Logistika sohasida marketing tadqiqotlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	144.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Logistika sohasida marketing tadqiqotlari

Sotib olish

Logistika sohasida marketing tadqiqotlari
MUNDARIJA
KIRISH 3
I BOB. LOGISTIKA SOHASIDA MARKETING
TADQIQOTLARI. 4
1.1 Logistika va marketing haqida boshlang’ich tushunchalari 4
1.2 Logistikani marketing va ishlab chiqarishni rejalashtirish 9
II BOB. RIVOJLANAYOTGAN MAMLAKATLARNING
LOGISTIK KOMPANIYALAR TASHKIL ETISH
2.1 Ilg’or rivojlanish logistika tizimlarining innovatsion
barqarorligi darajasi. Ko’rsatkichlarining
muvozanatlashtirilgan tizimi 14
2.2 Logistik kompaniyalarni tashkil etish. Rivojlangan davlatlar
logistik kompaniyalari 21
III
BOB. LOGISTIKA RIVOJLANISHINING ZAMONAVIY
TENDENSIYALARI. 32
3.1 Agrosanoat kompleksi logistikasini rivojlantirish omillari
va
tendentsiyalari. 32
3.2 Transport logistikasi tizimini davlat tomonidan tartibga
solish va qo’llab quvvatlash. 36
XULOSA. 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 41

KIRISH
1

Fanning dolzarbligi. Logistik yondoshuv orqali moddiy va yo’lovchi
oqimlarini o’tkazuvchi tizimlar faoliyati samaradorligini keskin oshirshga
qaratilganligi bilan belgilanadi. Logistika atamasi grekcha |«^ оущтисг |» so’zidan
kelib chiqqan bo’lib Vizantiya imperatori Lv VI ning davrida «hisob san'ati» degan
ma’noni anglatgan (865-912yy).
Logistika faoliyatni amalga oshirish korxonadagi boshqa turdagi faoliyatlar
bilan chambarchas bog’liq. Logistik funksiyalar tez-tez turli xil bo’linmalar
tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, korxonaning bir bo’linmasi materiallarni
sotib olish bilan, boshqasi – zaxiralarni saqlash, uchinchisi – tayyor mahsulotni
sotish bilan shug’ullanadi. Bunda alohida bo’linmaning maqsadlari, asosan,
tashkilot moddiy oqimining ratsional maqsadlari bilan mos kelmaydi. Korxonada
ishlab chiqarishni boshqarishga logistik yondashuv logistikaning maxsus xizmatini
ajratishni ko’zda tutadi, bu xizmat yetkazib beruvchi bilan shartnomaga asoslangan
munosabatlarni shakillantirishdan boshlab, to tayyor mahsulotni iste’molchiga
yetkazib berishgacha bo’lgan moddiy oqimni boshqarishi zarur.
«Logistika» fanini o’rganish samaradorligi, avvalo, jarayonlarga logistik
yondoshuvning asosiy g’oyalarini qanday tushunishga bog’liqdir. Logistik
yondoshuvning avvalgi an’anaviy yondoshuvlardan asosiy farqi shundaki, u har xil
xo’jalik yurituvchi subyektlaming faoliyatini alohida emas, bir butun holda
o’rganib, materiallami ishlab chiqarishdan tortib to iste’molchiga yetkazib
berilgunicha optimallashtirishga qaratiladi.
Bugungi kunda dunyo bo’yicha bir qancha logistikaga bag’ishlangan muzeylar
ishlab turibdi. Shulardan ba’zi birlarini sanab o’tamiz: - Logistika muzeyi (Tokio,
Yaponiya); - Logistika muzeyi (Sankt-Peterburg, Rossiya); - The Royal Logistic
Corps Museum/ Qirollik muzeyining logistk korpusi, (Buyuk Britaniya); The
Canadian Forces Logistics Museum/ Kanada harbiy kuchlarining logistika muzeyi
(Monreal, Kanada) va hakazolar.
I BOB. Logistika sohasida marketing tadqiqotlari.
2

1.1 Logistika va marketing haqida boshlang’ich tushunchalari.
Logistika va Marketing.
Logistika— tovar va ma'lumotlar oqimini ishlab chiqaruvchidan to oxirgi
iste'molchigacha bo'lgan barcha bosqichlarida boshqarishni optimallashtirishga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Logistikaning maqsadi xarajatlarni
kamaytirish va korxonalar faoliyati samaradorligini oshirish, shuningdek,
mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini oshirishdir.
Iqtisodiyotda logistikadan foydalanish ushbu atama paydo bo'lishidan ancha
oldin boshlangan. Qadim zamonlarda logistika qo'shinlar uchun yuklarni tashish va
tarqatish bilan bog'liq edi. Rim imperiyasida harbiy yurishlarni ta'minlash va
moddiy-texnik ta'minoti bilan shug'ullanish uchun maxsus logistika bo'linmalari
yaratilgan. O'zining zamonaviy ko'rinishida logistika 20-asrda tovarlarni ishlab
chiqarish va taqsimlash ko'lamining oshishi tufayli rivojlana boshladi. 20-asrning
50-60-yillarida AQSHda logistika alohida fan sifatida qarala boshlandi va birinchi
o quv dasturlari yaratildi.
ʻ
O'tgan asrning 70-yillaridan boshlab logistika global biznesga kira boshladi
va ta'minot zanjirlarining ajralmas qismiga aylandi. 90-yillarda logistika va
ta'minot zanjirini boshqarish sohasida yangi texnologiyalar ishlab chiqildi, bu
butun dunyo bo'ylab biznesning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi.
Shunday qilib, logistika atama paydo bo'lishidan ancha oldin mavjud bo'lgan
va uning biznes uchun ahamiyati va ahamiyati hozirgi vaqtda o'sishda davom
etmoqda.
Logistikaning eng so’nggi maqsadi firma mahsulotini samarali sotish
hisoblanadi. Aynan tovarlarni sotish, iste'molchi talabi darajasini kengaytirish va
oshirish firmaning ishlab chiqarishsotish faoliyatini aniqlashi hamda uni iqtisodiy
jihatdan oqlashi kerak. Shunday qilib, bozor holatini o’rganish, talab va ob'ektiv
mavjud iste'molni qondirishga intilish zamonaviy firma faoliyati asosiga yaxlit
holda qo’yilgan bo’lishi lozim. Bu marketing vazifasi asosini tashkil etadi.
Marketing nima degan savolga ko p marketing mutaxassislari turlicha javob
ʻ
berishadi. Biz AMA (American Marketing Association) keltirgan tarifga qarasak:
3

• Marketing bu xaridorlar, mijozlar, jamiyat uchun qadrli bo lgan takliflarniʻ
yaratish, muloqotla tushuntirish, yetkazib berish, va ularni qo llab quvvatlashdir.
ʻ
Tepadagi ta rifni diqqat bilan o qib chiqsak, marketingning to rtta faoliyati
ʼ ʻ ʻ
yoki tarkibiy qismlari mavjudligini ko ramiz:
ʻ
• Taklif (Creating): Qimmatli takliflarni yaratish uchun yetkazib beruvchilar
va mijozlar bilan hamkorlik qilish jarayoni.
• Muloqot qilish ( Communicating ): Umuman olganda, ushbu takliflarni
tavsiflash, shuningdek mijozlarni o rganish, istaklarini bilish jarayoni.
ʻ
• Yetkazib berish ( Delivering ): Ushbu takliflarni iste molchiga qiymatni
ʼ
optimallashtirgan holda yetkazib berish.
• Qo llash, quvvatlash
ʻ ( Exchanging ): Yuqoridagi narsalarni jamlagan holda,
mijozlarni qo llab-quvvatlash.
ʻ Doimiy ularni muammosini o rganib, ularga ʻ
yechimlar berish.
Filipp Kotler marketingni “mavjud bozor ehtiyojlarini foyda bilan qondirish
uchun qiymatni o’rganish, yaratish va etkazib berish fani va san’ati” deb ta’riflaydi.
Marketing amalga oshirilmagan ehtiyojlar va istaklarni aniqlaydi. U aniqlangan
bozor hajmini va foyda olish imkoniyatlarini belgilaydi, va o’lchaydi.
Sodda qilib tushuntirganda , marketing — bozorda mavjud bo ’ shliq , muammo ,
tanqischilikni aniqlash va unga to ’ g ’ ri yechim berishdir .
Marketing tamoyillari asosida boshqarish uchun rahbar yoki rahbariyat organ
yuqorida zikr etilganidek, bozor konyukturasi to’g‘risidagi to‘liq axborotga ega
bo‘lishi kerak. Ushbu axborot - birlamchi yoki ikkilamchi, marketingdan qat'i
nazar firma ichida yoxud tashqarisida bor bo’lishi, shuningdek, marketing
tadqiqotlar natijasida maqsadga muvofiq tarzda shakllanishi mumkin.
Axborotning birlamchi turiga quyidagilar kiradi : - ichki axborot , masalan ,
arizalar , buyurtmalar , bitimlar , shartnomalar , ombor naqdligi , tannarx , narxlar ,
mavjud katologlar va preyskurantlar bo ’ yicha ma ' lumotlar va boshqalar ; - joriy
tashqi axborot , masalan , bozor muhitidagi yo ’ nalishlar , xo ’ jalik va moliyaviy
aloqalar , konyutura o ’ zgarishlari va boshqalar to ’ g ’ risidagi tezkor ma ' lumotlar .
4

Logistika marketing tomonidan barcha parametrlar bo’yicha mos ravishda
aniqlangan talab va uning o’zgarish yo’nalishlariga hozirjavoblikni amalga
oshiradi. Bunday bir xil hozirjavoblik uchun ingliz tilidagi adabiyotda “tezda javob
berish texnologiyasi” atamasi mavjud. Logistika umumiy ilmiy-amaliy yo’nalish
bo’lib, firmaning yagona tashkiliy-texnologik faoliyati bosqichini qamrab oladi.
Shuningdek, marketing haqiqatdan mavjud bo’lgan ehtimolli talabni tahlil qiladi va
qayerda, qachon, qancha miqdorda, qanday sifatda qanaqa mahsulot talab etilishi
to’g’risidagi axborotni shakllantiradi. Logistika aniqlangan ehtiyojni eng kam
harajatlar va katta iqtisodiy samaradorlik bilan qondirish masalasini hal etadi.
Iste'molchi tomonidan aniqlangan talabni qondiradigan tovarni haqiqatdan
olganligi va eng kam harajatlar bilan transport-ekspeditsiya ishlarini bajarishda
ushbu ishni samarali tashkil etish bilan bog’liq masalalar doirasi logistikaning
taqsimlash logistikasi, deb ataladigan funksional sohasi vakolatiga kiradi.
Marketingni logistik boshqaruvning umumiy chizmasiga kiritish firma oldida
tovarlarning bozorda muvaffaqiyatli harakatlanishi, mijozlar doirasini kengaytirish
va ularning darajasini oshirish, iqtisodiy jihatdan narx va texnik siyosatni o’tkazish
uchun kerak bo’lgan vazifalarni ta'riflaydi.
Marketing samaradorligi firma strategiyasining sotuvlarning tushishi yoki
ko’tarilishi sharoitlarida mosligini baholashda ham ifoda etiladi. Faol strategiyalar
ehtiyojlar o’zgarishini tekzor kuzatishni emas, balki ushbu o’zgarishlarga ta'sirlarni
anglatadi. Qator holatlarda bozorni “bo’ysindirish” haqida gapiriladi. Vaholanki
bunga faqat yirik kompaniyalar qodir.
Ta'kidlanganidek logistika o’z ichiga marketing tadqiqotlarni olgan holda
ancha katta tushuncha hisoblanadi. Logistika bilan marketingning o’zaro
bog’liqligi muhim ahamiyatga ega. Masalan, marketing xizmati tomonidan hal
qilinadigan korxona ishlab chiqarayotgan mahsulot assortimentini boshqarish va
xizmat ko’rsatishni rejalashtirish logistik bo’linmalar bilan birgalikda amalga
oshiriladi. Bunda logistika xizmatining maqsadi bo’lib, marketologlar tomonidan
asoslab berilgan mahsulot turlarini ishlab chiqarishga ishlatiladigan xomashyoni
yetkazib berish va zaxiralarni boshqarish hisoblanadi. Logistika va ishlab
5

chiqarishni rejalashtirish Korxonada logistika xizmati ishlab chiqarishni
rejalashtirish bilan chambarchas bog’liq. Bu ishlab chiqarishni, xomashyoni,
materiallarni, ehtiyot qismlarni ma’lum miqdorda va sifatda muayyanvaqt ichida
yetkazib berilishiga tobeligi bilan asoslanadi. Shuning uchun logistika biron - bir
mahsulot ishlab chiqarish haqida qarorlar qabul qilish va tayyor mahsulotni ishlab
chiqarish grafiklarini shakllantirishda qatnashishi kerak. Logistik xizmatning
muhim funksiyasi xomashyoni va ehtiyot qismlarni sexlarga, ish joylarining o’ziga
yetkazib berish va tayyor mahsulotni saqlash joylariga o’tkazish hisoblanadi.
Respublikamizning tashqi iqtisodiy faoliyat tovar aylanmasini rivojlantirish
maqsadida, barcha hududiy logistik kompaniyalariningtransport parkini yangilash,
eskilarini rekonstruksiya qilish, ularni zamonaviy axborot kommunikatsion
texnologiyalari bilan ta minlash, magistrallarda GPS-monitoring texnologiyalariniʼ
o‘rnatish, transport sohasidagi tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, uni
rivojlantirish, mahsulotlarni yetkazib berishda xizmat ko‘rsatuvchi logistika
infratuzlmalari tizimini rivojlantirish va takomillashtirish masalalari mahalliy va
xorijiy olimlar, mutaxasislar tomonidan keng o‘rganilgan. Respublikamizda
hududiy logistika kompaniyalarini zamonaviy axborot texnologiyalari bilan
ta minlash, transport sohasidagi tadbirkorlikni rivojlantirishda logistika
ʼ
infratuzilmalarini umumiy ilmiy-uslubiy muammolari xorijiy olimlar
tadqiqotlarida, masalan bu ijobiy o’zgarishlarning afzalliklarini birinchilardan
bo’lib P.Drukker, Y.Shumpeter, D.Bell, K.Klark kabi olimlar tadqiq etishgan .
Transport sohasidagi tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda logistik
infratuzilmalarni ahamiyatining ilmiy-nazariy va metodologik masalalari rossiyalik
iqtisodchi olimlar G.G. Levkin, Ye.I. А fanasenko, T.V. А lesinskaya, А .I.
Bogdanov, А . А . Seleznev, I. А . Elovoy, L.B. Mirotinning ilmiy ishlarida tadqiq
qilingan. O’zbekistonlik olimlardan M.S. Qosimova, Karieva Ya.K., Samatov
G. А ., Bo’taev Sh. А ., Sidiqnazarov Q.M., Irisbekova D. va boshqalarning ilmiy
asarlarida respublikamizda logistik xizmatni shakllanishi uning infratuzilmasini
rivojlantirish xususiyatlari, tashkiliy iqtisodiy mexanizmi va samaradorligi tadqiq
qilingan.
6

Logistika tizimlarining axborot-metodik platformasi (LTAMP) mintaqadagi
strategik rivojlanishning barcha bosqichlarida ularning innovatsion barqarorligini
ta’minlash uchun zarurdir. LTAMP yaratish uchun quyidagilar zarur: 1)mintaqaviy
darajada logistika faoliyatini rivojlantirishning strategik rejalari va dasturlari,
logistika faoliyatining barcha mintaqaviy ishtirokchilari va logistika zanjirlari
vositachilarining harakatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlaydi; 2)logistika faoliyati
sub’yektlari tomonidan logistika operatsiyalarini amalga oshirishning tartibga
solinadigan me’yori, barcha darajadagi logistika vositachilari faoliyatiga
qo‘yiladigan talablar ro‘yxati; 3)logistika tizimlarini boshqarishni axborot-metodik
ta’minlash, shu jumladan innovatsion vositalar to‘plami va moddiy, moliyaviy va
axborot oqimlarini alohida logistika zanjirlari kontekstida va agregatda boshqarish
uchun yangi axborot va raqamli texnologiyalar. LTAMP ning asosi logistikani
rivojlantirishning innovatsion paradigmasiga javob beradigan strategiyalardir.
Belgilangan har bir strategiyani amalga oshirishni axborot bilan ta’minlash
innovatsion tadbirkorlikning ilmiy nazariyalari, institutsional nazariyasi va
barqaror rivojlanish nazariyasining o’zaro ta’siri va o’zgarishi nuqtai nazaridan
asoslanadi. LTAMP asosidagi ilg’or rivojlanish logistika tizimlarini tahlil qilish
nafaqat hududda logistika faoliyatini rivojlantirishda ularning innovatsion
barqarorligini aniqlash, balki uning hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga
ta’sirini ham baholash imkonini beradi. Tahlilni bosqichma-bosqich algoritm
yordamida bajarish taklif etiladi.

2.2 Logistikaning marketing va ishlab chiqarishni rejalashtirish.
7

Hozirgi paytda marketing va logistik jarayonlar muhim vazifalarni amalga
oshirmoqda. Chunki bu ikkala soha bir-birisiz ist’emolchiga sifatli, arzon va qulay
mahsulotlarni o’z vaqtida, ehtiyojdan kelib chiqqan holda yetkazib berolmaydi.
Shuning uchun ushbu sohalar dolzarb muhokamalarga sababdir.
Korxonalarda logistik faoliyatning ikkita jihati ajralib turadi. Birinchisi, sanoat
injeniringi tushunchasi bilan bog’liq bo’lib, transport vositalari va omborlarni
ishlatish, yuklash moslamalarini ishlatish va tanlash, qadoqlash usuli, axborot
boshqaruv tizimlarining ishlash muammolarini yechadi. Ikkinchi aspekt, moddiy
oqimlarni makro va mikro darajalarda boshqarish va tashkil etishning o’ziga
tegishli bo’lib, logistik tizimning amal qilish jarayonida har xil omillarning o'zaro
ta’sirining tahliiiga asoslanadi. Logistikaga korxona boshqaruvining bozorga
yo’naltirilganligini ta’minlab beruvchi tizim sifatida qaraladi va shu orqali
korxonaning iste’molchi bilan aloqalami o'matish faoliyatining tarkibi aniqlanadi.
Shu sohada amalga oshiriladigan ishlarning asosiy yo’nalishlari quyidagilar:
• bozomi o’rganish va aniq turdagi mahsulotlarga bo’ladigan talabni bashorat
qilish;
• mahsulot ishlab chiqarilishi uchun zarur bo’lgan moddiy resurslami xarid
qilish, zaxiralaming hajmi haqida qarorlar qabul qilish va zaxiralarni boshqarish;
• ishlab chiqarishda moddiy oqimlarni tashkil etish;
• tovar taqsimotini tashkil etish: tayyor mahsulotni qadoqlash va tanlash, uni aniq
manzilga tashish, iste’molchiga mahsulotni yetkazib berish, zarur bo’lgan
qog’ozlarni to’ldirish.
Logistik faoliyatni amalga oshirish korxonadagi boshqa turdagi faoliyatlar bilan
chambarchas bog’liq. Logistik funksiyalar tez-tez turli xil bo’linmalar tomonidan
amalga oshiriladi. Masalan, korxonaning bir bo’linmasi materiallarni sotib olish
bilan, boshqasi – zaxiralarni saqlash, uchinchisi – tayyor mahsulotni sotish bilan
shug’ullanadi. Bunda alohida bo’linmaning maqsadlari, asosan, tashkilot moddiy
oqimining ratsional maqsadlari bilan mos kelmaydi.
Korxonada ishlab chiqarishni boshqarishga logistik yondashuv logistikaning
maxsus xizmatini ajratishni ko’zda tutadi, bu xizmat yetkazib beruvchi bilan
8

shartnomaga asoslangan munosabatlarni shakillantirishdan boshlab, to tayyor
mahsulotni iste’molchiga yetkazib berishgacha bo’lgan moddiy oqimni boshqarishi
zarur.
Logistika va ishlab chiqarishni rejalashtirish. Korxonada logistika xizmati
ishlab chiqarishni rejalashtirish bilan chambarchas bog’liq. Bu ishlab chiqarishni,
xomashyoni, materiallarni, ehtiyot qismlarni ma’lum miqdorda va sifatda
muayyanvaqt ichida yetkazib berilishiga tobeligi bilan asoslanadi. Shuning uchun
logistika biron - bir mahsulot ishlab chiqarish haqida qarorlar qabul qilish va
tayyor mahsulotni ishlab chiqarish grafiklarini shakllantirishda qatnashishi kerak.
Logistik xizmatning muhim funksiyasi xomashyoni va ehtiyot qismlarni sexlarga,
ish joylarining o’ziga yetkazib berish va tayyor mahsulotni saqlash joylariga
o’tkazish hisoblanadi. Shu funksiyani amalga oshirishda logistikaning ishlab
chiqarish bilan o’zaro bog’liqligi, har xil joylarda zaxiralarning ko’payishiga,
ishlab chiqarishga qo’shimcha og’irlik yuzaga kelishiga olib keladi.
Misol uchun, ko’p yillardan buyon marketing va ishlab chiqarish tashkilotdagi
juda katta farqlarga ega bo’lgan faoliyat guruhlari sifatida qarab kelindi. Ular
birgalikda mavjud bo’lib, har doim bir-biri bilan o zaro hamjihatlikda ishlagan.ʻ
Mulk va buyumlarni ishlab chiqarish samaradorligiga alohida diqqat qaratiladi,
uzoq muddatli ishlab chiqarish faoliyatlari, minimallashtirilgan to’planishlar va
raqobat ustunligiga xilma – xillik, yuqori darajali xizmat va mahsulotlarning tez-
tez o’zgarib turishi orqali erishiladi.
Bugungi kundagi shiddatli muhitda ishlab chiqarish va marketingning bir-
biridan alohida ishlashlari uchun hech qanday ehtimol mavjud emas. Mahsulot va
marketing baronlari o’rtasidagi bahslar umumiy korporativ maqsadlarga erishish
uchun zamin yaratadi. Yaqin yillardan buyon ishlab chiqarish va marketingning
yangilanishga diqqat qaratildi. Marketing tushunchasi hozirda umumiy tarzda
qabul qilingan bo’lib, tushunilishi va mijozlarning talablari bilan muvofiq kelishi
kerak. Ayni damda raqobat narxining rivojlanishi borasida olib borilgan
tadqiqotlarda, ishlab chiqarish menejmenti keng ko lamda yangilanishga kirishgani
ʻ
aniqlandi. Tashkilotlarni boshqarish hozirda o’ziga xos tarzda ularning strategik
9

rejalarining rivojlanishidagi ta’minot masalalarini o’z ichiga oladi. Faqatgina xarid
qilingan tovarlar emas, balki ta’minotchilarning ko’pgina qismi ayrim
tashkilotlarning umumiy narxida bo’ladi. Biroq, ta’minotchilarning ishonchliligi va
imkoniyatlarini to liq namoyon etish maqsadida xaridorlar va ta’minotchilarningʻ
logistika jarayonlariga yaqinroq kirishishi orqali yaxshilash uchun asosiy
imkoniyat mavjud. Ayrim an’anaviy tashkilotlar mustaqil muassasa sifatida
o’zlarini saqlab qolish uchun boshqa tashkilotlar bilan raqobatlashishlari kerak deb
hisoblaydilar. Biroq bunday falsafa raqobatlashishni kooperatsiyaga boshlab borsa,
o'zini-o’zi zararlaydigan bo’lishi mumkin. Ushbu o’xshash juft tushuncha ortida
idrokli ta’minot zanjiri integratsiyasining g’oyasi yotadi. Ta’minot zanjiri
tashkilotlar tarmog’i bo’lib, turli jarayonlardagi o’sish va pasayish bog’liqliklari
orqali jalb qilinadi. Barcha mijozlarning qo’llaridagi xizmatlar va mahsulotlarning
shaklidagi narxni hosil qiladi. Masalan, futbolka ishlab chiqarish ta’minot
zanjirining bir qismi bo’lib, yuqori oqim fabrikalari futbolka ishlab
chiqaruvchilarning ko’payishi orqali kengayadi va pastki oqimni yakuniy mijozga
chakanachilar va taqsimlovchilar orqali yetkazadi. Zanjirdagi ushbu
tashkilotlarning har biri o’zaro bir-biriga bog’langan bo’lib, yaqindan hamkorlik
qilmaydi. Ta’minot zanjiri menejmenti vertikal integratsiya singari bir xil emas.
Vertikal integratsiya odatda yuqori oqim ta’minoti va pastki oqim mijozlarining
egaligini ta’kidlaydi. Bu qachondir istalgan strategiya bo’lishi mumkin. Biroq,
rivojlangan tashkilotlar hozirda o’zlarining asosiy bizneslariga diqqat
qaratishmoqda. Shuningdek, hamma narsa tashqi manbaga ega, ya’ni mahsulot
tashqi firma tomonidan ishlab chiqarilgan.
Shunday qilib, kompaniyalar o’zlarining komponentlarini yakunlangan
mahsulotlar sifatida ishlab chiqaradi. Masalan, avtomobil ishlab chiqaruvchilar
hamda oyoq kiyimlar va sportkiyimlarini ishlab chiqaruvchi Nike kompaniyasi
bunga isbotdir. Ushbu kompaniyalar ba’zan virtual yoki tarmoq tashkilotlari
sifatida yuritiladi. Aniqrog’i ushbu ko’rsatkichda ta’minot zanjiri menejmenti
uchun ayrim ta’sirlari mavjud. U ta’minotchilardan kelayotgan materiallar oqimini
koordinasiyalash va integratsiya chorlovi bo’lmoqda. Shu yo’sinda tugallangan
10

mahsulotlarni ayrim vositachilar orqali taqsimlash menejmentidan foydalanadi.
O’tmishda ta’minotchilar va mijozlar o’rtasida aloqalar mavjud bo’lib (xususan
taqsimlovchilar yoki chakanachilar), ular hamkorlardan ko‘ra ko proq raqiblarʻ
edilar. Ba’zi kompaniyalar narx kamayishi yoki ularning ta’minot zanjiridagi
hamkorlarining xarajatlaridagi o’sish foydasini qo’lga kiritish imkonini qidiradilar.
Kompaniyalar oddiygina o’tkazish yo’li bilan narxlar oshishini amalga oshirmaydi
yoki quyi oqim ularni boshqacha raqobatchi qilib o’zgartirmaydi. Buning sababi
barcha xarajatlar ularning yo’llarini yakuniy bozorga yakuniy foydalanuvchi
tomonidan narx to’lovchi sifatida aks etishini ta’minlaydi. Yakundagi
kompaniyalar ushbu an’anaviy qarashning xatolarini bilib oladi va o’rniga ta’minot
zanjirini ortiqcha raqobat sifatida narx orqali uni qo’shib narxlarni umumiy
kamaytirish yo’lini qidiradi. Ular real raqobat kompaniyasining kompaniyaga
qarashli emasligini tushunib yetdilar. Shuni ta’kidlash joizki, ta’minot zanjiri
memejmenti tushunchasi yangi tushuncha bo’lib, u logistikaning kengayishidan
ham kattaroq faktni anglatadi. Logistika menejmenti dastlab tashkilotdagi optimal
oqim bilan aloqador bo’lib, ta’minot zanjiri menejmenti oraliq integratsiyaning
o’zi uchun samarali emasligini tan oladi.
Logistika va moliya. Korxonada moddiy oqimlarni boshqarish katta xarajatlar
bilan bogliq. Demak, logistika xizmati moliya xizmati bilan bogliq. Masalan,
zaxiralarning optimal hajmini korxonaning logistika xizmati uning moliyaviy
holatidan kelib chiqib aniqlaydi. Logistik jarayonlarni ta’minlash uchun uskunalar
sotib olishda ham logistika va moliya xizmat bo’limlari birgalikda qaror qabul
qiladilar. Transport va ombordagi zaxiralarni boshqarishda va nazorat qilishda ham
birgalikda faoliyat yuritiladi.
Logistika talablarini bajarishning muhim sharti bo’lib mahsulotni tayyorlash,
omborga joylashtirish, tushirish, yuklash va jo’natishga ketadigan xarajatlarni
kamaytirish yo’llarini qidirish hisoblanadi. «Transport - ombor» amallariga
ketadigan xarajatlarni kamaytirish ko’p hollarda raqobatda va bozor munosabatlari
tizimida birinchilikni ta’minlaydi.
11

Logistik boshqaruv mexanizminmg rivojlanishi va tadbiq etilishi doimo
moliyaviy zaxiralar va boshqa turdagi resurslarni jalb etish bilan bog'liq.
Korxona bo’limlari va asosiy logistik funksiyalar
o’rtasidagi taxminiy taqsimot
Bo'limlar
Logistik funksiyalar Logistika Marketing Moliya Ishlab chiqarishni
rejalashtirish
Mahsulotni rejalashtirish X X
X
Servis xizmatini rejalashtirish X X X
O’rov X X X X
Ishlab chiqarishni xomashyo,
materiallar bilan ta’minlash X X
Taqsimot tizimini zaxiralar
bilan to‘ldirish X X
Ishlab chiqarish jarayon
nazorati X X
Korxonada ombor faoliyatini
loyihalashtirish va
rivojlantirish X X X
Jihozlarni moliyalashtirish X X
Transporni boshqarish X X
Zaxiralarni boshqarish X X X
1-jadvalda Korxona logistik bo’limining marketing, moliya va ishlab
chiqarishni rejalashtirish bo’limlari bilan funksional bog’liqligi keltirilgan.
12

II BOB. RIVOJLANAYOTGAN MAMLAKATLARNING
LOGISTIK KOMPANIYALAR TASHKIL ETISH.
2.1 Ilg’or rivojlanish logistika tizimlarining innovatsion barqarorligi darajasi
ko’rsatkichlarining muvozanatlashtirilgan tizimi .
Ilg’or rivojlanish logistika tizimlari faoliyati to’g’risida ishonchli ma’lumotlarni
shakllantirish zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimlari va axborotni qayta
ishlash texnologiyalaridan foydalanishni talab qiladi. Logistika kompaniyalari va
logistika tizimlari faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni yaratish va qayta ishlash
uchun foydalaniladigan taniqli va mutaxassislar tomonidan ijobiy baholangan
texnologiyalar quyidagi maqsadlar uchun maxsus dasturiy ta’minot yaratilgan
texnologiyalardir:
- arizalarni shakllantirish va qayta ishlash, statistik ma’lumotlarni yuritish va
tashish uchun arizalarni hisobga olish;
- yo’nalishlarni shakllantirish va kuzatish;
- buyurtmachi va pudratchi o’rtasida hujjat aylanishini saqlash va shakllantirish;
- transport vositalari va korxona resurslarini hisobga olish;
- aktlar, yo’l varaqalari va boshqa hujjatlarni yuritish;
Inn о v а tsi о n iqtis о diyotd а l о gistik а f ао liyati b о shq а ruv tizimining а l о hid а
s о h а si sif а tid а m а hsul о tl а rni b о z о rd а t а qsiml а shni b а rch а ishtir о kchil а rining
t ех n о l о gik, t а shkiliy v а iqtis о diy imk о niyatl а ri v а m а nf аа tl а rini yag о n а
m еха nizmg а b о g’l а ydi. T а shkil о tl а rning l о gistik а f ао liyatini riv о jl а ntirishning
а fz а llikl а ri eksp о rt qiluvchi t а dbirk о rl а rning, shu juml а d а n kichik v а o‘rt а bizn е s
muhitining r а q о b а tb а rd о shligi v а f ао lligini о shirish imk о niyatid а dir. Olib borilgan
tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosaga kelindi: Ushbu tadqiqot doirasida transport
sohasidagi tadbirkorlikni rivojlantirishga innovatsialarni, istiqbolli yo nalishlari,ʼ
logistika infratuzilmalari faoliyatini monitoringini ichki va tashqi muhitidan tarkib
topgan mexanizmini ishlab chiqilishi, transport xizmatlari bozorida raqobat
ustunligiga erishish hamda yuk tashish qamrovini kengaytirish asosida tizimning
huquqiy-me yoriy, harajatlar darajasiga, moliyaviy ta minlanganlik va natijalarni
ʼ ʼ
13

baholash tamoyiliga muvofiqligini ta minlash imkonini yaratadi. Passajirlar vaʼ
yuklarni yetkazib
berishda transport xizmatlari ko‘rsatishni rivojlantirishda logistika
infratuzilmalarini texnik-iqtisodiy va ekspluatatsion salohiyatlaridan unumli
foydalanish orqali, logistika xizmatlari bozorning maqsadli segmentida raqobat
ustunligini ta minlash hisobiga qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini tashish hajmining
ʼ
oshishi va o‘zgaruvchan xarajatlarning tejalishi asoslanib, transport xizmatlari
uchun sarflanadigan xarajatlar mahsulotga nisbatan o‘zgarmasligini ta minlaydi.
ʼ
Logistika xizmatlari bozoridagi raqobatchilikka ta sir etuvchi omillarning ta sir
ʼ ʼ
darajasini ekspertlar yordamida baholash maqsadga muvofiq bo’lib, bunda
raqobatchilik darajasi va intensivligini aniqlash hamda raqobatchilikka sezilarli
ta sir etuvchi bozor omillarining tahlili amalga oshirilgan.
ʼ
Respublikamizda hududiy logistika kompaniyalarini zamonaviy axborot
texnologiyalari bilan ta minlash, transport sohasidagi tadbirkorlikni
ʼ
rivojlantirishda logistika infratuzilmalarini umumiy ilmiy-uslubiy muammolari
xorijiy olimlar tadqiqotlarida, masalan bu ijobiy o’zgarishlarning afzalliklarini
birinchilardan bo’lib P. Drukker, Y. Shumpeter, D. Bell, K. Klark kabi olimlar
tadqiq etishgan.
Ayl а nm а m а bl а g‘l а rning а yl а nishini t е zl а shtirish, o‘z n а vb а tid а , bund а y
inn о v а tsiyal а rd а n f о yd а l а nishning ij о biy n а tij а sidir, chunki u m о liyaviy r е sursl а rni
v а pul о qiml а rini o‘z v а qtid а his о b-kit о bl а rni а m а lg а о shirish uchun s а f а rb а r
qil а di, l о gistik а t а shkil о tining v а b о shq а h а r q а nd а y t а shkil о tning m о liyaviy
h о l а tini o‘sish imk о niyatini о shir а di, b о shq а f ао liyat bil а n bir q а t о rd а l о gistik а
f ао liyati bil а n shug‘ull а n а dig а n t а shkil о t bizn е sning b а rq а r о r riv о jl а nishini
ta’minl а ydi.
14

Logitika tizimlarining innovatsion barqarorligini boshqarish uchun
tizimni qo’llab quvvatlash balansi
2-jadval.
Logistika faoliyati
ko‘rsatkichlari guruhlari "ha" =
1
"yo‘q"
= 0 Logistika boshqaruvining
innovatsion rivojlanishi uchun
xavf ko‘rsatkichlari guruhlari
(logistika ma’muriyati) "ha" = 0 "yo‘q"
=1
1-guruh – ta’minot
logistika
ko’rsatkichlari: (LK-1,
LK-2, LK-3 ... LK10) 10 5- guruh – ta ’ minot zanjirlarini
strategik rejalashtirishning
innovatsion xatarlari
ko ’ rsatkichlari ( IX 5-1, IX 5-2,
IX 5-3 ... IX5-10) 10
2-guruh – tarqatish
logistikasi ko’rsatkichlari
(LK 2-1, LK 2-2, LK 2-
3 ... LK 2-10) 10 6-guruh – logistika
autsorsingining innovatsion
risklari ko’rsatkichlari (IR6-1,
IR6-2, IR6-3 ... IR6-10) 10
3-guruh – ombor
logistikasi ko’rsatkichlari
(LK3-1, LK3-2, LK3-3 ...
LK3-10) 10 7-guruh – axborot logistik
risklari ko’rsatkichlari (IR7-1,
IR7-2, IR7-3 ... IR7-10 10
4-guruh – transport
logistikasi ko’rsatkichlari
(LK 4-1, LK 4-2, LK4-
3 ... LK4-10) 10 8-guruh – logistika faoliyatini
hisobga olish va nazorat
qilishni qo‘llabquvvatlashning
xavf ko‘rsatkichlari (XK8-1,
XK8-2, XK8-3 ... XK8-10) 10
Balans (guruhdagi
ko’rsatkichlarning 40 Balans (guruhdagi
ko’rsatkichlarning maksimal 40
15

maksimal soni = 10) soni = 10) 40
Har bir guruhda bir xil miqdordagi ko’rsatkichlar tanlanishi kerak – kamida 3
tadan ko’pi bilan 10 tagacha. Minimal raqam bilan tizimda 24 ta, maksimal – 80 ta
ko’rsatkich ko’rsatiladi. Tizimga ko’rsatkichlarni maksimal miqdordan ortiq
kiritishni maqsadga muvofiq emas deb hisoblaymiz.
Ko’rsatkichlar muvozanatiga ikkilik baholash yordamida erishiladi: – logistika
faoliyati guruhlari ko’rsatkichlari ijobiy javob bilan bir ball oladi. Har bir guruhda
10 ta ko’rsatkichdan iborat maksimal ball 40 ball; – salbiy javobga ega bo’lgan
xavf guruhlari ko’rsatkichlari bir ball oladi. Har bir guruhda 10 ko’rsatkichdan
iborat maksimal ball – 40. Logistika faoliyatining sifat ko’rsatkichlarining
maksimal miqdoriy natijasi 40 ball va innovatsion rivojlanish xavfining yo’qligi
ham 40 ball minimal risklar (yoki ularning yo’qligi) bilan logistika tizimining
yuqori innovatsion barqarorligini ko’rsatadi.
Logistika tizimlarining innovatsion barqarorligini boshqarish usullari logistika
elementlari va logistika oqimlarini optimallashtirish mexanizmlarini aniqlashga
qaratilgan. Usullarni oqilona tanlash uchun logistika faoliyatini axborot-metodik
ta’minlash, shu jumladan buxgalteriya hisobi va tahliliy bo’linma, nazorat bo’limi
va monitoringni ta’minlash kerak.
Innovatsion barqarorlikning maqbul va yuqori darajasi biz ilg’or rivojlanishning
logistika tizimi bilan shug’ullanayotganimizni ko’rsatadi.
16

Logistika tizimining balansini innovatsion barqarorligi darajasini baholash
shkalasi
3-jadval.
Skala asosida baholash Balla
r Baholash shartlari
Nol yoki past
innovatsion barqarorlik 0-20 Tizimni tashkil etish xavfining yuqori
darajasi. Logistika tizimini tashkil etish va
boshqarishning innovatsion usullarini
qo’llashning past darajasi
Innovatsion
barqarorlikning o’rtacha
darajasi 21-40 Tizimni tashkil etish
xavfining o’rtacha darajasi. Logistika
tizimini tashkil etish va boshqarishning
innovatsion usullarini qo’llashning maqbul
darajasi
Innovatsion
barqarorlikning maqbul
darajasi 41-60 Tizimni tashkil etish xavfining maqbul
darajasi. Logistika tizimini tashkil etish va
boshqarishning innovatsion usullarini
qo’llashning maqbul darajasi
Innovatsion
barqarorlikning yuqori
darajasi 61-80 Tizimning past xavfli tashkil etilishi.
Logistika tizimini tashkil etish va
boshqarishning innovatsion usullarini
yuqori darajada qo’llash
Natijaning pasayishi tizimning innovatsion rivojlanish mezonlariga javob
bermasligini ko’rsatadi. Har bir alohida ko’rsatkich uchun ikkilik baholashdan
foydalangan holda logistika tizimining innovatsion barqarorligi darajasini
baholashni aniqlashtirish uchun siz jadvallarda keltirilgan balansni baholash
shkalasidan foydalanishingiz mumkin.
17

Raqamlashtirish sharoitida logistika ma’muriyatchiligining uslubiy salohiyati
(uslubiy ta’minoti) ko’p jihatdan quyidagilarga bog’liq:
1) logistika tizimidagi har bir ishtirokchining, shu jumladan vositachilarning
logistika faoliyati texnologiyalari va turlarini tanlashdan;
2) tizimdagi logistika faoliyatining har bir ishtirokchisi uchun soliqqa tortish
rejimini tanlash.
3) mintaqadagi investitsiya siyosati va mintaqaviy logistika infratuzilmasini
shakllantirish uchun real investitsiyalar mavjudligi;
4) logistika faoliyati sub’ektlarining tarmoqdagi integratsiyalashgan o’zaro ta’siri
uchun xavflarni minimallashtirish mexanizmlarini tanlash;
5) individual logistika oqimlarini va umuman logistika tizimini boshqarishda
innovatsion texnologiyalardan foydalanish darajasi;
6) kadrlar siyosatining samaradorligi;
7) nazorat qilish texnologiyalari va vositalaridan foydalanish samaradorligi.
Ayl а nm а m а bl а g‘l а rning а yl а nishini t е zl а shtirish, o‘z n а vb а tid а , bund а y
inn о v а tsiyal а rd а n f о yd а l а nishning ij о biy n а tij а sidir, chunki u m о liyaviy r е sursl а rni
v а pul о qiml а rini o‘z v а qtid а his о b-kit о bl а rni а m а lg а о shirish uchun s а f а rb а r
qil а di, l о gistik а t а shkil о tining v а b о shq а h а r q а nd а y t а shkil о tning m о liyaviy
h о l а tini o‘sish imk о niyatini о shir а di, b о shq а f ао liyat bil а n bir q а t о rd а l о gistik а
f ао liyati bil а n shug‘ull а n а dig а n t а shkil о t bizn е sning b а rq а r о r riv о jl а nishini
ta’minl а ydi.
Mintaqadagi logistika tizimlarining innovatsion barqarorligi holati turli
omillarga qarab tahlil qilinishi lozim: tashqi (ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, qulay
investitsion va soliq muhiti, mintaqaning mintaqaviy transport-logistika
infratuzilmasining mavjudligi va sifati, shu jumladan mintaqaviy logistika markazi
va boshqalar ) va ichki (tashish, saqlash, yuklarni qayta ishlash yoki tovarlar
oqimini shakllantirish uchun aloqa funktsiyalarini bajaradigan vositachilar
tarmog‘ini o‘z ichiga olgan logistika kanallari soni; elektron to‘lov tizimlaridan
foydalanish darajasi, aloqa va axborot uzatishning yuqori texnologiyali aloqa
vositalari tizimlari, axborotni raqamlashtirish va boshqalar).
18

Logistika tizimining ilg’or rivojlanishi uning tashkiliy, boshqaruv, uslubiy va
axborot texnologiyalari salohiyati bilan belgilanadi, uning rivojlanish darajasi
butun logistika tizimini boshqarish sifatiga bog‘liq. Salohiyatli deganda an’anaviy
ravishda tizimning xavfli muhitda ishlashi, yangilanishi va rivojlanishi, salbiy
omillar ta’siriga qarshi turish qobiliyati tushuniladi. Tashkiliy va boshqaruv
salohiyati logistika strategiyasining to’g’ri shakllanishi va samarali amalga
oshirilishini ta’minlashi kerak, bunda biz logistika tizimini samarali funktsional va
tashkiliy muvofiqlashtirish va integratsiyalashuvi, shuningdek, logistika tizimlarini
boshqaruvchi kompaniyalarning korporativ maqsadlarini uzoq muddatli
rivojlantirishni nazarda tutmoqdamiz. Biz logistika tizimlarini rivojlantirishning
turli strategiyalarini (yakka tartibda va kombinatsiyalangan holda) qo’llash
imkoniyatini allaqachon qayd etgan edik, logistika xarajatlarining minimal darajasi
bilan logistika xizmatlari sifatining muvozanati ularni amalga oshirishning asosiy
sharti mintaqaviy darajada logistika tizimining topmenejerlarining sa’y-
harakatlarini jamlashiga bog’liq bo’ladi. Logistika tizimlari faoliyatini tashkil etish
ta’minot zanjirida logistika biznes jarayonlarini to’g’ri taqsimlashga bog’liq. Bu
strategik logistika rejalashtirishning asosiy vazifalaridan biridir. Bu yerda turli
usullarni qo’llash mumkin: logistika operatsiyalarini aniqlash, ularni
modellashtirish, logistika biznes-jarayonlarini reinjiniringi va logistika tizimini
boshqarish uchun ajratilgan xizmatlarni tashkiliy tuzilmalarining funktsiyalarini
aniqlash. Ilg’or rivojlanish logistika tizimi raqamli turdagi tizim bo’lishi kerak,
ya’ni raqamli texnologiyalarga asoslangan holda, logistika oqimlarining
integratsiya imkoniyatlarini oshirish va ularni raqamli platformalarni almashishda
boshqarish. Ilg’or rivojlanish logistika tizimi raqamli turdagi tizim bo’lishi kerak,
ya’ni raqamli texnologiyalarga asoslangan holda, logistika oqimlarining
integratsiya imkoniyatlarini oshirish va ularni raqamli platformalarni almashishda
boshqarish lozim.
Logistikaning raqamli transformatsiyasining afzalliklari har bir biznes jarayoni
uchun aniqlanishi mumkin. Biz 4-jadvalda keltirilgan savdo biznesjarayonini
19

kengaytirish orqali asosiy biznes jarayonlari bo’yicha quyidagi afzalliklarni
ko’rsatdik.
Raqamli transformatsiya sharoitida logistika biznes-jarayonlarini tashkil
etish va boshqarishning afzalliklari.
4-jadval.
Asosiy logistika
biznes jarayonlari Raqamli transformatsiya sharoitida logistika biznes
jarayonini tashkil etish va boshqarishning afzalliklari
1. Ta’minot zanjiri
biznes jarayoni Buyurtmani bajarish vaqtini optimallashtirish imkoniyati.
Materiallar oqimini boshqarish sifatini oshirish. Ombor,
ishlov berish va anjomlarni boshqarish infratuzilmasiga
2.Ishlab chiqarish
ning biznes jarayoni Intellektual bashoratlashning yangi turlaridan foydalanish
imkoniyati, ishlab chiqarish dasturini operativ
rejalashtirish. Ishlab chiqarish jarayonini mijozlar
buyurtmalariga ularning talablarini qondirish uchun
yanada samarali moslashtirish.
3. Sotish biznes
jarayoni, jumladan,
tarqatish, saqlash,
tashish va
iste’molchiga
yetkazib berish Logistika oqimlarining Internetda kuzatilishi va logistika
bozorining yangi sub’yektlarining paydo bo‘lishi.
Pudratchilarni tanlashda imkoniyatlarni kengaytirish.
Iste’molchi buyurtmalarini tezkor individuallashtirish.
Talab dinamikasiga tezda javob berish qobiliyati. Savdo
va marketing va logistika o’rtasidagi o‘zaro funksional
ta’sirning rolini kuchaytirish
Raqamli transformatsiya kontekstida logistika tizim alohida biznes-jarayon
(yoki barcha biznes-jarayonlarning yig’indisi) bo’yicha tashkil etilgan logistika
ta’minot zanjirlari doirasida logistika faoliyatini integratsiyalashuvi miqdoriy va
sifat ko‘rsatkichlari (ko‘rsatkichlari) bilan belgilanadi, ular birgalikda innovatsion
faoliyat ko‘rsatkichlari tizimini ifodalashi mumkin. Logistika tizimlarini
boshqarishning innovatsion faolligi darajasini aks ettiruvchi sifat tizimi
20

ko’rsatkichlari, ular doirasida inventarizatsiyani va sotishni boshqarish bo’yicha
chora-tadbirlar majmui, shu jumladan marketing tadbirlari majmuasi amalga
oshiriladi, logistika tizimlari faoliyat yuritadigan iqtisodiy sharoitlarni tavsiflaydi.
Shuni ta’kidlash kerakki, logistika faoliyatining ko’plab ishtirokchilarining
raqamli ish rejimiga o’tishi foydalaniladigan texnologiyalarning mazmunini
o‘zgartirdi, chunki logistikada axborotni yaratish, qayta ishlash, almashish va
uzatish uchun yangi texnologiyalarni ommaviy joriy etish endi cheklanmagan.
Axborotni raqamlashtirish jarayoni raqamli texnologik platformalar faoliyati bilan
ta’minlangan ta’minot zanjiri ishtirokchilarining yangi integratsiya aloqalari bilan
to’ldiriladi. Zamonaviy axborot kommunikatsion va internet texnologiyalarining
rivojlanish raqamlashtirish jarayonlariga olib keldi. Hozirgi kunda raqamli
iqtisodiyot rivojlanish tendensiyalari yangi texnologiyalarni joriy etishni talab
etadi. Raqamli iqtisodiyot shakllanmoqda va uning yordamida yangi institutsional
o’lchamda yashaydigan raqamli logistika yangi qoidalar va qonunlarga muvofiq
rivojlanmoqda. Logistika xalqaro virtual bozorning bir qismiga aylanib, raqobat
maydonini kengaytirmoqda. Nafaqat bozor subyektlari, balki davlatlar ham
raqobatlashadi. Iqtisodiy bilimlar raqobat quroli bo’lib raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishning strategik qo’llanmasiga aylanmoqda.
21

2.2. Logistik kompaniyalarni tashkil etish. Rivojlangan davlatlar
logistik kompaniyalari.
Ko’pgina xorijiy kompaniyalar uzoq vaqt davomida asosiy bo’1magan
funksiyalami bajarish bo’yicha xizmatlami ko‘rsatish uchun uchinchi tomon
tashkilotlarini yollamoqda. Bunday sxema “autsor sing” deb nomlanadi. Bu
kompaniyaning oldida turgan vazifalarni bajarish uchun uchinchi tomonni qaytarib
beriladigan asosda jalb qilishni anglatadi. Autsorsing biznesni yanada
moslashuvchan bo’lishiga yordam beradi, bu esa yaxshi foyda olish imkonini
beradi.
Logistika xizmatlari.
Bugungi kunda tovarlami saqlash, sotib olish va tashish bilan bog'liq ko’plab
operatsiyalami taklif qiladigan tashkilotlar mavjud.
Ular orasida:
• ombor logistikasi, tovarlami qayta ishlash, saqlash va tarqatish;
• yuk tashishda o’z avtotransport parkiga ega boimagan kompa niyalar
ehtiyojlarini qondirish uchun mo’ljallangan transport logis tikasi;
• bojxona logistikasi, bu tovarlami sertifikatlash va bojxona
rasmiylashtiruvida yordam beradi.
Bugungi kunga qadar logistika kompaniyalari xizmatlari transport va ombor
xizmatlari, ya'ni tovarlami saqlash yoki tashish sohasidagi eng oddiy
operatsiyalami bajarish uchun kichik provayderlar tomonidan taqdim etilgan 2PL
darajasidan oshib ketdi.
Zamonaviy logistika kompaniyasi bu 3PL darajasidagi tashkilotdir. Ya’ni, u
xaridorlar va yetkazib beruvchilar o’rtasidagi transaksiyalarda uchinchi tomon
rolini bajaradigan, yuklarni boshqarish imkoniyatini beradigan xizmatlarning to’liq
spektrini taqdim etadigan sxemaga amal qiladi.
Xizmatlarning keng doirasi.
22

Logistika kompaniyasi bu sheriklariga quyidagilami taklif qiluvchi tashkilotdir:
• logistika xarajatlarini optimallashtirish;
• tashish yuklarini kompaniya vakillari tomonidan eskort qilish; I
• tovarlar harakatini kuzatish;
• yuklami sertifikatlash va bojxona rasmiylashtiruvi;
• omborga ishlov berish va keyinchalik moddiy qadriyatlarni, saqlash;
• ekspert va konsalting xizmatlari.
Logistika kompaniyasi - bu korxonaga moddiy oqimlarni optimallashtirish orqali
tovarlami ishlab chiqarish xarajatlarini to’liq qonuniy ravishda kamaytirishga
imkon beradigan ishonchli biznes yordamchisi. Bu shartlar va tariflar jihatidan,
shuningdek, omborxona va bojxona xarajatlarining pasayishi bilan bogiiq holda
eng maqbul yo’nalishlami tanlash bilan bog'liq.
Logistika kompaniyasi qanday ishlaydi? U o’zining infratuzilmasini yaratadi,
mijozning ma’muriy xizmatlari va tashuvchilar bilan yaqin ishbilarmonlik
aloqalarini o’rnatadi. Shu tufayli xaridorlarga tovarlarning barcha harakatlanish
tarmoqlarini optimallashtirish va qurish mexanizmi taqdim etiladi. Logistika
kompaniyasi ish boshlaganda afzalligi juda aniq. U qanday ishlaydi? Mijoz-
kompaniya nafaqat xizmatlar narxida, balki o’z yuklarini yetkazib berish bo’yicha
ham sezilarli daromad oladi.
Ko’rib turganimizdek, biznes logistika vazifalaming keng ro’yxatini hal qiladi.
Ular korxonaning deyarli barcha sohalariga taalluqlidir, nafaqat buxgalteriya hisobi
va kadrlar masalalarini qamrab oladi.
Hamkorlikning afzalliklari .
Muammolarni hal qilish uchun korxona uchun biznes sohasida ishlaydigan
kompaniyani jalb qilish foydali bo’ladimi?
Axir siz o’zingizning bo'limlaringizni yaratishingiz mumkin, ular tovarlami
ko’chirish, saq|lash va targ’ib qilish masalalari bilan shug’ullanadi. Shuni yodda
tutish kerakki, korxonaning bunday bo’linmalari texnik xizmat ko'rsatish uchun
juda ko’p qo’shimcha mablag’ talab qiladi. Mavjud amaliyotga asoslanib, biz bir
23

xil xulosaga kelishimiz mumkinki, bunday bo'limlar har doim ham o’z ishlarida
kerakli darajadagi samaradorlikni namoyish eta olmaydilar.
Logistika kompaniyasining asosiy afzalligi shundaki, u haqiqatan ham
kompaniya aylanmasi samaradorligini va uning unumdorligini oshirishga imkon
beradi. Ko’pgina tashkilotlar o’z bo'limlari mavjudligining bema’ni ekanligini
ko‘rib, hamkorlik uchun uchinchi tomon tashkilotlarini jalb qiladilar, ular:
• haridorning tayyor mahsulotlarini xalqaro darajaga olib chiqib, savdo bozorini
kengaytirishga imkon berish;
• kichik va katta miqdordagi tovarlami, maxsus tashish shartlarini talab qiladigan
o’ziga xos va xavfli yuklarni tashish jarayonlarini tashkil etish;
• tovarlarning narxini pasaytirishga imkon beradi.
Shartnomalar tuzish .
Logistika kompaniyasi bilan ishlashni qanday boshlash kerak?
Buning uchun u bilan shartnoma tuzish kerak, unda quyidagilar ko'rsatilishi kerak:
• taqdim etiladigan xizmatlarning hajmi va turlari;
• har ikki tomonning javobgarligi;
• yuk bilan birga olib boriladigan hujijatlaming o’ziga xos xususiyatlari;
• ish haqi miqdori, shuningdek kompaniya xizmatlari uchun haq to'lash usullari va
tartibi;
• tovarlarga egalik huquqi.
• va shunga uxshash barcha shartlar bajariladi.
Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari nafaqat geografik jihatdan birlashgan,
ular umumiy madaniy, siyosiy va iqtisodiy tarixga ega va bugungi kunda ular
oldida davlat boshqaruvi va davlat korxonalari tizimini yanada samarali
tuzilmalarga aylantirish bo'yicha umumiy vazifalar turibdi. Bu ko’plab
muammolarni hal qilishni talab qiladi, ulardan biri ularni tovar va xizmatlar uchun
jahon bozoridan ajratib turadigan muhim “iqtisodiy masofani” yengishdir.
"Iqtisodiy masofa” - bu tovarlami tashqi bozorga yetkazib berish jarayonida
sarflangan barcha vaqt va moddiy xarajatlar yig’indisi, tovarlarning harakatlanish
yo’lini optimallashtirish va xarajatlarni kamaytirish, shuningdek, logistika
24

ta’minotining zanjirini yaratish. Mintaqadagi barcha davlatlar, ulaming iqtisodiy
rivojlanishining hal qiluvchi omili.
1991-yilda Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi (SSSR) ning qulashi
natijasida Markaziy Osiyoda beshta yangi mustaqil davlat (Qozog’iston,
Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston tashkil topdi. Bu
mamlakatlar uglevodorodlar (neft va tabiiy gaz) va mineral resurslarning katta
zaxiralariga ega.
Bu davlatlar iqtisodiyotining sekin rivojlanishi, asosan, mintaqa
mamlakatlarining transport va savdo kompaniyalari duch keladigan jahon tovar
bozorlariga sezilarli “iqtisodiy masofa” bilan bog’liq.
"Iqtisodiy masofani” nafaqat infratuzilmaning jismoniy holatini yaxshilash, balki
tranzit va bojxona rasmiylashtiruvi tartibini soddalashtirish, axborot manbalariga
ochiq va erkin kirish, norasmiy to'lovlarni yo’q qilish yo’li bilan ham sezilarli
darajada kamaytirish mumkin.
Markaziy Osiyoning barcha beshta mamlakati jahon bozoridan juda uzoqda
joylashganligi bilan bir qatorda, ularning ba'zilari dengizga tog'ridan-to’g’ri chiqa
olmaydi. Masalan, dengiz yo’llariga chiqish uchun o’zbek tovarlari ikki davlat
hududidan o’tishi kerak, bu esa eksport tovarlari tannarxida transport xarajatlari
ulushining oshishiga olib keladi. Savdo va transport kompaniyalari uchun, jahon
bozorlariga uzoq masofalar bilan bir qatorda, tovarlami tashishda ular duch
keladigan jismoniy to’siqlar muhim muammo - bu yetkazib berishdagi kechikishlar
va norasmiy to'lovlarni keltirib chiqaradi.
Markaziy Osiyo mamlakatlarining avtotransport tizimiga taxminan 66000 km
arterial yoMlar kiradi, ulardan 29000 km mintaqaviy va xalqaro yuklaming asosiy
qismini tashiydi. Temir yo’l, tarmog’i singari, asosiy magistral yo’llarning
aksariyati shimoldan janubga yo’naltirilgan, o’zbek tovarlari tranziti asosan
Qozog’iston va Rossiya hududlari orqali amalga oshiriladi. Mintaqani sharqdan
g'arbga kesib o’tadigan, Toshkent va Olmaotani bog'laydigan, Xitoy va
Turkmanistonga bo’linadigan yo‘llar bilan bog‘laydigan asfalt-beton
avtomagistrali shaklidagi bitta asosiy yo'lakk A40 bor. Hozircha shuningdek,
25

Qozog‘iston-Xitoy chegarasidagi “Dostik” nazorat o‘tkazish punkti orqali Xitoyga
boradigan yagona temir yo‘l yo'lakchasi ham bor.
Markaziy Osiyodagi yo’l tarmoqlari keng va umuman foydalanuvchilar
ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli. Biroq, viloyatdagi yo'llarning aksariyati
yomon ahvolda, bu esa to'g'ri parvarish qilinmaganligidan dalolat beradi. Bu
asosan: 1) yo’llarni saqlash uchun byudjet mablag’larining etishmasligi; 2)
avtomagistrallarni saqlash va ishlatish uchun ishlatilgan eski texnik standartlar; 3)
yo’llarini qurishda va texnik xizmat ko’rsatishda yangi texnologiya va usullardan
cheklangan foydalanish, bu xarajatlami 20-30% kamaytirishga yordam beradi.
Bugungi kunda Markaziy Osiyo davlatlari mintaqasida tez o’zgarishlar ro’y
bermoqda. Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyoti jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashganligi sababli, transport logistikasini yaxshilash orqali transport va
savdo to’siqlarini kamaytirish, shuningdek, xalqaro yuk tashishni optimallashtirish
zaruriyati ortadi.
O'zbekistonda transport logistikasi . Hozirgi vaqtda nafaqat O'zbekistonda,
balki MDHning ko’plab mamlakatlarida logistika faqat tovarlami tashish bilan
bog''liq bo'lgan ma’lum funksiyalar majmui sifatida qabul qilinadi. Ayni paytda,
rivojlangan mamlakatlarda biznes yuritish amaliyoti shuni ko’rsatadiki, logistika
savdo oqimlarini tashkil qilishda strategik muhim rol o’ynaydi. Logistika ko’plab
shakl va yo’nalishlarga ega - bu sanoat logistikasi, savdo logistikasi, axborot
logistikasi, transport logistikasi, boshqaruv logistikasi, ombor logistikasi va
boshqalar.
Bugungi kunda O’zbekistonda savdo va yuklami tashishni logistik qo’llab
quvvatlash elementlari endigina paydo bo'la boshladi. Axborot texnologiyalari,
transport va transport infratuzilmasidan samarali foydalanish mexanizmini yaratish
choralari ko’rilmoqda. Shu bilan birga, yuk oqimlarini tashkil etish va boshqarish
amaliyotida logistikaning zamonaviy usullari va texnik vositalarini joriy etish
sur’ati hali ham yetarli emas. Afsuski, O’zbekistonda chakana savdo uchun
tashish, qayta ishlash, saqlash va sotishdan oldingi xizmatlarni ko’rsatish bo’yicha
to’liq logistika xizmatlarini ko’rsatadigan universal logistika markazlari faoliyat
26

ko’rsatadigan misollar yo’q. Buning sabablaridan biri - O'zbekistonda savdo-
transport logistikasini rivojlantirish strategiyasining yo‘qligi.

Avtomobil transportida tashilgan viloyatlar kesimida yuk aylanmasi
(mln . tonna)
5-jadval.
Hudud nomi 2023
Q1 2023
Q2 2023
Q3 2023
Q4
Qoraqalpog‘iston Respublikasi 4,5 17,2 26,7 37,1
Andijon 7,7 23,5 36,6 50,5
Buxoro 12,6 31,9 49,4 69,0
Jizzax 4,4 18,8 29,2 36,8
Qashqadaryo 7,7 22,3 34,3 47,7
Navoiy 87,0 184,9 282,5 381,3
Namangan 6,1 14,7 22,9 31,6
Samarqand 10,3 27,1 42,2 58,0
Surxondaryo 7,8 37,7 58,8 81,1
Sirdaryo 2,0 9,1 14,2 19,8
Toshkent 51,0 122,0 190,1 258,8
Farg‘ona 11,6 28,0 43,7 61,9
Xorazm 6,0 18,0 27,9 38,9
Toshkent sh. 41,0 64,1 100,4 136,9
Jami 259,7 619,3 959,0 1 309,4

Havo transporti.
O'zbekiston dengizga chiqa olmaydigan mamlakat bo'lgani uchun, xalqaro yuk
tashish hajmining 4% ini tashkil etuvchi havo yuklari tashishda, ayniqsa, havo
harakati muhim o‘rin tutadi. Navoiy xalqaro aeroporti (aviakubka) ishlay
boshlagach, bu aeroport yuklami havo, avtomobil va temir yo‘l transportida
27

integratsiyalashgan logistika xizmatlarini taklif etuvchi, havo yuklarini tashishning
eng yirik markaziga aylandi.
Navoiy aeroporti negizida Yevropa, Hindiston, Xitoy va Janubi -Sharqiy
Osiyoga havo yuklarini tashishni birlashtirgan xalqaro multimodal logistika
markazi yaratildi. Navoiy aeroporti orqali yuk tashish Yevropa va Osiyoning
Bryussel, Saragoza, Milan, Shanxay, Vena, Frankfurt, Bangkok, Dehli, Mumbay,
Dakka, Istanbul, Doxa va Dubay kabi shaharlariga amalga oshiriladi. Olmaota ,
Moskva , Riga va Xanoyga yo ’ nalishlar ishlab chiqish bosqichida .
Mustaqillik yillarida “ O ’ zbekiston havo yo ’ llari ” milliy aviakompaniyasining
samolyotlar parki to ’ liq yangilandi . Bugungi kunda u zamonaviy Boeing-757 va
Boeing-767, A320 va A 310, Rj 85 avialaynerlariga, shuningdek 11-114-100
mahalliy laynerlariga ega. Filo yangi avlod samolyotlari bilan to'ldirilmoqda,
xususan, uchta Boeing-767 va ikkita Boeing-787 Dreamliner. “O’zbekiston havo
yo’llari” YoAJning zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan yangi o’quv majmuasi
foydalanishga topshirildi.
O’zbekiston hukumati respublika hududidan o’tadigan xalqaro yo’laklarni
rivojlantirishga, transport yo’nalishlarini yangilashga, shuningdek, O ‘zbekiston
transport infratuzilmasini yaxshilashga katta ahamiyat beradi. Xalqaro yuk tashish
hajmini ko’paytirish va respublika hududi orqali tranzit yuk tashishni jalb qilish
masalalarini kompleks hal qilish uchun transport va logistika xizmatlari sifatini
yaxshilash bo’yicha faol ishlarni boshlash kerak.
Havo orqali yuk jo’natish 30,6 ming tonnani tashkil etdi, bu 2010- yil yanvar
dekabr darajasidan yuqori. 3,8 foizga. 0 ‘zbekiston havo va temir yo’l transporti
Markaziy Osiyoda eng yaxshi deb topilgan bo’lsa-da, O’zbekistonning ta’minot
zanjiri boshqaruvi va logistika xizmatlarini yaxshilash kerak. Bu ta’rif avtomobil
transporti sohasiga ham tegishli.

28

Transport turlari bo’yicha yuk tashish va yuk aylanmasi
(2023 yilning 4 choragi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan)
6-jadval.
Ko‘rsatkichlar 2023 Q1
2023 Q2
2023 Q3
2023 Q4
Tashilgan yuklar, mln.t 293,6 685,9 1 058,1 1 443,3
temir yo‘l 17,9 36,3 55,3 73,8
avtomobil 259,7 619,3 959,0 1 309,4
quvur yo‘li 15,9 30,3 43,8 60,1
havo yo‘li, ming 1,9 5,7 6,3 8,9
Yuk aylanmasi, mlrd. t-km 16,7 36,3 56,5 76,8
temir yo‘li 5,9 12,6 20,0 27,1
avtomobil 1
3,4 9,7 16,1 21,5
quvur yo‘li 7,3 13,9 20,3 28,0
havo yo’li, mln. t-km 61,2 117,9 169,7 226,3

Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, logistika samaradorligi indeksi bo‘yicha
2023 yil holatiga ko'ra Singapur 1-o‘rin, Fillandiya 2-o‘rin, Germaniya va Avstriya
7-o‘rin, Shvetsiya, Belgiya 7-o‘rin, Kanada 7- o ‘ rin eng rivojlangan logistika
tizimlariga ega . Litva logistika samaradorligi indeksi bo ’ yicha MDH va
Boltiqbo ’ yi mamlakatlari orasida yetakchi hisoblanadi (58- o ‘ rin ), Estoniya (26-
o ‘ rin ), Ukraina (79- o ‘ rin ), Latviya (34- o ‘ rin ), Belorussiya logistika samaradorligi
indeksi ( Logistics Performance Index ) reytingida 79- o ‘ rinni egallab , Rossiya (88-
o ‘ rin ) va Qozog ‘ iston (79- o ‘ rin ), O ’ zbekiston 88- o ‘ rinni egallagan .
So’nggi yillarda internet global axborot tarmog’i logistika menejmenti uchun
tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu boshqa narsalar qatori, ta’sir
ko’rsatadigan asosiy logistika funksiyalarini tezkor bajarilishini ta’minlaydi:
29

tashish (avtomobillar parkini taqsimlash, "bo’sh" yurishlarni bartaraf etish parkni
doimiy nazorat qilish);
saqlash (o’z vaqtida texnika);
yetkazib beruvchi va oluvchi o’rtasidagi aloqalarni saqlash, bu sizga
kontragentlar omborlaridagi buyurtmalar holatini tezda kuzatib borish imkonini
beradi;
zaxiralarni saqlash (ularni yetkazib beruvchilarning yelkasida saqlash
tashvishlarini o’zgartirish);
buyurtma berish va yetkazib berish jarayonlari (buyurtmalarni topshirish va
yetkazib berish usullarini soddalashtirish);
mijozlar xizmati.
Sanoat rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadi-ki, logistika har
qanday korxona faoliyatida logistika strategik muhim rol o’ynaydi. Yetakchi
xorijiy firmalar va transmilliy korporatsiyalar yigirma yildan ortiq vaqt davomida
korxonalarni boshqarishda turli xil logistika tushunchalaridan foydalanib
kelmoqdalar. IBM, Procter&Gamble, CocaCola, General Motors, Ford Motors,
Volvo, Toyota Motors, Electrolux bu borada eng tajribaga ega hisoblanadi.
Iqtisodiyoti rivojlangan G’arb mamlakatlari korxonalarida logistika qo’llaniladigan
barcha sohalar monolit strategik innovatsion tizimni tashkil qiladi. Zamonaviy
logistikaning eng yorqin namoyon bo’lishi shundaki, u kompaniya faoliyatining
ichki va tashqi integratsiyasi tufayli har tomonlama natija beradi. Logistika
yondashuvlaridan foydalanish yetakchi, rivojlangan mamlakatlarning yalpi milliy
mahsulotining 20-30 foizini tashkil etmoqda.
30

III BOB. LOGISTIKA RIVOJLANISHINING ZAMONAVIY
TENDENSIYALARI.
3.1 Agrosanoat kompleksi logistikasini rivojlantirish omillar va
tendentsiyalari.
Iqtisodiy rivojlanish. Jahon va mamlakatning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishi
yanada globallashuv va ixtisoslashuv bilan tavsiflanadi. Biznesning o'sib
borayotgan globallashuvi Rossiya korxonalariga yangi qiyinchiliklar va sinovlarni
olib keladi. Milliy chegaralar endi avvalgidek muhim emas. Muayyan iqtisodiy
ehtiyojlari, geografik joylashuvi va infratuzilmasiga ega hududlarning roli ortib
bormoqda. Bozorda raqobat tobora kuchayib bormoqda va xaridorlarning narx
bosimi ortib bormoqda. Iste'molchilar, tovarlar assortimenti va nomenklaturasining
sezilarli darajada kengayishi tufayli taklif qilinadigan tovar va xizmatlarni
solishtirish ancha osonlashadi.
Bugungi kunda dunyo tubdan yangi iqtisodiyot, yangi bozor, sanoat va
korporativ tuzilmalar yo'nalishida rivojlanmoqda. Yangi iqtisodiyot iste'molning
sezilarli o'sishi va tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida
kompaniyalarning xarajatlarini tubdan qisqartirish bilan tavsiflanadi. Yangi arzon
xizmatlar, mahsulotlar va tarqatish kanallarining paydo bo'lishi iste'mol talabining
tez o'sishiga yordam beradi.
Yangi iqtisodiyot an'anaviy kompaniyalarning mijozlarga, texnologiyaga,
mehnatga va kapitalga imtiyozli kirish kabi ko'pgina afzalliklarini yo'qotmoqda.
Yangi iqtisodiyotda deyarli hamma resurslardan foydalanish imkoniyatiga ega.
Qadimgi iqtisodiyotda kompaniyalar mahalliy bozor bilimlaridan foydalanardi.
Biznes-jarayonlarni, mahsulotlarni, aloqa tilini va ma'lumotlarni uzatish
formatlarini standartlashtirish bu afzallikni yo'q qiladi. Sotuvchilar bozori asta-
sekin xaridorlar bozoriga aylanib bormoqda.
31

Mahalliy logistikaning hozirgi holati va rivojlanishi butun mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishi bilan uzviy bog'liqdir. Ishlab chiqarish hajmining
yanada o'sishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Iqtisodiy o'sish jarayoni 38 oydan beri
davom etmoqda. Iqtisodiy o'sish Rossiya Federatsiyasi 2001 yilda turli hisob-
kitoblarga ko'ra 4,8 dan 5,4% gacha bo'lgan .
Kelajakda Rossiya tashqi savdosi asta-sekin xom ashyo va energiya
tashuvchilarni tayyor mahsulotlar yoki ularning tarkibiy qismlari bilan
almashtiradi. Bularning barchasi federal va mintaqaviy darajada qonun chiqaruvchi
va ijro etuvchi hokimiyat organlarining e'tiborini talab qiladi.
Bu logistika kontseptsiyasi asosida biznes amaliyotini qayta qurish
haqida. Zamonaviy iqtisodiyotda logistikaning ortib borayotgan roli ishlab
chiqarish va marketing jarayonlarida uning imkoniyatlaridan foydalanishda
namoyon bo'ladi. Yangi asrda Rossiya jahon tendentsiyalari bilan hamnafas
bo'lishi kerak, logistikani faol joriy etish esa mamlakat iqtisodiyotini yanada
rivojlantirish yo'nalishlaridan biri sifatida qaralishi kerak. Logistika kontseptsiyasi
kompaniyalarning logistika tizimlarining ishlash samaradorligini oshirishga
qaratilgan qarashlar, usullar, usullar va usullar tizimi sifatida tashkilotning barcha
xodimlarining sa'y-harakatlari birligi va muvofiqlashtirilishiga yordam
beradi.Logistika kontseptsiyasining joriy etilishi ichki va tashqi biznes
jarayonlarini uyg'unlashtirishga, tarkibiy bo'linmalar samaradorligini oshirishga,
umumiy xarajatlarni kamaytirishga va mahsulot tannarxini pasaytirishga, mijozlar
sonini ko'paytirishga, sotish bozorini kengaytirishga va eng muhimi, sotish
bozorini saqlashga yordam beradi.
Ma'lumki, moddiy oqimlarni boshqarishda logistika tamoyillarini joriy etish
zahiralar darajasini 30-50% ga qisqartirishi va mahsulotlarning harakatlanish
vaqtini 25-45% ga qisqartirishi mumkin. G'arbiy Evropa, AQSh va Yaponiyada
logistika va transport xarajatlarining ulushi yalpi milliy mahsulotning 20 foizini
yoki yakuniy mahsulot qiymatining 30-40 foizini tashkil qiladi, uning yarmi
zaxiralarni saqlash va saqlashga to'g'ri keladi. moddiy resurslar. Vaqt nuqtai
nazaridan, ta'minlash va tashish asosiy etkazib beruvchidan etkazib berish uchun
32

sarflangan vaqtni oladi oxirgi foydalanuvchi 98% va haqiqiy ishlab chiqarish butun
tsiklning atigi 2%.
Aksariyat rus kompaniyalari rahbarlari logistika boshqaruv usullari bilan yaxshi
tanish. Ammo bu usullar faqat individual holatlarda va sezgi darajasida
qo'llaniladi. Shu bilan birga, zamonaviy logistika kontseptsiyalari Rossiyaning bir
qator etakchi kompaniyalari tomonidan etkazib berish, ishlab chiqarish va
marketing kabi asosiy funktsional yo'nalishlarni strategik va operativ boshqarishda
muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda.
Bozor sharoiti murakkablashgan sari biznesni boshqarishga logistik
yondashuvning ahamiyati oshadi. Bunga qator omillar, jumladan, assortimentning
kengayishi va sotilayotgan mahsulot turlarining o’sishi, yetkazib berish va
tarqatish tizimlarida jismoniy operatsiyalar hajmining ortib borishi, ishlab
chiqarishni rejalashtirishning murakkabligi, iste’molchilarning mahsulotlarga
bo‘lgan talablarining oshishi sabab bo‘lmoqda.
Kompaniya o'zining raqobatdosh ustunligini logistikaga qanchalik ko'p asoslasa,
u boshqa kompaniyalar uchun takrorlanishi qiyin bo'lgan o'ziga xos xususiyatlarga
ega bo'ladi. Logistikani rivojlantirish yo'nalishi biznes jarayonlarining asosiy
qoidalariga javob beradigan tarzda borishi kerak. Marketing sohasida bu
shakllarning murakkabligi va xilma-xilligini kamaytirishga, ishlab chiqarish va
logistika jarayonini ko'proq ko'rinadigan qilishga qaratilgan bo'lishi kerak.
Kombinatoriyani cheklash va iste'molchiga tovar etkazib berishni kamaytirmasdan,
birlashtirish jarayonini rag'batlantirish kerak. Shunday qilib, xaridor tomonidan
qabul qilingan xilma-xillik faqat ishlab chiqarishning oxirgi bosqichida namoyon
bo'ladi va mahsulotning yuqori sifati va uning ko'proq xilma-xilligi sifatida
namoyon bo'ladi.
Ayni paytda iqtisodiyotning farmatsevtika, yog’ochsozlik kabi alohida
tarmoqlarining moddiy-texnik ta’minoti jadal rivojlanmoqda. Logistika
yondashuvining kontseptual birligini saqlab qolgan holda, sohaning o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olishni ta'minlash muhimdir.
Kompaniyada logistikani optimallashtirish yo'nalishlari:
33

• Samarali yaratish tashkiliy tuzilmalar;
• Omborni optimallashtirish;
• Qimmatli qog'ozlarni boshqarish tizimini yaratish;
• Transportdan foydalanishni ratsionalizatsiya qilish;
• Optimallashtirish xarid qilish faoliyati;
• Logistika tizimida buxgalteriya hisobi tizimini tashkil etish va yakuniy
rejalashtirish;
• Logistika muammolarini axborot texnologiyalari yordamida hal qilish.
Shu kunlarda o’zining 6 yilligini nishonlayotgan Logistika muvofiqlashtiruvchi
kengashdan tashqari, so‘nggi yillarda HSE qoshidagi Xalqaro logistika markazi,
Milliy logistika markazi, Davlat standartini “Avtomatik identifikatsiyalash” texnik
qo‘mitasi huzuridagi Logistika quyi qo‘mitasi ham faoliyat ko‘rsatmoqda. Rossiya
Federatsiyasi, Moskva hukumati transport va kommunikatsiyalar departamenti
huzuridagi Logistika qo'mitasi, Farmatsevtika logistikasini rivojlantirish kengashi.
Men ushbu tashkilotlarga Rossiya va MDH mamlakatlarida logistikani yanada
rivojlantirish sohasida samarali ishlashni tilayman.
Integratsiya. So'nggi o'n yilliklarda logistikaning integratsion funktsiyasi
ustunlik qila boshladi. Integratsiyalashgan logistika boshqaruv tizimi sotib olish,
ishlab chiqarish va tarqatish funktsiyalarini muvofiqlashtirishni ta'minlaydi. Bo'lim
boshliqlari o'zlarining boshqaruv qarorlari oqibatlarining boshqa funktsiyalarni
bajarishga va umuman kompaniya natijalariga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Mahsulotni ilgari surish jarayonida kompaniya xodimlari, shuningdek, hamkorlar
(yetkazib beruvchilar, distribyutorlar, dilerlar, tashuvchilarning o’zaro hamkorligi
va faoliyatini muvofiqlashtirish mexanizmlarini shakllantirish va takomillashtirish
zarur. O'zaro ishonch va ma'lumot almashishga asoslangan kooperativ muloqot
uslubini saqlab qolish kerak. Faqat uzoq muddatli hamkorlik asosida barcha
sheriklar uchun investitsiyalar iqtisodiy jihatdan oqlanadi.
34

3.2Transport logistikasi tizimini davlat tomonidan tartibga solish va
qo’llab quvvatlash.
O’zbekistonda yagona transport tizimi. So’nggi yillarda mamlakatimizda olib
borilayotgan islohotlar va ular doirasida qabul qilinayotgan davlat dasturlarida
respublikamizning transport-logistika sohasini rivojlantirish hamda mamlakatning
tranzit salohiyatini oshirish masalasiga alohida ahamiyat qaratilmoqda. Zero, har
tomonlama rivojlangan transport tizimi ichki va tashqi iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi.
Shu nuqtai nazardan, davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan islohotlardan
ko’zlangan asosiy maqsad mamlakatimiz transport-logistika tizimini jahon
standartlariga moslashtirish, xalqaro ahamiyatdagi transport koridorlarining
o’tkazish qobiliyatini oshirish, yangi arzon va qisqa transkontinental tranzit
koridorlarini shakllantirish, shuningdek, mintaqa mamlakatlarining jahon transport
tizimi bilan o’zaro uyg’unlikdagi rivojlanishi ta’minlashdan iboratdir.
Prezidentimiz tomonidan 2021 yilning 9 avgust kuni “Transport to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi qonunning imzolanishi bilan avtomobil, havo, temir yo’l,
suv va shahar yo’lovchi transporti faoliyati va hamkorligining huquqiy, iqtisodiy
hamda tashkiliy asoslari va tamoyillari belgilab berildi.
Zero, shu kunga qadar mamlakatimizda transport faoliyatini tartibga soluvchi
alohida O’zbekiston Respublikasining “Avtomobil transporti to’g’risida”, “Temir
yo‘l transporti to‘g‘risida”gi qonunlar, Havo kodeksi va boshqa ko‘plab qonun
hujjatlari mavjud edi.
Biroq barcha turdagi transportlarning optimal, muvozanatlashgan va
uyg’unlashgan o’zaro aloqasini ta’minlaydigan, samarali logistika tizimi, aralash
tashishlarni kengaytirish orqali yagona transport tarmog’iga integratsiya qilish
mezonlarini belgilaydigan yagona qonun mavjud emas edi.
35

Mazkur qonun tarkibiy qismi 9 ta bob, 45 ta moddadan iborat bo’lib, transport
tashkilotlari, yuk jo’natuvchilar, yuk qabul qiluvchilar, yo’lovchilar o’rtasida
qatnovlarning har bir turida, asosan aralash qatnovlarda tashish jarayonida yuzaga
keladigan munosabatlarni tartibga solishning huquqiy asoslarini belgilaydi.
“Transport to’g‘risida”gi qonunning 1-bobida qo‘llaniladigan asosiy tushunchalar
ma’nosi ochib berilgan, xususan, milliy qonun hujjatlarida mavjud bo‘lmagan yangi
tushunchalar keltirilgan, bular “aralash tashishlar operatori”, “tashishlar
xavfsizligi”, “transport xavfsizligi”, “transport infratuzilmasi ob’ektlari”, “tranzit
transport yo‘lagi” va boshqalar.
Qonunning 2-bobida transport faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va
boshqarish, Vazirlar Mahkamasi, Transport vazirligi, mahalliy davlat hokimiyati
organlari, shuningdek, transport sohasida davlat nazorati, transport faoliyatini
litsenziyalash, transport vositalarini sertifikatlash va transport tariflari masalalari
yoritib berilgan.
Qonunning 3-bobida yo’lovchi, bagaj, yuk bagaji, pochta va yukni tashish bilan
bog’liq faoliyatni va transport-ekspeditorlik faoliyatini amalga oshirish asoslari
ta’riflangan, mijozning asosiy huquq va majburiyatlari hamda tashuvchining huquq
va majburiyatlari belgilangan.
Ushbu qonun samarali transport logistikasidan foydalangan holda transport
turlarining maqbul va muvozanatli, uyg’unlashgan o‘zaro hamkorligini ta’minlashga
qaratilganligi sababli qonunchilikdagi mavjud bo‘shliqni bartaraf etish imkonini
beradi. “Aralash tashishni tashkil etish” deb nomlangan 4-bob ushbu qonunning
asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. Ushbu bob aralash tashishlarni amalga oshirish
shartlarini tartibga soladi, aralash tashish shartnomasining mazmunini va tuzish
tartibini belgilaydi.
Qonunning 5-moddadasiga muvofiq transport faoliyatining asosiy prinsiplari etib
quyidagilar belgilangan:
 xavfsizlik;
 ekologik tozalik;
36

 transport xizmatlaridan foydalana olish;
 ochiqlik va shaffoflik.
Qonunda yuklarni tranzit tashish, transport logistikasi, transport xavfsizligi
alohida boblar bilan ochib berilgan. Shunigdek, respublika transport tizimining
atrof-muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida, qonunning 7-bobida alohida
“Transport sohasida ekologik normalarni ta’minlash” nomli 32-modda kiritilgan.
Ushbu qonunning qabul qilinishi natijasida:
Birinchidan , amaldagi qonun hujjatlari normalarini O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining transport sohasidagi hujjatlaridan kelib chiqadigan talablariga
muvofiqlashtirish, shu jumladan, qonunchilikdagi mavjud kamchiliklarni bartaraf
etishga;
Ikkinchidan, transport faoliyatini, shu jumladan aralash tashishlarni amalga
oshirishda transport tashkilotlari va ular xizmatlaridan foydalanuvchilarning o’zaro
hamkorligi huquqiy asoslarini yaratishga;
Uchinchidan, milliy transport tizimining xalqaro transport-logistika tizimiga
integratsiyalash jarayonlarini chuqurlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratish
maqsadida transport sohasidagi O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarining
ushbu sohadagi xalqaro-huquqiy baza bilan uyg’unlashtirishga;
To’rtinchidan, transportda tashishning barcha turlarini barqaror rivojlantirish,
ularning hammabopligi va sifatini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratishga;
Beshinchidan, yo’lovchi va yuk tashish xalqaro bozorida milliy transport
tizimining raqobatbardoshligini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratishga;
Oltinchidan, transport tizimini davlat tomonidan boshqarish samaradorligini
oshirishga;
Yettinchidan, respublika hududi bo’ylab barcha turdagi tashishlarni amalga
oshirishda raqobat muhitini rivojlantirish uchun sharoit yaratishga erishildi.
Shu nuqtai nazardan, mazkur qonun mamlakatimiz transport tizimining holati va
rivojlanishi uchun juda muhim ahamiyat kasb etib, uning boshqa infratuzilma
tarmoqlari bilan birga jamiyat faoliyati uchun asosiy sharoitlarni ta’minlashi,
37

ijtimoiy-iqtisodiy va tashqi siyosat maqsadlariga erishishda muhim element sifatida
xizmat qilishi shubhasizdir.
(Sardor Gafforov, O’zbekiston Respublikasi Transport vazirligi yuridik boshqarmasi
rahbari.)
Xulosa
Barcha iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o’ziga xos ahamiyat kasb
etib, har biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir-
biridan iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining
nisbati bo‘yicha k е skin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko‘proq davlat
tomonidan boshqarishga tayansa, boshqasi bozor m е xanizmi orqali tartiblashga
ustunlik b е radi. Mustaqil taraqqiyot davrida «mamlakatimizning uzoq va davomli
manfaatlari taqozo etgan holatlarda va k е skin vaziyatlardan chiqish, ular
tug‘diradigan muammolarni hal etish zarur bo‘lganda iqtisodiyotda davlat
tomonidan boshqaruv usullari qo‘llandi va bunday yondashuv oxir-oqibatda o‘zini
to‘la oqladi
Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko`rsatmalar u yoki bu darajada
bozor iqtisodi amalda ustun bo`lgan barcha mamlakatlarda foydalaniladi. Shu bilan
birga davlatning iqtisodiyotdagi rolining yanada ko`proq oshib borishi ro`y berdi.
Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishni muhim maqsadi sifatida nafaqat
sikliga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlilikni ta’minlash, balki iqtisodiy
o`sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab chiqarish jarayonini
optimallash-tirishni rag‘batlantirish tan olinadi.
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish
sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali
izohlanadi.Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavq е ini
38

mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, r е surslarni yetkazib b е ruvchilar va ist е ’molchilar
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar. Bugungi kunda global davrda logistika sohasiga bo‘lgan e’tibor tobora
ortib bormoqda.
Samarador logistika tizimi ichki bozorda tayyor mahsulot va xom-ashyo
harakatini optimallashtirish orqali tovar va xizmatlarning xaridorlar uchun qulay
sharoit va arzon narxlarda yetkazib berilishini ta’minlaydi, bozordagi raqobatni
rag‘batlantiradi. Tashqi bozorda esa mamlakatning iqtisodiy raqobatbardoshligini
oshiradi va jahon iqtisodiyotiga integratsiya jarayonini tezlashtiradi. Rivojlanib
borayotgan mamlakatimiz uchun samarador logistika tizimini tashkil qilish juda
ham muhim.
Logistika iqtisodiyotning ko‘rsatgichi mihim omillarda sanaladi. Statistik
ma’lumotlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Respublikamiz eksportining katta
qismini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va xom-ashyo tashkil etadi. Ular ishlab
chiqarish mahsulotlari (manufactured goods) qaraganda transport birligiga nisbatan
(masalan bir tonna paxta va bir tonna tayyor yuqori sifatli to‘qimachilik mahsuloti)
juda arzondir. Bundan kelib chiqadiki, eksport mahsulotlarimizning so‘nggi
narxlarida transport xarajatlarining foiz ulushi yuqori va bu logistika samaradorligi
iqtisodiyotimizda rivojlangan davlatlarga taqqoslaganda muhimroq ekanligini
anglatadi.
Mamlakat iqtisodiyotining o‘sishi hamda jahon bozoridagi raqobatbardoshligini
ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston samarali logistika tizimini tashkil etishi lozim,
bu esa o‘z navbatida, eksport-import operatsiyalariga ketadigan xarajatlarning
kamayishiga olib kelishi kerak. So‘nggi yillarda, jumladan, tashqi savdo sohasida
ham, O‘zbekiston hukumati tomonidan faol tarzda iqtisodiy islohotlarning
o‘tkazilishi – logistika bo‘yicha yuqori malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabning
ortishiga sabab bo‘lmoqda.
Logistika sohsi bugungi kunsa dunyo miqyosida ravnaq topib rivojlanmoqda.
Xususan, oily ta’lim muassasalarida ham “Biznes boshqaruvi va Logistika” ni
39

o‘qitish tarmoqlari yo‘lga qo‘yilib, yosh kadrlarni tayyorlash ishlari amalga
oshirilmoqda. Transport sohasidagi eng muhim islohotlardan biri davlat
monopoliyasini va cheklovlarni bosqichma-bosqich qisqartirib boorish.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi eksperti Muhsinjon Xolmuxamedov
“Transport sohasidagi eng muhim islohotlardan biri transport xizmatlari bozorini
erkinlashtirish, davlat monopoliyasini va cheklovlarni bosqichmabosqich
qisqartirib borish”, ekanligini ta’kidlamoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4699 sonli “Raqamli
iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
qarori.2020 yil 28 aprel.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4022-sonli “Raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada
modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. 2018 yil 11 noyabr
3. М . А . Буранова . M.A. Логистика . Маърузалар матни . — Т .: ТГТУ , 2011.
4 Qoriyeva Y.K. Tashqi iqtisodiy faoliyatda transport ta’minoti. O‘quv uslubiy
modul. — T.TDIU, 2004.
5. Qoriyeva Y.K. Globallashuv jarayonida xalqaro transport logistik tizimi
faoliyatining samaradorligi. Monografiya. — Т .: 2004.
6. D.M. Umarova, M.A. BoTonova. Logistika D. Umarova o‘quv
qo‘llanma/ O'zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziriigi — Т .:
Cho‘lpon nomidagi NMJU, 2016, — 252 bet
7. Umarova О . М ., Во ‘ronova М . А ., Zuxurova N.A. Logistika. O‘quv
qo’llanma. - Т .: TATU, 2007.
8 . Гаджинский А.М. Логистика. Учебник,— М.: Дашков и К, 2004.
9.Голубков Е Л. Основы маркетинга. Учебник. — М.: Финпресс, 2008
10 . Bababekov U . J . “ Agrologistika ” fanidan tayyorlangan o ’ quv - uslubiy
majmua . Guliston , 2020 y
11. Logistika [ Matn ]: o ‘ quv qo ‘ llanma / Sh . N . Xayitov , O . Q . Akramova . -
Toshkent : “ Turon Nashriyot ”, 2021.
40

12 . A . S . Kucharov , D . N . Ishmanova “ Xalqaro transport tashuvlari ” o ‘ quv
qo ‘ llanma TDIU “ Iqtisodiyot ” nashriyoti 2020.
13. https://cyberleninka.ru/article/n/zarubezhnaya-praktika-logistiki-i-ee-ispol-
zovanie-v rf
14. https://cyberleninka.ru/article/n/effektivnost-primeneniya-logistiki-dlya-
vnutrenney i-vneshney-integratsii-predpriyatiya
15. https://uza.uz/posts/291878
41

Logistika sohasida marketing tadqiqotlari

Sotib olish