Liviyadagi fuqarolar urushi tarixi (eng yangi davr)

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	61.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Liviyadagi fuqarolar urushi tarixi (eng yangi davr)

Sotib olish

KIRISH i
Kurs ishning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentiʻ
Islom Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” kitobida “O z
ʻ ʻ
tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb
ʻ
ta’kidlashi bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot
yo lini chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik
ʻ
sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
2011-yilda Liviyadagi fuqarolar urushi Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika
mintaqasini, shuningdek, davom etayotgan voqealar teatridan uzoqda bo lgan
ʻ
mamlakatlarni larzaga keltirgan “arab bahori”ning muhim voqealarining baland
aks-sadosi bo ldi. Shunday qilib, boshidanoq tarixiy jarayonning tsiklik rivojlanish
ʻ
qonuniyatlariga ko ra, musulmon dunyosida sodir bo layotgan har bir narsa o z
ʻ ʻ ʻ
o rniga ega va G arbiy Evropa mamlakatlari va AQSHning geosiyosiy
ʻ ʻ
imperativlarida bevosita aks ettirilgan. Tunis, Jazoir, Misr, Liviya, Yaman,
Saudiya Arabistoni, Bahrayn, Suriya namoyishlar uyushtirish, hal qiluvchi shiorlar
aytish, inqilobiy harakatlar, mojarolarni qo zg atish, fuqarolik urushlarini olib
ʻ ʻ
borish va shu bilan bog liq bo lgan boshqa barcha yo nalishlarning dirijyorlariga
ʻ ʻ ʻ
aylandi. urush, zo ravonlik va vayronagarchilik prizmasi orqali erkinlik va
ʻ
mustaqillikka ega bo lish.
ʻ
2010-2011-yillar davomida Dunyo jahon siyosati, iqtisodiyoti sohasidagi hal
qiluvchi va mas’uliyatli sinovlar, butun jahon hamjamiyatining manfaatlariga
daxldor bo lgan yirik xalqaro nizolarni kelishilgan holda hal etish ostonasida turdi.
ʻ
Arab dunyosi global tendentsiyalar chekkasida qolgan bo lsa-da, moliyaviy
ʻ
inqirozning shiddatli oqimiga qo shildi va innovatsion sinovlar va xalqaro
ʻ
munozaralar oldida o zining qo pol tuzumlarining zaifligi va muvaffaqiyatsizligini
ʻ ʻ
ko rsatdi.
ʻ
Kurs ishining maqsadi. Liviya inqirozining paydo bo lishining dastlabki
ʻ
shartlarini har tomonlama tahlil qilish, shuningdek, Liviyadagi hozirgi vaziyatni
tavsiflashdir.
Ushbu maqsaddan quyidagi vazifalar kelib chiqadi:
2

- Qaddafiyning butun hukmronligi davridagi tashqi va ichki siyosatini
tavsiflash;
- G arb va uning arab ittifoqchilarining Qaddafiy tuzumini ag darishdanʻ ʻ
manfaatdorligi sabablarini tushuntirish;
- mojaroning borishini va unda G arb davlatlarining rolini tahlil qilish;
ʻ
- Liviyadagi fuqarolar urushining asosiy sabablarini o rganib chiqish;
ʻ
- Liviyadagi fuqarolar urushining asosiy sabablaridan biri sifatida etnik
komponentni ko rib chiqish;
ʻ
- Muammar Qaddafiy ag darilganidan keyin Liviyadagi vaziyatga baho
ʻ
berish.
Xronologik chegarasi. 2011-yilda Liviyadagi fuqarolar urushi davri.
Bundan tashqari Muammar Qaddafiy ning 42 yillik hukmronligi davridagi voqelar
ham joy olgan.
Ushbu ishning ilmiy yangiligi shundaki, muallif birinchi marta Liviyadagi
fuqarolar urushi voqealarini, uning shartlari, asosiy ishtirokchilari va oqibatlarini
har tomonlama tahlil qilishga harakat qilgan. Bundan tashqari, Liviya inqirozining
ichki shartlarini tushunish uchun maqola Qaddafiy rejimining butun hukmronligi
davrida iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi siyosatini ko rib chiqadi. Ish, shuningdek,
ʻ
Liviya rejimining tashqi siyosatini ko rib chiqadi, bu Liviyadagi fuqarolar
ʻ
urushining asosiy ishtirokchilarining motivlarini belgilaydi.
Kurs ishining tuzulishi. Kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
3

I BOB. LIVIYADA MUAMMAR QADDAFIY HOKIMYATI
Qaddafiy rejimining tashqi siyosati
XX-XXI asrlarning yеtakchi siyosatchilari Muammar Qaddafiy shaxsini
doimo noaniqlik bilan eslab, eslaymiz. U butun umri davomida dastlab u bilan
uchrashish sharafiga muyassar bo lgan, keyin esa madaniyat, biznes va siyosatʻ
sohalarining ko plab taniqli arboblari u bilan uchrashish sharafiga muyassar
ʻ
bo lgan va ularning barchasi bir ovozdan Muammarning prinsipial, isrofgardek
ʻ
kuchli inson ekanligini e’lon qilishgan. Qaddafa qabilasining Sirta shahrida
tug ilgan bu badaviy kim edi?
ʻ 1
Hech kim haqiqatan ham to liq ishonch bilan ayta ʻ
olmaydi, chunki. bu “inqilob yo lboshchisi” o z xulq-atvorining dadilligi,
ʻ ʻ
qarashlarining qat’iyligi bilan ajralib turardi, o zgarishlar tarafdori va
ʻ
zo ravonlikka qarshi kurashuvchi, siyosiy avantyurist va dadil tashabbuskor edi.
ʻ
Ehtimol, Qaddafiy 27 yoshida, kapitan unvoni bilan Inqilobiy qo mondonlik
ʻ
kengashi tarkibida hokimiyat tepasiga kelganida shunday paydo bo ladi. Vaqt
ʻ
o tishi bilan rahbarning boshqa tomoni paydo bo ladi - takabburlik, hokimiyatga
ʻ ʻ
ishtiyoq, zo ravonlikka moyillik va muxolifatni rad etish, shafqatsizlik. Liviya
ʻ
Jamahiriyasi rahbarining shaxsiyatini tushunish uchun uning biografik portreti
bilan tanishish kerak.
Birlashgan Liviya Qirolligi dunyo siyosiy xaritasida 1951-yil dekabrda
paydo bo ldi.
ʻ Yangi davlatning birinchi boshlig i Sanussiylar sulolasidan bo lgan ʻ ʻ
monarx qirol Idris edi. Bu davlat Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh
Assambleyasi qarori bilan Ikkinchi jahon urushigacha Italiya mustamlaka
imperiyasi tarkibiga kirgan va general Rommelning afrikalik korpusi
mag lubiyatga uchraganidan so ng Fransiya nazoratiga o tgan Kirenaika,
ʻ ʻ ʻ
Tripolitaniya va Fezzanni birlashtirish yo li bilan tashkil etilgan. Biroq, shuni
ʻ
aniqlik kiritish kerakki, Liviya suvereniteti rasmiy edi, chunki qirol mamlakat
xavfsizligini, hududiy yaxlitligini va iqtisodiy rivojlanishini mustaqil ravishda
ta’minlay olmadi. Natijada, Liviya monarxi Fransiya, Buyuk Britaniya va Qo shma
ʻ
Shtatlar bilan shartnomalar tuzdi, unga ko ra Liviya Qirolligi Qo shma Shtatlar va
ʻ ʻ
1
Фридрих Бригг “Каддафи: “бешеный пес” или народный благодетель”, Москва, 2011 г., c.23.
4

Buyuk Britaniyaga o z harbiy kontingentini Liviyada saqlash huquqini berishʻ
evaziga ta’sirchan harbiy va iqtisodiy yordam oldi. Bu shartnomalarning
imzolanishi, garchi u qirolga tashqi tajovuzdan pul va xavfsizlik kafolatlarini
bergan bo lsa-da, liviyaliklar saflarida keng norozilikni keltirib chiqardi.
ʻ
1969-yil 1-sentabrdagi qonsiz davlat to ntarishi paytida Qaddafiyning
ʻ
hokimiyati va kelajakdagi vakolatlarini uning raisi sifatida tan olgan SRC - 11
ofitserdan iborat Inqilobiy qo mondonlik kengashi mamlakatdagi oliy hokimiyatga
ʻ
aylanadi 2
. Hokimiyatga kelgan yosh polkovnik kelajak davlatining 5 ta asosiy
tamoyilini belgilab berdi: 1) Liviya hududidan barcha xorijiy harbiy bazalarni yo q
ʻ
qilish; 2) ijobiy neytrallik; 3) milliy birlik (Kaddafiy Liviyaning uchta mintaqasini
egallagan qabilalar hokimiyatga ega ekanligini tushundi, shuning uchun davlatning
qismlarga bo linishiga yo l qo yilmasligini hisobga olib, u uni butunlay
ʻ ʻ ʻ
birlashtirishga qaror qildi; 4) Arab birligi (Pan g oyalari) -arabizm butun umri
ʻ
davomida polkovnik bilan birga yashadi) ; 5) barcha siyosiy partiyalarni taqiqlash
(1972-yilda Qaddafiy tomonidan Misr namunasida tuzilgan Arab sotsialistik
ittifoqidan tashqari) 3
.
1969-1971-yillarda inqilob rahbari italyan еr xo jaliklari, tijorat banklari va
ʻ
neft kompaniyalari ko rinishidagi xorijiy mulkni keng miqyosda milliylashtirish va
ʻ
ekspropriatsiya qilishni amalga oshiradi. Xususiy kapitalga ega bo lgan barcha
ʻ
Liviya banklari atigi 51% milliylashtirildi.
Muammar o zining siyosiy rahbariyatini huquqiy qo llab-quvvatlash uchun
ʻ ʻ
shariat me’yorlarini mamlakatning yagona amaldagi qonunchiligi deb e’lon qiladi,
ammo jinoiy huquqbuzarliklar avvalgi qonunlarning yurisdiktsiyasi va talqini
ostidadir. Inqilob 5 banddan iborat edi: 1) avvalgi monarxiya tuzumi tomonidan
qabul qilingan barcha amaldagi qonunlarni bekor qilish va ularni shariatga
asoslangan qonunlar bilan almashtirish; 2) kommunizm va konservatizmga qarshi
repressiyalar; barcha siyosiy muxolifatdan - kommunistlar, ateistlar, “Musulmon
birodarlar” a’zolari, kapitalizm himoyachilari va G arb propagandasi agentlari kabi
ʻ
inqilobga qarshi chiqqan yoki unga qarshilik ko rsatganlardan tozalash; 3) xalq
ʻ
2
И.А. Мусский “100 великих заговоров и переворотов”, изд-во “Вече”, 2008 г. C.356
3
Егорин А.З. “Ливийская революция” - Наука, 1989 г. C.65
5

qarshiligi inqilobni himoya qiladigan tarzda qurollarni xalq orasida taqsimlash; 4)
haddan tashqari byurokratizatsiya, haddan tashqari qo pollik va poraxo rlikniʻ ʻ
tugatish uchun ma’muriy islohot; 5) islom tafakkurini rag batlantirish, unga to g ri
ʻ ʻ ʻ
kelmaydigan har qanday g oyalarni, ayniqsa, boshqa mamlakatlar va
ʻ
madaniyatlardan olib kelingan g oyalarni rad etish
ʻ 4
. Shunday qilib, Liviya asta-
sekin so l diktaturaga ega bo lgan, e’lon qilingan kollegiallik va demokratiya bilan
ʻ ʻ
davlat islom sotsializmi g oyalarini targ ib qiluvchi mamlakatga aylanmoqda.
ʻ ʻ
70-yillarda inqilob yеtakchisi islomiy sotsialistik davlat qurishning
to laqonli nazariyasi shakllanayotganini anglab еtdi va u oxir-oqibat Qaddafiyning
ʻ
“Yashil kitob” nomli asarida o z ifodasini topdi. Unda Muammar siyosatshunoslik
ʻ
nuqtai nazaridan Jamahiriyaning alohida siyosiy rejim sifatidagi kontseptsiyasiga
to liq ma’noda “ommaning kuchi” deb tarjima qilingan
ʻ 5
. Siyosiy rejimning
dasturiy asoslanishi Qaddafiyning o sha davrda Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika
ʻ
yеtakchilari bilan geosiyosiy hamkorlik sxemasiga to g ri mos keladi. Behisob neft
ʻ ʻ
boyligiga ega (uning zahiralari 36 milliard barrelga baholanadi, fuqarolar urushi
boshlangan paytda Brent brendining narxi (15.02.2011) 103,15 dollar barrelni
tashkil etdi, bu barcha neftning umumiy qiymati. Liviyaning tasdiqlangan neft
zaxiralari taxminan 3,8 trillion dollarni tashkil etadi. Qaddafiy xalq qo mitalari
ʻ
shaxsida hukumat yaratish, o nlab arab davlatlari va alohida Afrika davlatlari bilan
ʻ
birlashish rejalari, g oyalar bilan katta ijtimoiy tajribalar o tkazishi mumkin edi.
ʻ ʻ
Afrika Qo shma Shtatlarini yaratish, qo shni mamlakatlardagi terroristik rejimlarga
ʻ ʻ
homiylik qilish va inqilobiy kurash va milliy ozodlik g oyalari doirasida ular
ʻ
uchun o quv lagerlari yaratish, yollanma askarlarga pora berish va boshqa
ʻ
mamlakatlardagi inqiloblarga homiylik qilish (Shimoliy Afrika SSSRning bir turi),
G arb siyosatchilari bilan parda ortidagi o yinlar va Amerika diktalariga qarshi
ʻ ʻ
chiqish, o z siyosiy qarashlari va g oyalarini to g ri va foydali pozitsiyalarni (yoki
ʻ ʻ ʻ ʻ
SSSR yoki AQSH) joylashtirish prizmasida qayta yo naltirish, xalqaro obro -
ʻ ʻ
e tibor qozonish uchun iqtisodiy va moliyaviy firibgarlik. Bir so z bilan aytganda,
ʼ ʻ
4
Егорин А.З. “Ливийская революция” - Наука, 1989 г. C.76
5
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.78
6

pul Qaddafiyning allaqachon kuchli obro sini kuchaytirdi.ʻ
Muammar Qaddafiy hokimiyatga kelganidan so ng, panarabizm g oyasi
ʻ ʻ
bilan Liviyani qo shni arab davlatlari bilan birlashtirishga yo l oldi. 1969-yil 27
ʻ ʻ
dekabrda Qaddafiy, Misr Prezidenti Gamal Abdel Nosir va Sudan Bosh vaziri Jafar
Nimeyriy o rtasida uchrashuv bo lib o tdi, natijada uch davlatni birlashtirish
ʻ ʻ ʻ
g oyasini o z ichiga olgan Tripoli Xartiyasi imzolandi. 1970-yil 8-noyabrda Misr,
ʻ ʻ
Liviya va Sudandan iborat Arab Respublikalari Federatsiyasini (AAR) tashkil etish
to g risida “Qohira deklaratsiyasi” qabul qilindi.
ʻ ʻ 6
O sha-yili Qaddafiy Tunisga ikki ʻ
davlatni birlashtirishni taklif qildi, ammo keyin prezident Habib Burgiba bu
taklifni rad etdi.
1972-yil iyun oyida Qaddafiy musulmonlarni AQSH va Britaniyaga qarshi
kurashishga chaqirdi, shuningdek, AQSHdagi qora tanli inqilobchilarni,
Irlandiyadagi inqilobchilarni va Falastinni ozod qilish uchun kurashga qo shilishni
ʻ
istagan arablarni qo llab-quvvatlashini e lon qildi. 2-avgust kuni Beng ozida bo lib
ʻ ʼ ʻ ʻ
o tgan uchrashuvda Liviya rahbari va Misr prezidenti Anvar Sadat 1973-yil 1-
ʻ
sentabrga belgilangan ikki davlatni bosqichma-bosqich birlashtirish to g risida
ʻ ʻ
kelishib oldilar. Misr prezidentidan ham g ayratliroq bo lgan Muammar Qaddafiy
ʻ ʻ
hatto keyingi iyul oyida Misrga bosim o tkazish uchun Qohiraga 40 000 kishilik
ʻ
yurish uyushtirdi, biroq Misr poytaxtidan 200 mil uzoqlikda yurish to xtatildi.
ʻ
Liviya va Misr ittifoqi ish bermadi. Keyingi voqealar Misr-Liviya
munosabatlarining yomonlashishiga va keyinchalik qurolli to qnashuvga olib
ʻ
keldi. Qaddafiy vositachiligida 1972-yilning 26-28-noyabr kunlari Tripolida
Shimoliy (YAR) va Janubiy Yaman (PDRY) prezidentlarining uchrashuvi bo lib
ʻ
o tdi va u “Birlik kelishuvining to liq matni” imzolanishi bilan yakunlandi. YAR
ʻ ʻ
Maslahat Kengashi 10-dekabrdagi yig ilishida “Qaddafiyga Yaman birligini
ʻ
amalga oshirishda qilgan sa’y-harakatlari uchun minnatdorchilik bildirdi, bu esa
to liq arab birligi sari qadamdir”. 1974-yil yanvar oyida Tunis va Liviya Arab
ʻ
Islom Respublikasining birlashishi va tashkil etilishini e’lon qildi, ammo bu
masala bo yicha referendum hech qachon o tkazilmadi. 1978-yil may-iyun
ʻ ʻ
6
А.З. Егорин История Ливии. XX век. - Институт востоковедения РАН, 1999 г. C.99
7

oylarida Jazoirga tashrif buyurgan Qaddafiy Liviya, Jazoir va Tunisni
birlashtirishni taklif qildi.
1978-yilning avgustida Liviya rahbariyatining rasmiy taklifiga binoan Livan
shialarining yеtakchisi va Amal harakati asoschisi Imom Muso as-Sadr ikki sun’iy
yo ldosh hamrohligida mamlakatga keldi, shundan so ng ular sirli tarzda g oyibʻ ʻ ʻ
bo ldi. 2008-yil 27-avgustda Livan Qaddafiyni Livan shialarining ruhiy
ʻ
yеtakchisini o g irlash va noqonuniy ravishda qamoqqa tashlashga uringanlikda
ʻ ʻ
aybladi va Liviya rahbarini hibsga olishni talab qildi. Tergovchi ta’kidlaganidek,
polkovnik Qaddafiy ushbu jinoyatni sodir etish bilan “Livanda fuqarolar urushi va
konfessiyalar o rtasidagi qurolli to qnashuvning boshlanishiga hissa qo shgan”.
ʻ ʻ ʻ
Liviya har doim uch livanlikning g oyib bo lishiga aloqadorligi haqidagi
ʻ ʻ
da’volarni rad etib keladi va imom va uning hamrohlari Liviyani Italiya
yo nalishida tark etganini da’vo qiladi
ʻ 7
.
1978-1979-yillardagi Uganda-Tanzaniya urushi paytida. Muammar
Qaddafiy Uganda diktatori Idi Aminga yordam berish uchun 2500 Liviya askarini
yuborgan. 1979-yil 22-dekabrda Qo shma Shtatlar Liviyani terrorizmga homiylik
ʻ
qiluvchi davlatlar ro yxatiga kiritdi. 1980-yillarning boshlarida Qo shma Shtatlar
ʻ ʻ
Liviya rejimini kamida 45 davlatning ichki ishlariga aralashishda aybladi 8
.
1980-yil sentabr oyida Liviya va Suriya vakillari o rtasidagi yashirin
ʻ
muzokaralardan so ng, polkovnik Qaddafiy Damashqni Isroilga samaraliroq
ʻ
qarshilik ko rsatishi uchun birlashishga taklif qildi va 10-sentabrda Liviya va
ʻ
Suriyani birlashtirish to g risida bitim imzolandi. Liviya va Suriya Eron-Iroq
ʻ ʻ
urushida Eronni qo llab-quvvatlagan yagona arab davlatlari edi. Bu Saudiya
ʻ
Arabistonining o sha-yilning 19-oktabrida Liviya bilan diplomatik aloqalarini
ʻ
uzishiga olib keldi 9
. 1976-yil iyul oyida Sudanda davlat to ntarishiga urinish
ʻ
bostirilgandan so ng Xartum Sudan va Misr prezidentlari Nimeyrini ag darishga
ʻ ʻ
fitna uyushtirishda ayblagan Liviya Jamahiriyasi bilan diplomatik aloqalarini uzdi.
O sha oyda Jiddada bo lib o tgan islomiy davlatlar konferentsiyasida Misr,
ʻ ʻ ʻ
7
Фридрих Бригг “Каддафи: “бешеный пес” или народный благодетель”, Москва, 2011 г. C.94
8
И.А. Мусский “100 великих диктаторов”, изд-во “Вече”, 2009 г. C.465
9
Ислам и проблемы национализма в странах Ближнего и Среднего Востока. - Наука, 1986 г. C.54
8

Saudiya Arabistoni va Sudanning Liviya va Efiopiyaga qarshi uch tomonlama
“muqaddas ittifoqi” tuzildi. Misr va Sudan o rtasidagi ittifoq tahdidini his qilganʻ
Qaddafiy 1981-yil avgust oyida G arbiy, birinchi navbatda Amerikaning O rta Yer
ʻ ʻ
dengizi va Hind okeanidagi manfaatlariga qarshi turishga qaratilgan Liviya
Efiopiya va Janubiy Yaman bilan uch tomonlama ittifoq tuzdi 10
.
1982-yil noyabr oyida Qaddafiy munozarali siyosiy muammolarni tinch yo l
ʻ
bilan hal qilish uchun qit’adagi harbiy to qnashuvlarning oldini oladigan maxsus
ʻ
Afrikalararo organni yaratish taklifini kiritdi.
1983-yil avgustda Marokashga tashrifi chog ida Muammar Qaddafiy Ujda
ʻ
shahrida Marokash qiroli Hasan II bilan Liviya va Marokash ittifoq davlatini
yaratishni nazarda tutuvchi Arab-Afrika federativ shartnomasini imzoladi. Buyuk
Arab Mag ribining yaratilishi. 31-avgust kuni Marokashda referendum bo lib o tdi,
ʻ ʻ ʻ
natijada shartnoma ovoz berganlarning 99,97 foizi tomonidan ma’qullandi. Liviya
umumiy xalq kongressi uni bir ovozdan qo llab-quvvatladi. Liviya Marokash
ʻ
qo shinlariga qarshi partizan urushini olib borgan Polisario frontini qo llab-
ʻ ʻ
quvvatladi va shartnoma imzolanishi Liviya yordamining tugashini belgiladi.
1985-yilda Liviya Eron bilan ittifoq tuzgach, ittifoq parchalana boshladi va
Qaddafiy Marokash qirolini Isroil Bosh vaziri Shimon Peres bilan uchrashuvi
uchun tanqid qilganidan so ng, qirol Hasan II 198-yil avgustida shartnomani
ʻ
butunlay bekor qildi 11
. Sudanda Nimeyri rejimining qulashi bir vaqtning o zida
ʻ
Sudan-Liviya munosabatlarining yaxshilanishiga olib keldi. Qaddafiy Sudan xalq
ozodlik armiyasini qo llab-quvvatlashni to xtatdi va general Abdulrahmon Svar al-
ʻ ʻ
Dag abning yangi hukumatini olqishladi. 1985-yilda Qaddafiy “reaksion arab
ʻ
mamlakatlarida qurolli to ntarishlar amalga oshirish va arab birligiga erishish”,
ʻ
shuningdek, “elchixonalarni yo q qilish, arab inqilobiy kuchlari milliy
ʻ
(mintaqaviy) qo mondonligi” tuzilganligini e’lon qildi. Keyingi yili Liviyada
ʻ
bo lib o tgan Xalqaro Xalq Kongressida polkovnik Qaddafiy yagona umumarab
ʻ ʻ
armiyasining qo mondoni va dunyodagi barcha ozodlik harakatlarining mafkuraviy
ʻ
10
Новейшая история арабских стран Африки: 1917-1987. - М.: Наука, 1990 г. C.79
11
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.102
9

rahbari deb e’lon qilindi. Muammar Qaddafiy Sovet Ittifoqiga uch marta - 1976,
1981 va 198-yillarda tashrif buyurgan va L. I. Brejnev va M. S. Gorbachyov bilan
uchrashgan 12
.
1980-yillarda Qaddafiy Liviyada G arbiy Afrikaning turli burchaklaridanʻ
kelgan isyonchi guruhlar, jumladan, tuareglar uchun o quv lagerlarini tashkil
ʻ
qilgan. 1981-yilda Somali Liviya rahbarini Somali Demokratik Najot fronti va
Somali Milliy Harakatini qo llab-quvvatlaganlikda ayblab, Liviya bilan diplomatik
ʻ
aloqalarini uzdi. 1984-yil 1-sentabrda Muammar Qaddafiy Sandinistlar
hukumatiga AQSHga qarshi kurashda yordam berish uchun Nikaraguaga qo shin
ʻ
va qurol yuborganini e lon qildi. 198-yil mart oyida Qaddafiy Imperializm va
ʼ
sionizmga qarshi kurash bo yicha Butunjahon markazi kongressiga mezbonlik
ʻ
qilganida, uning mehmonlari orasida Irlandiya respublika armiyasi, Bask
separatistik guruhi ETA va Amerikaning “Nation of Islam” radikal tashkiloti
rahbari ham bor edi. U Afro-amerikalik musulmon Lui Farraxan edi. 1980-yillarda
Liviya inqilobi rahbari AIR faoliyatini “Britaniya mustamlakachiligi”ga qarshi
kurashning bir qismi deb hisoblab, uni faol ravishda qurol-yarog bilan ta’minladi.
ʻ
Liviya milliy ozodlik va millatchilik harakatlariga Falastinning PLO, Fatah, PFLP
va DFLP, Mali ozodlik fronti, Misr birlashgan vatanparvarlik fronti, Moro milliy
ozodlik fronti, Arabiston ozodlik fronti, xalq fronti kabi milliy ozodlik va
millatchilik harakatlariga yordam berdi. Liviya ham Yaponiya Qizil Armiyasini
qo llab-quvvatlaganlikda gumon qilingan
ʻ 13
.
Qaddafiy Isroilga nisbatan keskin pozitsiyani egalladi. 1970-yilning 2-
martida Liviya rahbari Afrika birlik tashkilotining 35 nafar a zosiga Isroil bilan
ʼ
munosabatlarni uzish uchun murojaat qildi. 1973-yil oktabr oyida uchinchi arab-
isroil urushi boshlandi. 1-oktabr kuni Saudiya Arabistoni, Eron, Birlashgan Arab
Amirliklari, Quvayt va Qatar bir tomonlama tartibda o z neftining sotish narxini 17
ʻ
foizga oshirib, 3,65 dollarga еtkazdi. Uch kundan so ng Isroilning Yom Kipur
ʻ
urushini qo llab-quvvatlashiga norozilik sifatida Liviya Qo shma Shtatlarga neft
ʻ ʻ
embargosini e’lon qildi. Saudiya Arabistoni va boshqa arab davlatlari ham Isroilga
12
А.З. Егорин История Ливии. XX век. - Институт востоковедения РАН, 1999 г. C.33
13
Фридрих Бригг “Каддафи: “бешеный пес” или народный благодетель”, Москва, 2011 г. C.53
10

yordam ko rsatgan yoki unga hissa qo shgan mamlakatlarga qarshi neft embargosiʻ ʻ
uchun asos yaratdilar 14
.
Liviya 1984-yilda 18 ta kemaga zarar yеtkazgan Qizil dengizni qazib olishda
gumon qilingan. O sha-yilning 17-aprelida Londondagi Liviya xalq byurosi
ʻ
(elchixonasi) binosidan liviyalik namoyishchilarga qarata o t ochilgani, natijada
ʻ
britaniyalik politsiyachi Ivon Fletcher halok bo lgan va yana 11 kishi halok
ʻ
bo lgan voqea haqida keng tarqalgan edi. Shundan so ng, 22-aprelda Buyuk
ʻ ʻ
Britaniya Liviya bilan diplomatik aloqalarini uzdi 15
.
1986-yil aprel oyida G arbiy Berlindagi amerikalik harbiylar orasida
ʻ
mashhur bo lgan La Belle diskotekasida portlash sodir bo lib, 3 kishi, jumladan,
ʻ ʻ
turk qizi halok bo ldi va 200 kishi yaralandi. Teraktni tashkil etishda Liviya izi
ʻ
ko rindi. Bunga Qaddafiyning ushlangan xabarlari sabab bo ldi, unda Liviya
ʻ ʻ
rahbari o z tarafdorlarini amerikaliklarga hujum qilinayotgan nishonga - fuqaro
ʻ
yoki harbiy bo lishidan qat’i nazar, maksimal zarar etkazishga chaqirdi va
ʻ
ushlangan bitta xabarda Liviya razvedkasi bu haqda ma’lum qildi. G arbiy
ʻ
Germaniya diskotekasidagi portlash tafsilotlari. AQSH prezidenti Ronald Reygan
Qaddafiyni xalqaro terrorizmga sheriklikda ayblab, “Yaqin Sharqning telba iti”
deb atadi. AQSH prezidenti Tripoli va Bing ozi shaharlarini bombardimon qilishni
ʻ
buyurdi. Amerika samolyotlari tomonidan zarba berish uchun beshta nishon
rejalashtirilgan edi, ulardan uchtasi Tripoli hududida (Bob al-Aziziya kazarmasi,
jangovar suzuvchilar uchun Sidi Bilala o quv bazasi va Tripoli aeroportining
ʻ
harbiy sektori) va ikkitasi Beng ozi hududida (Al-Jamahariya-Barras kazarmalari
ʻ
va “Benin” aerodromi). 15 aprelga o tar kechasi AQSH samolyotlari mo ljallangan
ʻ ʻ
nishonlarga hujum qildi. Portlash paytida bir necha o nlab odamlar, jumladan
ʻ
Qaddafiyning asrandi qizi halok bo lgan.
ʻ
1988-yil dekabrda Shotlandiyaning Lokerbi shahri osmonida Londondan
Nyu-Yorkka 103-reysni amalga oshirayotgan Amerikaning Pan Am
aviakompaniyasining Boeing-747 yo lovchi samolyoti portlatib yuborildi, natijada
ʻ
14
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.58
15
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.86
11

270 kishi (barcha yo lovchilar va ekipaj a’zolari) halok bo ldi. Dastlab Falastinniʻ ʻ
ozod qilish xalq fronti terrorchilari, shuningdek, Eron hukumati hujumni
uyushtirganlikda gumon qilingan edi, biroq tez orada Shotlandiya bosh prokurori
Lord Freyzer Liviya davlat razvedka xizmatining ikki xodimini rasman aybladi.
1989-yil sentabrda UTA-772 ni Brazzavildan Parijga uchayotgan DC-10
samolyoti Niger havo hududida portlatib yuborildi, natijada 170 kishi halok
bo ldi
ʻ 16
.
1992-yilda BMT Xavfsizlik Kengashi Liviyaga qarshi sanksiyalar kiritdi.
1993-yil 1-dekabrda neftni tashish va qayta ishlash uchun ko plab turdagi
ʻ
uskunalarni sotishni taqiqlovchi BMTning qo shimcha sanksiyalari joriy etildi va
ʻ
Liviya xorijdagi xoldinglari ham muzlatib qo yildi
ʻ 17
.
Falastin Ozodlik Tashkiloti va Isroil o rtasidagi Oslo kelishuvlariga
ʻ
norozilik sifatida 1995-yil 1-sentabrda Qaddafiy o z mamlakatida ishlayotgan 30
ʻ
ming falastinlikni chiqarib yuborishini e’lon qildi. Shuningdek, u arab
hukumatlarini Isroil va Falastin rahbarlari kelishuvga erishgani uchun jazo sifatida
falastinliklarni chiqarib yuborishga va G azo sektori va G arbiy Sohilga
ʻ ʻ
qaytarishga chaqirdi.
1998-yilda Qaddafiy tashabbusi bilan mintaqada tinchlik, xavfsizlik va
barqarorlikni mustahkamlash, shuningdek, global iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishga erishish maqsadida Sohilbo yi va Sahroi Kabir mintaqasi davlatlari
ʻ
hamjamiyati (CENSAD) tashkil etildi. 2001-yil 2-martda ham Muammar Qaddafiy
tashabbusi bilan 54 Afrika davlatini birlashtirgan Afrika Ittifoqi e’lon qilindi 18
.
2000-yillarda shakllangan Liviya elitasi o rtasidagi tartibsizliklar, barcha
ʻ
ittifoqchilardan ayrilishi va Qaddafiyning G arb dunyosi bilan ochiq qarama-
ʻ
qarshilikka kirishni istamasligi mamlakatning iqtisodiy, keyin esa siyosiy hayotini
biroz liberallashtirishga olib keldi. Chet el kompaniyalariga Liviyaga ruxsat
berildi, Italiyaga gaz quvuri qurish bo yicha shartnomalar imzolandi (sobiq
ʻ
16
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.103
17
И.А. Мусский “100 великих диктаторов”, изд-во “Вече”, 2009 г. C.467
18
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.74
12

mustamlaka va ona mamlakat o rtasidagi munosabatlar ilgari juda tarang edi).ʻ
Umuman olganda, Liviya uzoq kechikish bilan bo lsa-da, Misr yеtakchisi Husni
ʻ
Muborak yo lidan bordi. Iqtisodiy va siyosiy yo nalishdagi o zgarishlar, malakali
ʻ ʻ ʻ
tashviqot bilan birga, Qaddafiyga hokimiyatda qolish va Anvar Sadat yoki Saddam
Husayn taqdiridan qochish imkonini berdi.
2003-yil iyun oyida bo lib o tgan umummilliy kongressda Muammar
ʻ ʻ
Qaddafiy mamlakatning “xalq kapitalizmi” sari yangi yo nalishini e’lon qildi, bir
ʻ
vaqtning o zida neft va unga aloqador tarmoqlarni xususiylashtirish e’lon qilindi.
ʻ
19 dekabr Liviya ommaviy qirg in qurollarining barcha turlarini rad etishini e’lon
ʻ
qildi 19
.
2003-yil avgust oyida Muammar Qaddafiy “Oq kitob”ni nashr etdi, unda u
Yaqin Sharqdagi mojaroni hal qilish, xususan, “Izratina” birlashgan yahudiy-arab
davlatini yaratish bo yicha o z g oyalarini bayon qildi. “Algathafi” veb-sayti
ʻ ʻ ʻ
Qaddafiyning rejasini ibroniy tilida taqdim etdi, shuningdek, bu davlat qanday
tamoyillar asosida yaratilishi kerakligi aytildi: 1) falastinlik qochqinlarning o z
ʻ
еrlariga qaytishi; 2) Livan modeli bo yicha tashkil etilgan ko p millatli davlat; 3)
ʻ ʻ
BMT nazorati ostida erkin saylovlar; 4) birlashgan yahudiy-falastin parlamenti; 5)
Yaqin Sharqdagi barcha qurollarni yo q qilish.
ʻ
2008-yil avgust oyida 200 dan ortiq Afrika qirollari, sultonlari, amirlari,
shayxlari va qabila yеtakchilari ishtirok etgan yig ilishda Muammar Qaddafiy
ʻ
“Afrika qirollari qiroli” deb e’lon qilindi. Kelgusi-yilning 2 fevralida Muammar
Qaddafiy Afrika Ittifoqining raisi etib saylandi 20
.
Liviya inqilobining rahbari har doim davlat va tashqi siyosat darajasida
shaxsiy ambitsiyalari va manfaatlarini o ynab, avanturizm, tajriba va innovatsiya
ʻ
ruhini saqlab qoldi. U har doim ham siyosiy kazinoda to g ri raqamga pul
ʻ ʻ
tikadigan o yinchi bo lmagan, lekin u har doim har qanday voqeadan foydali saboq
ʻ ʻ
olgan, o z da’volariga qaramay, ittifoqchilarining manfaatlariga qarshi chiqishdan
ʻ
tortinmagan odam bo lib qolgan.
ʻ
19
Фридрих Бригг “Каддафи: “бешеный пес” или народный благодетель”, Москва, 2011 г. C.90
20
Фридрих Бригг “Каддафи: “бешеный пес” или народный благодетель”, Москва, 2011 г. C.97
13

Liviya xalqaro sanksiyalar ostida
Yuqoridagi barcha tendensiyalarga qaramay, Qaddafiy terrorizmni
qo llab-quvvatlashdan voz kechmadi. Sovuq urushning oxiriga kelib, Muammarʻ
Qaddafiyning butun davridagi eng qonli teraktlardan ikkitasi uyushtirildi, ular
bugungi kungacha jahon tarixidagi eng qonli teraktlar ro yxatida qolmoqda.
ʻ
Aniqlik kiritilishi kerakki, G arb razvedka idoralari liviyalik hamkasblarini
ʻ
ushbu teraktlarni uyushtirganlikda ayblagan bo lsa-da, Qaddafiy yuqorida tilga
ʻ
olingan teraktlarni uyushtirganlik uchun javobgarlikni o z zimmasiga olmagan.
ʻ
Gap 1988-yil 21-dekabrdagi portlash haqida ketmoqda. Shotlandiyaning Lokerbi
qishlog i ustida “Panam 103” samolyoti London-Nyu-York yo nalishi bo ylab
ʻ ʻ ʻ
uchgan va xalokatga uchragan. Lokerbi bilan bog liq fojiada 270 kishi halok
ʻ
bo ldi, ulardan 259 nafari layner yo lovchilari va ekipaj a’zolari, 11 nafari esa
ʻ ʻ
mahalliy aholi edi. Liviya maxsus xizmatlari tomonidan uyushtirilgan
navbatdagi terakt 1989-yil 19-sentabrda Fransiyaning UTA
aviakompaniyasining samolyotida Niger osmonida sodir bo ldi va 170 kishining
ʻ
hayotiga zomin bo ldi. Bu xurujlar xalqaro munosabatlardagi “Liviya
ʻ
muammosi” tarixida muhim rol o ynadi.
ʻ
Natijada 1990-yil yanvar oyida AQSH tomonidan 1986-yilda Liviyaga
qarshi joriy qilingan iqtisodiy sanksiyalar uzaytirildi.Bundan tashqari, Liviyadagi
terrorchilik harakatlariga javoban BMT Xavfsizlik Kengashining 1991-yil 27-
noyabrdagi yig ilishida vakillar Fransiya, Buyuk Britaniya va AQSH “Liviya
ʻ
masalasi” bo yicha qo shma deklaratsiyani qabul qildi. Ushbu deklaratsiya BMT
ʻ ʻ
Xavfsizlik Kengashi tomonidan ma’qullangan, 731-raqamini olgan va quyidagi
talablarni o z ichiga olgan: terrorchilik xurujlarini uyushtirganlikda ayblangan
ʻ
shaxslarni ekstraditsiya qilish, ushbu jinoyat bo yicha barcha ma’lumotlarni
ʻ
taqdim etish, terrorchilik hujumlari qurbonlariga tovon to lash va ulardan
ʻ
foydalanishdan butunlay voz kechish. Ushbu rezolyutsiya “Liviya muammosi”
tarixidagi o ta muhim voqea bo ldi, chunki u uni kuch bilan hal etishga bo lgan bir
ʻ ʻ ʻ
tomonlama urinishlardan BMT doirasida xalqaro huquqiy еchimga o tishni
ʻ
14

qonuniy ravishda rasmiylashtirdi va shu tariqa maqomni rasman berish uchun
barcha zarur shart-sharoitlarni yaratdi. Liviya esa, o z navbatida, xalqaro huquqqaʻ
zid, deb hisoblab, talablarni bajarishga shoshilmadi. Qaddafiy Gaagadagi Xalqaro
sudga ariza berdi, biroq uni ko rib chiqish rad etildi.
ʻ
G arb davlatlari, o z navbatida, Liviya rejimini yanada ko proq izolyatsiya
ʻ ʻ ʻ
qilishni talab qilishga qaror qildilar va 1992-yil 31-martdagi rezolyutsiya quyidagi
sanksiyalarni qo llashdi: Liviya bilan havo aloqalarini to xtatish, samolyotlar va
ʻ ʻ
ularning tarkibiy qismlarini еtkazib berishga embargo; qurol va harbiy texnika
еtkazib berishga embargo, Liviyaga texnik maslahatlar berishni taqiqlash,
mamlakatdan barcha vakillar va mansabdor shaxslarni olib chiqib ketish, Liviya
diplomatik vakolatxonalari vakillarining soni va harakatlanish cheklovlarini
qisqartirish va rad etish. terrorchilik xurujlarini tashkil etishda ishtirok etgan
shaxslarni mamlakatga kiritish va chiqarib yuborish. 748-sonli rezolyutsiya alohida
ahamiyatga ega bo lgan presedent bo ldi, chunki birinchi marta BMT Xavfsizlik
ʻ ʻ
Kengashi darajasida terrorizmga qarshi kurash to g risida qaror qabul qilingan
ʻ ʻ
bo lib, uning qo llab-quvvatlanishi hech qachon xalqaro xavfsizlikka tahdid bilan
ʻ ʻ
tenglashtirilmagan va hech qachon terrorizmga qarshi kurashga aylanmagan. 748-
sonli rezolyutsiyada gumonlanuvchilarni ekstraditsiya qilish uchun Qaddafiyga 15
kun muhlat berilgan, biroq “Jamahiriya” rahbari yon berishni xayoliga ham
keltirmagan.
Jamahiriyani izolyatsiya qilishning navbatdagi qadami 1993-yil 1-oktabrda
BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan ma’qullangan 883-sonli rezolyutsiya bo ldi.
ʻ
Liviya G arbga yon berishdan bosh tortgani sababli, bu rezolyutsiya Qaddafiy
ʻ
rejimiga qarshi sanksiyalarni yanada kuchaytirdi, Liviyani muzlatib qo ydi.
ʻ
Yuqoridagi barcha chora-tadbirlar Liviyani, xususan Qaddafiyning o zini juda
ʻ
qiyin ahvolga solib qo ydi. 1992-1999-yillar oralig ida-yillik yalpi ichki mahsulot
ʻ ʻ
o sishi atigi 0,8% ni tashkil etdi va inflyatsiya darajasi 15-20% ga еtdi va shu bilan
ʻ
liviyaliklarning xarid qobiliyatini pasaytirdi. Neftni qayta ishlash uskunalarini
еtkazib berishga bo lgan embargo liviyaliklarni qora bozorda butlovchi qismlarni
ʻ
bozordan 4 baravar yuqori narxlarda sotib olishga majbur qildi. Ko pincha
ʻ
15

Qaddafiy xorijdan benzin sotib olishga pul sarflashga majbur bo ldi, bu esaʻ
rejimning onsuz ham og ir ahvolini yanada og irlashtirdi. Yillik neft qazib olish
ʻ ʻ
har yili o rtacha 8% ga kamaydi. Sanksiyalar G arb davlatlariga Qaddafiy
ʻ ʻ
rejimining eng muhim ustuni - Afrika standartlari bo yicha istisno bo lgan
ʻ ʻ
iqtisodiy farovonlikni yo q qilishga yordam berdi.
ʻ
Bundan tashqari, shuni ta’kidlash kerakki, 198-yildagi portlashdan farqli
o laroq, xalqaro sanksiyalarning kiritilishi vatanparvarlik tuyg ularining
ʻ ʻ
kuchayishiga olib kelmadi va liviyaliklarni o z rahbari atrofida to planishga
ʻ ʻ
majburlamadi. Qaddafiyning Liviyani G arb agressiyasi qurboni sifatida
ʻ
ko rsatishga va iqtisodiyot sohasidagi barcha muammolarni xalqaro sanksiyalar
ʻ
bilan bog lashga bo lgan barcha urinishlari jamiyatda o ta shubha bilan qabul
ʻ ʻ ʻ
qilindi. Qaddafiy rejimidan eng katta charchoqni harbiylar ko rsatdi va ular
ʻ
qasamyodni saqlash maqsadga muvofiqligiga tobora ko proq shubha qila
ʻ
boshladilar. 1993-yil kuzida allaqachon harbiylar o rtasida hukumatga qarshi yirik
ʻ
qo zg olon bo lib o tdi, unda 3000 ga yaqin odam qatnashdi, ularning ko plari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keyinchalik qamoqqa tashlangan va qatl etilgan. Kirenaika hududida ham qabila
tartibsizliklari boshlandi.
Biroq Qaddafiy rejimiga eng katta tahdid Afg onistondan qaytgan, 1980-
ʻ
yillar boshida afg on mujohidlariga mafkuraviy sabablarga ko ra yordam berishga
ʻ ʻ
borgan islom fundamentalistlari vakillaridan bo lgan. U erda ular katta jangovar
ʻ
tajriba, aloqalar va SSSRni mag lubiyatga uchratgandan keyin har qanday
ʻ
dushmanni tor-mor eta olishlariga ishonchga ega bo lishdi. “Liviyalik afg onlar”
ʻ ʻ
ning bir qismi Liviyaga joylashdi, boshqa qismi esa Sudanda boshpana topdi, u
y еrda “Al-Qoida”ni rasman qo llab-quvvatlagan Hasan Turbi boshchiligidagi
ʻ
radikal islomchilar mamlakatda terrorchilarni tayyorlash lagerlari tashkil etib,
hokimiyat tepasiga keldi. Bin Lodin lagerlarida tayyorgarlikdan o tgan “Liviya
ʻ
afg onlari” asta-sekin Qaddafiy tuzumini ag darib, mamlakatda islomiy davlat
ʻ ʻ
barpo etish maqsadida guruhlarga bo linib keta boshladi.
ʻ Ushbu turkumdagi eng
mashhur va ko p sonli Liviya Islomiy jangovar guruhi edi. Va Turabi uzoq vaqt
ʻ
davomida Liviyada hukumatni ag darishga urinishlarni taqiqlagan bo lsa-da, 1993-
ʻ ʻ
16

yilda Liviya harbiylarining nutqidan so ng, u Qaddafiyning qudrati zaiflashgan vaʻ
uning rejimining kunlarini sanab o tgan degan xulosaga keldi va uning taqiqini
ʻ
bekor qildi. Tez orada “Liviya afg onlar”i o rtasida bir nechta to qnashuvlar bo lib
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tdi, ularning yagona muvaffaqiyati Bing ozidagi qamoqxonaga bostirib kirish va
ʻ ʻ
ularning sheriklarini ozod qilish edi. Biroq bunga javoban Qaddafiy darhol Sudan
hukumatidan “liviyalik afg onlar” ni mamlakatdan chiqarib yuborishni talab qildi
ʻ
va bu jarayonni tezlashtirmoqchi bo lib, sudanlik ishchilarni Liviyadan haydab
ʻ
chiqara boshladi. Qaddafiyning hisob-kitoblari o zini oqladi va tez orada Turabi
ʻ
“liviyalik afg onlar”ni mamlakatdan chiqarib yuborish masalasida yordam so rab
ʻ ʻ
Bin Lodinga murojaat qildi. Turabi bilan munosabatlarga putur е tkazishni
istamagan bin Laden talabni bajardi. Biroq, barcha qiyinchiliklarga qaramay, LSIB
faoliyati faqat faollashdi va 1995-yil boshida tashkilot a’zolari va Qaddafiy
xavfsizlik kuchlari o rtasida katta qurolli to qnashuv bo lib o tdi, natijada LIFG
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavjudligi ma’lum bo ldi. 199-yilda LIFG faoliyati yanada kengaydi, uning
ʻ
davomida Qaddafiyning o ziga suiqasd uyushtirildi, bir nechta teraktlar
ʻ
uyushtirildi va islomiy mahbuslarning Bing ozi qamoqxonasidan qochishi tashkil
ʻ
etildi. Ushbu tashkilotga qarshi kurashish uchun Qaddafiy yana bir necha bor
ommaviy qatllarni amalga oshirdi va oxir-oqibat, liviyaliklarni hamdardlikdan
harakatga o tishga ishontira olmagan LIFG qarshiligini sindirdi.
ʻ
O z navbatida, Qaddafiy BMT sanksiyalarini bekor qilish harakatlaridan voz
ʻ
kechmadi va 1995-yil -aprelda Tripolidan Makkaga ziyoratchilar bilan uchgan
samolyotda ilk ramziy g alaba qozonildi. Shu kuni Misr BMT Xavfsizlik
ʻ
Kengashining Sanksiya qo mitasiga murosa
ʻ е chimini ishlab chiqish va liviyalik
ziyoratchilarning Makkaga borishiga ruxsat berish talabi bilan murojaat qildi. Arab
davlatlarining keskin tanqidiga duch kelgan Qo shma Shtatlar embargoning
ʻ
“gumanitar maqsadlarda” buzilishiga rozi bo lishga majbur bo ldi. Sanksiyalarni
ʻ ʻ
yanada yumshatish uchun Qaddafiy dindan faol foydalana boshladi, ko pincha
ʻ
Niger, Misr va Nigeriya musulmon aholisiga murojaat qildi. Bu taktika o z
ʻ
samarasini bera boshladi va 1997-yilning fevralidayoq OAJ Bosh kotibi Liviyaga
qarshi sanksiyalarni bekor qilishga chaqirdi. Bundan tashqari, 1998-yil 27 fevralda
17

Xalqaro sud Lokerbi hujumlarida ikki gumonlanuvchini ekstraditsiya qilish
to g risida hukm chiqarish uchun etarli yurisdiksiyaga ega ekanligini e’lon qildi.ʻ ʻ
Xalqaro sudning bu qarori Liviya va G arb o rtasidagi qarama-qarshilikdagi
ʻ ʻ
kuchlar muvozanatini jiddiy o zgartirdi, chunki hozir jahon hamjamiyati nazarida
ʻ
AQSH va Buyuk Britaniyaning murosaga kelishni istamasligi mutlaqo asossiz
ko rindi.
ʻ
Yuqoridagi voqealarning barchasi 1998-yil 27-avgustda BMT Xavfsizlik
Kengashi tomonidan 1192-sonli rezolyutsiya qabul qilinishiga olib keldi, unda
quyidagi talablar mavjud: 731-son, 748-son va 883-sonli rezolyutsiyalar shartlarini
zudlik bilan amalga oshirish; Niderlandiyada sud jarayonini tashkil etish
tashabbusini rag batlantirish; gumonlanuvchilar Niderlandiyaga kelishi bilanoq
ʻ
Liviyadan barcha sanksiyalarni bekor qilish qarori va hokazo. Shuni tushunish
kerakki, barcha sanksiyalarni bekor qilish va’dasi G arbning Liviyaga nisbatan
ʻ
juda katta imtiyozi edi. Natijada 1999-yil 19-martda Liviya Tashqi ishlar vazirligi
rahbari M.Muntasser K.Annanga yo llagan maktubida mahbuslarni ekstraditsiya
ʻ
qilish 1999-yil -apreldan kechiktirmay amalga oshirilishini aytdi. Maktubda,
shuningdek, Liviya hukumatining Lokerbi fojiasi qurbonlari oilalariga tovon puli
to lash haqidagi va’dasi ham bor edi. Natijada, 2001-yil 31 yanvarda hukm
ʻ
chiqarildi, unga ko ra A. Ali Meghrani umrbod qamoqqa olindi, ikkinchi
ʻ
ishtirokchi L. Fhima esa oqlandi. Biroq sud jarayonining yakuni “Liviya
muammosi”ni hal qilishda faqat oraliq bosqich bo ldi.
ʻ
Ayni paytda G arb bilan 1970-1980-yillarda kurashgan shaklda qarama-
ʻ
qarshilik befoyda ekanini anglagan Qaddafiy o z maqsadlariga erishish uchun
ʻ
terrorizmdan foydalangan harakatlarni qo llab-quvvatlashni to xtatdi. Shunday
ʻ ʻ
qilib, 2000-yillarning boshlariga kelib, Qaddafiy o zining asosiy muammosini -
ʻ
diplomatik va iqtisodiy izolyatsiyadan chiqishni faol ravishda hal qildi, bunga
erishish uchun Jamahiriya rahbari yana Afrika mamlakatlari bilan faol aloqalarni
o rnata boshladi. Ko zlangan maqsadga erishish uchun Qaddafiy o zining avvalgi
ʻ ʻ ʻ
ekspansionistik siyosatidan voz kechganini butun dunyoga namoyish qilib,
integratsiya yo lini tanladi.
ʻ
18

AQSH-Liviya qarama-qarshiligidagi keyingi voqealar, birinchi navbatda,
2001-yil 11-sentabr fojiasi bilan bog liq edi. Fojiadan keyingi dastlabki soatlardaʻ
Qaddafiy bayonot berib, ushbu terakt tashkilotchilarini ochiqchasiga qoraladi.
Bundan tashqari, Qaddafiy AQSHga Al-Qoida vakillariga oid maxfiy
ma’lumotlarni topshirgan. Liviya rahbari bu qadamlarning barchasini ikkita
maqsad - Vashington bilan munosabatlarni imkon qadar tezroq yo lga qo yish va
ʻ ʻ
o z rejimiga islom fundamentalistik tashkilotlari tahdidini bartaraf etishni
ʻ
ko zlagan holda oldi. Ijobiy dinamikani ko rgan Oq uy vakillari asta-sekin
ʻ ʻ
jamiyatni Liviyani “de-goyizatsiya”ga tayyorlashga kirishdilar.
2003-yil martiga kelib Qaddafiy ommaviy qirg in qurollarini ishlab
ʻ
chiqishdan ommaviy ravishda bosh tortgan holda yana bir yon bosdi va
Lokerbidagi hujumda qarindoshlari jarohatlangan har bir oilaga 10 million dollar
to lashga rozi bo ldi. Shu tariqa, to lovlar miqdori rekord darajadagi 2,7 milliard
ʻ ʻ ʻ
dollarga е tdi. Natijada 2003-yil 12-sentabrda BMT Xavfsizlik Kengashining ovoz
berish jarayonida Liviyaga qarshi barcha sanksiyalarni bekor qilish to g risida
ʻ ʻ
qaror qabul qilindi.
Qaddafiy tomonidan ko rilgan barcha choralarga javoban, 2004-yil 22-23-
ʻ
aprelda Qo shma Shtatlar Liviya bilan savdo va moliyaviy operatsiyalarning
ʻ
aksariyat qismini qayta tikladi va Liviyaning JSTga qo shilishi bo yicha vetoni
ʻ ʻ
bekor qilishga va’da berdi. Va nihoyat, 2004-yil 28-iyunda Liviya va AQSH
o rtasida to g ridan-to g ri diplomatik aloqalar tiklandi va 200-yil 12 mayda Jorj
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Bush Liviya bilan diplomatik munosabatlarni to liq tiklash va Liviyani ro yxatdan
ʻ ʻ
chiqarib tashlash niyatini e lon qildi.
ʼ
2005-yil o rtalariga kelib neft kompaniyalari Liviyaga qaytishni boshladilar,
ʻ
ammo mamlakatning iqtisodiy ahvoli shu qadar tushkun ediki, iqtisodiyotning
birorta tarmog i xorijiy sarmoyasiz ishlay olmadi. Amerika va Yevropa
ʻ
korporatsiyalari o rtasida bozorlar uchun keskin kurash boshlandi. Fransiya faqat
ʻ
Mirage samolyotlari uchun ehtiyot qismlarni sotish orqali yuzlab million yevro
ishlab olishga muvaffaq bo lgan Liviya bilan munosabatlarda alohida
ʻ
muvaffaqiyatlarga erishdi. Bundan tashqari, N.Sarkozi Qaddafiy bilan atom
19

energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish sohasida dengiz suvini tuzsizlantirish
uchun Liviyaga yadro reaktorini е tkazib berishni nazarda tutuvchi hamkorlik
memorandumini, shuningdek, harbiy-texnik sohadagi hamkorlik to g risidagiʻ ʻ
bitimni imzoladi. Liviya rahbarining 2007-yil 10-15-dekabr kunlari Parijga tashrifi,
bu safar Qaddafiy Yelisey saroyi yonida badaviylar chodirini o rnatganini Sarkozi
ʻ
va Qaddafiy o rtasidagi alohida munosabatlarning tasdig i sifatida keltirish
ʻ ʻ
mumkin va barcha uchrashuvlar shu е rda bo lib o tgan. Harbiy-texnik hamkorlik
ʻ ʻ
to g risidagi memorandumning imzolanishi ham bir xil darajada muhim fakt
ʻ ʻ
bo ldi, unga ko ra Liviya Fransiya bilan taxminan 4,5 milliard evroga qurol sotib
ʻ ʻ
olish bo yicha eksklyuziv muzokaralarni boshlashga va’da berdi. Rossiya ham o z
ʻ ʻ
navbatida yon berib, Qaddafiy rejimining rus kompaniyalari bilan yirik
shartnomalar tuzishi evaziga 4,5 milliard dollar qarzni uzishga rozi bo ldi.
ʻ
20

II BOB. LIVIYADAGI FUQAROLAR URUSHI BOSHLANISH
SABABLARI VA OQIBATLARI
Liviyadagi fuqarolar urushi boshlanish sabablari
Ushbu kurs ishining ikkinchi bobida “arab bahori”ning umumiy tendensiyasi
doirasida 2011-yilda Liviyadagi fuqarolar urushi – Jamahiriya hayotidagi eng
muhim voqea, uning buzilishiga sabab bo lgan voqeani ko rib chiqishga arziydi.ʻ ʻ
Siyosatshunoslar va geosiyosat sohasidagi mutaxassislarning turli fikrlari Liviya
2011-yilda yuzaga kelgan ichki va tashqi siyosiy inqiroz uchun zarur shart-
sharoitlar haqida noaniq baho va bayonotlarning katta qatlamini beradi. Va, g alati,
ʻ
ko pchilik buni tan oladi. Liviya mojaroning o ta keskinlashgani sababli, bu voqea
ʻ ʻ
sodir bo lishi uchun tasodifiy joy emas edi. AQSHning sobiq davlat kotibi Genri
ʻ
Kissinjerning 2011-yil 11-apreldagi bayonotida “AQSH Liviyaga inson
huquqlarini, demokratiyani himoya qilish doirasida to laqonli bostirib kirishi
ʻ
uchun asosga ega”, degan fikr bildirilgan. Insonparvarlik yordamini ko rsatish, bu
ʻ
AQSH uchun global o zaro hamkorlikning yangi doktrinasi - “pragmatik
ʻ
ratsionalizm” sifatida ko rib chiqilishi mumkin. Biroq, 2011-yilda Jamahiriyadagi
ʻ
voqealar aks ettirilgan hujjatlar va xabarlar bilan tanishib, beixtiyor shunday
xulosaga kelish mumkinki, NATO, AQSH va G arbiy Yevropa davlatlari xalqaro
ʻ
qirg inni boshlab yuborganlar. Fuqarolar urushi boshlanishining asosiy sabablarini
ʻ
aslida nima deb atash mumkin?
2010-yilning yozida, fuqarolar urushi boshlanishidan atigi olti oy oldin,
Liviyada “Yangi Dubay” deb nomlangan ulkan qurilish loyihasi boshlandi.
Bing ozida qurilish sistemasi boshlandi, unda Amerikaning AECOM qurilish
ʻ
korporatsiyasi ishtirok etdi. Poytaxt aeroportini keng ko lamli rekonstruksiya
ʻ
qilish, O rta Yеr dengizi sohilida InterContinental, Sheraton va Marriott
ʻ
mehmonxonalarini qurish rejalashtirilgan edi. Liviya iqtisodiyotining o sishi, XVJ
ʻ
ma’lumotlariga ko ra, 5,4% ni tashkil etdi. Tartibsizliklar arafasida Liviya tashqi
ʻ
ko rinishidan Afrikaning eng gullab-yashnagan davlatlaridan biri hisoblanardi.
ʻ
21

2010-yilda Inson taraqqiyoti indeksi 0,755 ni tashkil etdi va aholi jon boshiga yalpi
ichki mahsulot 14,878 dollarni tashkil etdi, bu Liviyadan oldin inqilob qilgan Misr
va Tunisdan yuqoridir. Aholining savodxonlik darajasi 87% ni tashkil etdi, ammo
mamlakatda ishsizlik darajasi yuqori bo lib, 2009-yil ma’lumotlariga ko ra 20,7%ʻ ʻ
ni tashkil etdi 21
.
Mamlakatdagi vaziyat ijtimoiy-siyosiy kontekstda biroz boshqacha
ko rinadi. Amerikaning 2009-2011-yillardagi Matbuot erkinligi indeksiga ko ra,
ʻ ʻ
Liviya Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada senzura eng yuqori darajada bo lgan
ʻ
davlat bo lgan.
ʻ
Qanday bo lmasin, Liviyada har doim ham hamma narsa unchalik silliq
ʻ
bo lmagan va yangi turdagi davlatni yaratish boshida u xorijiy harbiy bazalar va
ʻ
xususiy kapital mavjudligi bilan bog liq bir qator muammolarga duch kelgan.
ʻ
Masalan, yangi tuzum uchun asosiy xavf, shubhasiz, mamlakat hududida xorijiy
qo shinlarning mavjudligi edi. Bu bilan Liviyaning yangi rahbarlari boshlashga
ʻ
qaror qilishdi. SRCni tuzish to g risidagi qaror e’lon qilinganidan 20 kun o tgach,
ʻ ʻ ʻ
qirollik hukumati tomonidan AQSH va Angliya bilan harbiy bazalar bo yicha
ʻ
tuzilgan shartnomalar bekor qilinganligi rasman e’lon qilindi. 1969-yil 8-dekabrda
SRK a zosi Jellud boshchiligidagi Liviya delegatsiyasi Tobrukdagi Britaniya
ʼ
harbiy-dengiz bazasi va Tobrukdan 27 kilometr janubi-sharqda joylashgan El-
Ademdagi havo kuchlarini evakuatsiya qilish bo yicha muzokaralarni boshladi.
ʻ
Inglizlar u yerda mahkam o tirishdi. Angliyada ishlab chiqarilgan tanklar,
ʻ
artilleriya, o qotar qurollar, samolyotlar bor edi. Liviyaliklar asosan ingliz
ʻ
instruktorlari tomonidan tayyorlanar edi. Liviya qirollik tuzumi davrida ham birin-
ketin harbiy hamkorlik to g risidagi bitimlar tuzilar edi. Shunday qilib, 1968-yil
ʻ ʻ
aprel oyida Liviyada qiymati 100 million liv bo lgan havo hujumidan mudofaa
ʻ
raketa tizimini yaratish to g risida shartnoma imzolandi
ʻ ʻ 22
. 1969-yilning bahorida
Britaniyaning Liviyaga og ir qurollarini, jumladan, bosh tanklarni еtkazib berish
ʻ
bo yicha yana bir kelishuvga erishildi. Nihoyat, harbiylarning yana bir guruhi,
ʻ
21
Фридрих Бригг “Каддафи: “бешеный пес” или народный благодетель”, Москва, 2011 г. C.35
22
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.35
22

jumladan, tayyorlanayotgan harbiy to ntarish ishtirokchilari Angliyaga Liviyaʻ
hisobidan qayta tayyorlash uchun borishlari kerak edi. 1969-yil 13-dekabrda
inglizlar barcha harbiylarini olib chiqib ketishlari e’lon qilindi. 1970-yil 31-
martgacha Liviyadan bo linmalar. Ikki hafta o tgach, 29-dekabrda raketaga qarshi
ʻ ʻ
havo mudofaa tizimini yaratish bo yicha kelishuv bekor qilindi. Bu Liviya yosh
ʻ
rahbariyatining g alabasi edi. Endi Londonda hech narsa kutilmadi. Londonda bir
ʻ
nechta qarshi choralar ko rildi. 1971-yil 25-martda Tripolidan neft kompaniyalari
ʻ
vakillari chaqirib olindi, 1971-yil 14-dekabrda Liviya sterling zonasidan chiqarildi.
Ammo bu Tripolida hech kimni cho chitmadi. 1972-yil 25-yanvarda 1953-yil 29-
ʻ
iyuldagi Angliya-Liviya shartnomasini denonsatsiya qilish to g risida rasmiy
ʻ ʻ
protokol imzolandi. Olti oy o tib, 1972-yil 5-iyunda Liviya Britaniyadan
ʻ
Tripolidagi missiyasi tarkibini 8 kishiga qisqartirishni talab qildi. diplomatlar, bu
esa London bilan siyosiy munosabatlarni muzlatish degani edi 23
.
Keyingi qadam xorijiy monopoliyalar tomonidan talon-taroj qilingan
mamlakatning tabiiy resurslari masalasi edi. Inqilobdan oldin Sirt ko rfazi
ʻ
qirg og ida neft portlari paydo bo lgan: Marsa-el-Brega (1961-yilda Esso
ʻ ʻ ʻ
tomonidan qurilgan), Es Sider (192-yilda AQSHning neft kompaniyalari -
Amerada, Continental Oil va Marathon tomonidan qurilgan, Oasis Oil
korporatsiyasini tuzgan. Quyidagi raqamlar neft qazib olish hajmidan dalolat
beradi: 1961-yilda Liviyadan 0,676 million tonna neft eksport qilindi. 192-yilda -
8 million tonna, 19-yilda - 79 million tonna, 1969-yilda - 151,7 million tonna,
to ntarish yilida (1969) asosiy neft kompaniyalari: “Esso Standard
ʻ Liviya ” - 35,9
million tonna, “ Oasis moy Korporatsiyasi” - 37,9 million tonna,” Occidental Neft”
- 29,3 million tonna, “ Amoseas” Kaliforniyaning bir qismi sifatida,"” Osiyo” va
“ Texaco” kabi xalqaro neft kartelining a’zolari - 14,7 million tonna, “ Britaniya
Neft” va “ Bunker Ov” - 15,4 million tonna, “ Mobil Oil Co” va “ Gelsenberg” -
12,7 million tonna, “ Philips Neft” - 2,8 million tonna eksport qilgan 24
. 1967-yilda
Liviya OPEKga qo shildi. 1968-yil aprel oyida Liviya Milliy Neft Kompaniyasini
ʻ
23
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.43
24
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.47
23

(LIPETCO) tashkil etish to g risida qonun qabul qilindi, bu xorijiy neftʻ ʻ
sakkizoyoqlariga qarshi kurashni osonlashtirdi, lekin ularning faoliyatini
cheklashdan ko ra o zini tutib oldilar.
ʻ ʻ
1973-yil iyul oyida AQSH Davlat departamenti Liviya hukumatiga nota
yubordi va unda “xorijiy fuqarolarning huquqlari va mulkiga qarshi ko rilgan
ʻ
choralar, xoh o zboshimchalik bilan yoki siyosiy qasos va iqtisodiy bosimni
ʻ
hisobga olgan holda, haqiqiy emas” deb ta’kidladi.
Liviya milliylashtirish haqidagi farmonni bekor qildi. Eslatma, albatta, hech
qanday ta’sir ko rsatmadi. Bundan tashqari, 1-avgust kuni Liviya hukumati
ʻ
yеtakchi neft kompaniyalarining nazorat paketini (kapitalning 51 foizi) olayotgani
ma lum bo ldi. Occidental, Oasis, Continental, Marathon va Amerada
ʼ ʻ
mablag larining katta qismi davlat qo liga o tdi. 1973-yil 1-sentabrda yana yettita
ʻ ʻ ʻ
moyli sakkizoyoqlarga ham xuddi shunday qo llanildi: “Shell”,”Exxon”,
ʻ
“Texaco”, “Amoseas”, “Kaliforniya”, “Mobil” va “Standard”. Qaror haqida
eshitgan “ Exxon” , “ Mobil” , “ Texaco” , “ Amoseas” , “ Standard”, “Kaliforniya”
kompaniyalari vakillari bunga qarshi choralarini ko rish uchun Nyu-Yorkda
ʻ
yig ildi. Liviya hukumatining AQSH konsernlari ulushlarini milliylashtirish
ʻ
bo yicha harakatlarini tan olmaslikka qaror qilindi. Shuningdek, ular Liviya
ʻ
hukumatiga 100% asoslangan cheklarni taqdim etishga kelishib oldilar.
kontsessiya egaligi. Lekin bu Tripolida ham hech kimni cho chitmadi. 11-
ʻ
fevralda Texaco, Shell va 1974-yil 30-martda Esso butunlay milliylashtirildi. Faqat
shu vaqtga kelib, 1974-yil o rtalarida, ya’ni davlat to ntarishidan besh yil o tgach,
ʻ ʻ ʻ
yosh Liviya rahbarlari, tashqi va ichki reaksiyaning ulkan qarshiliklariga qaramay,
tahdid va shantajlarga qaramay, mamlakatning asosiy boyligini egallashga
muvaffaq bo lishdi.
ʻ 25
Hatto 70-yillarda ham dunyoning yеtakchi davlatlari Idris I monarxiyasi
ag darilganidan keyin Liviya o sha pirog bo lishni to xtatib, o z bo laklarini hech
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qanday to siqsiz qurbon qilishga tayyor ekanligini tushunishdi. Ammo old
ʻ
shartlarning zamonaviy bosqichiga qaytishga arziydi.
25
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.50
24

Yaqin-yaqingacha maktab o quv dasturidan chet tillari, xususan, ingliz vaʻ
fransuz tillari taqiqlangan, xorijliklar bilan siyosiy mavzularda suhbatlashish uch-
yillik qamoq jazosi bilan tahdid qilingan. 1973-yil 75-sonli qonunga ko ra,
ʻ
Liviyada dissidentlar harakati taqiqlangan va Qaddafiyning o zi siyosiy partiya
ʻ
tuzgan har bir kishi qatl etilishini ta’kidlagan 26
.
2011-yil fevralida 213 nafar ziyoli Muammar Qaddafiyning ketishini,
mamlakat tinch evolyutsiyasini va 17-fevralda bo lib o tadigan chiqishlarida
ʻ ʻ
ishtirokchilarni ta’qib qilishni rad etishni talab qildi. Al Jazeera telekanali xabariga
ko ra, murojaatni xorijiy muxolifat fraksiyalari – Milliy Najot Jabhasi, Liviya
ʻ
Islom Ittifoqi, Xulas (Qutqaruv) harakati, Demokratiya va Ijtimoiy Adolat uchun
Respublikachilar Ittifoqi, inson huquqlari guruhlari va Madaniyat Ligasi qo llab-
ʻ
quvvatlagan.
Liviyada qo zg olon 15-fevral kuni Bing ozi shahrida sodir bo lgan voqea
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan boshlangan. Tartibsizliklarga advokat va huquq himoyachisi Fathi Terbilning
hibsga olinishi sabab bo lgan. Ijtimoiy internet tarmoqlari orqali harakatlarini
ʻ
muvofiqlashtirgan namoyishchilar uning ozod etilishini talab qilib, mahalliy
ma’muriyat binosi oldiga yig ilishdi. Keyin odamlar mojaro sodir bo lgan shahar
ʻ ʻ
markaziga yo l olishdi. 600 ga yaqin odam qatnashgan namoyishda hukumat
ʻ
iste’fosi talablari yangradi. Namoyishchilarga molotov kokteyli bor edi.
To qnashuvlar chog ida 38 kishi yaralangan. Namoyishchilar Abu Salim
ʻ ʻ
qamoqxonasi qirg ini qurbonlari suratlarini ko tarib yurishgan: 199-yil 29-iyun
ʻ ʻ
kuni mahbuslar ularni saqlash sharoitlariga norozilik bildirganlarida, qamoqxonada
1200 ga yaqin odam otib tashlandi. 17-fevral kuni Liviyada mamlakatning turli
shaharlarida - Bing ozi, Zentan, Rujban, Derbanda “G azab kuni” boshlandi, bu
ʻ ʻ
fuqarolar urushini keltirib chiqargan keyingi to qnashuvlar to lqiniga sabab bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Liviyada urush boshlangan paytda turli manbalardan bildirilgan boshqa
pozitsiyalar ham bor. Ba’zilar fuqarolar urushining asosiy sabablari Liviyada
boshidanoq mavjud bo lgan va “arab bahori”gacha polkovnik tomonidan mahorat
ʻ
bilan ushlab turilgan qabilaviy nizolar ekanligini ta’kidlaydilar, boshqalar esa
26
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.32
25

Jamahiriyaning uchta mintaqasidan ikkitasi - Kirenaika va Fezzanning qoloqligi
haqida gapirishadi, bu esa norozilik to lqinini keltirib chiqardi; Boshqalar esaʻ
rejimni saqlab qolish va muxolifatni xorijdan qurol va moliyaviy manbalar bilan
homiylik qilishga ishora qiladilar 27
.
Biroq neft va gazga boy davlat “Odisseya” operatsiyasi davomida bu
mojaroni bosqinchilik harakati bilan hal qilgan xalqaro hamjamiyatning diqqat-
e’tiboriga aylangani bejiz emas.
Odissey operatsiyasi va uning ishtirokchilari
Fevral Liviya Jamahiriyasi hayotida uning mavjudligi uchun ortga qaytish
nuqtasi bo ldi. 42 yil davomida tom ma’noda parcha-parcha yig ilgan, qat’iy
ʻ ʻ
mafkuraviy asos, a’zolarining aqidaparastligi, o z rahbarining dadil va sarguzashtli
ʻ
xatti-harakatlari bilan mustahkamlangan tuzum “G azab kuni”dan keyin darz ketdi.
ʻ
“G azab kuni” dan keyin ko cha tartibsizliklari Kirenaika shaharlarini
ʻ ʻ
qamrab oldi. 18-fevral, juma kuni isyonchilar politsiya qarshiligini sindirib, Al-
Bayda shahri ustidan nazorat o rnatdi. 18-fevral kuni mahalliy radiostansiya yoqib
ʻ
yuborilgan Bing ozida ham ko cha janglari bo lib o tdi va 20-fevral yakshanba
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuni markazdagi harbiy baza qulaganidan so ng, shahar isyonchilarning to liq
ʻ ʻ
nazoratiga o tdi. Liviyada Misr misolida 19-fevral shanbaga o tar kechasi
ʻ ʻ
rasmiylar internetni o chirib qo yishdi.
ʻ ʻ
17-18-fevral kunlaridan boshlab Bing ozidagi hukumatga qarshi
ʻ
tartibsizliklar qurolli isyonga aylanib ketdi, chunki bu еrda joylashgan Liviya
armiyasining bir qismi muxolifat tomoniga o tdi. Liviya ichki ishlar vaziri armiya
ʻ
generali Abdel Fattoh Yunes Qaddafiy bilan gaplashib, armiyani namoyishchilar
tomoniga o tishga chaqirdi. Natijada, Liviya qurolli kuchlari isyonchilar tomoniga
ʻ
o tgan va Tripolida joylashgan hukumatga bo ysunadigan qismlarga bo lingan.
ʻ ʻ ʻ
Samolyotlar Bing ozidagi isyonkor harbiy bazaga hujum qildi
ʻ 28
.
Fevral oyida xalqaro hamjamiyat “axborot bombasi” bilan portlatilgan
(Rossiyaning “Комсомолская правда” gazetasiga ko ra), unga ko ra Liviya
ʻ ʻ
27
Владимир Чамов, экс-посол России в Ливии//Эхо Москвы, 24.03.2011 г.
28
Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный верблюд Запада”, Москва, 2011 г.
C.96
26

hukumati norozilik namoyishini pulemyotdan o tkazgan. Al-Jazira telekanaliningʻ
liviyalik huquq himoyachilariga tayanib xabar berishicha, 200 ga yaqin odam
halok bo lgan, 800 ga yaqini yaralangan. Namoyishchilarga qarshi artilleriya va
ʻ
jangovar vertolyotlardan foydalanilgani haqida xabarlar bor. Biroq, bu ma’lumot
tasdiqlanmagan.
Nima sodir bo lganligi haqidagi taxminlar noaniq. Xususan, Uganda
ʻ
prezidenti Yoveri Kagut Museveni fikricha, bu holatda isyonchilar namoyishchilar
maqomini yo qotgan, chunki ular hokimiyatni qo lga kiritish maqsadida politsiya
ʻ ʻ
uchastkalari va kazarmalarga hujum qilgan va bunday vaziyatda har qanday mas’ul
hukumat chora ko rishi shart. Ba’zi rossiyalik siyosiy tahlilchilar namoyishlar
ʻ
o qqa tutilgani haqidagi xabarlarni Liviyada sodir bo layotgan voqealar haqida
ʻ ʻ
noto g ri tasavvur yaratish uchun maxsus tashkillashtirilgan sa’y-harakatlarning bir
ʻ ʻ
qismi deb hisoblashadi.
Al-Jazira telekanaliga ko ra, taniqli musulmon voizi Shayx Yusuf al-
ʻ
Qardaviy armiyani Qaddafiyni o ldirishga chaqirgan: “U o z xalqining qonini,
ʻ ʻ
jallodni to kdi”, u avvalroq unga tinch yo l bilan iste’foga chiqishni taklif qilgan.
ʻ ʻ
2011-yil 21-fevralda Buyuk Britaniya tashqi ishlar vaziri Uilyam Xeyg Bi-
bi-si orqali Qaddafiy Venesuelaga qochib ketgani haqida dezinformatsiya tarqatdi.
Qolaversa, bunday dezinformatsiya nafaqat G arbning OAVlari, balki fuqarolar
ʻ
urushi chog ida ko rpani tortib, yangilik tarqatgan “Al-Jazira” va “Al-Arabiya”
ʻ ʻ
arab telekanallarining zimmasida edi.
Britaniyaning Liviyadagi “British Civilians For Peace” nodavlat tashkiloti
tergov o tkazgandan so ng, polkovnik Muammar Qaddafiy qo shinlari mamlakat
ʻ ʻ ʻ
g arbiy qismida tinch aholiga hujum qilgani haqida hech qanday dalil topmadi.
ʻ
Fevral oyida isyonchilar Tobrukdagi qo shinlar qo mondoni general-mayor
ʻ ʻ
Sulaymon Muhammad o ziga sodiq qo shinlari bilan muxolifat tomoniga o tgani
ʻ ʻ ʻ
sababli o z kuchlarini Tobruk shahriga kengaytirdi, deb xabar beradi Qatar
ʻ
telekanali. Liviya rasmiylari al-Qoidani tartibsizliklar va isyonlar uyushtirganlikda
aybladi.
24-fevralga kelib butun Kirenaika isyonchilarning to liq nazoratiga o tdi.
ʻ ʻ
27

Liviya hukumati mintaqa ustidan nazoratni tiklashga urinishlardan vaqtincha voz
kechdi. 2-fevralda isyonchilar Bing ozida mamlakatning sobiq Adliya vaziriʻ
Mustafo Muhammad Abdel-Jalil boshchiligidagi muvaqqat Liviya hukumatini
e’lon qildi 29
.
21-fevral kuni Buyuk Britaniya Bosh vaziri Devid Kemeron Qaddafiyning
yollanma askarlarini olib o tishga yo l qo ymaslik va unga qarshi samolyot va
ʻ ʻ ʻ
vertolyotlardan foydalanishning oldini olish uchun Liviya uzra parvozlarni
taqiqlovchi hudud yaratish g oyasi bilan chiqqanida vaziyat yanada keskinlashdi.
ʻ
tinch aholi. 1-mart kuni Amerikaning Enterprise va Mount Whitney harbiy
kemalari Liviya qirg oqlari tomon yo l olish joyini o zgartirdi. Pentagon matbuot
ʻ ʻ ʻ
kotibi polkovnik Deyv Lapanning aytishicha, armiya uchish taqiqlangan hudud
e’lon qilinishiga tayyor bo lish uchun kuchlarni qayta joylashtirmoqda. 9-mart
ʻ
kuni Liviya Milliy o tish davri kengashi rahbari Mustafo Muhammad Abd al-Jalil
ʻ
jahon hamjamiyatidan Liviya uzra zudlik bilan parvozlar taqiqlangan hudud
yaratishni so rab, har qanday kechikish qurbonlar sonini oshirishini aytdi. Oradan
ʻ
uch kun o tib, agar zona tashkil etilmasa, Liviyada falokat yuz berishi
ʻ
mumkinligini aytdi. Qaddafiy armiyasi Bing ozini bosib oladi va yarim million
ʻ
odamni o ldiradi. 12-mart kuni minglab liviyalik ayollar Beng ozi ko chalariga
ʻ ʻ ʻ
chiqib, xalqaro hamjamiyatni parvozlarni taqiqlashga chaqirdi. Namoyishchilardan
biri: “Bizga xalqaro aralashuv kerak emas, biz faqat parvozlar taqiqlangan hududni
xohlaymiz, qolganlari bilan bizning yigitlar shug ullanadi” dedi. tinch aholini
ʻ
himoya qilish uchun uchish zonasi. 16-mart kuni Liviya rahbariyati neft sohasida
G arb kompaniyalari bilan hamkorlikdan yuz o girishini, isyonchilar esa xorijiy
ʻ ʻ
ittifoqchilarga neft berishlarini e’lon qildi. 17-mart kuni Xavfsizlik Kengashi
rezolyutsiyani o n ovoz bilan yoqlab, besh ovoz betaraf (Braziliya, Rossiya, Xitoy,
ʻ
Hindiston va Germaniya) qabul qildi. Braziliya, Rossiya, Xitoy va Hindiston
suveren davlatga qarshi harbiy operatsiyani qo llab-quvvatlamadi, Germaniya esa
ʻ
Liviyaga qarshi hech qanday harbiy operatsiyada qatnashishni istamadi, lekin
nimadir qilish kerak, deb hisobladi 30
. Rezolyutsiyani zudlik bilan qabul qilishda
29

30
О.Джемаль, М. Сайченко. Ливийский дневник// centrasia . ru
28

Fransiya va Buyuk Britaniya eng faol bo lgan va AQSH va Livan tomonidan hamʻ
qo llab-quvvatlangan.
ʻ
AQSH Harbiy-dengiz kuchlari shtab boshlig i admiral Gari Rouxedning
ʻ
ta’kidlashicha, BMT Xavfsizlik Kengashi Liviya tinch aholisini himoya qilish
bo yicha rezolyutsiyani qabul qilgan vaqtga kelib, AQSH harbiy-dengiz kuchlari
ʻ
allaqachon harbiy amaliyotlarga tayyor edi. “Masalan, dastlabki bosqichlarda
“Tomahavk” raketalari bilan zarba berish zarurati bor edi va bizning
otishmachilarimiz (AQSH harbiy-dengiz kuchlari kemalari) allaqachon o z o rnida
ʻ ʻ
edi. Ularning bortida allaqachon raketalar bor edi, bularning barchasi biz
voqealarning bunday rivojlanishini kutganimiz uchun edi.
Fevral oxiri - mart oyi boshida Buyuk Britaniya va Fransiya tomonidan
NATOda parvozlarni taqiqlovchi hududni joriy etish bo yicha operatsiya faol
ʻ
muhokama qilingan.
Qo shma Shtatlar ancha kechroq bo lishi mumkin bo lgan rezolyutsiyani
ʻ ʻ ʻ
qo llab-quvvatladi, arab dunyosi bilan munosabatlari qiyin bo lgani uchun dastlab
ʻ ʻ
Liviya atrofidagi vaziyatga aralashishni istamadi. Biroq, Arab davlatlari ligasi
parvozlar taqiqlangan hududni yaratish tarafdori bo lganidan so ng (xususan, bu
ʻ ʻ
g oyani Livan, Birlashgan Arab Amirliklari va Qatar qo llab-quvvatlagan),
ʻ ʻ
Qo shma Shtatlar mumkin bo lgan vaziyatni muhokama qilishda faolroq ishtirok
ʻ ʻ
eta boshladi. AQSH Mudofaa vaziri Robert Geytsning tushuntirishicha, “Zonani
tashkil etish dushmanning havo hujumidan mudofaa tizimini yo q qilishdan
ʻ
boshlanadi... va shundan so ng bizning yigitlarimiz otib tashlanadi, deb
ʻ
xavotirlanishga hojat yo q. Lekin hammasi shunday boshlanadi”.
ʻ
Nihoyat, 19-mart kuni Nikolya Sarkozi BMT Xavfsizlik Kengashi
tomonidan 1973-sonli rezolyutsiya qabul qilingandan so ng Arab davlatlari ligasi,
ʻ
Yevropa Ittifoqi va BMT rahbarlarini Parijda to pladi. Qaddafiy askarlaridan
ʻ
Liviya aholisi. Uning natijalariga ko ra, harbiy operatsiya yaqin bir necha soat
ʻ
ichida boshlanishi mumkinligi aytilgan. Fransiya harbiy-havo kuchlari Moskva
vaqti bilan soat 12:45da Liviya harbiy texnikasiga birinchi zarbani berib,
noma’lum turdagi, biroq Liviya tinch aholisiga xavf tug diruvchi avtomashinani
ʻ
29

o qqa tutdi. GMT bilan soat 16:00 da Fransiya harbiy-havo kuchlarining 19 taʻ
samolyoti “shahar aholisini Qaddafiy kuchlaridan himoya qilish” maqsadi bilan
Bing ozi shahar zonasiga uchib ketdi. 16:45 va 16:59 da samolyotlar bir nechta
ʻ
zirhli texnikani yo q qilib, operatsiyani boshlab yubordi
ʻ 31
.
“Odissey Down” operatsiyasining maqsadlarini aniqlash uchun taqdim
etilgan ma’lumotlardan ozgina qiziqarli faktlarni ajratib ko rsatish mumkin:
ʻ
- Dastlab, Liviya muxolifatining noroziliklari va ommaviy tartibsizliklari
port shaharlarida paydo bo ldi, ularning asosiy daromad manbai neft eksporti yoki
ʻ
neftni qayta ishlash (Beng ozi, Bayda, Derna, Ajdabiya, Ras Lanuf, Bin Javad,
ʻ
Brega va boshqalar) va kelajakda barcha yirik operatsiyalar ushbu shaharlar uchun
amalga oshirildi.
- Muxolifat dastlab jangovar yordam sifatida xorijiy havo va dengiz floti
kelishini kutayotgandek parvozlar taqiqlangan hududni joriy etish tarafdori
bo lgan, Mustafo Abdel Jalilning so zlariga ko ra, neft sanoati “g arb do stlari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tomonidan butunlay o z qo liga olinadi”.
ʻ ʻ
- Liviya o tish davri milliy kengashi dastlab o z kuchlariga tayangan,
ʻ ʻ
mahalliy muxolifat manbalariga ko ra, ular tashqi donor yordamiga ega
ʻ
bo lmagan.
ʻ
“Odissey Dawn” Operatsiya ishtirokchilarining tarkibi: AQSH, Buyuk
Britaniya, Fransiya, Italiya, Norvegiya, Belgiya, Daniya, Ispaniya, Qatar, Kanada,
Niderlandiya, Ruminiya, Bolgariya, Gretsiya, Albaniya Avstraliya, Shvetsiya,
Germaniya, Xorvatiya, Saudiya Arabistoni, BAA (operatsiyani tayyorlash va
o tkazish tartibi hissaga qarab belgilanadi).
ʻ
Afg onistondagidek, ittifoqchilar samolyotlari tomonidan tinch shaharlarni
ʻ
bombardimon qilish natijasida qurbon bo lganlarning to liq ro yxati haqida jahon
ʻ ʻ ʻ
hamjamiyati bilmagan.
Yuqoridagi faktlar ro yxatidan kelib chiqqan holda, Shimoliy Afrika va
ʻ
Yaqin Sharqda davom etayotgan “arab bahori” voqealari fonida Liviya va u bilan
birga Qaddafiy “ayb echkisi”ga aylangandek ko rinadi. Muammar Qaddafiy
ʻ
31
“Odyssey Dawn”: U.S. cruise missiles herald the beginning of the end for Gaddafi as the West loses patience with
Libya, Daily Mail (20th March 2011).
30

$rejimiga qarshi kurashayotganlar ro yxati to liq emas: bu еrda Afg oniston,ʻ ʻ ʻ Tojikiston, Iroq, Yaman va yuqorida sanab o tilgan barcha mamlakatlardan kelgan ʻ yollanma askarlarni eslatib o tish joiz. Polkovnikning o zi tarafida, qochoqlarning ʻ ʻ yuqori foizi va qisman qobiliyatsiz armiya tufayli Qora Afrika mamlakatlari - Liberiya, Eritreya, Mozambik, Lesoto, Gambiya, Sudan, Tanzaniya, Benin, Togo, Mavritaniya, Somali yollanma askarlari bilan jang qilgan 32 . Ular mahalliy arab lahjasini bilishmaydi va ko pincha ingliz yoki fransuz tillarida gaplashadilar. ʻ Afrika davlatlaridan Liviyaga urush olib borish uchun kelgan yollanma askarlarning aniq yoki hech bo lmaganda taxminiy soni noma’lum. Shuningdek, ʻ Qaddafiy tarafida jang qilgan Jazoir, Afg oniston, Shri-Lanka, Ukraina va hatto ʻ Rossiyadan kelgan yollanma askarlar haqida ham ma’lumotlar bor edi 33 . Yuqorida aytilganlarning barchasini Vladimir Putin, Jeykob Zuma, Evo Morales, Boyko Borisov kabi siyosatchilar va ko plab sotsiologik va siyosiy ʻ uyushmalar va uyushmalar vakillari tomonidan umumlashtirib, 2011-yilda Liviyadagi fuqarolar urushi nafaqat urushning aks-sadosi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Arab bahori ” balki iqtisodiy inqiroz avjiga chiqqan holda ichki iqtisodiy muammolarni bartaraf etish va ta’sir doirasini kengaytirish uchun mana shunday bema’ni еchimlarni qidirayotgan yеtakchi davlatlarning geosiyosiy an’analarining bevosita merosidir. xalqaro maydonda kerakli imidjni shakllantirish. Liviyadagi qurolli mojaroda NATOdan tashqari, Qatar va BAAda joylashgan va ulardan katta donorlik yordami olgan terrorchi tashkilotlar ham ishtirok etdi. Qaddafiy, shuningdek, G arbiy Mag rib va islomning radikal so l ʻ ʻ ʻ g oyalari so zlovchisi bo lgan “Musulmon birodarlar” va arab inqiloblari ortidan ʻ ʻ ʻ “Al-Qoida”ning fuqarolar urushini boshlashda ishtirok etganini e lon qildi ʼ 34 . Shu tariqa, Liviyada 42 yildan beri mustahkam o rnatilgan Qaddafiy rejimi ʻ ijtimoiy tarmoqlarda paydo bo lgan va manfaatdor tomonlar homiylik qilgan arab ʻ inqiloblari to lqiniga qarshi xorijiy davlatlarning muvaffaqiyatli harakatlari ʻ 32 Ю. Снегирев. Мятеж в пустыне// izvestia . ru 33 Ю. Снегирев. Война в песочнице// izvestia . ru 34 Юрий Жигалкин Каддафи покарали всем миром// svobodanews . ru \ 31$

natijasida darz ketdi, natijada rejim qonli ag darildi. ʻ
Liviyadagi fuqarolar urushi “arab bahori” davrida qurbonlar soni bo yicha
ʻ
eng yirik mojaro bo ldi. Mamlakat 200 milliard dollarga baholangan ulkan
ʻ
iqtisodiy zarar ko rdi.
ʻ
Halok bo lganlar va bedarak yo qolganlarning taxminiy soni 300 (23-fevral
ʻ ʻ
holatiga ko ra) – 6000 (2-mart holatiga ko ra), 700 dan ortiq (ba’zi manbalarga
ʻ ʻ
ko ra) va 1100 (boshqa ma’lumotlarga ko ra) o lgan va 4000 dan ortiq (ba’zi
ʻ ʻ ʻ
manbalarga ko ra) va 4500 (boshqa ma’lumotlarga ko ra) kishi NATO
ʻ ʻ
samolyotlari tomonidan bombardimon qilinishi natijasida yaralangan tinch aholi.
Britaniyaning “The Daily Telegraph” gazetasiga ko ra, 2011-yil 26-iyun holatiga
ʻ
ko ra, har ikki tomondan 20 ming kishi halok bo lgan yoki o ldirilgan, jumladan
ʻ ʻ ʻ
tinch aholi ham. O tish davri hukumati 2011-yil 20-oktabrdagi hisob-kitoblarga
ʻ
ko ra: 50 000 dan ortiq.
ʻ
Xalqaro Qizil Xoch qo mitasi ma’lumotlariga ko ra, 28 fevral holatiga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
Beng ozida 256 kishi halok bo lgan, 2000 kishi jarohatlangan.
ʻ ʻ
Liviya Inson Huquqlari Ligasi (LLHC) ma lumotlariga ko ra, 2-mart
ʼ ʻ
holatiga ko ra halok bo lganlar soni kamida 6000 kishini tashkil etgan, Tripolida
ʻ ʻ
3000, Bing ozida 2000 va boshqa shaharlarda 1000 kishi.
ʼ
Muammar Qaddafiy 2-mart kuni 150 dan ortiq odam halok bo lmaganini
ʻ
aytdi, bir hafta oldin OAV Liviya hukumatiga tayanib, 300 kishi halok bo lganini
ʻ
xabar qilgan edi.
BMT hisob-kitoblariga ko ra, 7mart kuni Liviyada mingdan ortiq odam
ʻ
halok bo lgan.
ʻ
Misratadagi kasalxona direktorining 14-aprel kuni ma’lum qilishicha, isyon
boshlangandan beri shaharda kamida 700 kishi halok bo lgan. Bu vaqtga kelib,
ʻ
Liviya televideniyesi armiya 17-mart kuni shahar ustidan nazorat o rnatganini
ʻ
e’lon qilgan bo lsa-da, shaharda isyonchilar va hukumat armiyasi o rtasidagi
ʻ ʻ
janglar hamon davom etayotgan edi.
Rasmiy Tripolining 1-iyun kuni qilgan bayonotiga ko ra, 19-martdan 26-
ʻ
mayga qadar NATO raketalari va bombalaridan 718 kishi halok bo lgan, 4067
ʻ
32

kishi jarohatlangan. Shu bilan birga, Liviya armiyasi o z yo qotishlari haqida xabarʻ ʻ
berishdan bosh tortdi.
Qo lga olingan Sirtda inqilobchilar sodiqlarni qirg in qilib, 267 kishini otib
ʻ ʻ
tashladilar. Bu haqda Qizil Xoch jamiyati vakillari xabar berdi. Ba’zi
ma’lumotlarga ko ra, Liviyada qurolli to qnashuv boshlanganidan 2011-yilning
ʻ ʻ
oktabrigacha o lgan tinch aholi soni o n minglab odamlarni tashkil qiladi. 30-
ʻ ʻ
oktabr kuni Sirtda Qaddafiy tarafdorlarining 50 dan ortiq jasadi topilgan edi.
NATO rahbariyati tomonidan rasman tasdiqlanmagan ma’lumotlarga ko ra, Liviya
ʻ
aralashuvi paytida NATO samolyotlari Liviya shaharlariga kassetali bombalarni
(BMT nizomida taqiqlangan) tashlagan, shuningdek, ba’zi ob’ektlarga radiaktiv
modda uran changini tashlagan. Bu BMT tomonidan taqiqlangan holatdir.
Ko rib turganingizdek, hatto urushning turli davrlarida qurbon bo lganlar
ʻ ʻ
sonida ham faktlar va qurbonlarni yashirishdan tortib, axborot agentliklari va
xalqaro tashkilotlarning noto g ri ma’lumotlariga qadar turli xil narsalarni
ʻ ʻ
anglatishi mumkin bo lgan yagona raqam yo q.
ʻ ʻ
Har bir urushda qochqinlar muammosi mavjud og ir vaziyatning
ʻ
keskinlashuviga sabab bo ladi, bu nafaqat mojaro qurboniga aylangan mamlakatda,
ʻ
balki vaziyat bilan hisoblashishga majbur bo lgan butun mintaqada beqarorlikka
ʻ
olib kelishi mumkin. urush qurbonlari.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochqinlar bo yicha Oliy komissarligi
ʻ
vakili Melissa Flemingga ko ra, 2-mart holatiga ko ra, mojaro hududidagi
ʻ ʻ
qochqinlar soni 180 ming kishiga еtgan (OAV ma’lumotlariga ko ra, bular asosan
ʻ
arablar – boshqa davlat fuqarolari 77 ming kishi), Misrga qochgan, taxminan bir
xil - Tunisga ham, yana 30 mingga yaqin kishi chegarada navbatda turibdi.
Yo qotishlar - 351 dan 6000 kishigacha еtdi.
ʻ
2011-yil 20-oktabr kuni ertalab Milliy o tish kengashi otryadlari Sirtga
ʻ
navbatdagi hujumni boshladilar, natijada ular shaharni egallashga muvaffaq
bo lishdi. Muammar Qaddafiy qamaldagi shahardan qochishga urinayotganda
ʻ
isyonchilar tomonidan asirga olingan. NATO xabari bilan kommunike e’lon qildi:
taxminan soat 08:30 (GMT 06:30) da uning samolyotlari Qaddafiy armiyasining
33

o n bitta harbiy mashinasiga hujum qilgan, ular taxminan 75 ta mashinadan iboratʻ
katta karvonning bir qismi bo lgan va ular shahar chetidagi yo l bo ylab tez
ʻ ʻ ʻ
harakatlanayotgan edi. Sirte. Bayonotda, qisman shunday deyiladi: “Ushbu
transport vositalari Sirtdan katta tezlikda chiqib, yo llarini bo shatishga harakat
ʻ ʻ
qilishdi. Ularda juda ko p qurol va o q-dorilar bo lgan, bu esa mahalliy aholi
ʻ ʻ ʻ
uchun jiddiy xavf tug dirardi”. NATO samolyotlari ulardan birini urib
ʻ
tushirgandan so ng, "Qaddafiy rejimining yigirmata mashinalari guruhi katta
ʻ
tezlikda janubga yo l oldi va jiddiy xavf tug dirishda davom etdi. NATO
ʻ ʻ
samolyotlari ularni nishonga oldi, ularning o nga yaqinini yo q qildi yoki
ʻ ʻ
shikastladi. Ushbu bayonotda NATO “ushbu bombardimon paytida NATO
Karvonda Qaddafiy bo lganini bilmagan” deb ta’kidlaydi. NATOning harakatlari
ʻ
faqat BMT mandati talab qilganidek, tinch aholi uchun xavfni kamaytirish zarurati
bilan bog liq edi. Sirtni qo lga olish paytida qo lga olingan ichki xavfsizlik
ʻ ʻ ʻ
xizmatining sobiq rahbari general Mansur Dao quyidagilarni aytdi: “Biz qurshab
olinganimiz va joy xavfsiz bo lmaganidan keyin chiqib ketishga qaror qildik. Biz
ʻ
qo shni Jarif tumaniga bostirib kirmoqchi edik. Biroq, shahardan
ʻ
chiqayotganimizda kuchli o qqa tutildik va yana qurshab oldik. Barcha
ʻ
mashinalarimiz vayron bo ldi. Biz guruhlarga bo linishimiz kerak edi. Jarif tomon
ʻ ʻ
yurdik. Men Qaddafiy va Mudofaa vaziri bilan birga edim. Biz bilan kichik
xavfsizlik guruhi bor edi. Keyin yaralanib, hushimni yo qotdim. Keyinchalik nima
ʻ
bo ldi, men bilmayman”.
ʻ
Qaddafiy bilan oxirigacha birga bo lgan uning shaxsiy haydovchisi Huneysh
ʻ
Nasr shunday dedi: “Inqilobchilar bizga ergashdilar. U qo rqmadi, lekin nima
ʻ
qilishni bilmasdi shekilli. Men uni birinchi va oxirgi marta bunday holatda
ko rishim edi”. Qo zg olonchilar yarador Qaddafiyni qo lga olishga muvaffaq
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishdi, shundan so ng uni darhol masxara qila boshlagan olomon qurshab oldi.
ʻ ʻ
Odamlar “Alloh Akbar!” Ular havoga o q uzib, avtomatlar bilan polkovnikga
ʻ
ishora qila boshladilar. Yuzi qonga belangan Qaddafiyni mashinaga olib borib,
kapotga o tqazishdi. Keyinchalik Qaddafiy hayotining so nggi daqiqalari aks etgan
ʻ ʻ
videoyozuvlar Liviya Milliy o tish davri kengashining asl rasmiy versiyasini rad
ʻ
34

etdi. Ma’lum bo lishicha, u uni qo lga olgan qo zg olonchilar tomonidan linj qilishʻ ʻ ʻ ʻ
natijasida o ldirilgan. Muammar Qaddafiy hayotining so nggi damlarida
ʻ ʻ
isyonchilarni fikrini o zgartirishga chaqirdi.
ʻ
Qaddafiydan tashqari uning o g li Mutazzim ham qo lga olingan, ammo
ʻ ʻ ʻ
keyin noaniq holatlar tufayli u o ldirilgan. 1969-yilgi davlat to ntarishi
ʻ ʻ
ishtirokchilaridan biri va SRK a zolari, mudofaa vaziri va qurolli kuchlar bosh
ʼ
qo mondoni, brigada generali Abu Bakr Yunis Jobir ham halok bo lgan.
ʻ ʻ
Muammar Qaddafiy, uning o g li va Abu Bakr Yunis Jobirning jasadlari
ʻ ʻ
Misurata shahridagi savdo markazidagi sanoat sabzavot muzlatgichida ommaga
namoyish etildi. 25-oktabr kuni tong saharda uchalasi ham yashirincha Liviya
cho liga dafn qilindi. Bu polkovnik Qaddafiyning 42 yillik hukmronligi va 1969-
ʻ
yilda monarxiya ag darilganidan keyin e’lon qilgan inqilobga barham berdi.
ʻ
Muammar Qaddafiy Sirtda vafot etgach, Qaddafiyning onasi, amakisi va
yana ikki qarindoshining qabrlari tahqirlangan. Jazoirning “An-Nahar” gazetasiga
ko ra, “Jihod oqimi” guruhi jangarilari qabr toshlarini vayron qilgan, qabrlardan
ʻ
marhumlarning suyaklarini chiqarib, yoqib yuborgan. Qaddafiyning otasining
qabri ham tahqirlangan.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo yicha Oliy komissari
ʻ
boshqarmasi, Xalqaro Amnistiya va Rossiya Tashqi ishlar vazirligi Qaddafiyning
o limi holatlarini chuqur o rganishni talab qildi.
ʻ ʻ
Liviyaning o ziga kelsak, ayni paytda o tish davri milliy kengashi davlat
ʻ ʻ
siyosiy hayotiga demokratik tamoyillar AQSH va G arb demokratiyalari
ʻ
qoidalariga to g ri keladigan rivojlanishning yangi modelini joriy etish arafasida
ʻ ʻ
turibdi. Shuningdek, chet el kapitali ishtirokidagi yoki xususiy qo llardagi barcha
ʻ
neft kompaniyalari bundan buyon xorijiy davlatlar bilan birgalikda mulkchilik
shakli bo lishi yoki ushbu davlatlar shartlari asosida neft qazib olishni amalga
ʻ
oshirishi e lon qilindi. Oddiy qilib aytganda, AQSH va Yevropa Ittifoqi bir vaqtlar
ʼ
Qaddafiyga tegishli bo lgan va Yevropa bank hisoblarida saqlangan, hozirda
ʻ
Liviya infratuzilmasini tiklash uchun donorlik yordami sifatida faoliyat
yuritayotgan sarmoyalarni katta miqdorda kiritishga tayyor. Muvaffaqiyat siri
35

oddiy - boylardan pul o g irlab, uni kambag allarga qaytarib berish uchunʻ ʻ ʻ
o zingizga foyda keltiring. Shuningdek, xabarlarda Liviyaning tarixiy qismi -
ʻ
Kirenaika ushbu mintaqaning mustaqil rivojlanish qobiliyati va neft eksportini
amalga oshirishdan tushgan mablag ni qoloq qismining ishlashiga sarflashni
ʻ
istamasligi sababli ajralib chiqish istagini e’lon qilgani haqida ma’lumot berilgan.
Bundan tashqari, PNS a’zolari o rtasida davlatni tiklash, yangi hokimiyat
ʻ
institutlarini yaratish va iqtisodiy dasturlarni amalga oshirish rejasi bo yicha
ʻ
kelishmovchiliklar haqida xabarlar paydo bo ldi.
ʻ
Shunday qilib, Liviya fuqarolar urushi olib kelgan jiddiy sinovlar
chorrahasida turibdi, bu hukmron koalitsiyada so l radikal islomiy qarashlarning
ʻ
ustunligi bilan arab dunyosiga G arb qadriyatlar modelining kiritilishi bilan
ʻ
bog liq.
ʻ
36

XULOSA
Ushbu kurs ishi Liviyaning tarixiy rivojlanishining tashqi siyosati, Yaqin
Sharq va Shimoliy Afrika mintaqalari mamlakatlari bilan iqtisodiy va madaniy
integratsiyasi bilan bog liqligini ko rsatdi. Qaddafiyning davlat rahbari sifatidagiʻ ʻ
faoliyatiga baho berildi, Muammar Qaddafiy XX asrda Liviya xalqini og ir
ʻ
sinovlar arafasida birlashtirgan shaxs sifatida ham ko rsatildi.
ʻ
Muammar Qaddafiy davrida Liviyada sodir bo lgan iqtisodiy va ijtimoiy
ʻ
o zgarishlar tahlili Liviya rahbari g oyalari noto g ri ekanligini ko rsatdi. Xususiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mulkdan voz kechish, ishlab chiqarish vositalarini ommaviy milliylashtirish, aholi
o rtasida tijorat faoliyatini taqiqlash va boshqa nomaqbul qarorlar bilan
ʻ
mamlakatning iqtisodiy ahvolini yaxshilash mumkin emas edi. Qolaversa, bu
chora-tadbirlar butun hokimiyatning bir qo lda to planishi bilan birga, mamlakatda
ʻ ʻ
muxolifat kayfiyatining paydo bo lishiga olib keldi. Va tashqi siyosatda ko plab
ʻ ʻ
xatolarga yo l qo yilganligini (Chaddagi mojaro, xalqaro terrorchilik faoliyatida
ʻ ʻ
ishtirok etish, islomparast harakatlarni qo llab-quvvatlash) hisobga olib, Liviya
ʻ
Jamahiriyasi rahbariyati o z faoliyatining asosiy jihatlarini tubdan qayta ko rib
ʻ ʻ
chiqishga majbur bo ldi.
ʻ
Yakkalanib qolgan Liviya rejimi tashqi yordamsiz o zining iqtisodiy
ʻ
muammolarini hal qila olmadi. Ichki ishlarni tartibga solish va hokimiyatni saqlab
qolishga harakat qilish uchun Qaddafiy Liviya iqtisodiyotini liberallashtirishga,
shuningdek, asosiy siyosiy raqibi AQSH bilan munosabatlarni tiklashga majbur
bo ldi. Bundan tashqari, u ilgari milliylashtirilgan mulkni xususiylashtirishi va
ʻ
bozorni G arb kompaniyalari uchun qayta ochishi kerak edi. Iqtisodiy siyosatning
ʻ
"qayta o rnatilishi" Liviya rahbariyatiga nafaqat hokimiyatni saqlab qolishga, balki
ʻ
milliy iqtisodiyotni sezilarli darajada yaxshilashga yordam berdi va shu bilan oddiy
liviyaliklar o rtasidagi keskinlikni pasaytirdi. Biroq, ulkan harbiy xarajatlar yuki,
ʻ
37

shuningdek, iqtisodiyotni isloh qilishdagi ko plab xatolar mamlakat ichidaʻ
amaldagi hukumatdan norozi bo lgan aholi qatlamining paydo bo lishiga olib
ʻ ʻ
keldi. Shuning uchun Liviya rejimining pozitsiyasi shu qadar qaltis bo lib qoldiki,
ʻ
rasmiylarning har qanday xatosi Liviya xalqining sabr-toqatini to ldirib yuborishi
ʻ
mumkin edi.
G arbning Liviya rejimini ag darishdagi o rni ham e’tiborga loyiq. G arb
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatlarining Muammar Qaddafiy faoliyatidan “charchashlari” oxir-oqibat sabr
chegarasi tugashiga olib keldi va birinchi muvaffaqiyatli imkoniyatda G arb
ʻ
davlatlari eng boylardan birida hokimiyatni o zgartirish uchun qo llaridan
ʻ ʻ
kelganini qildilar. neft mamlakatlari. Qolaversa, G arb davlatlarining rejimni yo q
ʻ ʻ
qilishdan manfaatdorligi shunchalik katta ediki, ularning rahbarlari hatto 1973-
sonli rezolyutsiyani buzib, faktlarni ochiqdan-ochiq soxtalashtirishgacha borgan.
Shu munosabat bilan shuni ta’kidlash joizki, ko plab G arb davlatlari Liviya
ʻ ʻ
mojarosida ishtirok etishdan butunlay boshqacha maqsadlarga ega edi.
Shuningdek, Qatarning Liviya rejimini ag darishdagi faol rolini tilga olmaslik
ʻ
mumkin emas. Gap Qatarning mustaqil tashqi siyosat yuritish haqidagi da’volari
haqida ketmoqda, bu AQSH tomonidan katta moliyaviy zaxiralar va xavfsizlik
kafolatlari mavjudligi bilan qo llab-quvvatlanadi. Bu da’volarni amalga oshirishda
ʻ
asosiy rolni “arab bahori”ning borishi, eng muhimi, natijalari ustidan nazorat
o ynadi. Endi, mojarodan biroz vaqt o tgach, Liviyadagi fuqarolar urushi oqibatlari
ʻ ʻ
haqida ma’lum xulosalar chiqarish mumkin. Oxir oqibat, NATO harbiy amaliyoti
qo zg atganidan ko ra kamroq muammolarni hal qilishga muvaffaq bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mamlakatda demokratik saylovlar o tganiga qaramay, ayni damda Liviyada
ʻ
vaziyat nihoyatda beqaror. Darhaqiqat, mamlakatda hokimiyatning yagona
vertikali yo q. Mamlakatda tartib faqat armiya va politsiya kuchli bo lgan joyda -
ʻ ʻ
yirik shaharlarda kafolatlanadi. Mamlakat hududining faqat bir qismi hukumat
nazorati ostida bo lib, turli klanlar o rtasidagi qarama-qarshiliklar bartaraf
ʻ ʻ
etilmagan, natijada qurolli guruhlar o rtasida tez-tez to qnashuvlar bo lib turadi.
ʻ ʻ ʻ
Qolaversa, Qaddafiyning o limi bilan mamlakatda islomiy guruhlarning faoliyati
ʻ
kuchaydi. Liviyada mojaro tugaganidan so ng terrorchilik tashkilotlarining
ʻ
38

faollashuvi kuzatildi, bu G arb diplomatlariga qarshi qator qurolli hujumlar bilanʻ
bog liq. Ulardan birida Amerikaning Bing ozidagi elchixonasiga hujum
ʻ ʻ
uyushtirilib, bir qancha diplomatlar, jumladan AQSHning Liviyadagi elchisi halok
bo ldi. Buyuk Britaniya, Italiya va boshqa konsullar ham qurolli hujumlarga
ʻ
uchradi. Hozirgi vaziyat Liviya diktatorini qo llab-quvvatlagan aholining bir qismi
ʻ
ayni damda ta’qib qilinayotgani bilan ham murakkab.
Liviyadagi fuqarolar urushining yana bir natijasi fundamentalist va
ekstremistik guruhlar tomonidan to liq nazorat qilinadigan Liviya shimolidagi
ʻ
davlat hokimiyatining deyarli butunlay yo q qilinishi bo ldi. Yuzlab
ʻ ʻ
harbiylashtirilgan bo linmalar ham Liviya huquqiy maydonidan tashqarida bo lib,
ʻ ʻ
urush oxirida Mudofaa vazirligi va Ichki ishlar vazirligiga qo shilishdan bosh
ʻ
tortdi. Ba’zi joylarda bu guruhlar yagona haqiqiy kuchni ifodalaydi.
Xulosa qilib aytganda, keling, asosiy savolga javob berishga harakat
qilaylik, xo sh 2011-yil voqealari natijasida Liviya nimani qo lga kiritdi va nimani
ʻ ʻ
yo qotdi? NATOdan “erkin demokratiya” olgan liviyaliklar Qaddafiy hukmronligi
ʻ
davridagi bir qator ijtimoiy kafolatlardan mahrum bo lishdi: bepul elektr
ʻ
energiyasi, ta’lim, tibbiy yordam, dehqonchilik qilishni xohlasalar qishloq
xo jaligiga mo ljallangan еr olish, xorijiy universitetlarda bepul ta’lim, foizlar,
ʻ ʻ
bepul kreditlar, yangi avtomobil sotib olish uchun subsidiyalar, benzinning
arzonligi, bir qator oziq-ovqat mahsulotlari narxining arzonligi va boshqalar.
Bugungi kunda 8,5 ming kishi siyosiy sabablarga ko ra qamoqxonalarda o tirgan
ʻ ʻ
bo lsa, Qaddafiy davrida siyosiy mahbuslar soni 6 ming kishidan oshmagan. Yangi
ʻ
hokimiyat rejimi davrida jinoyatchilik keskin o sdi. Demak, birgina 2012-yilda
ʻ
2011-yilga nisbatan qotillik 5 barobar, o g irlik 4,5 barobar ko paygan. Qaddafiy
ʻ ʻ ʻ
ag darilganidan keyin Liviya davlat sifatida mavjud bo lishni to xtatdi, deb
ʻ ʻ ʻ
aytishimiz mumkin. Endi bu shunchaki yangi egalari tomonidan taqdirlarga
muvaffaqiyatli bo lingan hudud.
ʻ
Ushbu hujjat Liviyadagi fuqarolar urushida tashqi kuchlar faol ishtirok
etganiga qaramay, Muammar Qaddafiy rejimini ag darishda ichki omillar ustun rol
ʻ
o ynaganligi haqidagi dalillarni taqdim etadi. G arb davlatlarining Liviya ichidan
ʻ ʻ
39

yordamisiz Qaddafiy rejimini ag darish imkoni bo lmadi va tartibsizliklar yuzagaʻ ʻ
kelgan taqdirda ham bundan darhol foydalandi. Biroq, Liviyada “demokratiya”
hali vayronagarchilikdan boshqa narsa keltirmadi, bu mamlakatni ular uzoq
vaqtdan beri bo lgan uchta avtonom viloyatga parchalanish arafasida qo ydi.
ʻ ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
1. Анатолий Егорин “Неизвестный Каддафи: братский вождь или дойный
верблюд Запада”, Москва, 2011 г., 265 стр.
2. Фридрих Бригг “Каддафи: “бешеный пес” или народный благодетель”,
Москва, 2011 г., 189 стр.
3. И.А. Мусский “100 великих диктаторов”, изд-во “Вече”, 2009 г., 530
стр.
4. Егорин А.З. “Ливийская революция” - Наука, 1989 г.
5. Новейшая история арабских стран Африки: 1917-1987. - М.: Наука,
1990 г.
6. А.З. Егорин История Ливии. XX век. - Институт востоковедения РАН,
1999 г.
7. И.А. Мусский “100 великих заговоров и переворотов”, изд-во “Вече”,
2008 г. 567 стр.
8. Ислам и проблемы национализма в странах Ближнего и Среднего
Востока. - Наука, 1986 г.
9. Муаммар Каддафи “Зеленая Книга”, 1986 г.
10. Muammar Qaddafi (англ.), nndb.com.
11. Eur The Middle East and North Africa. - Routledge, 2003.
12. В.В. Куделев. Ситуация в Ливии: август 2008 года
13. Поляков К.И. История Судана: XX век. - Институт востоковедения
РАН, 2005 г.
14. А.А. Волович “Ливия в огне: мятеж или революция?”, Институт
Ближнего Востока,2011 г.
15. Владимир Чамов, экс-посол России в Ливии//Эхо Москвы, 24.03.2011 г.
40

$16. Canadian to lead NATO’s Libya mission - World - CBC News 17. У. Чавес: Иностранная военная интервенция в Ливию имеет своей целью захват нефти этой арабской страны.// rbc . ru 18. Джейкоб Зума обвиняет НАТО в отступлении от резолюции ООН// telegraph . co . uk 19. Э. Моралес потребовал немедленного прекращения «вторжения» иностранных войск в Ливию.// rbc.ru 20. Операция в Ливии означает начало расширения НАТО на юг - Рогозин// ria . ru 21. “Odyssey Dawn”: U.S. cruise missiles herald the beginning of the end for Gaddafi as the West loses patience with Libya, Daily Mail (20th March 2011). 22. Коалиция установила морскую блокаду Ливии.// utro . ru 23. Ю. Снегирев. Мятеж в пустыне// izvestia . ru 24. Ю. Снегирев. Война в песочнице// izvestia . ru 25. О.Джемаль, М. Сайченко. Ливийский дневник// centrasia . ru 26. Юрий Жигалкин Каддафи покарали всем миром// svobodanews . ru \ 27. Число беженцев из Ливии достигло 180 тысяч//РИА Новости,02.03.2011 г. 28. Г. Киссинджер/Д. Бейкер: Основания для вооруженного вмешательства Соединенных Штатов в ливийский конфликт// centrasia . ru 41$

Liviyadagi fuqarolar urushi tarixi (eng yangi davr)

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Liviyadagi fuqarolar urushi tarixi (eng yangi davr)

O'xshash dokumentlar