish va unumli foydalanish kerak.
4. Marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda bank o’z
maxsulot va xizmatlarini raqobatbardoshligini ta’ minlashi, sifatini yaxshilashi
kerak.
5. Xizmat ko’ rsatish tashkilotlarida marketingni samarali boshqarishda
mahsulot reklamasining ahamiyati katta o’ rin tutadi. Buning uchun reklama
faoliyatini amalga oshirishda innovatsiyalardan, oxirgi fan-texnika yutuqlaridan to’
laqonli foydalanish zarur. Kurs ishimiz nihoyasida shuni yana bir bor ishonch bilan
ta’ kidlamoqchimizki, mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda
korxonalarini samarali boshqarsak nafaqat firma darajasidagi muvaffaqiyatni, balki
butun jamiyatning rivojini ta’ minlab beradi. 3
3
Mirziyoev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: ―O‘zbekiston NMIU, 2017. – 104 b‖
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’ zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T.: O’ zbekiston, 2014.
2. ―O’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’ yicha harakatlar
strategiyasi to’ g’ risida gi O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7‖
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
3. O’ zbekiston Respublikasining ―Raqobat to’ g’ risida gi Qonuni. O’
‖
zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 - yil 14- noyabrda
qabul qilingan va Senat tomonidan 2011 - yil 5- dekabrda ma’ qullangan.
2.O zbekiston Resublikasi Prezidentining asarlari va ma ruzalari:
‟ ‟
4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: ―O’ zbekiston NMIU, 2017. – 488 b.
‖
5. Mirziyoev Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat’ iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’ lishi kerak. –
Toshkent: ―O’ zbekiston NMIU, 2017. – 104 b.
‖
6. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’ zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: ―O’ zbekiston NMIU, 2017. – 56 b.
‖
7. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’ minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: ―O’ zbekiston
‖
NMIU, 2017. – 48 b. 3. Darslik va o quv adabiyotlari:
‟
8. Jalolov J. Hotamov I., Ahmedov I., ―Zamonaviy tashqi iqtisodiy faoliyat
asoslari , TDIU, -Toshkent, 2008, - 270 b. 12 Soliev A. Buzrukxonov S.
‖
Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. –T.: 76 Iqtisod-Moliya, 2010.- 424 b.
9. Zaynutdinov SH.N. ―Menejment . O’ quv qo’ llanma. / -
‖ Т .: Cho’ lpon,
2011. - 320 bet
10. Robbins Stephen P Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. —
11th ed. R5647 2012.-1025 bet
31

Kredit va uning hozirgi zamon shakllari

Sotib olish