Krit-Miken sivilizatsiyasi manbashunosligi va tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	4.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Krit-Miken sivilizatsiyasi manbashunosligi va tarixshunosligi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................3
I BOB. KRIT-MIKEN DAVRI YUNONISTONI MANBASHUNOSLIGI VA
TARIXSHUNOSLIGI
1.1. Yunonistonning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi ………5
1.2. Krit-Miken davri manbashunosligi ………………………………7
1.3. Krit-Miken davri tarixshunosligi ………………………………..10
II BOB. KRIT-MIKEN SIVILIZATSIYASI RIVOJLANISH
XUSUSIYATLARI
2.1. Krit-Miken sivilizatsiyasi tarixi ………………………………….14
2.2. Krit-Miken sivilizatsiyasi rivojlanish xususiyati …………………15
2.3. Krit-Miken zavolga yuz tutishi …………………………………...20
XULOSA................................................................................................22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘XATI...........................23
1

KIRISH
Taraqqiyotga, g‘alaba va g‘alabalarga chanqoqlik, hokimiyat tepasida
turganlarning o‘z hukmronligini ta’minlashga intilishi – bularning barchasi barcha
xalqlar madaniyatida mavjud. Ammo Krit-Miken tsivilizatsiyasi bir-biridan ajralib
turadi. Biz unda taqdirdan qo‘rqishni ham, bosqinchilarning jasoratlarini
ulug‘lashni ham, despotik hokimiyatni ilohiylashtirishni ham ko‘rmaymiz.
Qadimgi Yunoniston va uning madaniyati jahon tarixida alohida o‘rin tutadi.
Turli davrlar va yo‘nalishlarning mutafakkirlari qadimgi (ya’ni yunon-rim)
sivilizatsiyasiga yuqori baho berishda birlashadilar. O‘tgan asrdagi frantsuz
tarixchisi Ernest Renan qadimgi Yunoniston sivilizatsiyasini "yunon mo‘jizasi"
deb atagan. Yunon sivilizatsiyasi uchun eng yuqori reytinglar mubolag‘a
ko‘rinmaydi.
Yunon sivilizatsiyasi yagona emas, eng qadimiysi ham emas. U paydo
bo‘lganida, qadimgi Sharqning ba'zi sivilizatsiyalari o‘z tarixini ming yillar
davomida o‘lchagan. Bu, masalan, Misr va Bobilga tegishli.
Yunon tsivilizatsiyasining mo‘jizasi haqidagi fikr, ehtimol, uning g‘ayrioddiy
tez gullashi bilan bog‘liq. Qadimgi Misr jamiyati va madaniyati miloddan avvalgi
III ming yillikning boshlarida allaqachon rivojlanish bosqichida edi, bu bizga
vahshiylikdan sivilizatsiyaga o‘tish haqida gapirishga imkon beradi 1
.
Qulning rivojlanishida iqtisodiy tizim ikkita asosiy makromodelni ajratib
ko‘rsatish mumkin: patriarxal qullikka asoslangan sharqiy va klassik quldorlik
shakli bilan bog‘liq bo‘lgan g‘arbiy.
Qadimgi Mesopotamiya, Bobil va Misrning buyuk asarlaridan farqli o‘laroq,
Egey dengizining janubida joylashgan Krit orolining san’ati borliqning sof
quvonchini aks ettirgan, bu erda hayot uzluksiz bayram sifatida tasvirlangan va
dunyoni idrok etish tinch, yorug‘, shod-xurram edi. Bunday ideal dunyoda
yashagan insoniyat jamiyatini tasavvur qilish qiyin, lekin haqiqat shuki, bu
madaniy yodgorliklarni yaratgan odamlar eramizdan avvalgi 3-2 ming yilliklarda
gullab-yashnagan san’atning sehrli kuchiga ishonishgan Qadimgi Krit oshiq
xudolar haqidagi afsonalari, osmonga birinchi uchgan odam Ikar haqidagi afsona
bilan mashhur bo‘lgan. Barcha xudolarning homiysi Zevs shu yerda tug‘ilgan.
Krit orolidagi qadimgi qirollikning ijtimoiy tuzilishi haqida juda kam
ma’lumotlar saqlanib qolgan. Ammo Krit-Miken sivilizatsiyasi saqlanib qolgan
me’morchilik va san’at yodgorliklarida o‘z sirlarining ma’lum bir pardasini
ko‘taradi. Krit qurilish san'atining o‘ziga xos xususiyatlaridan dalolat beruvchi
ajoyib hodisalardan biri saqlanib qolgan saroylardir. Ulardan eng mashhuri
1
Sultonov A. Qadimgi dunyo tarixi. 123-bet.
2

Knossosdagi Labirint saroyidir. Murakkab sirli o‘tish joylari, son-sanoqsiz xonalar
tufayli u shunday nomlangan.
Ulkan maydon (yigirma ming kvadrat metr), saroy og‘ir va noqulay
ko‘rinmaydi. Bu Krit me’morchiligining o‘ziga xos xususiyati 2
.
2
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. 301- bet.
3

I BOB. KRIT-MIKEN DAVRI YUNONISTONI MANBASHUNOSLIGI VA
TARIXSHUNOSLIGI
1.1. Yunonistonning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi
Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va aholisi. Qadimgi yunon
tarixining geografik joylashuvi doimiy bo‘lmagan. U tarixiy rivojlanishga ko‘ra
o‘zgarib va kengayib turgan. Qadimgi yunon sivilizatsiyasining asosiy hududi
Egey havzasi, ya’ni, Egey dengizining Bolqon, Frakiya va Kichik Osiyo sohillari
va ko‘p sonli orollar bo‘lgan. Mil. avv. VIII-V1 asrlarga kelib, buyuk yunon
kolonlashtirishidan so‘ng yunonlar Janubiy Italiya va Sitsiliya hududlari,
shuningdek, Qora dengiz sohillarini o‘zlashtirganlar. Natijada Buyuk Yunoniston
tushunchasi vujudga keldi. Mil. avv. IV asrning oxirida Makedoniyalik
Aleksandrning g‘olibona yurishlari va Ahmoniylar davlati egallanganidan so‘ng
Yaqin va O‘rta Sharqda ellin davlatlari tashkil topdi va bu hududlar qadimgi yunon
dunyosining bir qismiga aylandi. Ellinizm davrida yunon dunyosi g‘arbda
Sitsiliyadan sharqda Hindistongacha, shimolda Shimoliy Qora dengiz sohillaridan
janubda Nilning birinchi irmoqlarigacha bo‘lgan ulkan hududlami qamrab oldi.
Biroq, butun qadimgi yunon tarixi davomida uning markaziy qismi Egey havzasi
hisoblangan. Chunki, bu yerda yunon davlatchiligi va madaniyati paydo bo‘ldi va
gullab yashnadi 3
.
Qadimgi Sharq mamlakatlaridan farqli o‘laroq, qadimgi Yunonistonda etnik
rang-baranglikni kuzatish mumkin. Yunonistonning markaziy hududlari, ya’ni
Egey havzasi va Bolqon yarim orolining janubiy qismlarida asosan yunon tilli
xalqlar yashagan bo‘lib, ularni axeylar, doriylar, ioniy va zoliylar tashkil etgan. Bu
qabila guruhlari o‘z dialektlarida gaplashganlar hamda diniy qarashlar va urf-
odatlarida ham o‘ziga xoslikni kuzatish mumkin, biroq bu farqlar unchalik sezilarli
bo‘lmagan. Barcha yunonlar bir tilda gaplashgan, bir-birini yaxshi tushungan va
o‘zlarini bitta xalqqa va bitta sivilizatsiyaga tegishli ekanligini his qilgan. Mazkur
xalqlar orasida bir muncha qadimiyroq qabila guruhi axeylar bo‘lib, ular mil. avv.
III mingyillikning oxirida Bolqon Yunonistonining janubiy qismiga kelib
o‘rnashganlar. Mil. avv. II mingyillikda zamonaviy Epir va Makedoniya
hududlaridan harakatlangan doriy qabilalalari bosimi ostida axeylar qisman
assimilyatsiyalashadi va bir qismi tog‘li hududlarga siqib chiqariladi. Doriylarning
katta qismi Peleponnes (Lakonika Messeniya, Argolida, Elida), Egey dengizining
janubidagi orollarning katta qismi, xususan, Krit va Rodos, Kariya va Kichik
Osiyo hududlarining ba’zi qismlarida o‘rnashganlar.
Attika ioniy shevada gaplashgan uchinchi qabila guruhi Attika, Eivbeya,
Samos, Xios, Lemnos kabi Egey dengizining markaziy qismidagi orollari va
Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatida joylashganlar.
3
Ergashev Sh. "Qadimgi sivilizatsiyalar "Toshkent "O'zbekiston"2016. 128-bet
4

To‘rtinchi qabila guruhlari bo‘lmish eoliylar Beotiya, Fessaliya va Kichik
Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatini shimolidagi Eolida viloyati va Lesbos orolida
yashaganlar.
Egey havzasida yunonlardan tashqari uunongacha bo‘lgan qabilalar
qoidiqlari, jumladan, Ieleglar, pelasglar, kariylar yashagan bo‘lib, ular mil. avv. 1
mingyillikda Yunoniston aholisining etnogenezida unchalik katta rol o‘ynamagan.
Shuningdek, yunon davlatchiligida muhim o‘rin tutgan xalqlardan biri sifatida
tog‘li Frakiyaliklarni qayd etish maqsadga muvofiqdir.
Mamlakat hududining katta qismi tog‘iklardan iborat bo‘lib, faqatgina 20% ni
tekislik va vodiylar tashkil etgan. Yunonistonda tabiiy boyliklardan - marmar,
temir rudasi, mis, kumush qazib olingan, shu bilan birga kulolchilik uchun soz
tuproqlarni ko‘p uchrashi hunarmandlarga xomashyo manbai bo‘lib xizmat qilgan.
Qadimgi Yunoniston tarixini uchta katta bosqichga bo‘lish mumkin: l)ilk
sinfiy jamiyat va mil. avv. II mingyillikda davlat uyushmalarining shakllanishi
(Krit va Axey Yunonistoni); 2) Polislaming shakllanishi va gullab yashnashi,
klassik ko‘rinishdagi qulchilik munosabatlari, yuqori madaniyatni yaratilishi (mil.
avv. XI-IV asrlar); 3)Yunonlar tomonidan Fors davlatini bosib olinishi, ellinistik
jamiyatlar va davlatlarning tashkil topishi.
Birinchi bosqich uchun xos bo‘lgan xususiyat shundan iboratki, unda Krit
oroli va unga tutash hududlarda dastlabki sinfiy jamiyat paydo bo‘ladi. Shu bilan
birga ilk davlatchilik an’analarini vujudga kelishi hamda rivojlanishi, Yuksak
sivilizatsiya belgilarini namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Odatda bu davr Krit podshosi
Minos sharafiga “Minoy sivilizatsiyasi” deb ham ataladi. Mazkur davr mil. avv.
3000 ming yillikdan - mil. avv. 1200-yilni o‘z ichiga oladi 4
.
Ikkinchi bosqichni tarixchilar “polislar davri” deb atashadi. Bu davr ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan rivojlanish darajasiga ko‘ra 3 ga bo‘linadi:
1. Gomer davri yoki “zulmat asri”. Ushbu davr polisgacha yuz bergan tarixiy
jarayonlami qamrab olgan holda mil. avv. XI-IX asrlami o‘z ichiga oladi.
2. Arxaik davr mil av. VIII-VI asrlami qamrab oladi. Mazkur bosqichda polis
jamiyati va davlatlarining shakllanishi, aholining O‘rtayer hamda Qora dengiz
bo‘ylariga kelib joylashuvi kuzatiladi (Buyuk yunon kolonlashtirishi).
3. Klassik yoki mumtoz davr (mil. avv. V-IV asrlar). Unda qadimgi yunon
sivilizatsiyasining gullab-yashnashi, davlatchilik, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot
jarayonlarini ko‘rish mumkin.
“Ellin bosqichi” bilan Yunonistonning qadimgi tarixi nihoyasiga etadi. Biroq,
mazkur bosqichda yunon va sharq tarixi bilan bog‘liq jarayonlar aks etgani bois,
tarixchilar uni 3 davrga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi:
4
Ergashev Sh. "Qadimgi sivilizatsiyalar "Toshkent "O'zbekiston"2016. 131-bet
5

1. Aleksandr Makedonskiy ning sharqqa yurishlari va ellin davlatlari
tizimining vujudga kelishi (Mil. avv. IV asrning 30- yillaridan- mil. avv. III asming
80-yillariga qadar).
2. Ellin davlatlari va jamiyatining mavjud bo‘lishi (mil. avv. Ill asming 80
yillaridan-mil. avv. II asr o‘rtalarigacha).
3. Ellin tizimining inqirozi va ellin davlatlarining g‘arbda Rim imperiyasi,
sharqda Parfiya tomonidan egallanishi (mil. avv. II o‘rtalari - mil. avv. I asrlar).
Rim imperiyasi tomonidan mil. avv. 30- yilda Misrdagi Ptolemeylar sulolasini
bosib olinishi qadimgi Yunoniston tarixida ellin bosqichini tugallanganligini
anglatadi.
Aslida, manbalar - tarix xomashyosi bo‘lib, tarixchilar undan tarixni
yaratadilar. Deyarli, butun qadimdan saqlanib qolgan topilmalar - qadimgi tarix
uchun potensial manbalardir. Bu davrga oid manbalar ikki katta guruhga -
suyakdan tortib binolargacha bo‘lganlami o‘z ichiga oladigan moddiy manbalar va
yunonlaming bevosita o‘zi haqida yoki qadimda ular haqida yozilgan
ma’lumotlardan iborat bo‘lgan yozma manbalarga bo‘linadi. Albatta, moddiy
manbalardagi yozuvlar ba’zida sopolning bir qismi shikastlanishi yoki tosh
ustundagi yozuvning kesib olinishi natijasida tushunarsiz bo‘lib qolishi mumkin 5
.
Yunoniston tarixiga oid asosiy manbalar ko‘p hollarda ikki ming yil va undan
qadimiyroq bo‘lgani uchun qo‘llanilishidan oldin ulami qayta tiklash va
rekonstmksiya qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda arxeologlar topilmalarga ishlov
berishi, paleograflar papirus va pergamentlarga yozilgan yozuvlami rasshifrovka
qilish va tushuntirib berishi; epigraflar va numizmatlar esa tosh va tangalardagi
yozuvlami izohlab berishi kerak bo‘ladi. Manba va xomashyolami qayta ishlovchi
mutaxassislar xulosasi tarixchilar uchun qadimgi tarixni o‘rganishda katta
imkoniyatlar yaratadi.
1.2. Krit-Miken davri manbashunosligi
Yevropada ilk bor yuzaga kelgan Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga
bo‘linadi: birinchisi - bu m il . a vv . II ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy
jamiyatlar va davlat birlashmalarining paydo bo‘lishi va halokati.
Ikkinchi bosqich - bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik
Yunonistonning m.avv. XI asrdan mil. a vv . IV asrning so‘ngi choragigacha
bo‘lgan taraqqiyot davrini o‘z ichiga oladi. Qadimgi Yunon jamiyati
taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi
bo‘lgan yunon polislarining tug‘ilishi, yuksalishi va tushkunligi bosqichi bo‘ldi.
Bu bosqich o‘z ichiga uch davrni oladi:
5
?
Urakov D. Jahon sivilizatsiyalari tarixi / Uslubiy qo'llanma. T.2016. 142-bet
6

1. Mil. avv. XI-IX asrlar - Gomer yoki polis arafasi (“Qorong‘i asrlar”). Bu
bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug‘-qabila munosabatlari hukmron
bo‘ladi.
2. Arxaika davri (m il . a vv . VIII-VI asrlar) - polis-davlatlarning shakllanishi,
buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk yunon tiraniyalari davri.
3. Klassik Yunoniston (m il . a vv . V-IV asrlar.) - qadimgi yunon polislari,
ularning iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gullab-yashnagan davri.
M il . avv. IV asrning so‘ngi choragida yunon-makedonlar tomonidan
Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi
so‘nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni o‘z ichiga olib (mil.
avv. IV asrning so‘ngi choragi – mi l . avv. 30-yillar), sharq va g‘arb madaniyati
unsurlarini o‘z ichiga olgan ellin davlatlarining tashkil topishi, ellin
madaniyatining rivojlanishi davridir. M il . a vv . 30-yilda so‘ngi ellin davlatlaridan
biri Ptolomeylar Misri mustaqilligini yo‘qotib Rimga tobe bo‘ladi. Shu bilan antik
Yunoniston sivilizatsiyasi tarixi tugallanadi.
Endi har bir bosqichning o‘ziga xos xususiyatlariga qisqacha to‘xtalib
o‘tamiz. Kritda yuzaga kelgan bronza davri sivilizatsiyasi Minoy nomi bilan
ataladi. M il . a vv . III va II ming yilliklar chegaralarida Kritda dastlabki, markaz-
saroylari Knoss, Fest, Malliya, Kato-Zakroda bo‘lgan davlatlar yuzaga keladi.
“Saroy sivilizatsiyasi” davri taxminan m il . a vv . 2000 yildan 1400 yilgacha davom
etgan. Uning nihoyasiga yetishi, ayrim olimlarning taxminiga ko‘ra, ulkan tabiat
ofatlari bilan bog‘liq. Ko‘p o‘tmasdan vayron bo‘lgan saroylar o‘rnida yangilari,
yanada hashamatli va muhtasham saroylar paydo bo‘ladi. “Yangi saroylar” davriga
oid Knossdagi saroy arxeologik jihatdan juda yaxshi o‘rganilgan. Minoy
sivilizatsiyasi m il . a vv . XVI-XV asrning birinchi yarmida gullab-yashnagan.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, tabiiy ofat tufayli vayron bo‘lgan va ziflashgan Kritga
axeylar bostirib kirgan va sivilizatsiya markazi materikka ko‘chgan 6
.
Axey sivilizatsiyasining gullab-yashnashi XV-XIII asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu
davrga saroylar Mikena, Tirinf. Pilos, Afina, Fiva va boshqa joylardan topilgan.
Axey jamiyati iqtisodiy tizimining asosini saroy xo‘jaligi tashkil etgan. Yerlar
xususiy va jamoa yerlariga bo‘lingan. Jamiyatning eng quyi qatlamini tashkil etgan
qullar asosan saroyga qarashli bo‘lgan. Erkin jamoachilar muhim ijtimoiy guruhni
tashkil etgan. Dalvt tepasida siyosiy va diniy funktsiyalarga ega bo‘lgan podsho
(“vanaka”) turgan.
XIII asr oxirida Yunonistonga shimoliy xalqlarning, shu jumladan yunon-
doriylarning kirib kelish boshlandi va XII asr oxiriga kelib axey sivilizatsiyasi
yakun topdi.
6
Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. -304 b
7

M il . a vv . XI-IX asrlar haqida ma’lumot beruvchi asosiy manbalar “Iliada” va
“Odisseya” epik poemalaridir. Ularda axeylarning Troyaga yurishi haqida hikoya
qilinadi. Ammo bu asarlarning muallifi hisoblanadigan Gomer m il . a vv . VIII asrda
yashaganligini hisobga olish lozim. Bu davrda Yunoniston aholisi asosan
dehqonchilik bilan shug‘ullangan, chorvachilik ham rivojlangan.
Hunarmandchilik, ayniqsa metallsozlikda muhim o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Aynan
shu davrda temirdan keng foydalanila boshlandi.
Yunoniston iqtisodida erkin dehqon yetakchi shaxs bo‘lgan. Doriylar istilo
qilgan hududlarda, masalan Spartada ahvol boshqacha bo‘lgan, ular mahalliy axey
aholisini o‘zlariga qaram qilib olgan.
Jamiyatni tashkil etishning asosiy shakli jamoaning alohida shakli bo‘lgan
polis edi. Polislarning fuqarolari unga kirgan patriarxal oilalarning boshliqlari edi.
Polis-jamoa ikki funktsiyani bajargan: yerni va aholini himoya qilish hamda ichki
jamoaviy munosabatlarni boshqarish. Faqatgina Spartaga o‘xshash qaram aholi
bo‘lgan polislar sodda davlat tashkiloti xususiyatlariga ega bo‘la boshladi.
Arxaika davrida antik damiyatning asosini tashkil etgan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy xususiyatlar shakllandi: klassik qulchilik; pul munosabatlari va bozor
tizimi; siyosiy tashkilotning asosiy shakli-polis; xalq suvereniteti konsepsiyasi va
boshqaruvning demokratik shakli. Arxaik davrda ayrim shahar-davlatlarda
boshqaruvning tiraniya shakli (mil. a vv . VII-VI asrlar) ham mavjud bo‘lgan.
Aynan shu davrda antik dunyoga to xristianlika qadar ta’sir ko‘rsatgan ahloq
me’yorlari va estetik idellar ishlab chiqildi. Nihoyat bu davrda antik
madaniyatning aosiy xususiyatlari shakllandi: falsafa va fan, adabiyotning asosiy
janrlari, teatr, order me’morchiligi, sport. Arxaik davrda sodir bo‘lgan “buyuk
yunon koloniyalashtirishi” ham ulkan tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Klassik davr m.a. VI–V asr chegaralaridan to m il . avv . 338 yilgacha davom
etgan. Bu davr Yunonistonning eng yuksalgan, arxaik davrda shakllangan
hodisalarning gullab-yashnagan, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tashkilotning o‘ziga
xos shakli bo‘lgan polislarning hukmronlik davridir. Olimlarning fikricha qadimgi
yunon jamiyati, shu jumladan madaniyat va san’at taraqqiyotining o‘ziga xos
xususiyatlari aynan jamiyatni tashkil etishning polis shakli bilan bog‘liqdir.
Bu davrda sodir bo‘lgan yunon-fors urushlari Elladaning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi: qulchilikning keng tarqalishi, Afinaning
yuksalishi va demokratik tuzumning shakllanishi. Shu bilan birga, bu davrda
Delos dengiz ittifoqi va Peloponnes ittifoqining yuksalishi ular o‘rtasidagi
Peloponnes urushining kelib chiqishiga olib keldi. Bu urush Yunoniston tarixida
polis inqirozini boshlab berdi, hokimiyat tepasiga oligarxiya kela boshladi 7
.
7
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. 136-bet
8

M il . avv. IV asrga kelib fuqaro-yer egalarining jamoasi sifatida vujudga
kelgan polislar savdo-pul munosabatlarining rivojlanishiga to‘sqinlik qila boshladi.
Iqtisodiy va siyosiy sohalarda o‘zgarishlar sodir bo‘ldi, tiraniya qayta tug‘ildi.
O‘zaro urushlar Yunonistonni zaiflashtirdi, mamalkat xo‘jaligini izdan chiqardi.
Bundan esa Makedoniya podsholigi foydalanib qoldi. Aleksandr Makedonskiy
davri klassik davrdan ellinistik davrga o‘tish davri bo‘ldi.
Makedonskiyning Sharqqa yurishlari va yangi bosib olingan yerlarga
ellinlarning ommaviy ko‘chib borishi ellinistik davrni boshlab berdi. Ellinistik
sivilizatsiyaning geografik va xronologik chegaralari olimlar tomonidan turlicha
baholanadi. Ellinizm davri uch bosqichga bo‘linadi: ellinistsik davlatlarning tashkil
topishi (mil. a vv . IV asrning oxiri-III asrning boshi), bu davlatlarning ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy tizimining shakllanishi va gullab-yashnashi (mil. avv. III – II
asrning boshlari) va iqtisodiy tushkunlik, ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashishi,
Rim hokimiyatiga bo‘ysunish davri (mil.avv. II asr-milodiy I asrning oxiri).
1.3. Krit-Miken davri tarixshunosligi
Krit-Miken madaniyati ingliz arxeologi A. Evansning (1851-1941) Krit
orolida olib borgan arxeologik qazishmalari, G. Shlimanning (1822-1892) Kichik
Osiyodagi Hisorlik tepaligida Troya shahri xarobalarini qazib ochishi, Yunoniston
janubida Mikena va Tirinf shaharlarida olib brogan qazishmalari natijasida ma’lum
bo‘ldi. A. Evans Krit orolidagi Knoss saroylarini ochib, 40 yildan oshiq vaqt
davomida olib borgan qazishmalari natijasida Kritning afsonaviy podshosi Minoy
nomi bilan atalgan ajoyib Minoy madaniyati manzarasini yaratdi.
Bundan tashqari Amorgos, Paros, Sifnos, Siros, Naksos, Tera, Melos, kabi
Egey orollaridagi ko‘pgina madaniy yodgorliklar ochildi. Natijada mil. avv. II
ming yillikgacha yashagan xalqlar yaratgan va bu xalqlar yutuqlarini ijodiy
o‘zlashtirgan yunonlargacha bo‘lgan axeylarning Miken madaniyati deb atalgan
madaniyatngi yaxlit ko‘rinishi shakllantirildi.
Qadimda Egey havzasida uch madaniy birlik: eng qadimgi Krit yoki Minoy
madaniyati (mil. avv. 3000-1200 yillar, markazi Krit), Egey dengizi orollaridagi
Kiklada madaniyati, Bolqon Yunonistonidagi Miken madaniyatlari mavjud
bo‘lgan.
Mil. avv. III-II ming yilliklarda Egey dengizi orollarda ildizi Sharq bilan
bog‘liq Krit-Miken sivilizatsiyasi shakllandi. Bu madaniyat Kritning afsonaviy
podshosi nomi bilan Minoy sivilizatsiyasi deb ataladi. Krit sivilizatsiyasi hali
yunonlar ibtidoiy jamoa davrini boshidan kechirayotgan paytda vujudga kelgan
buyuk madaniyat edi. Krit yoki Minoy madaniyati ilk Minoy (mil. avv. 3000-
2300/2100 yy), O‘rta Minoy (mil. avv. 2300/2100-1600 yy.) va so‘nggi Minoy
(mil. avv. 1600-1200 yy.) davrlariga bo‘linadi.
9

Ilk Minoy davri mobaynida Kritda ibtidoiy – jamoa munosabatlarining asta-
sekin parchalanishi yuz bergan, u bilan birga mulkiy tabaqalanish ham sodir
bo‘lgan. Miloddan avvalgi 2200 yilda qabilalar ittifoqlar vujudga keladi va bu
ittifoqlar markazlari – Knoss, Maliya, Fest bo‘lgan. Miloddan avvalgi III ming
yillikda rivojlangan bronza asriga o‘tish yuz bergan. Ishlab chiqarish kuchlari
tezroq rivojlanadi, dehqonchilik, hunarmandchilikda yangi bosqich boshlanadi.
Xuddi shu vaqtda oltin va emaldan yasalgan mashhur Krit zargarlik buyumlari
paydo bo‘ladi. Krit kulolchilik, haykaltaroshlikni sifati takomillashadi.
Muhrlarning mavjudligi shaxsiy va xususiy mulk rivojlanganligini ko‘rsatadi.
Kritning saroylar davri umumiy hisobda 2 qismga bo‘linadi: 1) eski saroylar
davri (mil. avv. 2000-1700 yy) va 2) yangi saroylar davri (mil. avv. 1700-1400 yy).
Mil. avv. 2000 yilda Knossda mahalliy hokimining ancha ilgari qurilgan
qarorgohi o‘rnida juda ulkan va muhtasham saroy qurilgan. Saroy vaqt-vaqti bilan
qaytadan qurib turilgan. Bu saroy binolari butun bir majmuadan iborat bo‘lib, ikki
qavatli, ba‘zilarning taxminicha uch va hatto to‘rt qavatli qilib solingan. Pastki
qavatdagi binolar yorug‘lik tushib turadigan quduqlar yordamida yoritilgan.
Markazli to‘g‘ri burchakli zal-megaron ommaviy yig‘inlar o‘tkaziladigan joy
bo‘lgan. Sopol quvurlar tizimi orqali tashlandiq suvlar oqizib yuborilgan. Saroy
binolarining devorlari shuvalib, bo‘yalgan (freskalar). Hashamdor xonalarning
devorlari turli rasmlar bilan bezalib, ularga o‘simliklarning, afsonaviy
hayvonlarning suratlari solingan va saroyda yashovchilarning hayotini tasvirlovchi
manzaralar chizilgan. Krit me‘morlari bino shiftlarini saqlash va bezak uchun
yuqoriga kengayib boruvchi ustunlarni ishlatganlar 8
.
Taxminan m.a. 1700 yilda kuchli yer silkinishi tufayli Knoss, Fest va Kato-
Zakrodagi saroylar vayron qilingan. Aholi yashaydigan boshqa joylar ham
zararlangan. Biroq tez orada saroylar qayta tiklangan va yangi saroylar davri
boshlangan. Knoss hokimini ustivor deb sanashimiz mumkin, chunki Knoss saroyi
eng hashamatli bo‘lgan, orolning turli tomonlaridan unga qarab ketgan yo‘llarning
qurilganligi shundan dalolat beradi.
Saroylar qayta qurilgandan keyingi davr Knoss Minosning hokimiyati ostida
birlashtirilgan. Krit davlatining eng qudratli davri bo‘lgan bu vaqtda u Sharqiy
O‘rta Yer dengizi havzasida hukmronlik qilgan. Fukididning guvohlik berishicha,
bu Kritning ―talossokratiya, ya’ni dengizlarda hukmronlik davri bo‘lgan. Krit
Egey dengizidagi bir qancha orollarni, Kichik Osiyo, hamda, Bolqon sohilidagi,
shuningdek Attikaning aholi yashaydigan manzillarini o‘z hokimiyatiga
bo‘ysundiradi. Minotavr to‘g‘risidagi afsonaga ko‘ra Kritga bo‘ysungan yerlar,
jumladan Attuka xiroj to‘lagan. Kritliklar tajribali va jasur dengizchilar bo‘lib,
8
Urakov D. Jahon sivilizatsiyalari tarixi . Uslubiy qo'llanma. T.2016. 125-bet
10

O‘rta yer mamlakatlari bilan qizg‘in munosabat bog‘langanlar. Krit Bolqon yarim
oroli, Misr, Iberi-yaga oliy nav vino, zaytun moyini eksport qildi. Misrdan rangli
shisha, fayans; Kipr orolidan mis; Suriyadan otash; Liviyadan qimmatbaho
metallar va fil suyagi olib kelindi.
Orolda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik yuksak darajaga yetadi.
Krit kulolchiligida badiiy san’atning nihoyatda yuksak darajasida shakllangani
ko‘rinadi. Sopol idishlarda tabiatning boy manzaralari mohirona tasvirlanadi.
Bunday tasvirlar ko‘za (amforalar), zaytun yog‘i va vino saqlanadigan, bo‘yi 2 m
gacha bo‘lgan xum (pifos)larning sirtiga chizilgan.
Qaytadan qurilgan Knoss saroyida devorlarga solingan turli bezakli rasmlar
zadagonlarning hashami yanada ortib ketganligini aks ettiradi (masalan, «Moviy
kiyimdagi xonimlar»). Devorlarda saqlanib qolgan rasmlarda akrobatchi
ayollarning quturgan buqaning boshidan va belidan oshib xavfli sakrashlari
tasvirlangan. Ehtimol, bu biror diniy marosimga oid muqaddas harakat bo‘lishi
mumkin.
Saroy xo‘jaligiga juda ko‘p mutaxassis hunarmandlar, turli yordamchi
xodimlar, xizmatkorlar va shu kabilar xizmat qilgan. Ularning orasida qullar ham
bo‘lgan. Agar qisman jamoaga qarashli bo‘lib, qisman yakka tartibda ijaraga
berilgan va xususiy mulk bo‘lgan. Krit hukmdori faqat podsho bo‘lib qolmasdan,
shu bilan birga kohin va umuman xudo nazar qilgan shaxs hisoblangan va qonun
chiqaruvchilik faoliyatini ham bajargan.
Kritda iyeroglif yozuv va «A» chiziqli yozuvdan foydalanilgan, biroq afsuski
ularni o‘qishga hanuzgacha muvaffaq bo‘linmagan. Knoss saroyida 10 ming
taxtachada qadimgi Krit yozuvlari topildi. A. Evans bu yozuvlarni 30 yil davomida
o‘qishga urindi, lekin ocha olmadi. 1950-yil B-chiziqli yozuv o‘qildi. U Knoss
saroyining xojalik hujjatlari edi. Hozirgacha B - chiziqli krit yozuvi o‘qilgani yo‘q.
Kritliklar dinida totemizm elementlari bor edi. Shu bilan birga eng katta xudo
ayol (Buyuk ma’buda, Ona) o‘simliklarni, xayvonlarni va odamlarni himoya
qiluvchi bo‘lgan. Devoriy tasvir-freskalar va Krit xudolar panteonida ayol
ma‘budalarning oldingi o‘ringa turgani ayollarning Krit jamiyati hayotida
mavqeini yuqori darajada bo‘lganidan dalolat beradi. Bundan tashqari gemma va
uzuklarda qalqon tutgan ayol, kabutar bilan ma’buda, tog‘ cho‘qqisidagi ma’buda
va ikki sher o‘rtasidagi ma’buda tasvirlari buning yaqqol misoli bo‘ladi. Erkak
xudo ham juda mashhur bo‘lib, u ikki yoqlama bolta (labris) shaklidagi xudo
tarzida hamda buqa qiyofasida tasavvur qilingan.
Mil. avv. XV asr o‘rtalarida Kritning ichki va tashqi ahvoli o‘zgardi. Krit
o‘zining Sitsiliya va Egey havzasidagi mavqeini yo‘qotdi, dengiz davlati emirildi.
Shu vaqtda Kritdan 100 km. Shimolda joylashgan Fera orolida (mil. avv. 1470 yil)
11

vulqon otilib, uning natijsida hosil bo‘lgan tsunami Krit shaharlarida shiddat bilan
yopirilib, ularni vayron qilgan.
Mil. avv. XV asr o‘rtalarida Kritning zaiflashganidan foydalangan
Yunoniston janubida yashagan axey qabilalari orolga bostirib kirib, Kritning
siyosiy yetakchiligiga chek qo‘ydilar. Egey havzasi ikki asr mobaynida doriylar
kelgunga qadar axeylar hukmronligi ostida qolda. Axeylar Krit sivilizatsiyasining
barcha yutuqlarni o‘zlashtira olmadilar. Aholi soni kamaydi, shaharlar bo‘shab
qoldi, sivilizatsiya markazi Egey dengizining boshqa hududiga ko‘chdi.
II BOB. KRIT-MIKEN SIVILIZATSIYASI RIVOJLANISH
XUSUSIYATLARI
2.1. Krit-Miken sivilizatsiyasi tarixi
12

Krit-Miken jamiyati qadimgi Yunonistondagi dastlabki sivilizatsiya bo‘lib,
jahon tarixida o‘ziga xos o‘rin tutadi. So‘nggi yillarda olib borilgan arxeologik
qazishmalar va tadqiqotlarga tayanilgan holda xorij tarixshunosligida Egey dengizi
hududidagi bronza davri yoki Krit madaniyati xronologik jihatdan quyidagicha
bo‘linadi:
1 . Mil. avv. 3000-1900- yy Materik Yunonistonda Ilk bronza asri: Kritda ilk
Ellada: Ilk Minoy
2. Mil. avv. 1900-1600 -yy Materik Yunonistonda o‘rta Bronza asri: Kritda
o‘rta Ellada: 0‘rta Minoy (Linerar A В chiziqli yozuvlami paydo bo‘lishi).
3. Mil. avv. 1600-1200 -yy So‘nggi Bronza asri: Kritda so‘nggi Ellada yoki
Miken davri: So‘nggi Minoy
Yunonistonda davlatchilik tarixiga qadar mashhur kishilardan ilk va o‘rta
Bronza asrida Kritda yashagan minoyliklar bo‘lgan. Ularni orolning afsonaviy
hukmdori sharafiga shunday nomlashgan.
Arxeologik qazishmalar orasida oroldagi eng diqqatga sazovor joy sifatida
Knoss saroyi bo‘lib, Ser Artur Evens tomonidan qazib o‘rganilgan. Minoyliklar
hayratlanarli saroy, ajoyib go‘zallikka ega badiiy tasvirlar va hozirgacha
o‘qilmagan Krit ieroglifi yoki A chiziqli yozuv deb ataladigan yozuvlami
qoldirganlar 9
.
Minoyliklar Misr bilan savdo sotiq aloqalarini olib borganlar, shu jihatdan
Misr yozuvida ularni “Keftiu” nomi bilan tilga olishadi. Bir matnda, hattoki, Krit
“shohi” haqida so‘z boradi. Agar bu yagona matn to‘g‘ri bo‘lsa, orol yagona
hukmdor boshqaruvi ostiga birlashtirilgan. Minoy tili o‘rtayer dengizi hududidagi
savdogarlar orasida keng tarqalgan. Keyinchalik yaratilgan yunon afsonalarida
Egey dengizidagi Minoy dengiz boshqaruvi haqida ham to‘xtalib o‘tilgan. Afsuski,
minoyliklaming Krit ieroglif va A chiziqli matnlari (bir nechta Misr ilovalaridan
tashqari) haligacha o‘qilmagan. Shu bois, minoyliklarning qadimgi tarixi faqat
arxeologik qazishmalar orqali bizgacha ma’lum. Shu jihatdan minoyliklar yaratgan
sivilizatsiya hozirga qadar o‘tmish jumboqlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Kritning
ilk gullab-yashnash davri va uning Egey dunyosidagi yetakchiligi mil. avv. III-II
ming yilliklarga to‘g‘ri keladi. Buning birinchi sababi Krit jamiyatida ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va takomillashuvi bo‘ldi. Mil. avv. Ill ming
yillikdayoq Kritda avval mis, keyinchalik bronza ishlab chiqarish o‘zlashtirildi.
Bronza qurollar tosh qurollami siqib chiqaradi. Bu davrda muhim o‘zgarishlar
qishloq xo‘jaligida ro‘y berdi. Dehqonchilikda donli ekinlar (asosan arpa),
uzumchilik va zaytun etishtirish kabi asosiy uch yo‘nalish paydo bo‘ldi.
2.2. Krit-Miken sivilizatsiyasi rivojlanish xususiyati
9
Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.: ВЛАДОС, 2000 302-б e т
13

Krit-Miken jamiyati qadimgi Yunonistondagi dastlabki sivilizatsiya bo‘lib,
jahon tarixida o‘ziga xos o‘rin tutadi. So‘nggi yillarda olib borilgan arxeologik
qazishmalar va tadqiqotlarga tayanilgan holda xorij tarixshunosligida Egey dengizi
hududidagi bronza davri yoki Krit madaniyati xronologik jihatdan quyidagicha
bo‘linadi:
1 . Mil. avv. 3000-1900- yy Materik Yunonistonda Ilk bronza asri: Kritda ilk
Ellada: Ilk Minoy
2. Mil. avv. 1900-1600 -yy Materik Yunonistonda o‘rta Bronza asri: Kritda
o‘rta Ellada: o‘rta Minoy (Linerar A В chiziqli yozuvlari paydo bo‘lishi).
3. Mil. avv. 1600-1200 -yy So‘nggi Bronza asri: Kritda so‘nggi Ellada yoki
Miken davri: So‘nggi Minoy
Yunonistonda davlatchilik tarixiga qadar mashhur kishilardan ilk va o‘rta
Bronza asrida Kritda yashagan minoyliklar bo‘lgan. Ularni orolning afsonaviy
hukmdori sharafiga shunday nomlashgan.
Arxeologik qazishmalar orasida oroldagi eng diqqatga sazovor joy sifatida
Knoss saroyi bo‘lib, Ser Artur Evens tomonidan qazib o‘rganilgan. Minoyliklar
hayratlanarli saroy, ajoyib go‘zallikka ega badiiy tasvirlar va hozirgacha
o‘qilmagan Krit ieroglifi yoki A chiziqli yozuv deb ataladigan yozuvlami
qoldirganlar 10
.
Minoyliklar Misr bilan savdo sotiq aloqalarini olib borganlar, shu jihatdan
Misr yozuvida ularni “Keftiu” nomi bilan tilga olishadi. Bir matnda, hattoki, Krit
“shohi” haqida so‘z boradi. Agar bu yagona matn to‘g‘ri bo‘lsa, orol yagona
hukmdor boshqaruvi ostiga birlashtirilgan. Minoy tili o‘rtayer dengizi hududidagi
savdogarlar orasida keng tarqalgan. Keyinchalik yaratilgan yunon afsonalarida
Egey dengizidagi Minoy dengiz boshqaruvi haqida ham to‘xtalib o‘tilgan. Afsuski,
minoyliklaming Krit ieroglif va A chiziqli matnlari (bir nechta Misr ilovalaridan
tashqari) haligacha o‘qilmagan. Shu bois, minoyliklarning qadimgi tarixi faqat
arxeologik qazishmalar orqali bizgacha ma’lum. Shu jihatdan minoyliklar yaratgan
sivilizatsiya hozirga qadar o‘tmish jumboqlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Kritning
ilk gullab-yashnash davri va uning Egey dunyosidagi yetakchiligi mil. avv. III-II
ming yilliklarga to‘g‘ri keladi. Buning birinchi sababi Krit jamiyatida ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va takomillashuvi bo‘ldi. Mil. avv. III ming
yillikdayoq Kritda avval mis, keyinchalik bronza ishlab chiqarish o‘zlashtirildi.
Bronza qurollar tosh qurollami siqib chiqaradi. Bu davrda muhim o‘zgarishlar
qishloq xo‘jaligida ro‘y berdi. Dehqonchilikda donli ekinlar (asosan arpa),
uzumchilik va zaytun etishtirish kabi asosiy uch yo‘nalish paydo bo‘ldi.
10
Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.: ВЛАДОС, 2000 317-б e т
14

Mazkur o‘zgarishlar o‘z navbatida qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish
kuchlarining o ‘sishi va ortiqcha mahsulotning ko‘payishiga olib keldi. Buning
asosida alohida jamoalarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining zahira fondi yaratila
boshlandi. Bu esa faqatgina hosil kam boigan yillarda oziq-ovqat yetishmasligini
qoplabgina qolmay, qishloq xo‘jaligida band bo‘lmagan odamlami, masalan usta
hunarmandlarni boqish uchun ham yetarli bo‘lgan. Shu tariqa hunarmandchilik
qishloq xo‘jaligidan alohida soha sifatida ajralib chiqib, hunarmandchilikning turli
sohalarida professional ravishda ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishga yordam
berdi. Arxelogik qazishmalar jarayonida topilgan zargarlik buyumlari, idishlar,
tosh buyumlar, kesilgan muhrlar mil. avv. III ming yillikning ikkinchi yarmidayoq
minoylik hunarmandlar mohir usta bo‘lib yetishganlaridan guvohlik beradi. Bu
davrda jamoa zahira fondlarining ma’lum qismi jamoalararo va qabilalararo
ayriboshlash uchun ham ishlatilishi mumkin edi.
Butun Egey havzasida bo‘lgani kabi Kritda ham savdo-sotiqning rivojlanishi
dengiz savdosining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Bizga ma’lum boigan Krit
manzilgohlarining aksariyat qismi sohil bo‘yida yoki sohildan uncha uzoq
bo‘lmagan hududda joylashgan edi.
Mil. avv. III ming yillikdayoq kritliklar Kiklada arxipelagi orollari, materik
Yunonistonning sohilbo‘yi hududlari aholisi bilan qalin munosabatlar o‘rnatib,
Suriya va Misrgacha yetib boradilar. Boshqa dengiz xalqlari kabi kritliklar savdo-
sotiq va baliqchilikni qaroqchilik bilan uyg‘unlashtirganlar. Kritning mil. avv. III-
II ming yilliklarda iqtisodiy jihatdan gullab-yashnashi ma’lum darajada bu uchta
boyishmanbalariga ham bog‘liq bo‘lgan.
Krit iqtisodiyotini rivoji orolning birmuncha hosildor hududlarida aholi
sonining oshishiga olib keladi. Ulaming katta qismi Kritning sharqiy qismi va keng
markaziy tekisliklarda (Knoss va Fest hududi) joylashgan edi. Shu bilan bir vaqtda
Krit jamiyatida tabaqalashuv jarayoni ro‘y beradi. Alohida jamoalar ichida nufuzli
zodagonlar tabaqasi ajralib chiqadi. Uning tarkibiga asosan sulolaviy
yo‘lboshchilar va kohinlar kirgan. Ular ishlab chiqarish jarayonidan bevosita
qatnashishdan ozod qilingan bo‘lib, boshqa jamoa a’zolariga qaraganda birmuncha
imtiyozlarga ega edilar. Shu davrdan boshlab asosan bosib olingan qabila a’zolari
orasidan asirga olingan kishilardan qullar toifasi paydo bo‘la boshlaydi.
Shuningdek, shu davrdan boshlab siyosiy munosabatlaming ham yangi shakli
vujudga kela boshlaydi 11
.
Taxminan mil. avv. 1700 yillarda Kritda kuchli zilzila ro‘y berib,
hammayoqni qamrab olgan yong‘inga aylandi. Natijada Knoss va Fest, Malliya va
Kato Zakrodagi saroylar vayron bo‘lgan. Aholi yashaydigan boshqa joylar ham
zarar ko‘rgan. Bu faqatgina Krit madaniyatini birmuncha vaqt to‘xtab turishiga
11
Boynazarov F.B. Qadimgi dunyo tarixi. 2 42- bet
15

sabab bo‘ladi. Tez orada saroylar qayta tiklanib, Knoss orolda ustun ahamiyatga
ega bo‘ldi. Arxeologik topilmalarga ko‘ra orolning turli tomonlaridan Knossga
qarab qurilgan yo‘llar ana shundan dalolat beradi. Saroylar qayta qurilganidan
keyin miloddan avvalgi XVIII asming ikkinchi yarmidan to miloddan avvalgi XV
asrgacha bo‘lgan vaqt oralig‘ida Krit davlati qudrati avjiga chiqqan edi. Qaytadan
qurilgan Knoss saroyida devorlarga solingan turli bezakli suratlar zodagonlaming
qudrati va mavqeini yanada ortganligini aks ettiradi. Knoss va Kritning boshqa
saroylarida egalarining dabdabali hayoti va aksariyat aholining ayanchli hayoti
arxeologik materiallar: turar joy, ro‘zg‘or buyumlari va maqbaralarda yaqqol
namoyon bo‘ladi. Saroy omborxona, ustaxonalari va boshqa yordamchi binolar esa
saroy xo‘jaligini murakkab tuzilganidan dalolat beradi. Saroy xo‘jaligida ko‘plab
mutaxassis va hunarmandlar - yordamchi xodimlar, xizmatkorlar xizmat qilgan.
Saroyda xodimlari orasida qullar ham ko‘p bo‘lgan. Kemalar flotidan tashqari,
Kritda quruqlik qo‘shini ham bo‘lib, askarlar jang aravalarida harakatlanganlar.
Krit davlati ma’muriy jihatdan viloyatlardan iborat bo‘lib, ular shoh noiblari
tomonidan, oqsoqollar kengashlari bilan birga idora qilingan. Yerlar qisman
jamoaga qarashli bo‘lib, qisman yakka tartibda ijaraga berilgan va xususiy mulk
mavjud edi. Dengizning narigi tomonidagi Krit nazorati ostidagi yerlar mahalliy
hokimlar tomonidan boshqarilgan. Masalan, Attika viloyatida shunday jarayonni
kuzatish mumkin bo‘lgan. Qadimgi kritliklaming e’tiqodi xususida arxeologik
manbalar ko‘proq ma’lumotlar beradi. Kritliklar katta ibodatxonalar qurmay, balki
kichik- kichik sajdagoh va mehroblar qurish bilan cheklanganlar. Ko‘pgina rasm
va haykalchalar kritliklaming bosh xudosi - ayol-iloha bo‘lib, u mahalliy xalq
tasavvurida hayot baxsh etgan, o‘simliklar, hayvon va odamlami himoya qilgan.
Diniy marosimlar asosan ayollar tomonidan ado etilgan. Yunon afsonalari
Krit dinini keyinchalik yunonlarning yuzaga kelgan diniga ta’sir ko‘rsatganidan
dalolat beradi 12
.
Miken. Mil. avv. II ming yillik oxirlarida Bolqon Yunonistonida
qabilalaming ko‘chishi bilan jamiyat ijtimoiy siyosiy xayotida jiddiy o‘zgarishlar
yuz berdi. Taxminlarga ko‘ra bu vaqtda Sharqiy o‘rtayer dengizi qirg‘oqlarida
Hind-Yevropa tillarida so‘zlashuvchi etnik guruhlar paydo bo‘ladi. Bu haqda
Mikenda arxeologik qazishmalar olib borgan Genrix Shlimann ma’lumotlari
muhim ahamiyat kasb etadi.
Miken keyinroq yaratilgan yunon afsonasi bo‘lmish Iliada dostonida
yunonlami Troyaga qarshi urushga boshlab brogan Agamemnon ismli afsonaviy
hukmdorning yashash joyi bo‘lgan. Egey havzasida 400 yil davomida bir xil
madaniyatni mavjud bo‘lishi uni shartli ravishda “Miken” madaniyati deb
atalishiga sabab bo‘ldi. Mikena siyosiy markaz sifatida o‘z hukmronligini keng
12
Историки античности. II том . М., 1991. 385-бет
16

qamrovda amalga oshira olmadi. Faqat Mikenada olib borilgan arxeologik
qazishmalar natijasida Mikena madaniyatiga mansub inshootlar qazib ochilgan.
1876-yilda arxeolog G. Shliman Mikenada qoyaga o‘yilgan shaxta tipidagi
qabrlarni topdi. Qabrlarda kumush va oltin bilan bezatilgan bronza (jez) qilichlar,
oltin va kumush qadahlar, tilla niqoblar va boshqa buyumlar topildi. Qabr
toshlarida ov va jang lavhalari tasvirlangan. Mil. avv. 1600 yillar atrofida Kritda
yuksak rivojlangan madaniyat mavjud bo‘lgan paytda Bolqon Yunonistonida
jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Markaziy va janubiy Yunonistonda qudratli markaz
Mikena shahri va boshqa shaharlar shakllana boshlaydi Biz bugun Mikenning
oxirgi yuz yil davomidagi boyligi va kuch qudrati, 14-15 asrlar oldin qurilgan joy-
majmualarining xarobalarini ko‘ramiz. Ularning arxitekturasi va bezagi diqqat
bilan qaralganda, Minoy uslubiga o‘xshatiladi, shu bilan birga bir-nechta ajoyib
farqlari ham bor. Ular odatda tepaliklarda joylashgan bo‘lib, hashamatli qalin
devorlar bilan o‘ralgan va ular Krit makonlaridan farqli o‘laroq, ancha kichik edi.
Biz Miken hukmdorlarining dastlabki vazifasi mamlakatga bostirib keluvchi
raqiblardan mudofaa qilish deb, xulosa qilamiz. Qal’alarni o‘rab olinishi
yashirinish va istiqomat qilish uchun dastlabki shahar bo‘lib xizmat qilgan.
Keyinchalik Yunonlarda juda katta devorlar insoniyat aqli bovar qilmaydigan
darajada ulkan va hashamatli qilib qurilgan. Haqiqatdan ham bunday ishlar,
ehtimolki shohning maqtanishi, davlati va kuch-qudratini odamlar ko‘z o‘ngida
namoyish qilish uchun kerak boigandir. Shuningdek, Miken makonlari Minoydan
farqli oiaroq, turli vaqt oralig‘ida o‘zlashtirilgan. Krit komplekslarida hovliga tosh
yotqizilgan, markazda to‘g‘ri to‘rtburchakli saroylar bo‘lib, zal, megarondan
tashkil topgan. Megaron - bayramlarda kengash a’zolari va mehmonlami kutib
olish uchun ishlatiladigan tantanali markaz edi. Birinchi hovli orqali peshayvon va
kichik xonaga kiriladi. O‘rtada katta xona bo‘lib, u yerda plastikdan yasalgan
dumaloq o‘choq, yon tomonida to‘rtta ustun hamda ochiq balkon bo‘lgan ( U yerda
ilohdan madad so‘ralgan).
Yangi qirollik davri (mil. avv. 1575-1087- yy) da Anatoliya, Suriya, Misrga
qarshi agressiv harakatlar olib borilgan. Shunga qaramay, o‘rtayer dengizi
dunyosida Miken madaniyati va boshqa davlatlar bilan diplomatik jarayonlar
shakllandi. Mintaqadagi yana bir muhim markaz haqida Gomeming “Iliada” va
“Odisseya” dostonlari ma’lumot beradi. Unda Pilos shahri va Messaniya haqida
hikoya qilinadi. “Nestor” makoni Amerika arxeologi Kar Belgans tomonidan
1939-yili Pilosdan topilib, so‘nggi bronza davriga oid ekanligi aniqlanadi. Belgans
ko‘p sonli В chiziqli muhim yozuvlami topadi. В chiziqli yozuvlar Knoss va
boshqa markazlardan ham topilgan. Unda Mikenning iqtisodiy jamiyati haqida
ma’lumotlar uchraydi. Yana bir markaz “Pilos” hisoblanib, В chiziqli yozuvda
“Pu-ro” deyilgan. U yerdagi jo‘shqin hayot mil. avv. 1400-1200- yillarning
17

o‘rtasigacha cho‘zilgan. Nestorda inshootlar mil. avv. 1300-1200-yillar atrofida
qurilgan va ular kichikroq ko‘rinishda bo‘lgan. Pilos qirolligi ikki yuz atrofida
shahar va qishloqlami o‘z ichiga oladi. Hududi 1400 kv km milni tashkil qilib, 2 ta
viloyatga bo‘linadi, viloyatlar esa, yetarlicha tumanlarga bo‘linadi. Jamiyat
piramidasining Yuqorisida qirol turgan bo‘lib, u “vanaks yoki vanaka” deyilgan.
Qiroldan keyin peshqadamlik armiyada boigan. Markazlashtirilgan ishlab chiqarish
va tarqatish tizimi, asosan, hashamatli uylarda yashovchi mansabdorlar uchun xos
bo‘lib, kichik bo‘lgan guruhlaming ba’zi qismi ta’minlangan. Lekin, ko‘pchilik
odamlaming asosiy ishlab chiqaruvchi boyligi - dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik va xizmat ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan. Oddiy aholi kamtarona
hayot kechirishgan, uylari bir-ikki xonali bo‘lib, ularni ozchilik qismigina
serhasham yashagan. Ko‘pchilik oilalar oliy darajadagi kishilardan yerlarni ijaraga
olgan, qolganlari esa, o‘zining yeriga ega bo‘lgan. Hunarmand, chorvador va
ruhoniylar yerlaming “shaxsiy” xo‘jayinlari hisoblanishgan. Oddiy qishloq kishisi
fermada ishlashi, yer, daraxtlar, tok, uy hayvonlariga qarashi, soliq to‘lashi lozim
bo‘lgan. Bir necha uy xizmatkorlari armiyada ham xizmat qilishgan. Ayollar
asosan uy ishlari bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Shuningdek, qishloqdagi ayollar mato
to‘quvchilardan asboblarni ijaraga olib, ulush evaziga jun va zig‘irdan buyumlar
tayyorlashgan 13
.
Mikenda aholi uyda mahsulot tayyorlab, eksport qilgan. Ayollar
to‘qimachilik, ko‘ylak tayyorlash, choyshab tikish bilan band bo‘lsa, erkaklar
duradgorlik, kulolchilik, charm tayyorlash va boshqa ishlar bilan shug‘ullanishgan.
O‘sha vaqtda Yunonistondan mis, qalay, oltin, fil suyagi, bo‘yoq, qahrabo va
ziravorlar chet davlatlarga eksport qilingan. Ayniqsa, vino va qimmatbaho
taqinchoqlar eng ko‘p chiqarilgan mahsulotlar sirasiga kirgan. В chiziqli yozuvga
qaraganda, Mikenda aholi Zevs, Poseydon, Germes, Artemidaga ibodat qilgan.
Zevsni “Osmon otasi” deb atashgan. Mikenda doriylar o‘z davlatiga asos soladi va
bu tarixda “doriylar bosqini” deyiladi. Miken qirolligi miloddan avvalgi 1100-
yilgacha yashagan.
Minoy san’ati va arxitekturasi Yaqin Sharq sivilizatsiyalari, avvalo Misr
oldida katta qarzdordir. O‘sha paytda ular qadimgi sivilizatsiyalar metod va
texnologiyalaridan unumli foydalanilgan holda o‘ziga xos farqli jihatlar va uslub
asosida rivojlantirdilar. Tashrif buyuruvchilar uning hashamatli o‘lchami (300
xonadan iborat 3.2 akr maydonni egallagan) va arxitekturasining jozibadorligidan
hayratga tushganlar. Saroy tosh va g‘ishtdan qurilgan bo‘lib, shuningdek, ko‘plab
ustunlar ham ishlatilgan. Ko‘plab ayvonlar, peshayvonlar va balkonlar yorqin
ranglar bilan bo‘yalgan bo‘lib, tashqaridan teatrona ko‘rinish bergan. Kichkina
13
Историки античности. II том. М ., 1991. 398- бет
18

tuynuklar saroy ichkarisiga toza havo va kunduzi yorug‘lik berib turgan. Quvurlar
tizimi va kanalizatsiya ko‘plab xonalarga chuchuk suv olib kelish va chiqindilarni
chiqarib tashlash imkonini bergan. Devorlar va yo‘laklar o‘simliklar tasviri,
hayvonlar hayotidan olingan lavhalar va kishilar faoliyati, ba’zida diniy jarayonlar
yoki marosimlar bilan bezatilgan. Bu kabi tasvirlar shahar va qishloqlardagi biror-
bir uylarda uchramaydi.
Krit san’ati nafisligi, hayotiyligi va rang-barangligi sabab bugungi kunda ham
undan ilhom oladilar. Freskalar, idishlardagi rasmlar va kichik haykalchalar bizga
saroy va villalar egalari o‘zlarining qanday tasvirlaganliklarini tasavvur
qilishimizga yordam beradi. Ayol va erkaklar yosh, xushbichim va bejirim
tasvirlangan. Erkaklarning soqollari olingan va Misr erkaklari kiyimlariga
o‘xshash kalta katak yubka kiyganlar. Ayollar va erkaklarning ikkalasi ham uzun
sochlarga ega bo‘lgan, orasta kiyim va oltin taqinchoqlar taqishgan. Mil. avv. III
ming yillik oxirlarida Bolqon Yunonistonida qabilalaming ko‘chishi bilan jamiyat
ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Taxminlarga ko‘ra bu
vaqtda Sharqiy o‘rtayer dengizi qirg‘og‘ida hind-yevropa tillarida so‘zlashuvchi
etnik guruhlar paydo bo‘ladi.
Mil. avv. II ming yillik boshlarida kulolchilikda, kumushga ishlov berish
ishlarida, urf-odat, an’analarda (jumladan, uy ichida, pol ostida yoki devor orasida
bolalar qabri) yangi jihatlar paydo bo‘ladi. Yangi etnik birliklar eskilari bilan
aralashib yangi moddiy va ma’naviy madaniyatini vujudga keltirdilar. Mil. avv. I
ming yillikni oxirida Kipr Kichik Osiyodagi panfiliyalik axeylar tomonidan
o‘zlashtiriladi. Mil. avv. XIV asrda Kichik Osiyoda Axeya davlati mavjud bo‘lgani
to‘g‘risida mixxat yozuvlari ma’lumot beradi. Xett manbalarida (XIV-XIII
asrlarda) Axeya deb atalgan davlatni tadqiqotchilar Bolqon yarim oroli Kichik
Osiyo va Rodos orolida deb turli farazlar qiladilar. Mil. avv. XII asr boshida
Sharqiy O‘rtayer dengizining Osiyo qirg‘og‘ida filimstinlar deb atalgan xalqlar
o‘rnashadi.
2.3. Krit-Miken zavolga yuz tutishi
Mil. avv. III ming yillik oxirlarida Bolqon Yunonistonida qabilalaming
ko‘chishi bilan jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi.
Taxminlarga ko‘ra bu vaqtda Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘ida hind-yevropa
tillarida so‘zlashuvchi etnik guruhlar paydo bo‘ladi.
Mil. avv. II ming yillik boshlarida kulolchilikda, kumushga ishlov berish
ishlarida, urf-odat, an’analarda (jumladan, uy ichida, pol ostida yoki devor orasida
bolalar qabri) yangi jihatlar paydo bo‘ladi. Yangi etnik birliklar eskilari bilan
aralashib yangi moddiy va ma’naviy madaniyatini vujudga keltirdilar.
Mil. avv. I ming yillikni oxirida Kipr Kichik Osiyodagi panfiliyalik axeylar
tomonidan o‘zlashtiriladi. Mil. avv. XIV asrda Kichik Osiyoda Axeya davlati
19

mavjud bo‘lgani to‘g‘risida mixxat yozuvlari ma’lumot beradi. Xett manbalarida
(XIV-XIII asrlarda) Axeya deb atalgan davlatni tadqiqotchilar Bolqon yarim oroli
Kichik Osiyo va Rodos orolida deb turli farazlar qiladilar. Mil. avv. XII asr
boshida Sharqiy O‘rtayer dengizining Osiyo qirg‘og‘ida filimstinlar deb atalgan
xalqlar o‘mashadi. Ularning manzilgohlarida bu yerda ilgari bo‘lmagan, shu
yerning o‘zida ishlab chiqarilgan mikena sopol buyumlari ko‘plab topilgan. Bu
vaqtda Bolqon Yunonistoniga shimoldan turli qabila guruhlari ko‘chishi
boshlanadi. Yodgorliklarda moddiy - ma’naviy madaniyatning tushkunligi
ko‘rinadi. Bu vaqtdan boshlab temir o‘zlashtirila boshlanadi. Peloponnes yarim
oroli va Kritga doriylar kelib o‘mashadilar. Doriylaming kirib kelishi bilan mavjud
sivilizatsiya yo‘q qilib yuborildi 14
.
Xulosa
Insoniyat tarixida ibtidoiy jamoadan sivilizatsiyaga o‘tish shaharlaming paydo
bo‘lishi, ularning hokimiyat va diniy markaz sifatida shakllanishi ibodatxona,
saroylar qurilishi, yozuvni paydo bo‘lishi bilan va shuningdek, jamiyatda turli
sinflar va davlatchilikni paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. Qadimgi sivilizatsiyalar
davri, qadimgi dunyo tarixi fani tomonidan o‘rganiladi.
14
Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический период. М.: 1962 . 276- бет
20

Yevropada ilk bor yuzaga kelgan Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga
bo‘linadi: birinchisi - bu m il . a vv . II ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy
jamiyatlar va davlat birlashmalarining paydo bo‘lishi va halokati.
Ikkinchi bosqich - bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik
Yunonistonning mil. avv. XI asrdan m il . a vv . IV asrning so‘ngi choragigacha
bo‘lgan taraqqiyot davrini o‘z ichiga oladi. Qadimgi Yunon jamiyati
taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi
bo‘lgan yunon polislarining tug‘ilishi, yuksalishi va tushkunligi bosqichi bo‘ldi.
Bu bosqich o‘z ichiga uch davrni oladi:
1. M il . a vv . XI-IX asrlar - Gomer yoki polis arafasi (“Qorong‘i asrlar”). Bu
bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug‘-qabila munosabatlari hukmron
bo‘ladi.
2. Arxaika davri (m il . a vv . VIII-VI asrlar) - polis-davlatlarning shakllanishi,
buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk yunon tiraniyalari davri.
3. Klassik Yunoniston (m il . a vv . V-IV asrlar.) - qadimgi yunon polislari,
ularning iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gullab-yashnagan davri.
M il . avv. IV asrning so‘ngi choragida yunon-makedonlar tomonidan
Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi
so‘nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni o‘z ichiga olib (mil.
avv. IV asrning so‘ngi choragi – m il . avv. 30-yillar), sharq va g‘arb madaniyati
unsurlarini o‘z ichiga olgan ellin davlatlarining tashkil topishi, ellin
madaniyatining rivojlanishi davridir. M il . a vv . 30-yilda so‘ngi ellin davlatlaridan
biri Ptolomeylar Misri mustaqilligini yo‘qotib Rimga tobe bo‘ladi. Shu bilan antik
Yunoniston sivilizatsiyasi tarixi tugallanadi.
Xulosa qilib aytganimizda, Krit-Miken jamiyati qadimgi Yunonistonda ilk
sivilizatsiya o‘choqlaridan biri bo‘lib, bu yerda ilk davlatchilik shakllari ko‘zga
tashlanadi. Lekin bu davlat keyinchalik o‘zaro bosqinlar natijasida inqirozga yuz
tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Boynazarov F.B. Qadimgi dunyo tarixi. A.Qodiriy nomidagi xalq mеrosi
nashriyoti. 2004 y.
2. Ergashev Sh. Qadimgi sivilizatsiyalar. –Toshkent, 2016.
21

3. Rajabov. R. R. Qadimgi dunyo tarixi. ( Sharq, Yunoniston, Rim ). T., "Fan
va texnologiya", 2009-y.
4. Urakov D. Jahon sivilizatsiyalari tarixi / Uslubiy qo'llanma. T.2016.
5. Sultonov A. "Qadimgi dunyo tarixi" Toshkent "Sharq" 2010.
6. Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984.
7. Историки античности. II том. М., 1991
8. Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический
период. М.: 1962
9. Историки античности. II том. М., 1991
10. Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.:
ВЛАДОС, 2000
11. Бикерман Э. Хронология Древнего мира: Ближний Восток и античность /
Э. Бикерман; пер. с англ. И. М. Стеблин Каменского ; отв. ред. М. А.
Дандамаев. - М: Наука, 1
Internet saytlar
1. www.anc-greece.narod.ru
2. http://www.greecancient.ru
3. http://www.greekroman.ru
4. www.antica.lt.
5. www.ellada.spb.ru.
6. www.countries.ruG‘libraryG‘ant .
ILOVALAR
22

QADIMGI YUNONISTON XARITASI
KRIT-MIKEN SIVILIZATSIYA O‘CHOG‘I
23

Krit-Miken sivilizatsiyasi manbashunosligi va tarixshunosligi

Sotib olish