Lizing shartnomalar va ularning ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	98.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Lizing shartnomalar va ularning ahamiyati

Sotib olish

MAVZU:LIZING SHARTNOMALAR VA ULARNING AHAMIYATI.
Mundarija
KIRISh
I.BOB. LIZING OPERATSIYALARINING MOHIYATI VA ULARNI
AMALGA OSHIRISHDA BANKLARNI ROLI.
1.1. Lizing. operatsiyalarining mohiyati va uning turlari.
1.2. Lizing operatsiyalarini amalga oshirishda banklarning o’rni
va roli.
II.BOB. TIJORAT BANKLARI TOMONIDAN LIZING OPERATSIYALAR-
NI AMALGA OSHIRISH TARTIBI VA ULARNI HISOBINI
YURITISHNING TAHLILI
2.1. Tijorat banklarining lizing operatsiyalarini amalga oshirish
tartibini tahlili.
2.2. Lizing beruvchi bankda lizing hisobini yuritishning tahlili.
2.3. Lizing oluvchi bankda lizing hisobini yuritishning tahlili.
XULOSA VA TAKLIFLAR
FOYDALANILGAN ADABIYОTLAR RO’YXATI
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi :Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida
O’zbekiston Respublikasining moliya-bank tizimi o’zining barqaror va
ishonchliliygini namoyon qildi. Shu bilan birga, moliya-bank tizimini yanada
rivojlantirish va mustahkamlanishi xususuy banklar hamda xususiy mulkchilikka
asoslangan lizing tashkilotlari, sug’urta kompaniyalari. Mikromoliyalash
tashkilotlari kabi moliya institutlarining tashkil etishning qonunchilik asoslarini
shakllantirish orqali tizimga xususiy kapitalni jalb qilish bilan bog’liq ekanligini
alohida ta’kidlash lozim.
Bugungi kunda aksariyat mutaxassislar tamonidan xysusiy kapitalning bank-
moliya bozoridagi ulushining oshib borishi sifatli moliya xizmatlari ko’rsatish
turlari va hajmining yanada oshirishga ko’maklashuvchi omil xisoblanishi
ta’kidlab o’tilmaqda.Davlatimiz rahbari 2021-yil 12-noyabrda O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik
jamiyatini rivojlantirish Kontseptsiyasi nomli ma’ruzalarida amalga oshirilayotgan
bozor islohotlarining sur’ati va mantiqiy talablarga muvofiq erkin bozor
iqtisodiyoti munosabatlarini yanada rivojlantirishga xizmat qiladigan qonunlar
qabul qilishni hayotni o’zi taqozo etayotganligini, moliya- bank yanada
rivojlantirish, xususiy bank va bishqa xususiy moliyaviy tashkilotlar faoliyatining
qonunchilik asoslarini shakllantirish orqali mazkur sohaga xususiy kapitalning jalb
etish bo’yicha chora–tadbirlarni amalga oshirish zaarurligini qayd etganlar. 1
Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda milliy mustaqil moliya-bank
tizimini yaratish bo’yicha bir nechta bosqichdan iborat juda muhim islohatlar
amalga oshirildi va xalqoro andozalarga mos keladigan moliya – bank tizimi
shakllandi hamda uni rivojlantirish va takomillashtirish ishiari ettirilmoqda.
1
20 21 yil 12 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining
qo’shma majlisidagi Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik
jamiyatini rivojlantirish Kontseptsiyasi nomli ma’ruzalaridan.
2

Kredit tashkilotlari moliyaviy barqarorligini mustahkamlash va uzoq muddatli
resurs bazasini kengaytirish bo’yicha keying yillarda ko’rilgan maqsadli chiralar
natijasida moliya - bank tizimi sub’ektlarining iqtisodiyot real sektori
korxonalarini, shu jumladan kichik bijnes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini
moliyaviy qo’llab quvvatlash faoliyati yanada jadallashdi.
Investitsion kreditlarni ustivor ravishda iqtisodiyotning real sektori
korxonalari bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalashga, texnik va texnologik
yangilashga yo’naltirilishi jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida
mamlakatimizda iqtisodiyotning yuqori o’sish sur’atlari va makroiqtisodiy
barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Shuningdek, bugungi kunda iqtisodiyotimizda Prezidentimiz SH.Mirziyoyev
takidlaganidek “Banklarning investitsiya kreditlari ustivor ravishda 2021-2025
yillarda sanoatni rivojlantirish,2021 yilgi Investitsiya dasturi hamda tarmoqlarini
modernizatsiya qilish, mahalliylashtirish va hududiarni rivojlantirish davlat
dasturlariga kiritilgan loyihalarni qo’llab – quvvatlashga, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan minitexhologiyalarhi sotib olishga
yo’naltirilmoqda. 2
Muammoning o`rganilganlik darajasi .Mamlakat iqtisodiyotini
modernizasiya qilish va islohotlarni chuqurlashtirish davrida bozor sub‘ektlari
faoliyati uchun zarur bo`lgan lizingni o`rganishga e‘tibor yanada ortmoqda.
Jumladan, xorijlik iqtisodchi olimlardan E.Dolan, R.D.Bazzel, D.D.Van-xauz,
X.U.Dyurig, S.A.CHandra, G.Dauling va boshqalarning ilmiy asarlarida lizingning
turli qirralari o`z aksini topgan.Mamlakatimizda korxona kapitalini boshqarish
tizimida lizingdan foydalanishning nazariy va amaliy yo`nalishlari hozirgi kunda
kam o`rganilgan muammo hisoblanadi. Xususan, S.S.G`ulomov, Sh.Z.Abdullaeva,
T.I.Boboqulov, A.V.Vaxabov, F.M.Mullajonov, O.K.Iminov, A.A.Omonovlarning
ilmiy ishlarida moliya bozori, unda tijorat banklarining o`rni, shuningdek, korxona
2
SH.Mirziyoyev 20 21 yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtosodiy rivojlantirish yakunlari hamda
20 25 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlarga bag’ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan
3

kapitalini boshqarishda lizingning ayrim masalalari tadqiq etilgan.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizasiyalash va islohotlarni chuqurlashtirish
davrida tijorat banklarini kapitallashuv darajasiga, investisiya faoliyatiga, bank
muassalarini kengaytirish masalalariga bo`lgan 6 talablarning o`zgarishi va bundan
kelib chiqadigan masalalarni hal etishda lizingning ahamiyati va vazifalari deyarli
o`rganilmagan. Hozirgi kunda mamlakatimizda lizing operasiyalarini amalga
oshirish tizimi lizingni kengaytirish hamda uni takomillashtirish muammosi
mavjud.
Kurs ishining maqsadi. Ishning asosiy maqsadi lizing munosabatlarining
O`zbekiston iqtisodiyotini yanada isloh qilish,ishlab chiqarishni jadal
modernizasiya va rekonstruksiya qilishda g`oyat dolzarb bo`lgan mamlakat
iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish borasidagi amaliy ishlarda tadbirkorlik
faoliyatining muhim shakli hamda investision jarayonni moliyalashtirishning eng
muqobil va optimal varianti ekanligini asoslash, shuningdek tijorat banklari
tomonidan olib borilayotgan moliyaviy lizing xizmatlarining korxonalar moliyaviy
salohiyatini oshirishda tutgan o`rnini yoritib berishdan iborat.
Kurs ishining ob’ekti . O’zbekiston Resrublikasi Tijorat banklar va lizing
kompaniyalari faoliyatiga doir ma’lumotlarni o’rganish va tahlil etishdir.
Kurs ishining predmeti . Respublikamiz tijorat banklari faoliyatida
amalga oshirila digan lizing operatsiyalari va lizing to’lovlari
bo’yicha buxgalteriya hisobini yuritilishi tadqiqot predmeti bo’lib hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Tatqiqodning asosiy maqsadi
lizing munosabatlarini tashkil etishning asosiy nazariy masalalarini va lizing
operatsiyalari bo’yicha banklarda buxgalteriya hisobi yuritilishini taqiq qilish.
Mazkur tatqiqot ishida lizing munosabatlariga doir xulosalardan va unda
ilgari surilgan takliflardan kelib chiqib Respublikamiz tijorat banklari faoliyatida
lizing munosabatlarini yanada rivojlantirish imkoniyatlarini yaratishdir.
4

Ushbu maqsadlar doirasidan kelib chiqib quydagi vazifalarni amalga
oshirish mumkin:
Lizing munosabatlarini tartibga solishning asosiy nazariyalarini o’rganish
va umumlashtirish.
- Lizing munosabatlari va opertsiyalariga doir xorijiy mamlakatlar banklar
tajribasini tahlil etish va ijobiy jixatlarini tadbiq etish.
- Tijorat banklarda lizing operatsiyalari hisobini takomillashtirish masalalari
asosiy vazifalarimizdan hisoblanadi.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkitata bob va ular
tarkibidagi beshta reja,xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan
tashkil topgan, uning umumiy hajmi 35 betda ifoda etilgan.
5

I.BOB. LIZING OPERATSIYALARINING MOHIYATI VA ULARNI
AMALGA OSHIRISHDA BANKLARNI ROLI.
1.1. Lizing operatsiyalarining mohiyati va uning turlari
Lizing munosabatlari bo’yicha operatsiyalar dunyoning barcha
mamlakatlarida keng ko’lamda qo’llanilayotgan eng samarali moliyaviy hizmat
turlaridan xisoblanadi. Keyingi 25 yilda rivojlangan mamlakatlarda lizing
operatsiyalarning hajmi bir necha martaga oshgan va ularning 30-35 foizdan ortiq
investitsiyasi lizing orqali amalga oshirilmoqda. Ushbu raqamlar shuni izoxlaydiki
lizing munosabatlari dunyodagi barcha mamlakatlar iqtisodiyotida muhim
ahamiyatga ega va bugungi kunda ham ushbu moliyaviy munosabatlarni
rivojlantirishga alohida etibor berilmoqda. Bir yil va undan uzoqroq muddatga
ijara to’g’risida tuzilgan va qatorbelgilangan to’lovlarni qamrab oladigan
shartnoma ko’pgina hollarda lizing deb ataladi.Uzoq muddatli xizmat qilinadigan
uskunalarni xarid etishning o’rniga firmalar ko’pincha lizingga murojat
etagilar.Ijaraga har qanday mulk,y’ni elektrostasiyalardan boshlab, atom yonilg’isi,
temir yo’l vagonlari, transport, samolyotlar, paroxodlar, gandbol maydonchalari,
komp’yuterlar va boshqa turdagi uskunalar olinishi mumkin.
Ko’pincha adabiyotlarda lizing tarmog’i to’g’risida fikr yuritiladi, bunda ijara
beruvchilar ustida gap ketadi. Ko’pgina ijara beruvchilar uckunalarni ishlab
chiqaruvchilardir. Masalan, GATX-temir yo’l vago’nlarini ijaraga beruvchidir,
IBM – komp’yuterlarini yirik ijaraga beruvchidir, XEROX – nusxa ko’chirish
mashinalarini ijaraga beruvchidir. Bulardan tashqari ikkita yirik ijaraga beruvchilar
guruhini ajratish mumkin, bular banklaar va mustaqil lizing kampaniyalaridir, ular
o’zlarining turli xizmatlarini bajaradilar.Lizing ko’pgina shakllarda tadbiq etiladi,
leki to’lovlarini to’lashni o’z n har doim ijaraga oluvchi ijaraga beruvciga
mavsumiy to’lovlarni, y’ni lizing to’lovlarini to’lashni o’z zimmasiga oladi.Lizing
bitimida, odatda unga imzo chekilishi bilan, har oylik yoki bo’lmasa yarim yillik
bo’mish to’lovlar o’z aksini topadi.To’lovlar muddatlari lizing
foydalanuvchisining ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ham belgilanishi mumkin.
6

Bunda, lizing bitimi bo’yicha birinchi ijara yili to’lovlari kamroq miqdorda ham
belgilanishi mumkin.Lizing bitimi tugagach, ijaraga olingan mulk ijaraga
beruvchiga qaytariladi. Lekin, ko’p holatlarda lizing shartnomasi ijaradan
foydalanuvchiga mulkni yoki, ijaraga olingan uskunalarni sotib olish yoki
bo’lmasa yangitdan lizing shartnomasini yangilashni, ya’ni qayta tuzish
imkoniyatini beradi.Lizingni ayrim turlari qisqa muddatli bo’lib, ijaraga olinuvchi
tomonidan lizing bitimining uzilishiga ham olib kelishi mumkin. Bunday hollarda
ushbu lizing operatsion lizing nomini oladi.
Lizing shartnomalarini boshqa turlari esa mulkni tassavur qilingan iqtisodiy
xayotning ko’proq qismiga tuziladi va shartnomani bekor qilishni taqiqlaydi, yoki
bo’lmasa shartnoma bekor qilinganda ijaraga beruvchini ko’radigan zararlarini
qoplanishi taminlashni ko`zda tutadi. Bunday lizing capital, moliyaviy yoki to’la
to’lovli lizing deb ataladi. Moliyaviy lizing moliyalashtirish manbai bo’ladi.
Moliyaviy lizingni imzo chekilishini qarz olish bilan taqqoslash mumkin, chunki
pul mablag’larini kelishi darhol amalga oshadi, chunki ijaraga oluvchi mulkni bir
vaqtda to’lash zaruriyatidan ozod bo’ladi. Ammo, ijaraga oluvchi lizing bitimida
aniqlangan to’lovlarni amalga oshirib borish majburiyatini o’z zimmasiga
oladi.Ijaraga oluvchi shunday mahorat bilan mulkni to’liq qiymati hajmida kredit
olishi ham mumkin bo’lar edi, qarzni va u bo’yicha foiz to’lovlarini qaytarish va
to’lash sharti bilan. SHunday qilib moliyaviy lizing va qarz olish bo’yicha pul
oqimlari bir biriga yaqin bo’lgan holda o’hshashib ketadi. Ikkala holatda ham
xo’jalik sub’ekti pui mablag’larini bir zumda oiadi va keyinchalik ularni qaytaradi.
Ushbu jihatdan lizing kredit hisobidan moliyalashtirishni muqobil usuli sifatida
qaraladi.Lizing ijaraga beruvchi tomonlarning hizmat ko’rsatish jihatlaridan ham
farqlanadi. To’la xizmat ko’rsatish yoki ijara lizingi shartnomasida ijaraga
beruvchi uskunani to’la xizmat ko’rsatish va sug’urtalash majburiyatini va mulk
solig’ni to’lab boorish majburiyatini o’z zimmasiga oladi. Moliyaviy lizingni ko’p
turlari sof lizingni tashkil etadi.
7

Moliyaviy lizingni ko’pgina qismi yangi uskunalar bilan bog’liq bo’ladi.
Ijaraga oluvchi uskunalarni tanlagach, lizing kompaniyasi bilan kelishilgan holda,
uning ishlab chiqaruvchisidan sotib olish to’g’risidagi lizing bitimini lizing
kompaniyasi bilan imzolaydi. Bu turdagi lizing bitimi bevosita lizingdan dalolat
deradi. Ayrim hollarda esa firma o’ziga tegishli bo’lgan mulkni sotadi va uni yangi
egasidan ijaraga qaytarib oladi. Mulkni sotib, uni yna lizing asosida ijaraga olish
shartnomalari asosan ko’chmas mulki bilan bog’ liq bo’lgan holda keng tarqalgan.
Bunda muikni egalik huquqi sotilgan holda va pul tushumiga ega bo’lgan holda
sotuvchi lizing shartnomasi asosida mulkdan foydalanish huquqini kiritadi va
ushbu mulkdan foydalanishni davom ettiraveradi. Amaliyotda, bulardan tashqari,
qarz evaziga lizing munosabatlarini yo’lga qo’ish ham uchrab turadi. Bu esa
moliyaviy lizingni shunday turiki, unda ijaraga beruvchi mulk qiymatini bir
qismiga kredit olib, lizing bitimini olingan kredit garovi sifatida ishlatiladi. Mulk
sotib olish, unga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish hususidagi
iqtisodiy munosabatlar majmui sfatidagi lizingning mohiyati taqiq etilar ekan,
shuni aytish joyizki, bular mulkiy munosabatlar majmuidir, uning asosini pui va
tovar tarzida amalga oshiriladigan kredit va moliya munosabatlari tashkil etadi.
Ularni moliyaviy munosabatlar nuqtai nazaridan ko’rib chiqib lizing bank
kreditlashi ana’naviy usuli yoki investitsiyalarni bevosita moliyalashtirishga
nisbatan aniq ustunlikka ega bo`lgan korxona asosiy kapitaliga investitsiyalarni
moliyalashtirishning g`ayrian`anaviy usulidan iborat , deb t a`kidlovchi
mualliflarning fikriga qo`shilish mumkin. Lizing munosabatlarining negizini
moliyaviy munosabatlar majmui (kredit va ijara ham shu jumladan) tashkil etadi,
bular yordamida zamon va makonda moliya resurslarini kapitalning mavjud
qiymatini saqlab qolish yoki ko`paytirish maqsadida qayta taqsimlash amalga
oshiriladi. Uskunalar ishlab chiqaruvchi, o`z mahsulotini sotar ekan tovarlashish,
daromadni yo`qotish riskidan holi bo`ladi, lizing kompaniyasi , o`z navbatida
xususiy mulkini kapital mavjud qiymatini saqlash va uning kapitallashuvini
saqlash maqsadida o`z mulkini investitsiya-laydi, lizing oluvchi esa o`z xususiy
mulkini biror-bir tarzda qo`ymasdan, mulkka egalik qilish, undan foydalanish va
8

uni tasarruf etish imkoniga, shu bi-lan bir vaqtda tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshirish va lizing mulkdan foy-dalanishda foyda chiqarish imkoniga ham ega
bo`ladi.
Shunday qilib,lizing munosabatlari yordamida, moddiy va moliyaviy
resurslarni qayta taqsimlash asosida lizing bitimida qatnashuvchi tomonlar
barchasining manfaatlari birgalikda amalga oshadi va kapital hamda yo`qotish riski
ancha teng taqsimlanadi. Ayrim iqtisodchilar lizing oluvchi va lizing beruvchi
tomonlarning o`zaro munosabatlarining xususiyatlaridan kelib chiqib, lizingni ikki
turini ajratadilar. Birinchisi to`g`ri ya`ni bevosita va ikkinchisi – bilvosita lizing.
Agarda mulkni ishlab chiqaruvchisi yoki egasi lizing beruvchi bo`lib xizmat qilsa
bu bevosita lizing demakdir, agarda mulk ijaraga uchinchi shaxs orqali berilsa, u
holda bunday lizing bilvosita lizingni tashkil etadi. Kredit bilan ta`minlash
uslubiga ko`ra muddatli va qaytariladigan lizingni ajratish mumkin. Muddatli
lizing bir marotabali ijarani, qaytariladigan esa, shartnomani birinchi muddati
tugagach, uni qaytarilishidan va ijarani bir necha marotaba bo`lishidan dalolat
beradi. Ijaraga beriladigan obyektni xususiyatlaridan kelib chiqib ko`char mulk
lizingi va ko`chmas mulk lizingini ajratishadi.
Odatda ko`chmas mulk lizingi qurilishda ishlatiladi. Ko`pincha, ko`chmas
mulk obyektlarini qurishda, qurilishning o`zini jalb qilinadigan mablag`larini
yetishmovchiligiga duch kelinadi. Bunday hollarda, lizing kompaniyalari, quri-
lishni kredit bilan ta`minlash, so`ngra esa uni ko`chmas mulk lizingi bilan
rasmiylashtirish amaliyotini qo`lladilar. Ko`chmas mulk obyektini ishlatilishi
evaziga olinadigan foydani ko`pgina qismiga ega bo`ladi. Ammo, obyektni o`zi
emas, aksincha, ijaraga olgan firma yoki tashkilot ishlatiladi, undan o`zi
foydalanishi mumkin yoki bo`lmasa qisman uni ijaraga topshirishi ham mumkin.
Investitsiyalar - lizing biznesiga safarbar etilgan kapital bo`lib, pul shaklidagi
kapitaldan shu bilan farqlanadiki, u qadrsizlanishdan saqlanadi, chunki bozor
iqtisodiyoti sharoitida yer, ko`chmas mulk qiymati ko`tarilib boradi.
9

Kredit muassasi, lizing operatsiyalarini o`tkazishda kelib chiqadigan risklarni
baholashda, odatda quyidagi omillarni e`tiborga oladi:
- lizing oluvchi kompaniyaning tijorat obro`si va moliyaviy holati;
- ushbu kompaniya faoliyaat yuritayotgan mamlakatdagi
iqtisodiy,ijtimoiysiyosiy va fiksal-monetar vaziyat (milliylashtirish riski, garrov
huquqlari tadbiq etilishdagi qiyinchiliklar riski va boshqalar)
- shartnoma hajmining sotish narxi, va keying yillarda ikkilamchi bozorda
ushbu narxini o`zgarishi;
- lizing oluvchi firmaning lizing obyektidan foydalanish shartlari.
Lizingga oid bo`lgan risk qator omillarga bog``liq, lekin ular tarkibida ikkita
omil asosiydir:
- lizing shartnomasining sifati;
- uskunalarni yetkazib berish muddatlarini buzilishi.
Lizing munosabatlari lizing beruvchi, lizing oluvchi, ishlab chiqaruvchi
o`rtasida ular manfaatlaridan kelib chiqadi. Lizingni vujudga kelishi
ishtirokchilarni manfaatlarini uchrashishini bildiradi. Manfaatlar mos tushgan
holdagina lizing munosabatlari o`rnatiladi. Demak, lizingni rivojlantirishni asosiy
omillaridan biri obyektiv ravishda lizing ishtirokchilarini manfaatlarini keltirib
chiqarish, ularni uchrashtirish muhitini yaratishdir. Boshqacha qilib ta`kidlaganda,
iqtisodiy munosabatlarni lizing ishtirokchilari, ya`ni subyektlari, rivojlanish
darajasiga bog`liqligi kelib chiqadi. Iqtisodiyotda muayyan muhit,uni
ishtirokchilari va o`zaro manfaatlar muhitini vujudga kelishi talab etiladi.
Mamlakatda lizing munosabatlarining rivojlanishi, hamda respublika tijorat
banklarini moliyaviy xizmat turini ko`plab ko`rsatishga jalb qilish maqsadida,
Ozbekiston respublikasi maarkaziy banki boshqaruvi tomonidan 1997 yil 29
martda tasdiqlangan “O`zbekiston respublikasi banklari tomonidan lizing
operatsiyalarini o`tkazish tartibi to`g`risida”gi qoidalari muhim rol o`ynaydi.
10

Xususan, bu hujjat tijorat banklarining lizing bozorida faoliyat yuritish
me`yorlarini aniqlab, bank mijozlari bo`lgan kichik biznes subyektlariga banklar
tomonidan lizing xizmatlarini bajarish uchun huquqiy asoslarni yaratdi. Ularning
lizing xizmatlari qator xususiyatlarga ega bo`lib, avvalo, deyarli barcha banklar
lizing loyihalarini o`zlari uchun past rentabellik bilan amalga oshirdilar. Bu hol
mamlakatning o`rta va uzoq muddatli kreditlar uchun mavjud, ammo lizing
operatsiyalariga nisbatan qo`llanilmaydigan soliq imtiyozlari bilan bog`liq edi.
Tijorat banklari mijozlarni lizing loyihalarini kreditlash stavkasi bo`yicha
moliyalaganlar va ularning foydasi QQS hisobiga kamaygan. 2002 yil 28
avgustdagi “Lizing tizimini rivojlantirishni yanada rag`batlantirish chora-tadbirlari
to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, hamda Markaziy
bankning “Tijorat banklarining moliyaviy lizing operatsiyalarini olib borish tartibi
to`g`risida”gi nizomga kiritilgan tuzatish va qo`shimchalar banklar uchun lizing
operatsiyalarini faol amalga oshirishga shart-sharoit yaratib berdi. Lizing
beruvchilarni lizing operatsiyalarini o`tkazish chog`ida qo`shilgan qiymat
solig`idan ozod etilishi, lizing xizmatlari bozorida banklarning faol ishtiroki uchun
va iqtisodiy asoslarni yanada mustahkamladi va rivojlantirdi.
Respublikamizda lizing munosabatlarini rivojlantirishning huquqiy asoslarini
takomillashtirish yo`lidagi vasifalardan biri bo`lib “Investitsiya faoliyati
to`g`risida”gi, ”Lizing to`g`risida”gi qonunlarni xalqaro lizing qonunchiligi va
davlat iqtisodiyotiga oid boshqa qonunlar bilan tartiga keltirilishi hisoblanadi.
Bunda Ottavada qabul qilingan (1998 yil) va 1995 yil 1 maydan kuchga kirgan
BMT Konvensiyasi qoidalari va ushbu Konvensiyaga a`zo bo`lgan va bo`lmagan
davlatlar qonunchiligini inobatga olish asosiy muammolardan biri edi. Ayniqsa,
sobiq Ittifoqqa a`zo bo`lgan davlatlarning lizingni rivojlantirish bo`yicha dastlabki
yillarda qabul qilingan qonun va qoidalarini o`rganish va ularni o`z
qonunchiligimizda takomillashtirishda inobatga olish maqsadga muvofiq edi.
Lizing bo`yicha me`yoriy-huquqiy bazani yanada takomillashtirish maqsadida
mamlakatda huquqiy islohotlar davom ettirildi. Yuqorida qayd etilgan Prezident
11

Farmoni, hamda “O`bekiston Respublikasi ayrim qonuniy hujjatlariga o`zgarishlar
va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi qonun qabul qilinib, unga muvofiq O`zR
Fuqarolik va Soliq kodeksiga, O`zR “Lizing to`g`risida”gi va “Bojxona tariflari
to`g`risida”gi qonunlariga 38 ta o`zgarish va qo`shimchalar kiritildi. Ta`kidlash
joizki, ushbu me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqish bo`yicha asosiy tayyorgarlik
ishlari qator vazirliklar, idoralar, tijorat banklari, hamda lizing kompaniyalari va
xalqaro moliyaviy institutlar vakillari qatnashgan , “Baraka” kompaniyasi
tashabbusi bilan 2001 yilda tashkil etilgan “Lizing xizmatlari bozorini
rivojlantirishga qaratilgan takliflarni ishlab chiqish bo`yicha” ishchi guruh
tomonidan amalga oshirildi. Lizing to`lovlarini qo`shilgan qiymat solig`idan ozod
etish, lizingga berish maqsadida O`zR hududida olib kirilayotgan texnologik
uskunalarni QQS va bojlardan ozod etish , xo`jalik subyektlarini lizing
oluvchilarni lizingga berilgan mulkni solig`idan ozod etish va boshqalar kabi jiddiy
soliq imtiyozlari berilishi ushbu me`yoriy-huquqiy hujjatlarni qabul qilinishining
natijasi bo`ldi.
2021-yil 6 fevraldagi lizing bo’yicha qonunchilikka, xususan, Fuqarolik
kodeksi, Soliq kodeksi,Lizing to’g’risidagi Qonun va Bojxona tarifi to’g’risidagi
qonunga o’zgarishlar kiritilib, O’zbekistonda lizing rivojlanishi yolidagi barcha
asosiy to’g’onoqlar bartaraf etidi. Lizingga doir qonunchilikning bu islohoti
progressiv, barqaror huquqiy asosni ta’minlab, O’zbekistonda lizing sohasini jadal
rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Yuqorida qayd etilgan ishchi guruhni faoliyati
tufayli 2017-yil 30 avgustda O’zbekiston Parlamenti tomonidan Xo’jalik
protsessual kodeksiga o’zgartirishlarni qabul qilinishi natijasida, lizing oluvchi
shatnomada belgilangan majburiyatlarni bajarmaganda lizing ob’ekti lizing
beruvchi tamonidan talab qilib olinishining soddalashtirilgan mexanizmi
yaratildi. Taklif etilgan o’zgarishlar lizing beruvchi tamonidan nafaqat o’z
operatsiyalarining hajmini oshirishga, balki ta’minot uchun etarli aktivlari
bo’lmagan kichik va o’rta biznes vakillarining lizing bo’yicha uskunalaar
olishlariga qulaylik yaratdi. Bu esa mamlakatda lizing rivijlanishiga qo’shimcha
rag’batlantirish bo’lib xizmat qiladi.Bugungi kunda jahon amaliyotida lizing
12

munosabatlarining ko’pdan- ko’p turlari va shakllari qo’llanilmoqda.Lizing turlari
deganda uning ayrim o’ziga xos xususiyatli belgilari bilan farq qiluvchi lizing
shartnomalari tushuniladi. Lizing shakllari deganda uning mazmuni bir bo’lib,
faqat lizing ob’ekti va lizing sub’ektlarining, lizing bitimi shartlari hamda unda
aks etgan iqtisodiy jarayonlarning shakli va tashkiliy boshqarish jihatlari bilab
bir- biridan farqlanadigan lizing munosabatlari tushuniladi.Bugungi kunda
ko’pchilik mamlakatlarda shu jumladan O’zbekistonda ham lizing ning ikkita turi,
yani operatsion va moliyaviy lizingga ajratiladi.Ushbu lizing turlarini farqlash
uchun ularning soddalashgan rasmlaridan foydalanamiz
1-rasm. Operatsion lizing operatsiyalarining soddalashgan chizmasi. 3
1. Ijara beruvchi va ijara oluvchi o’tasida ijara shartnomasining tuzilishi.
2. Ijara beruvchi ijara oluvchiga ijara ob’ektini foydalanish uchun beradi.
3. Ijara oluvchi ijara beruvchiga ijara haqqini to’laydi.
4. Ijara shartnomasi tugagandan so’ng ijara ob’ekti ijara beruvchiga
qaytariladi.
3
Nabiev E.G’.,Marpatov M.D.lizing g’oyasi,tarixi, xuquqiy asoslari va amaliyoti Toshkent . 2004 yil,26
bet.
13

2- rasm. Moliyaviy ijara – lizing operatsiyalarining soddalashgan chizmasi. 4
1. Lizing oluvchi lizing beruvchiga buyurtma beradi.
2. Lizing oluvchi va lizing beruvchi o’rtasida lizing shartnomasi tuziladi.
3. Lizing beruvchi va sotuvchi o’rtasida oldi – sotti shartnomasi tuziladi.
4. Lizing beruvchi sotuvchiga lizing ob’ekti haqqini to’laydi.
5. Sotuvchi lizing ob’ektini lizing oluvchiga yuboradi.
6. Lizing oluvchi lizing beruvchiga lizing to’lovlarini to’laydi.
7. Lizing shartnomasi tugagandan so’ng lizing ob’ekti lizing oluvchida
qoldiriladi
1.2. Lizing operatsiyalarini amalga oshirishda banklarning o’rni va roli
Jahonning rivojlangan mamlakatlarida lizing tuzilmalari ko`pincha banklar,
sug`urta jamiyatlari, yirik savdo va sanoat kompaniyalari bilan“qarindoshlik”
aloqalari bo`ladi. G`arbiy Yevropada lizing kompaniyalarining taxminan 80%
banklar nazoratidadir.Banklar lizing operatsiyalariga faol aralashuvi sababi nima?
Sababi bir nechta. Bular – kredit bilan lizing mundarijasi o`xshashligi, banklar
sarmoyalarini diversifikatsiyalash talablari, soliqqa oid imtiyozlar, katta daromad
keltiruvchi mashina – uskunalar, mulk va shunga o`xshash tovarlarni sotish
bitimlari lizing shartnomalari yordamida yashirilishi mumkinligi, yangi pul resursi
sifatida foydalanish uchun amortizatsiya fondi berilishi. Darvoqe, ilmiy – texnika
taraqqiyoti rivojlanishi jarayonlari qimmatbaho mashina –uskunalardan
foydalanishga asoslangan yangi texnologiyalar paydo bo`lishiga olib kelmoqda.
Bunda lizing beruvchi tasarrufidagi amortizatsiya fondlari juda katta hajmlarga
yetadi. Jahonning rivojlangan mamlakatlarida katta investitsiya resurslari
to`planishiga yordam beruvchi tezkor amortizatsiya amaliyoti qo`llanilayotgani
4
Nabiev E.G’.,Marpatov M.D.lizing g’oyasi,tarixi, xuquqiy asoslari va amaliyoti. Toshkent . 2004 yil,27
bet.
14

ham muhim faktdir. Bundan tashqari pul mablag`lari ko`rinishidagi kredit o`rniga
mulkni uzoq muddatli ijaraga berib, lizing beruvchi mablag`lardan noo`rin
foydalanishi xatarini ancha kamaytirishi mumkin.
Bularning barchasi banklarning lizing operatsiyalariga qiziqishini ancha
orttiradi. Lizing oluvchi uchun lizing afzalliklari quyidagilardan iborat:
- yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirib, xulosa chiqarishi mumkinki,
lizing shak-shubhasiz, shunday bitimlarning barcha ishtirokchilari uchun foydali
operatsiya.
Bu afzalliklar quyidagicha ta`riflanishi mumkin:
- lizing beruvchi hisobiga mashina – uskunalarni darhol sotib olish;
- olingn mashina-uskunalar lizing oluvchining asosiy vositalari tarkibiga
kiritilmasligi va natijadabu modda bo`yicha soliqlar to`lanmasligi ;
- lizing to`lovlari hajmi va davriyligi lizing oluvchining aniq davrlariga
bog`liqligi;
- hujjatlar soni kamayishi hisobiga lizing bitimi tuzish jarayoni uchun vaqt
kam sariflanishi ;
- mashina-uskunalarga bo`lgan ehtiyoj yuz foiz moliyalanishi ;
Xullas lizing-istiqbolli soha.Lizing obekti-amaldagi tasnifga ko`ra asosiy
vositalarga kiradigan har qanday ko`chuvchi va ko`chmas mulk. Faqat bozorda
erkin aylanishi taqiqlangan mulk mustasno.Lizing subektlari-lizing beruvchi, lizing
oluvchi ; lizing mulkini sotuvchi.Lizing beruvchi-uchinchi tomonning so`roviga
ko`ra lizing mulki sotuvchisi bilan tuziladigan oldi-sotdi shartnomasiga asosan
harid qilinadigan lizing mulki egasi . U lizing mulkini uchinchi tomonga vaqtincha
egalik qilishi va foydalanishi uchun beradi.Lizing oluvchi-oldindan tuzilgan
shartnomalar asosida lizing beruvchidan olinadigan va tadbirkorlik maqsadlariga
vaqtincha egalik qilish uchun haq evaziga beriladigan mulkdan foydalanuvchi .
15

Lizing to`lovi-lizing oluvchi lizing beruvchiga to`laydigan pul sumasi . U lizing
beruvchining lizing obektini sotib olishi bilan bog`liq xarajatlari hamda lizing
stavkasini ( lizing beruvchi oladigan foyda hajimini ) o`z ichiga oladi.
Ishlab chiquvchi-tadbirkorlik maqsadlari uchun foydalaniladigan moddiy
boyliklarni bevosita ishlab chiqaradigan va sotadigan xo`jalik yurutuvchi subekti .
Garchi lizing sof ko`rinishda bank operatsiyasi bo`lmasada , u moliyalashning
bank orqali amalga oshiriladigan shakilga tenglashtiriladi . Masalan Fransiyaga ,,
lizing ’’ atamasi qisman ,, bank aperatsiyasi ’’ deb tasniflanadi . Haqiqatdan ham,
ularning o`xshashligi ayon. Uzoq muddat foydalanishi uchun mutloq olar ekan,
lizing oluvchi go`yoki o`z ishlab chiqarish potensialini yangilash uchun kredit
olgandek bo`ladi.Malumki , ko`pincha uzoq muddatli kredit korxonaga ishlab
chiqarishni yangi texnologik asosda qayta jixozlash uchun kerak bo’ladi. Bunday
hollarda , albatta, u:
1) shunchaki mashina - uakunalarni ishlab chiqaruvchdan kerakli texnikani
sotib olishi;
2) xarid uchun bankdan kredit olish mumkin;
Albatta, agar bu moliyaviy jixatdan kuchli korxona bo’lsa , ayni shunday
xolat kuzatiladi.Lekin hatto, shunda ham muammolar tug’ladi. Yangi mashina-
uskuna korhona balansiga qabul qilinadi. Amartizatsiya summasi mahsulot
tannarxiga qo’shiladi. Bunda, yangi tehnologik liniyalar mahsulot chiqarilishini
qanchalik tez taminlanishi homa’lum. Odatda bunga muayan vaqt kerak bo’ladi.
Sarflanadigan shu vaqt esa ko’pincha bir yildan oshib ketadi. Amaliyotda ko’p
xollarda bu maxsulot qiymati oshishiga olib keladi.Natijada, texnika
o’zlashtirilayotgan davrda mahsulot narxi o’sib uning raqobatbardoshliligi
pasayadi.Ko’pgina korhonalar, hatto ancha kuchlilari ham vaqtinchalik bo’lsada ,
bunday moliyaviy yo’qotishlarga bardosh bera olmasligi o’z-o’zidan ravshan.
16

II.BOB. TIJORAT BANKLARI TOMONIDAN LIZING
OPERATSIYALARINI AMALGA OSHIRISH TARTIBI VA ULARNI
HISOBINI YURITISHNING TAHLILI.
2.1. Tijorat banklarining lizing operatsiyalarini amalga oshirish tartibini
tahlili.
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklaarida lizing operatsiyalarini amalga
oshirish tartibi 2006 yil 21 oktyabrdagi Markaziy bankning
 Tijorat banklarida lizing operatsiyalarini amalga oshirish va ularning
buxgalteriya hisobini yuritish tartibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq tashkil etiladi.
Ushbu nizomga muvofiq quydagi umumiy qoidalar belgilangan:
 Banklar faqat lizing shartnomasi muddati tugaganidan keyin lizing
ob’ekti lizing oluvchining mulkiga o’tishini ko’zda tutuvchi lizing operatsiyalarini
amalga oshirishi mumkin Buhda lizing oluvchi lizing beruvchi bankka lizing
ob’ektini cotib olish, uni etkazib berish, ishga tayyor holga keltirish bilan bog’liq
barcha xarajatlarni va kelishilgan foizlar to’lovini amalga oshirish lozim.
 Lizing beruvchi bank lizing ob’ektini sotuvchidan kelgusida uning
o’ziga lizing asosida foydalanish uchun berish maqsadida sotib olgan taqdirda bir
shaxsning o’zi ham lizing oluvchi, ham sotuvchi bo’lishiga yo’l qo’yiladi.
 Lizing operatsiyalari moliyaviy barqaror bo’lgan xo’jalik yurituvchi
sub’ektlariga to’lovliylik, ta’minlanganlik, bank tamonidan lizing ob’ektini sotib
olishga investitsiya qilingan kredit madlag’larini qaytarishlik va maqsadga
mavofiq foydalanishlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi.
 Lizing operatsiyasi lizing ob’ekti lizing oluvchi tamonidan bevosita
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirihs maqsadida ishlatilishi ko’zda tutilgan
hollarda ko’rsatiladi.
 Qumorxonalar va billiardxonalarni tashkil etishda lizing ob’ektini
qo’llash ko’zda tutilgan hollarda lizing xizmatlarini ko’rsatishga yo’l qo’yilmaydi.
 Lizing bo’yicha moliyaviy ijaraga olingan mol- mulkning tasodifan
nobud bo’lishi, yo’qolishi, o’g’irlanishi, shikastlanishi, buzilishi va barvaqt
17

eskirishi xavfi bilan bog’liq bo’lgan tarzdagi har qahday etkazilishi mumkin
bo’lgan zarardan lizing ob’ektini sugurtalash taraflarni kelishuviga binoan
sug’urtalanadi. Bunday kelishuv bo’lmagan taqdirda, lizing oluvchi lizing ob’ekti
sug’urtasi uchun javobgar bo’ladi.
 Lizing beruvchi va lizing oluvchi o’zaro kelishgan holda qonun
hujjatlariga muvofiq lizing ob’ektini jadal amortizatsiya qilishni qo’llash xuquqiga
ega.
Lizing munosabatlarida lizing shatnomasini rasmiylashtirish tartibi va
shartlari quydagilardan iborat:
1.Lizing oluvchi lizing shartnomasini tuzish uchun uning asosiy depozit
hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatayotgan bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etishi
lozim: - Lizing buyurtmasi;
- Lizing ob’ektining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari va uning sotuvchisi
to‘g‘risidagi ma’lumotnoma;
- lizingning butun davrini ichiga olgan pul oqimi tahlili ko‘rsatilgan
biznesreja;
- oxirgi hisobot sanasiga tuman (shahar) davlat soliq inspektsiyasi tomonidan
qabul qilingan buxgalterlik balansi (1-shakl), moliyaviy natijalari haqida hisobot
(2-shakl), muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik qarzdorlik haqidagi
ma’lumotnoma (2a-shakl), 90 kundan ortiq muddatdagi qarzdorlikni solishtirish
dalolatnomalari.
Lizing beruvchi banklar lizing berish yuzasidan qaror qabul qilish uchun
lizing oluvchidan uning lizing to‘lovlarini amalga oshirish imkoniyatlarini
baholash uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni so‘rab olishlari mumkin. Lizing
kompaniyalariga ularga ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari
ochgan tijorat banklari tomonidan import asosida lizing ob’ektlarini yetkazib
berish bilan bog‘liq lizing xizmati ko‘rsatilishi mumkin. (AV 26.03.2007 y. 1648-
1-son bilan ro‘yxatga olingan MBB Qarori tahriridagi xatboshi)
18

2. Buyurtma lizing beruvchi bank tomonidan ko‘rib chiqilayotganda
quyidagilarning tahlili amalga oshiriladi:
- buyurtma beruvchi daromadlarining lizing to‘lovlarini amalga oshirish
uchun yetarliligi;
- buyurtmada bayon etilgan ma’lumotlarning bir-biriga zid emasligi;
- lizing beruvchi bank oldidagi majburiyatlarni buyurtma beruvchi tomonidan
o‘z vaqtida bajarish imkoniyatining mavjudligi.
3. Lizing ob’ekti shartnomaga muvofiq lizing beruvchi bank tomonidan lizing
ob’ektini sotib olishga, lizing ob’ektini yetkazib berish va belgilangan maqsadda
foydalanish uchun uni yaroqli holga keltirish bilan bog‘liq va boshqa xarajatlarini
qaytarish hamda lizing daromadi (foizi) to‘lovini amalga oshirish ta’minoti
vazifasini bajarishi mumkin.Bunda lizing ob’ekti lizing oluvchi tomonidan lizing
beruvchi bank foydasiga yo‘qolish va shikastlanish hodisalaridan ixtiyoriy sug‘urta
qilinishi va bu to‘g‘risida sug‘urta polisini bankka taqdim etilishi shart.Lizing
beruvchi lizing operatsiyasini amalga oshirish natijasida sarflangan mablag‘larning
qaytarilishi va lizing foizi to‘lanishining kafolati sifatida lizing oluvchidan boshqa
ta’minot shakllarini taqdim etishni talab qilishi mumkin.
4. Lizing foiz stavkalari miqdori lizing oluvchi va lizing beruvchi bank
o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvga ko‘ra lizing shartnomasida belgilanadi.
5. Lizing oluvchining buyurtmasi bo‘yicha lizing beruvchi bank tomonidan
lizing operatsiyasini amalga oshirish yoki oshirmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilish
muddati buyurtma bankka kelib tushgan kundan boshlab 30 ish kunidan,
mikrolizing operatsiyasini amalga oshirish bo‘yicha esa 10 ish kunidan oshmasligi
lozim. Lizing operatsiyasini amalga oshirish asoslantirilgan holda rad etilgan
taqdirda, lizing beruvchi bank lizing oluvchiga bu haqda rad etish sababini
asoslagan holda yozma shaklda ma’lum qilishi shart.
19

6. Lizing operatsiyasini amalga oshirish to‘g‘risida qaror qabul qilingan
taqdirda, bu haqda lizing oluvchiga bildiriladi hamda lizing beruvchi bank va
lizing oluvchi o‘rtasida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda lizing shartnomasi
tuziladi.Lizing ob’ekti hisoblangan mol-mulk bo‘yicha tuziladigan bitimlar
qonunga muvofiq notarial tasdiqlanishi talab qilinadigan hollarda lizing
shartnomasi notarial tasdiqlanishi lozim.
7. O’zbekiston Respublikasining "Lizing to‘g‘risida"gi Qonuniga muvofiq,
lizing shartnomasi quyidagi shartlardan biriga javob berishi kerak:
a) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing ob’ekti lizing oluvchining
mulki bo‘lib o‘tsa;
b) lizing shartnomasining muddati lizing ob’ekti xizmat muddatining 80
foizidan ortiq bo‘lsa yoki lizing ob’ektining lizing shartnomasi tugaganidan
keyingi qoldiq qiymati uning boshlang‘ich qiymatining 20 foizidan kam bo‘lsa;
v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing oluvchi lizing ob’ektini
uning bozor qiymatidan past narxda sotib olish huquqiga ega bo‘lsa, bunda ana shu
huquqni amalga oshirish kunidagi lizing ob’ekti qiymati asos bo‘ladi;
g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to‘lovlarining umumiy
summasi lizing ob’ekti qiymatining 90 foizidan ortiq bo‘lsa.
8. Lizing shartnomasi lizing ob’ekti xizmat muddatining 80 foizidan kam
bo‘lmagan muddatga tuziladi. Bunda lizing ob’ektining xizmat muddati
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 144-moddasi uchinchi qismida
belgilangan asosiy vositalarning amortizatsiya normalaridan kelib chiqqan holda
hisoblanadi. (AV 30.08.2009 y. 1648-4-son bilan ro‘yxatga olingan MBB Qarori
tahriridagi xatboshi)Fermer xo‘jaliklariga hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi
va Xorazm viloyatidagi mashina-traktor parklariga qishloq xo‘jaligi mashinalarini
lizingga berish borasidagi lizing shartnomalari 10 yilgacha bo‘lgan muddatga
tuziladi. (AV 27.11.2017 y. 1648-3-son bilan ro‘yxatga olingan MBB Qarori
tahriridagi xatboshi), (Oldingi tahririga qarang)Lizing shartnomasida lizing
20

shartnomasi amal qilishi boshlangandan to tugagunga qadar lizing ob’ektining
qiymati bo‘yicha vujudga keladigan o‘zgarishlarni inobatga olib, lizing to‘lovlari
summasiga taraflarning kelishuviga binoan tegishli qo‘shimcha va o‘zgartirishlar
kiritish shartlari ko‘zda tutilishi mumkin.
Lizing oluvchilar lizing ob’ektini lizing shartnomasi muddati tugashidan oldin
istalgan vaqtda lizing ob’ektining qoldiq qiymatini va hisoblangan lizing foizi
to‘lovini amalga oshirgan holda lizing ob’ektini o‘z mulkiga olishi mumkin. Lizing
ob’ekti qoldiq qiymati va hisoblangan foizlar to‘lovi to‘laligicha amalga oshirilgan
kundan boshlab lizing shartnomasi shartlari to‘la bajarilgan hisoblanadi. (AV
09.07.2017 y. 1648-2-son bilan ro‘yxatga olingan MBB Qarori tahriridagi band),
(Oldingi tahririga qarang)
9.Lizing shartnomasi tuzilganidan so‘ng lizing beruvchi bank va sotuvchi
o‘rtasida lizing ob’ektining oldi-sotdi shartnomasi tuziladi. Bunda lizing beruvchi
bank sotuvchiga mol-mulk muayyan lizing oluvchiga berish uchun sotib
olinayotganligini bildirishi shart.
10. Lizing ob’ektini foydalanishga qabul qilish dalolatnomasi imzolanib,
mulkka egalik qilish va undan foydalanish huquqi lizing oluvchiga o‘tganidan
so‘ng lizing operatsiyasi amalga oshirilgan hisoblanadi.
11. Lizing shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, lizing
ob’ekti sotuvchi tomonidan bevosita lizing oluvchiga u turgan joyda topshiriladi.
Foydalanishga qabul qilish dalolatnomasi lizing oluvchi tomonidan
rasmiylashtiriladi va lizing beruvchi bank, lizing oluvchi hamda sotuvchi
tomonidan imzolanadi.
12. Lizing ob’ekti yetkazib berilmagan, to‘liq yetkazib berilmagan, yetkazib
berish muddati o‘tkazib yuborilgan yoki sifati talab darajasida bo‘lmagan lizing
ob’ekti yetkazib berilgan taqdirda, agar shartnomada boshqacha qoida nazarda
tutilgan bo‘lmasa, lizing oluvchi:
- lizing to‘lovini amalga oshirishni kechiktirish;
21

- etkazib beriladigan lizing ob’ektidan voz kechish;
- lizing shartnomasining bekor qilinishini lizing beruvchidan talab etish;
- lizing shartnomasini bajarmaslik yoki tegishlicha bajarmaslik natijasida
yetkazilgan zararlarni to‘lashni lizing beruvchidan talab qilishga haqlidir.
13. Lizing beruvchi bank har bir lizing operatsiyasi bo‘yicha lizing yig‘ma
jildini shakllantiradi.Lizing yig‘ma jildda quyidagi hujjatlar bo‘lishi lozim:
- lizing oluvchining buyurtmasi;
- lizing shartnomasi;
- lizing oluvchining oxirgi hisobot sanasiga buxgalteriya balansi;
- lizing oluvchining lizing bo‘yicha biznes-rejasi;
- lizing oluvchining to‘lov qobiliyati va uning biznes-rejasining samaradorligi
to‘g‘risida lizing beruvchi bankning xulosasi;
- sug‘urta kompaniyasining lizing ob’ektini sug‘urta qilinganligi to‘g‘risidagi
sug‘urta polisi;
- lizing beruvchining lizing ob’ektini lizing oluvchiga yetkazib berilishi
to‘g‘risidagi buyurtmasi;
- lizing ob’ektining oldi-sotdi shartnomasi;
- lizing ob’ektini foydalanishga qabul qilish dalolatnomasi;
- lizing ob’ektiga sotuvchi tomonidan berilgan texnik kafolat;
- lizing operatsiyasi hamda ta’minoti xarakteridan kelib chiqqan holda olingan
boshqa hujjatlar.
Lizing shartnomasi yuzasidan qo‘shimcha kelishuv tuzilgan taqdirda, u ham
lizing oluvchining lizing yig‘ma jildiga tikib qo‘yiladi.
22

14. Lizing oluvchi lizing shartnomasida belgilangan muddat davomida lizing
ob’ektiga egalik qilish va undan foydalanish huquqini oladi.Lizing oluvchi
tomonidan lizing shartnomasi bo‘yicha o‘zida paydo bo‘lgan huquq, majburiyat va
boshqa manfaatlarni uchinchi shaxsga o‘tkazish (qo‘shimcha lizing)ga faqat lizing
beruvchining yozma roziligi asosida ruxsat etiladi.
15. Lizing oluvchi sotuvchi tomonidan lizing ob’ektiga berilgan texnik
kafolatdan foydalanadi.
Lizing ob’ektini o‘z vaqtida yetkazib berilishi va butlanishi hamda uni
o‘rnatishga doir majburiyatlarning bajarilishi bo‘yicha sotuvchidan talab qilish
huquqini lizing oluvchi o‘z zimmasiga olishi lizing shartnomasida belgilanishi
mumkin.Demak Respublikamizda lizing operatsiyalarini rasmiylashtirish
yuqoridagi nizomga muvofiq va tegishli yo’riqnomalarga asosan amalga oshiriladi.
Shuningdek lizing operatsiyalari har bir mamlakatda uning qonunchilik hujjatlariha
muvofiq amalga oshirilishi ko’zda tutilgan. Lizing munosabatlarini amalga
ishirishda lizing kompaniyalari va banklar markaziy o’rinni egallaydilar.
2.2. Lizing beruvchi bankda lizing hisobini yuritishning tahlili .
Banklar amaliyotida lizing operatsiyalarining buxgalteriya hisobini yuritish va
ularni moliyaviy hisobotlarda aks ettirish masalalari bugungi kunning dolzarb
mavzularidan hisoblanadi.Lizing operatsiyalarini buxgalteriya hisobini yuritish
muhim ahamiyatga ega ekanligi inobatga olinib, bugungi kunda lizing
operatsiyalari bo’yicha buxgalteriya hisobini yuritish xalqaro andozalar talablariga
asoslanadi.Lizing operatsiyalarining buxgalteriya hisobini yuritish Moliyaviy
hisobotlar xalqaro andozalarining tegishli shakliga muvofiq ravishda amalga
oshirilishi ko’zda tutilgan.Lizing ob’ekti lizing beruvchuchining balansida asosiy
vosita sifatida emas, balki debitor qarz sifatida sof ijara investitsiya xarajatlari
summasiga teng qiymatda aks etadi. Sof ijara investitsiya xarajatlari lizing
ob’ektini sotib olish va lizing beruvchiga etkazib berish bilan bog’liq xarajatlarni
23

o’z ichiga oladi. Sof ijara investitsiya xarajatlari summasi bilan lizing to’lovlari
summasi o’rtasidagi farq lizing beruvchining daromadi hisoblanadi. Lizing
beruvchi banklarda lizingga berilgan aktivlar hisobi 15600 - "Lizing (moliyaviy
ijara)" hisobvaraqlarida yuritiladi.Dastlabki tan olish lizing shartnomasining amal
qilish muddatiboshlanishida amalga oshiriladi. Bunda, lizing beruvchi bank
lizingga berilgan lizing ob’ektini o‘z balansida sof investitsiyasi qiymati, ya’ni
lizing ob’ektini sotib olish, uni lizing oluvchiga yetkazib berish va foydalanishga
shay holga keltirish bilan bog‘liq xarajatlar yig‘indisi yoki uning haqqoniy
qiymatida, ularning qaysi biri kichik bo‘lsa, o‘sha summada aktiv sifatida tan
oladi. Lizing beruvchi bank lizing ob’ekti uchun to‘lovlarni sotuvchiga oldindan
to‘lab berib lizing ob’ekti to‘g‘ridan-to‘g‘ri lizing oluvchiga yetkazib berilsa,
lizing beruvchi bank foydalanishga qabul qilish dalolatnomasigaasosan memorial
order to‘ldirib, quyidagi buxgalteriya amallarini bajaradi:
- Dt 19909 Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘langan mablag‘lar;
- Kt Bankning vakillik hisobvarag‘i;
- Dt 15600 Lizing (moliyaviy ijara) (tegishli mos hisobvaraq);
- Kt 19909 Tovar moddiy qimmatliklar uchun to‘langan mablag‘lar.
Lizing ob’ekti avval lizing beruvchi bank balansiga kirim qilinib, so‘ngra
lizing oluvchiga lizingga berilsa, quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari beriladi:
- Dt 16500 Asosiy vositalar (tegishli mos hisobvarag‘i);
- Kt 19909 Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘langan mablag‘lar;
- Dt 15600 Lizing (moliyaviy ijara) (tegishli mos hisobvarag‘i);
- Kt 16500 Asosiy vositalar (mos hisobvaraq).
Lizing beruvchi bank tomonidan amalga oshirilgan va lizing shartnomasiga
muvofiq lizing oluvchi tomonidan qoplanadigan dastlabki bevosita xarajatlar lizing
ob’ektining qiymatiga qo‘shiladi. Lizing shartnomasiga muvofiq yuqoridagi
24

xarajatlar lizing oluvchi tomonidan qoplanmagan taqdirda, mazkur xarajatlar
yuzaga kelgan paytdagi tegishli hisobot davri xarajatlari sifatida tan olinadi. Lizing
beruvchi bank tomonidan lizing ob’ekti dastlabki tan olinganidan so‘ng, keyingi
hisob lizing oluvchi tomonidan to‘lanadigan lizing bo‘yicha asosiy qarz summasini
(dastlabki tan olingan summani) va u bo‘yicha foizlarning hisobini yuritishdan
iborat. Keyingi hisob lizing ob’ektini baholab borishni ham o‘z ichiga oladi.
Dastlabki tan olishda yoki ob’ektni lizingga berish (olish) vaqtida lizing
beruvchining daromadi (lizing oluvchining lizing foizi bo‘yicha xarajatlari)
buxgalteriya hisobida aks ettirilmaydi.
Minimal lizing to‘lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblashda
diskontlaydigan omil bo‘lib, agar uni aniqlashning imkoniyati bo‘lsa, lizing
shartnomasida ko‘zda tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi, aks hollarda, qarz
sarmoyasi bo‘yicha o‘sib boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi.Lizing
shartnomasida lizing beruvchi va lizing oluvchi lizing to‘lovlari jadvali (tartibi)ni
kelishib oladi. Lizing to‘lovlari jadvalida lizing beruvchi bankning daromadi
(foizi)ni to‘lash hamda lizing ob’ekti qiymatini qoplash bo‘yicha lizing
oluvchining majburiyatlari va ularning lizing muddati davomida taqsimlanishi
ko‘rsatiladi.Lizing to‘lovlari jadvalida lizing beruvchining daromadi lizing
shartnomasi muddati davomida muntazam ravishda davrlar bo‘yicha teng
taqsimlanishi aks ettirilishi lozim. Bunda, lizing shartnomasining har bir davrida
qoplanmagan majburiyatlar qoldig‘iga doimiy foiz stavkasi qo‘llaniladi. Lizing
beruvchi bankning daromadi lizing oluvchi tomonidan lizing to‘lovlarining amalga
oshirilishidan qat’i nazar, tegishli hisobot davrlarida lizing to‘lovlari jadvaliga
muvofiq hisoblanadi.Lizing beruvchi bank tomonidan lizing bo‘yicha foizli
daromadlar hisoblanganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari beriladi:
- Dt 16323 Lizing bo‘yicha olish uchun hisoblangan foizlar;
- Kt 45100 Lizing (moliyaviy ijara) bo‘yicha foizli daromadlar (tegishli mos
hisobvaraq).
25

Lizing to‘lovlari kelib tushgan hollarda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari
beriladi:
- Dt Kassadagi naqd pul va boshqa to‘lov hujjatlari yoki mijozning depozit
yoki bankning vakillik hisobvarag‘i (umumiy summaga);
- Kt 15600 Lizing (moliyaviy ijara) (tegishli mos hisobvaraq) (asosiy qarz
summasining qaytarilgan summasiga);
- Kt 16323 Lizing (moliyaviy ijara) bo‘yicha olish uchun hisoblangan foizlar
(foizli daromad summasiga).
Lizing shartnomasi muddati tugaganidan so‘ng lizing to‘lovlarini to‘lash
shartlari to‘liq bajarilgan taqdirda 15600 Lizing (moliyaviy ijara) va 16323 Lizing
bo‘yicha olish uchun hisoblangan foizlar hisobvaraqlari qoldig‘i nolga teng
bo‘ladi.Lizing oluvchi tomonidan lizing ob’ekti lizing shartnomasi muddati
tugamasidan oldin sotib olingan hollarda ham ushbu hisobvaraqlardagi qoldiq
nolga teng bo‘ladi.Lizing ob’ekti lizing oluvchi tomonidan lizing shartnomasi
shartlari buzilganligi sababli qaytarib olinganida, lizing beruvchi ushbu aktivning
taqdirini hal etgunga qadar uni o‘z balansiga quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari
orqali qabul qiladi:
- Dt 16705 Bankning boshqa ko‘chmas mulklari;
- Kt 15600 Lizing (moliyaviy ijara) (mos hisobvaraq).
Lizing oluvchi tomonidan lizing to‘lovlari o‘z vaqtida amalga oshirilmagan
taqdirda aktivga "Foizlarni o‘stirmaslik to‘g‘risida"gi nizomga (2004 yil 24
yanvar, ro‘yxat raqami 1304) asosan o‘stirmaslik maqomi beriladi va aktivning
kelgusi hisobi mazkur Nizomga muvofiq amalga oshiriladi.Lizing "Aktivlar
sifatini tasniflash, tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan ehtimoliy
yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar tashkil qilish va ularni ishlatish to‘g‘risida"gi nizom
(1999 yil 11 fevral, ro‘yxat raqami 632) talablaridan kelib chiqqan holda
tasniflanadi. Lizing beruvchi bank quyidagi ma’lumotlarni oshkor etadi:
26

1) hisobot sanasiga lizingga qilingan yalpi lizing investitsiyasi bilanhisobot
sanasi ga olinishi kerak bo‘lgan bo‘lg‘usi minimal lizing to‘lovlariningjoriy
diskont qiymati bilan taqqoslanmasi;
2) quyidagi davrlarning har biri bo‘yicha hisobot sanasiga lizinggaqilingan
yalpi lizing investitsiyasi va olinishi kerak bo‘lgan kelgusi minimal lizing
to‘lovlarining joriy diskont qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotlar: - bir yilgacha
bo‘lgan muddat; - bir yildan ortiq, lekin besh yildan ortiq bo‘lmagan muddat; -
besh yildan ortiq bo‘lgan muddat;
3) olinmagan moliyaviy daromad;
4) olinishi lozim bo‘lgan minimal lizing to‘lovlari bo‘yicha shakllangan
umidsiz qarzdorlik bo‘yicha yig‘ilgan zaxira;
5) lizing beruvchi bank tomonidan imzolangan muhim lizing
shartnomalarining umumiy tavsifi;
6) davr mobaynida lizing shartnomalari bo‘yicha tegishli mablag‘larning yalpi
investitsiyadan chegirgan holdagi ma’lumotlar.
2.3. Lizing oluvchi bankda lizing hisobini yuritishning tahlili
Lizing bo’yacha ijaraga olingan mol-mulkning hisobi lizing oluvchining
balansida asosiy vosita sifatida yuritiladi hamda korhona tasarrufidagi boshqa
asosiy vositalar qatorida unga amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi va
qonunchlikda ko’zga tutilgan hollarda mulk solig’i to’lanadi. Lizing ob’ektining
hisobi lizing oluvchining o’z mulki sifatida amalga oshiriladi.Balansda lizing
ob’ektining qiymati, uning haqqoniy ( bozor) qiymati va shartnomada belgilangan
joriy lizing to’lovlari miqdorining qaysi biri past bo’lsa, o’sha summada aks
ettirilishi shart.Shu bilan bir qatorda , lizing ob’ekti qiymatiga lizing beruvchi
tomonidan uni balansga qabul qilishga qadar amalga oshirilgan bevosita
qo’shimcha xarajatlari qo’shiladi.Lizingga olingan uskunalar lizing oluvchi
27

tomonidan balansda sotib olingaan aktivlar va qabul qilingan majburiyatlar sifatida
aks ettiriladi. Lizing ob’ekti bo’yicha qabul qilish dalolatnomasi tuzilib,
imzolanganidan keyin lizing oluvchi tomonidan balansga qabul qilinadi.Banklar
lizing shartnomasi bo‘yicha lizing oluvchi sifatida ishtirok etgan taqdirda lizingga
olingan aktivlar hisobi 16515 - Ob’ektlarni ijaraga olish va uni takomillashtirish
huquqining, lizing bo‘yicha yuzaga kelgan majburiyatlar esa22100 - Lizing
(moliyaviy ijara) bo‘yicha majburiyatlarning tegishli moshisobvaraqlarida
yuritiladi.
Lizing lizing oluvch ibankning moliyavi yhisobotlarida ham aktiv ham
majburiyat sifatida tan olinadi. Ushbu dastlabki tan olish lizing shartnomasi
muddati boshlanishida amalga oshiriladi. Bunda, lizing oluvchi bank lizing
ob’ektini o‘z balansida sof investitsiya qiymati yoki uning haqqoniy qiymatining
qaysi biri kichik bo‘lsa, o‘sha summada aks ettiradi.Lizingni dastlabki tan olishda
quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi bajariladi:
- Dt 16515 Ob’ektlarni lizingga olish va uni takomillashtirish huquqi;
- Kt 22100 Lizing (moliyaviy ijara) bo‘yicha majburiyatlarning tegishli mos
hisobvarag‘i.
Lizing oluvchi bank tomonidan amalga oshirilgan lizing ob’ektini sotib olish,
yetkazib berish yoki belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holga
keltirish bilan bog‘liq xarajatlar lizing ob’ektining qiymatiga qo‘shiladi. Lizing
ob’ekti lizing oluvchi bank balansida aktiv va majburiyatlarning alohida moddalari
sifatida aks ettirilishi lozim. Lizing bo‘yicha majburiyatni aktiv summasidan
chegirib tashlagan holda (kontr-aktiv hisobvaraq sifatida) ko‘rsatishga ruxsat
etilmaydi. Lizing oluvchi bank tomonidan lizing dastlabki tan olingandan so‘ng
keyingi hisob majburiyat bo‘yicha asosiy qarz summasini (dastlabki tan olingan
summani) va lizing bo‘yicha foizlar to‘lash hisobini yuritishdan iborat. Keying
ihisob, lizing bilan bog‘liq barcha xavf-xatarlar lizing oluvchigao‘tganligi sabablil
izing oluvchi bank tomonidan lizing ob’ektini baholab borish, amortizatsiya
ajratmalarini va shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa xarajatlarni amalga oshirish
28

ishlarini ham o‘z ichiga oladi.Dastlabki tan olishda yoki ob’ektni lizingga olish
vaqtida lizing oluvchi bankning lizing foizi bo‘yicha xarajatlari buxgalteriya
hisobida aks ettirilmaydi. Lizing shartnomasida lizin oluvchi bank va lizing
beruvchi lizing to‘lovlari jadvalini kelishib oladi, unda lizing oluvchi bankning
foizli xarajatlari, lizing ob’ektining qiymatini qoplash bo‘yicha majburiyatlar va
ularning lizing muddati davomida taqsimlanishi ko‘rsatiladi.Lizing to’lovi lizing
operatsiyalarining muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanib, u o’zida lizing
sub’ektlarining asosiy manfaatlarini ifodalaydi. Lizing munosabatlarini samarali
amalga oshishi va uning ijobiy yakun topishi lizing to’lovlarining qanchaalik
to’g’ri hisoblanishi va belgilangan tartibda yo’lga qo’yganligiga bog’liqdir.
Shuning uchun lizing to’lovlar summasini to’g’ri aniqlanishi va uni o’z muddatida
belgilangan tartibda amalga oshirilishi bugungi kunning asosiy va dolzarb
vazifalaridan biri bo’lib kelmoqda. To’g’ri, bizga yaxshi ma’lumki rivojlangan
mamlakatlarda lizing muhosabatlarda to’lovlar bilan bog’liq operatsiyalarni
bajarish bo’yicha katta tajriba egallangan. Lekin biz shuni hisobga olishimiz
kerakki lizing to’lovlari har bir mamlakatning uchki qonunchilik hujjatlariga
asosan amalga oshiriladi. Shu tufayli lizing to’lovlari tarkibini aniqlash uning
summasini hisoblash va to’lovlar davrini to’g’ri belgilanishida qaysi usulni
qo’llash masalasi o’z dolzarbligini va maqsadga muvofiqligini yo’qotmagan.Lizing
to’lovlari summasi – lizing ob’ekti qiymatining hammasi yoki ko’p qismi
( amortizatsiya ajratmalaridan), lizing ob’ektining sotib olish uchun qilingan jami
vositachilik xarajatlari, shuningdek, lizing ob’ektining yetkazib berish va
belgilangan maqsadda foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bog’liq
boshqa qo’shimcha xarajatlar hamda lizing beruvchining daromadi hisoblangan
lizing stafkasi (kredit uchun foiz) dan iborat bo’ladi. Lizing to’lovlari tarkibiga
lizing beruychi tomonidan lizing shaartnomasi shartlariga muvofiq , lizing
ob’ektini sug’urtalashga to’langan sug’urta to’lovlari kiritilishi mumkin. Lizing
to’lovlarini quydagi formula yordamida izohlash maqsadga muvofiqdir.
LT = AA + KF + BX + QH + ST
29

Ushbu formulada, LT- jami lizing to’lovlari; AA – lizing beruvchiga to’lash
uchun hisoblanadigan amortizatsiya ajratmalari; KF - kredit mablag’lari uchun
to’lanadigan foizlar yoki lizing stafkasi; BX - lizing beruvchiga lizing ob’ektini
sotish bilan bog’liq vositachilik xarajatlari; QH – lizing beruvchiga lizing ob’ektini
etkazib berish bo’yicha qilingan qo’shimcha xarajatlar; ST - sug’urta to’lovlari.
Biz endilikda lizing to’lovlarini tashkil etuvchi har bir element
ko’rsatkichlarini harakatdagi qonunchilik hujjatlari asosida ko’rib chiqishni va
hisoblash tartibini o’rganamiz.Bank amaliyotidan bizga yaxshi ma’lumki lizing
to’lovlarining asosiy qismini amortizatsiya ajratmalari tashkil etadi. Amortizatsiya
ajratmalari foydalanilayotgan lizing ob’ektining jismonan va ma’naviy eskirishi
natijasida yo’qotilgan qiymatni qoplovchi asosiy manba bo’lib
hisoblanadi.Amaliyotda amortizatsiya ajratmalari summasi quydagi formulaga
muvofiq hisoblanadi.

Bu formulada: BQ – lizing ob’ektining
balans qiymati; N – amortizatsiya ajratmalari normasi ( eskirish kaeffitsienti) ; T-
lizing shartnomasi muddati;
Lizing stafkasi lizing beruvchi tomonidan ijaraga olingan mulkdan
foydalanganligi uchun to’lanadigan haq bo’lib u lizing beruvchining daromadi
hisoblanadi. Lizing stafkasining mazmuni qarzga olingan mablag’lar ( ssudalar)
uchun to’lanadigan foizlar bilan bir xildir. Shuning uchun uning summasi
foydalanilgan kredit uchun foyiz hisoblash tartibiga mos ravishda aniqlanadi.
Ushbu tartibni quydagi formula yordamida aniqlash mumkin.
30

Bu formulada: KF – kredit yoki lizing stafkasi; KM – kredit hajmi; FS –foiz
stafkasi darajasi;
Lizing beruvchi - lizing kompaniyalari yoki banklar lizing ob’ektining sotib
olish bilan bog’liq marketing, transport va xodimlarga ish haqqi to’lash kabi
xarajatlarni amalga oshiradilar. Ushbu xarajatlar vositachilik xarajatlari hisoblanib,
u lizing to’lovlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu xarajatlar lizing beruvchiga
lizing oluvchi tomonidan to’lanadigan xizmat ko’rsatish mukofoti deyiladi.
Vositachilik xarajatlarining miqdori quydagi tartibda aniqlanadi:
31

XULOSA VA TAKLIFLAR
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar xalqoro
hamjamiyatda tan olingan o’zbek modeliga asoslangan holda kechmoqda. Ushbu
modelni afzalliklari nafaqat shu yurt udum va urf – odatlariga suyanish, balki
jahon tajribalarini o’rganib, talqin qilib va bizning shoroitga moslashgan holda
tatbiq etib borishdan iborat.O’zbekiston Respublikasi uchun asosan selektiv
innovatsiyaviy rivojlantirish, to’g’ridan- to’g’ri xorijiy investitsiyalar, litsenziyalar
sotib olish, yangi texhologiyalar importini rag’batlahtirish va qulay infratuzilma
yaratish islohotlarining bugungi bosqichida muhim ahamiyat kasb etadi.
Lizingning rivojlanish tarixi shuni ko’rsatadiki, lizingning paydo bo’lishiga
ob’ektiv sabablar imkon berdi va tegishli shart – sharoitlar bir tamondan lizing
mulkiga talabni oshirgan bo’lsa, ikkinchi tamondan bo’sh turgan moliyaviy
resurslarni lizing munosabatlarini rivojlantirish uchun jalb etishning oshishiga olib
keladi. Demak bunday holatda tijorat banklari resurslaridan samarali foydalanish
imkoniyati yaratiladi.2023-yilda bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada
mustahkamlash, Respublika moliya - bank tizimini yanaada rivojlantirish va uning
barqarorligini oshirishning ustivor yo’nalishlari bo’yicha qabul qilingan dasturda
ko’zga tutilgan tadbirlarni so’zsiz amalga oshirish, bank nazoratini kuchaytirish,
bank aktivlari va kredit portfelining sifatini yaxshilashga alohida e’tibor qaratiladi.
Ushbu vazifalar doirasida bank tizimi nazoratini Ba’zel qo’mitasining yangi
tavsiyalari asosida takomillashtirish, bank tizimini va alohida banklarni yuqori
xalqoro reting baholariga ega bo’lishini ta’minlash, tijorat banklarining resurs
bazasini yanada kengaytirish, ularning investitsiyaviy faolligini kuchaytirish
hamda iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish, ishilab chiqarishni modernizatsiyalash,
texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha strategic muhim investitsiya
loyihalarini amalga oshirishga, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy
qo’llab – quvvatlashga yo’naltirilgan kreditlar hajmlarini ko’paytirish kabi muhim
chora tadbirlarni davom ettirish rejalashtirilmoqda.
32

Yuqoridagi fikr muiohazalardan kelib chiqib biz quyidagi xulosa va
tavsiyalarni berilishini maqsadga muvofiq deb bildim:
- Respublikamiz tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini
rivojlantirish va mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanishga erishihsimiz
zarur.
- Lizing munosabatlari bo’yicha xorijiy davlatlar tajribasining o’rganish va
ularning ijobiy jixatlarini o’rganish Respublikamiz amaliyotida qo’llanilishini
ta’minlash.
- Respublikamizning investitsiya dasturlarida korxonalarni modernizatsiya
qilish, texhologik va texnik jihatdan qayta jihozlash maqsadlaariga tijorat banklari
tamonidan etibor kuchaytirilgan siyosatni amalga oshirish . - Respublikamiz tijorat
banklarining loyihaviy moliyalashtirihs , investitsion kreditlarni berish va ularga
xizmat ko’rsatish bo’limlarini ushbu yo’nalishdagi malakali kadrlar bilan
ta’minlash.
- Respublikamizda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik jihatdan yangilash, qishloq joylarda loyixaviy yangi turar joylarni barpo
etish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari tamonidan
minitexnologiyalarni sotib olish kabi investitsiya loyihalarini ko’paytirish va ularni
amalda bajarilishini taminlash.
Xulosa o’rnida shuni aytush mumkinki, ko’pgina rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotning avvalida absorbtsiya , nusxa ko’chirish
yo’lini tanlashgan bo’lsa , rivojlanishning ma’lum bosqichiga kelib, yangi
innavatsiyaviy rivojlanish yo’nalishlarini belgilab olib, ustunliklarni saqlab
kelishmoqda. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi uchun asosan selektiv
innovatsiyaviy rivojlantirish, to’g’ridan – to’g’ri xorijiy investitsiyalar,
litsenziyalar sotib olish, yangi texnologiyalar importini rag’batlantirish va qulay
infratuzilma yaratish islohotining bugungi bosqichida muhim ahamiyat kasb
etadi.Demak,Respublikamizda lizing munosabatlarining rivojlanishi iqtisodiyotda
33

ishlab chiqarishni o’sishiga va tijorat banklarining xizmat ko’rsatish faoliyatini
kengayishi uchun xizmat qiladi. Ushbu bildirilgan xulosaviy fikr va ta’vsiyalarimiz
ishlab chiqarish amaliyotida o’z o’rnini topishiga va muxim ahamiyat kasb etishiga
ishonib qolamiz
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezident
farmonlari va qararlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari.
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T.:  O’zbekiston  , 2002.
2.O’zbekiston Respublikasi Fuqorolik Ko’dekisi,1995 yil 25 dekabr.
3.O’zbekiston Respublikasining  Lizing to’g’risida  gi qonuni.1999 yil 14 aprel
4.  O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida  gi
Qonun.T.  O’zbekiston  .1995.
5. O’zbekiston Respublikasi  Banklar va bank faoliyati to’g’risida  gi Qonuni. T. 
O’zbekiston  .1996.
6.O’zbekiston Respublikasining  Bank siri to’g’risida  gi Qonuni.T. .  Adolat 
2003y.
II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar.
1.Abdullaeva SH.Z.  Bank ishi  o’quv qo’llanma. T.  Moliya  2003 y.
2.Abdullaeva SH.Z. , Safarova Z.B.  Tijorat banklarining moliyaviy resurslarini
boshqarish  . T:  Iqtisod-Moliya  . 2007 y. -200 b.
3.Abdullaeva SH.Z. , Qoraliev T.M.,Ortiqov U.D.  Bank resurslari va ularni
boshqarish  . Monografiya./ - T.:  Iqtisod-Moliya  . 2009 y. -104 b.
4.Abdullaeva SH.Z.  Xalqaro valyuta – kredit munosabatlari  . Darslik. – B.M.:
T.:  Iqtisod-Moliya  , 2006 y. 576 b.
5.Abdullaeva SH. Z., Navro’zova K.N.  Bank hisobi  . Toshkent . 2007. 6.
Nabiev.E.G’,Marpatov M.D.  Lizing g’oyasi, tarixi, huquqiy asoslari va
amaliyoti  .O’quv qo’llanma .Toshkent. 2004.
7.Lavrushin O.I. Bankovskiy delo: uchebnik. 2-e izd. Pererab.i dop./
O.I.Lavrushina. – M.: Finansi’ I statististika, 2008. -594 s.
34

8. Nabiev.E.G’,Marpatov M.D.  Lizing g’oyasi, tarixi, huquqiy asoslari va
amaliyoti  .O’quv qo’llanma .Toshkent. 2004.
9. G’ozibekov D.G’.  Lizing munosabatlari nazariyasi va amaliyoti  .  Fan va
texnoligiya  -2004. 10.Xodjaev R.,Egamberdiev A.  Kichik biznes va
tadbirkorlik  . O’quv qo’llanma Toshkent.-  Iqtisod- Moliya  2008 y.108 b
III. Davriy nashrlar,statistik to’plamlar va hisobotlar.
1.Mullajonov F.M. Pul – kredit sohasidagi mavjud vaziyat va monetary
siyosatning 2012 yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari.  Bozor, pul va kredit 
jurnali 2012 y N:-1
2.Mullajonov F.M. O’zbekiston bank tizimi:Barqaror rivojlanish,xalqaro
mezonlarga erishish yo’lida.  Bozor,pul va kredit  jurnali 2013 y. N: -1
3.  Bozor, pul va kredit  Jurnali 2010-013 yillar
4.  Bank axborotnomasi  gazetasi 2010-2013 yillar
5. ATIB  Ipoteka bank  ning yillik hisoboti 2012 yil
IV. Internet saytlari:
1.www.bankir.ru
2.www.state.us
3.www.cer.uz.
4.www.nbu.com
35

35 Lizing shartnomalar va ularning ahamiyati

Sotib olish