Logistikada asosiy tushunchalar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Logistikada asosiy tushunchalar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH............................................................. . ............................................... ..
3
I BOB. LOGISTIKADAGI ASOSIY TUSHUNCHALAR..................... 5
1.1 Logistikaning asosiy tushunchalarida bozor iqtisodiyotida tutgan
o rni va mohiyatiʻ .............................................................................. 5
1.2 Logistikada asosiy tushunchalarni rejalashtirishda uning
belgilanish turlari............................................................................. 14
1.3 Logistik asosiy tushunchalarni rejalashtirish moddiy zaxiralarni
boshqarish tizimi sifatida foydalanish............................................. 20
II BOB. LOGISTIKA TIZIMI BOSHQARUVINI TASHKIL
ETISH……………………………………………………..…….. 24
2.1 Logistikani boshqarishda asosiy funksiyalari haqida.................... 24
2.2 Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmining
bosqichlar ........................................................................................ 31
2.3 Logistika tizimida asosiy nazoratni o‘rnatish................................ 34
III BOB. LOGISTIKADA MODDIY OQIMNI BOSHQARISHNI
TASHKIL ETISH.......................................................................... 37
3.1 Moddiy oqimlarni tashkil etish va boshqarishning asosiy
omillari............................................................................................
37
3.2 Moddiy oqimlarni tashkil etish jarayonida joyi va vaqti
aloqalari............................................................................................ 43
XULOSA.......................................................................................................... 47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.................................. 49
1

Kirish
Barcha iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o‘ziga xos ahamiyat kasb
etib, har biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir-
biridan iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining
nisbati bo‘yicha kеskin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko‘proq davlat
tomonidan boshqarishga tayansa, boshqasi bozor mеxanizmi orqali tartiblashga
ustunlik bеradi. Mustaqil taraqqiyot davrida «mamlakatimizning uzoq va davomli
manfaatlari taqozo etgan holatlarda va kеskin vaziyatlardan chiqish, ular
tug‘diradigan muammolarni hal etish zarur bo‘lganda iqtisodiyotda davlat
tomonidan boshqaruv usullari qo‘llandi va bunday yondashuv oxir-oqibatda o‘zini
to‘la oqladi. Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko`rsatmalar u yoki bu
darajada bozor iqtisodi amalda ustun bo`lgan barcha mamlakatlarda foydalaniladi.
Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi rolining yanada ko`proq oshib borishi
ro`y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishni muhim maqsadi
sifatida nafaqat sikliga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlilikni ta’minlash,
balki iqtisodiy o`sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab chiqarish
jarayonini optimallash-tirishni rag‘batlantirish tan olinadi.
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish
sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali
izohlanadi. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqеini
mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, rеsurslarni yetkazib bеruvchilar va istе’molchilar
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar.Bugungi kunda global davrda logistika sohasiga bo‘lgan e’tibor tobora
ortib bormoqda. Samarador logistika tizimi ichki bozorda tayyor mahsulot va xom-
ashyo harakatini optimallashtirish orqali tovar va xizmatlarning xaridorlar uchun
2

qulay sharoit va arzon narxlarda yetkazib berilishini ta’minlaydi, bozordagi
raqobatni rag‘batlantiradi. Tashqi bozorda esa mamlakatning iqtisodiy
raqobatbardoshligini oshiradi va jahon iqtisodiyotiga integratsiya jarayonini
tezlashtiradi. Rivojlanib borayotgan mamlakatimiz uchun samarador logistika
tizimini tashkil qilish juda ham muhim.
Logistika iqtisodiyotning ko‘rsatgichi mihim omillarda sanaladi. Statistik
ma’lumotlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Respublikamiz eksportining katta
qismini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va xom-ashyo tashkil etadi. Ular ishlab
chiqarish mahsulotlari (manufactured goods) qaraganda transport birligiga nisbatan
(masalan bir tonna paxta va bir tonna tayyor yuqori sifatli to‘qimachilik mahsuloti)
juda arzondir. Bundan kelib chiqadiki, eksport mahsulotlarimizning so‘nggi
narxlarida transport xarajatlarining foiz ulushi yuqori va bu logistika samaradorligi
iqtisodiyotimizda rivojlangan davlatlarga taqqoslaganda muhimroq ekanligini
anglatadi.Mamlakat iqtisodiyotining o‘sishi hamda jahon bozoridagi
raqobatbardoshligini ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston samarali logistika tizimini
tashkil etishi lozim, bu esa o‘z navbatida, eksport-import operatsiyalariga
ketadigan xarajatlarning kamayishiga olib kelishi kerak. So‘nggi yillarda,
jumladan, tashqi savdo sohasida ham, O‘zbekiston hukumati tomonidan faol tarzda
iqtisodiy islohotlarning o‘tkazilishi – logistika bo‘yicha yuqori malakali
mutaxassislarga bo‘lgan talabning ortishiga sabab bo‘lmoqda.
Logistika sohsi bugungi kunsa dunyo miqyosida ravnaq topib
rivojlanmoqda. Xususan, oily ta’lim muassasalarida ham “Biznes boshqaruvi va
Logistika” ni o‘qitish tarmoqlari yo‘lga qo‘yilib, yosh kadrlarni tayyorlash ishlari
amalga oshirilmoqda. Transport sohasidagi eng muhim islohotlardan biri davlat
monopoliyasini va cheklovlarni bosqichma-bosqich qisqartirib boorish. Iqtisodiy
tadqiqotlar va islohotlar markazi eksperti Muhsinjon Xolmuxamedov “Transport
sohasidagi eng muhim islohotlardan biri transport xizmatlari bozorini
erkinlashtirish, davlat monopoliyasini va cheklovlarni bosqichmabosqich
qisqartirib borish”, ekanligini ta’kidlamoqda.
3

I BOB. LOGISTIKADAGI ASOSIY TUSHUNCHALAR
1.1. Logistikaning asosiy tushunchalarida bozor iqtisodiyotida tutgan oʻrni va
mohiyati.
"Logistika" atamasining nisbiy yangiligi bilan bog liq holda, bu kontseptsiyaʻ
juda ko p turli xil talqinlarga ega. Logistika tushunchasi iqtisodiy faoliyat sifatida
ʻ
bir necha o nlab ta’riflar mavjud. Eng keng talqin iqtisodiy tizimlarda mavjud
ʻ
bo lgan barcha turdagi oqimlarni (moddiy, inson, energetika, moliya va boshqalar)
ʻ
boshqarish logistikasi ostida tushunadi. Zamonaviy iqtisodiy lug atning ta’rifiga
ʻ
ko ra, "logistika-bu iqtisodiy fanning bir qismi va uning mavzusi ishlab
ʻ
chiqaruvchilardan iste’molchilarga tovarlarni ilgari surish jarayonlarini tashkil
qilish va tartibga solish, mahsulot, tovarlar, xizmatlar, tovar inventarizatsiyasini
boshqarish, tovar ayirboshlash infratuzilmasini yaratish sohasining faoliyatidir".
Mahalliy va xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda logistika kontseptsiyasining
kengroq talqinini topish mumkin, unda boshqaruv ob’ekti moddiy oqim bilan
chegaralanmaydi. Bugungi kunda logistika iqtisodiy tizimlarda sodir bo lgan
ʻ
inson, energetika, moliyaviy va boshqa oqimlarni boshqarishni o z ichiga oladi.
ʻ
Bank logistikasi, axborot logistikasi va boshqalar kabi atamalar paydo
bo ldi. Shunday qilib, logistikani faqat kontekstda ko rib chiqish oqim materiallari,
ʻ ʻ
logistika-moddiy oqimlarning samaradorligini oshirish uchun yangi imkoniyatlar
izlash bilan bevosita bog liq bo lgan disiplinlerarası ilmiy yo nalishdir.
ʻ ʻ ʻ
Logistika kontseptsiyasini chuqurroq aniqlashda ushbu jarayonni iqtisodiy
va iqtisodiy nuqtai nazardan ko rib chiqing.
ʻ
Shunday qilib, logistika fan sifatida transport, saqlash va jarayonda amalga
oshiriladigan boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni rejalashtirish, nazorat
qilish va boshqarish imkonini beradigan ilmiy printsiplar, usullar, matematik
modellarni ishlab chiqadi:
- xomashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasiga yetkazish;
- xom-ashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlash;
- tayyor mahsulotni o z talablariga muvofiq iste’molchiga yetkazish;
ʻ
- tegishli axborotni uzatish, saqlash va qayta ishlash.
4

Davom etayotgan globallashuv va iqtisodiy jarayonlarning integratsiyasi XX
asrning 60-70-yillarida oqim jarayonlarini tashkil etish va amalga oshirishni aks
ettiruvchi ilmiy yo nalishni rivojlantirishga turtki bo lgan iste’molchiʻ ʻ
manfaatlarining ustuvorligini belgilab, jahon iqtisodiy tizimining xizmat
iqtisodiyotiga aylanishiga olib keldi. Global iqtisodiy beqarorlik sharoitida
logistika jarayonlarini ta’minlash bo yicha faoliyatni amalga oshirish uchun shart-
ʻ
sharoitlarni takomillashtirish, shuningdek, hududlarning raqobatbardoshligiga
ta’sir qiluvchi omillarni o rganish jarayoni birinchi o rinda turadi. Zamonaviy
ʻ ʻ
bozor sharoitida hududlarning raqobatbardoshliginioshirish yo llari ishlab
ʻ
chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini oshirish, logistika xizmatlari narxini
pasaytirish, innovatsion texnologik jarayonlarni joriy etish, xarajatlarni
kamaytirish, resurs va energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etish bo yicha
ʻ
yangi imkoniyatlar topish bilan belgilanadi.
Umumiy iqtisodiy muvozanat, takror ishlab chiqarish, xalqaro savdo va
iqtisodiy integratsiya va boshqalar nazariyalari shaklida mavjud ilmiy qo llab-
ʻ
quvvatlash hududlarning raqobatbardoshligini rivojlantirish yo nalishlaridan biri
ʻ
sifatida hududlarning logistika tizimlarining salohiyatini shakllantirish va
rivojlantirish shartlari va omillarini o rganish uchun asos bo lib xizmat qildi.
ʻ ʻ
Zamonaviy makroiqtisodiy modellashtirishning asoschisi tomonidan taklif etilgan
umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasi. Valras, jahon iqtisodiyotini ikki kichik
tizimning jamiyati sifatida aks ettiradi: ishlab chiqarish omillari egalari va ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar va aloqalarni amalga oshiruvchi tadbirkorlar.
Mintaqaning salohiyatini o rganish nuqtayi nazaridan bozorlarning taklif
ʻ
etilgan muvozanat holati cheklangan resurslar sharoitida yagona iqtisodiy makonda
bozor bahosining o zaro bog liqligini amalga oshirishni anglatadi. Reproduktiv
ʻ ʻ
nazariyaning turli talqinlarini o rganish asosiy g oyani ta kidlash imkonini berdi:
ʻ ʻ ʻ
reproduktsiyani amalga oshirish va yaratish uchun zarur bo lgan shart-sharoitlarni
ʻ
yaratish muammosini hal qilish uchun iqtisodiyotda soha va sanoatning
rivojlanishining muayyan nisbati bo lishi kerak. Chunki iqtisodiy o sishning
ʻ ʻ
zamonaviy nazariyalari ko payish nazariyasining postulatlariga, keyinchalik paydo
ʻ
5

bo lgan ilmiy yo nalishlarga asoslanadi: neoklassik iqtisodiy nazariya (R. Xarrod,ʻ ʻ
E. Domar), R. Solov, J. Biz barqaror iqtisodiy o sish sharoitida bozor tizimlarining
ʻ
holatini modellashtirishga va ularning raqobatbardoshligini oshirish uchun shart-
sharoitlarni aniqlashga imkon beruvchi xatti-harakatlar modellarini ko rib chiqdik.
ʻ
Xalqaro savdo nazariyasi tashqi savdo oqimlarining yo nalishlari qanday
ʻ
belgilanganligi haqida fikr beradi, shuning uchun logistika salohiyatini o rganish
ʻ
mamlakat mutaxassisliklarining rivojlanishi hududlarning raqobatbardoshligi
darajasini va aholining farovonligini oshirishga imkon beradi, deb tasdiqlaydi
hosildorlikni oshirish va raqobatbardosh tovarlar va xizmatlar hajmini oshirish.
Bundan tashqari, iqtisodiy integratsiya nazariyasi doirasida xalqaro
hamkorlik samaradorligi prizmasi orqali integratsiya mexanizmini baholaydigan
bir qator tendensiyalar mavjud: yerta neoliberalizm, korporatsionalizm va
boshqalar. S. Y. Solodovnikov va Yu. Meleshkoda iqtisodiy integratsiya "uchinchi
mamlakatlardan jamoaviy proteksionizm" usuliga taalluqlidir.
Xalqaro savdo nazariyasining asosiy qoidalariga asoslanib va Yevropa
integratsiyasi (Yevropa Ittifoqi) modellarining ijobiy tajribasini hisobga olgan
holda, hozirgi vaqtda integratsiya jarayonlarining boshqa mamlakatlar va
mintaqalarga faol tarqalishi kuzatilmoqda. Xalqaro iqtisodiy integratsiya
chegaralarini kengaytirish nafaqat uning xususiyatlarini o zgartirdi, balki yanada
ʻ
rivojlantirishning asosiy yo nalishlarini belgilab berdi: yerkin iqtisodiy zonalarni
ʻ
shakllantirish (yerkin savdo zonalari), bojxona va iqtisodiy ittifoqlarni
shakllantirish, davlatlar chegaralaridan soddalashtirilgan sxema bo yicha tovarlar
ʻ
harakati, kapital va mehnatning yerkin harakati.
Mavjud nazariyalar va umumiy qabul qilingan qoidalarga asoslanib,
mintaqaning rivojlanishi va raqobatbardoshligiga ta sir qiluvchi logistika
ʼ
salohiyatini tadqiqot obyekti sifatida ko rib chiqish mumkin, chunki bu nazariyalar
ʻ
o rganilayotgan hududlarning xususiyatlarini hisobga olgan amaliy, mahalliy va
ʻ
mintaqaviy baholash uchun asos bermaydi. Mintaqaning logistika tizimining
oqimlari, ularning intensivligi, yo nalishi, bandligi, tarkibiy xususiyatlari
ʻ
hududning logistika salohiyatini shakllantirishini hisobga olgan holda, mintaqaning
6

logistikasida mavjud bo lgan potensial va oqim jarayonlariga ta sir qiluvchiʻ ʼ
omillarni hisobga olgan holda o rganish mumkin. Shu bilan birga, moddiy va
ʻ
tegishli oqimlarning harakati, ularning harakatiga xos bo lgan potensialni hisobga
ʻ
olgan holda, mintaqaning logistika tizimi obyektlarining o zaro ta siri darajasiga
ʻ ʼ
va ular o rtasida tegishli aloqalarning mavjudligiga bevosita bog liq.
ʻ ʻ
Logistika potensialining tarkibi transport, infratuzilma, bojxona, kadrlar va
boshqalarni rivojlantirishga qaratilgan tarkibiy qismlardan iborat. viloyat tizimlari.
Bu kombinatsiya nafaqat logistika infratuzilmasi majmuasi va mintaqaning
logistika bozori subyektlarini, balki unda sodir bo layotgan logistika jarayonlarini,
ʻ
ularning darajasi va sifatini ham tavsiflaydi. "Logistika salohiyati" toifasini
o rganish tarixiga e tibor berib, dastlab sifat va miqdoriy tavsifga yega bo lgan
ʻ ʼ ʻ
salohiyat faqat korxona kontekstida ko rib chiqilgan va keyinchalik hududlar va
ʻ
milliy iqtisodiyotni baholashni to ldirishni boshlagan. 70-yillar boshida, logistika
ʻ
salohiyati e tibor moddiy qadriyatlar yagona boshqaruv tizimini yaratish orqali
ʼ
iqtisodiy tejash imkoniyati o rganish doirasida amalga oshirildi va "maqsadga
ʻ
yerishish uchun resurslar tuzilishi va ularning oqilona foydalanish
optimallashtirish" nazarda tutilgan. Korxonalar va ular joylashgan hududlarning
raqobat afzalliklarini shakllantirishga yordam beradigan sharoitlarni yanada
o rganish hududlarning logistika salohiyatini shakllantirishga ta sir qiluvchi
ʻ ʼ
omillarni o rganishni talab qiladi.
ʻ
XX asr oxiri - XXI asr boshlarida mintaqalararo iqtisodiy munosabatlarni
o rganish P. S. Zavyalov, yu.F. Kormny, L. A. Rodina, Yu.V. Shishkov va
ʻ
boshqalar. Xalqaro va mintaqalararo hamkorlikni turli mamlakatlar va mintaqalar
iqtisodiyoti subyektlari o rtasida uzoq muddatli iqtisodiy munosabatlar sifatida
ʻ
tavsiflab, olimlar ma lum hududlarda ishlab chiqarishni ilmiy asoslangan
ʼ
diversifikatsiya qilish (agar kerak bo lsa, konsentratsiya) mintaqaviy iqtisodiy
ʻ
tizimning samaradorligini oshiradi va shu bilan uning raqobatbardoshligini
oshiradi. Ayrim hollarda logistika oqimlarini yaxshiroq boshqarish tizim
potensialidan foydalanish samaradorligini ham oshirishi mumkin. Bularning
barchasi mintaqaning logistika salohiyatini rivojlantirish tamoyillari va omillarini
7

o rganish uchun nazariy va uslubiy asoslarni shakllantirishning boshlanishi yedi,ʻ
shuningdek uni tahlil qilish va baholash.
Mavjud asarlarda, logistika salohiyatini o rganish hududning logistika
ʻ
salohiyati va uning shakllanish jarayoniga ta sir qiluvchi omillar (geosiyosiy,
ʼ
iqtisodiy, ijtimoiy, uslubiy) o rtasidagi munosabatni aniqlash imkonini beruvchi
ʻ
sababoqibat munosabatlarini tahlil qilish orqali amalga oshirildi. Shu bilan birga,
zamonaviy logistika amaliyoti va so nggi global iqtisodiy tendensiyalar
ʻ
o rganilayotgan mintaqaning logistika boshqaruv tizimining birlashtirilgan
ʻ
imkoniyatlari sifatida ma lum bir guruh omillarining ta sirini hisobga olgan holda
ʼ ʼ
hududning logistika salohiyatini baholash zarurligini aniqladi. Mintaqa uchun
tanlangan omillar tizimini loyihalashtirish orqali ishlarning holati va muayyan
hududning logistika salohiyatini rivojlantirish istiqbollari haqida haqiqiy tasavvur
olish mumkin.
Logistika nuqtayi nazaridan hududning salohiyatini hisobga olgan ko pgina
ʻ
tadqiqotlarda baholashning asosiy ko rsatkichlari o rganilayotgan hududdagi
ʻ ʻ
barcha transport hajmlarini jamlash orqali hisoblangan yuk aylanmasi va transport
aylanmasidir. Freidman, bu yondashuv mintaqadagi korxonalar faqat ishini aks
yettiradi va hisobga tranzit oqimlari hajmini olmaydi. Bundan tashqari, transport
korxonalari ishini to liqroq tasavvur qilish uchun transport narxi, tovarlar
ʻ
tashiladigan masofalar, tuzilgan marshrut xaritasining samaradorligi va hokazo
kabi ko rsatkichlarni hisobga olish kerak
ʻ
Logistik salohiyat, logistik tizimning integrallashgan parametri bo lib, ularni
ʻ
amalga oshirish sodir bo ladigan tashqi muhit omillarini hisobga oluvchi logistik
ʻ
funksiyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini aks yettiradi. Logistika tizimining
mikro, mezo-va makro - logistika muhitlari omillarining o zaro ta siri natijasida
ʻ ʼ
rivojlanishini hisobga olgan holda, tizim yelementlarining nafaqat miqdoriy, balki
sifat xususiyatlariga yega bo lgan yaqin aloqalarini hisobga olish kerak.
ʻ
Korxonaning logistika tizimi mikro darajada moddiy, moliyaviy va axborot
oqimlarini shakllantiradi.Mikro darajadagi logistika potensialining tarkibi ichki
tashkiliy muhitning tarkibiy qismlaridan iborat bo lib, ular tashkilotning bevosita
ʻ
8

tashqi muhitiga xos omillar ta sir ko rsatadi. Mezo darajasida logistika tizimiʼ ʻ
korxona va tashkilotlarning moddiy (xom ashyo, materiallar), tovar, moliyaviy,
axborot, mehnat, yenergetika va boshqa oqimlarning kombinatsiyasi bo lgan
ʻ
mintaqaviy va mintaqalararo iqtisodiy oqimlarni shakllantirish va amalga oshirish
jarayonlarida maqsadlarini amalga oshirishga yordam beradi. Shuning uchun
mintaqaning logistika potensiali tarkibi ancha keng bo lib, quyidagi
ʻ
potensiallarning kombinatsiyasini o z ichiga oladi: geografik, transport, tranzit,
ʻ
kadrlar, ombor infratuzilmasi, bojxona, axborot va aloqa. Bu potensiallarning har
biri tegishli guruh omillarining ta sirini hisobga olgan holda tuziladi. Ibratli
ʼ
logistika tizimi nafaqat hududiy ishlab chiqarish majmualarini o z ichiga olgan
ʻ
katta moddiy oqimi boshqaruv tizimi, balki xalqaro konglomeratlar
(korporatsiyalar yoki moliyaviy va sanoat guruhlari), mamlakatlar muayyan
mamlakat yoki guruh iqtisodiyotning infratuzilma, davlatlararo va global
oqimlarini birlashtirgan. Ushbu darajadagi logistika salohiyati umumiy logistika
xarajatlarini minimallashtirishda global transkontinental tizimlarning imkoniyatlari
va resurslarini aks yettiradi."Logistika salohiyati" tushunchasining mazmunini
o rganish ko rib chiqilayotgan konsepsiyani aniqlashga bir necha yondashuvlarni
ʻ ʻ
aniqlashga imkon berdi.
1. Potensial resurslar majmui sifatida:
- V. V. Borisova mintaqadagi tashkilotlar o rtasidagi tovar ayirboshlash
ʻ
sifatida logistika salohiyatini ifodalaydi. Konsepsiyaning xarajat komponentini
o rganib, muallif potensialning mintaqadagi tashkilotlarning strategik
ʻ
rivojlanishiga ta sirini istisno qiladi;
ʼ
- I. O. Protsenko tashkilotning faqat strategik rivojlanish maqsadlariga
yerishish uchun hissa omillar majmui sifatida logistika salohiyatini belgilaydi;
- Gh Pfol logistika tizimining salohiyatini moddiy va axborot oqimlari
majmui deb hisoblaydi va logistikada iqtisodiy va boshqaruv jihatlarining
ahamiyatiga e tibor beradi;
ʼ
- S. A. Uvarov logistika infratuzilmasini samarali boshqarish hisobiga
logistika xarajatlarini potensial kamaytirish demakdir. "Logistika infratuzilmasi
9

yuqori tartibli tizimning tarkibiy qismi-tegishli hududiy subektlar infratuzilmasi va
pirovardida milliy iqtisodiyot infratuzilmasidir."
- O. A. Freidman logistika tizimining yelementlari, usullari va vositalari,
shuningdek, uning faoliyati bilan bog liq yekologik omillar majmui sifatidaʻ
logistika salohiyatini taqdim yetadi, bu yesa firma yoki mintaqaning strategiyasiga
samarali ta sir ko rsatishi mumkin.
ʼ ʻ
2. Potensial-logistika tizimi faoliyatining natijasi, uning salohiyati:
Gritsenko logistika salohiyatini rivojlangan transport infratuzilmasining
tovar va yo lovchilarni tashishning maqbul usullarini ta minlovchi ko plab xalqaro
ʻ ʼ ʻ
transport aloqalariga xizmat qilish qobiliyati deb hisoblaydi;
- N. P. Kuznetsova logistika salohiyatini mintaqaning logistika tizimi
xo jalik yurituvchi subyektlarining innovatsion faoliyati natijalaridan foydalanish
ʻ
qobiliyati sifatida taqdim yetadi. Biroq, ombor infratuzilmasi va moliyaviy muhit
muallif tomonidan taklif yetilgan logistika potensial komponentlari ro yxatidan
ʻ
chiqarib tashlanadi;
- D. Stock, M. Porter bizga mintaqaviy va mintaqalararo munosabatlar
tizimida korxonalar ishtiroki nuqtayi nazaridan yeng keng "logistika salohiyati"
tushunchasini ko rib ruxsat Klaster tuzilmalarini, doirasida bir kompaniyaning
ʻ
rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish uchun ishlatiladigan bir vositasi sifatida
salohiyatini tekshirilgan;
- I. I. Poleshchuk logistika salohiyati umume tirof yetilgan ko rsatkichlar
ʼ ʻ
asosida xalqaro yekspertlar tomonidan baholanadi butun mamlakatda logistika
vazifalarini amalga oshirish, natijasi yekanligiga e tibor qaratdi;
ʼ
- IV Petenko minimal xarajat va hisobga viloyati mavjud resurslarni hisobga
olgan holda logistika faoliyatini amalga oshirish uchun qobiliyati sifatida viloyati
logistika salohiyatini tushunadi. U hududning logistika salohiyatini rivojlantirish
faqat muammoli hududlarni aniqlash va ularni barqarorlashtirish uchun tuzatuv
choralarini ko rgandan so ng amalga oshirilishi mumkinligiga e tibor qaratdi.
ʻ ʻ ʼ
Yuqorida muhokama qilingan logistika salohiyatini aniqlashga ilmiy yondashuvlar
uning tasniflash xususiyatlarini aks yettiradi. Resurs yondashuvi potensialning
10

miqdoriy tavsiflaridan, samarali yondashuv yesa sifat tavsiflaridan foydalanadi.
Tadqiqotchilarning fikrlarini inobatga olgan holda, logistika salohiyatining asosiy
xarakteristikasini - mintaqaning logistika tizimi subyektlarining o z maqsadlarigaʻ
yerishishda, hududning raqobatbardoshligini oshirishda o zaro hamkorlik orqali
ʻ
amalga oshirish qobiliyatini ta kidlashni istardim. «Taqsimot» so‘zi juda keng
ʼ
qo‘llaniladi, uning lug‘aviy ma’nosi – biror-bir narsani kimlargadir (nimalargadir)
bo‘lib berish, unda har biriga o‘ziga tegishli qismi taqdim etilishi tushuniladi.
Shuning uchun ham bizga foydali hisoblanadi va iste’molchiga o’z vaqtida yetib
boradi.Iqtisodiyotdagi taqsimot – bu ishlab-chiqarish jarayonining bir bosqichidir,
oldin moddiy ne’matlarni ishlab-chiqarish, keyin esa taqsimlash, ya’ni yaratilgan
mahsulotdagi har bir ishlab-chiqaruvchining ulushini aniqlash, lozim. Bunda ushbu
ishlab-chiqarilgan mahsulotga bo‘lgan egalik xuquqi taqsimlanadi.Mahsulotlarning
o‘zi esa, masalan ombordagi sabzavotlar, ishlab-chiqarish jarayoni ishtirokchilari
orasida taqsimlanmaydi.
1.1.1 - rasm. Logistika tizimida tuk aylammasi 100% lik ko‘rsatgich
bo‘yicha.
Keng ma noda mintaqaning logistika salohiyati-bu hududning logistika
ʼ
bozori infratuzilmasi majmualari va subyektlarining mavjud xavflarni hisobga
11

olgan holda va quyidagi omillar ta sirida logistika jarayonlarini amalga oshirishʼ
qobiliyati va qobiliyatidir: logistika operatorlari bozorining rivojlanish darajasi;
transport va axborotkommunikatsiya tizimlarini rivojlantirish; mintaqaning ilmiy
va insoniy salohiyati. Mintaqaning logistika salohiyati yelementlarining o zaro
ʻ
ta siri uning yangi sifat darajasining paydo bo lishiga olib kelishiga asoslanib,
ʼ ʻ
logistika tizimi va uning salohiyati mintaqaning raqobatbardoshligiga ta siri haqida
ʼ
gapirish mumkin. Ushbu o zaro ta sir logistika potensialining tarkibiy
ʻ ʼ
yelementlarining sifat jihatidan o ziga xosligi va ustuvorligiga asoslanadi, bu bizga
ʻ
potensialning imkoniyatlari va imkoniyatlarini aks yettiruvchi muallifning ta rifini
ʼ
shakllantirishga imkon beradi.Mintaqaning logistika salohiyati hududning iqtisodiy
holatini yaxshilash va raqobatbardoshligini oshirish imkonini beruvchi logistika
tizimlarini yaratish va moddiy va tegishli oqimlarni samarali boshqarish uchun
mintaqaning amalga oshirilgan, amalga oshirilgan va istiqbolli imkoniyatlari
to plamidir. Ushbu ta rif mintaqaning logistika salohiyatining asosiy
ʻ ʼ
xarakteristikasini aks ettiradi va logistika tizimlarida taqdim etilgan
imkoniyatlardan foydalanish. Logistika tizimining salohiyati hududlarni iqtisodiy
rivojlanishiga ta sir ko rsatish va uning raqobatbardoshligini oshirishga olib
ʼ ʻ
keladigan quyi tizimlarning o zaro bog liq yaxlitligi aks ettiradi.
ʻ ʻ
12

1.1.2 – jadval Transport turlari bo‘yicha yuk tashish va yuk aylanmasi
(2023 yilning 4 choragi bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan)
Ko‘rsatkichlar 2023 Q1
2023 Q2
2023 Q3
2023 Q4
Tashilgan yuklar , mln.t 293,6 685,9 1 058,1 1 443,3
temir yo‘l 17,9 36,3 55,3 73,8
avtomobil 259,7 619,3 959,0 1 309,4
quvur yo‘li 15,9 30,3 43,8 60,1
havo yo‘li, ming 1,9 5,7 6,3 8,9
Yuk aylanmasi, mlrd. t-km 16,7 36,3 56,5 76,8
temir yo‘li 5,9 12,6 20,0 27,1
avtomobil 1
3,4 9,7 16,1 21,5
quvur yo‘li 7,3 13,9 20,3 28,0
havo yo‘li, mln. t-km 61,2 117,9 169,7 226,3
1.2. Logistikada asosiy tushunchalarni rejalashtirishda uning belgilanish
turlari .
Logistika bir -biridan juda farq qiladigan sohalarning iqtisodiy va matematik
modellarida, bog‘liqlik va moslik muammosiga duch keldi. Bu muomalada sodir
bo‘layotgan jarayonlarni batafsil tuzilishini talab qildi, bu logistikaning asosiy
tushunchalaridan biriga aylangan logistika operatsiyalari va funktsiyalari tizimini
shakllanishida aks etdi.
 Logistik operatsiya (logistika operatsiyasi) har qanday elementar
harakat yoki ularning kombinatsiyasi deb ataladi, bu esa ma’muriyat yoki dizayn
vazifasi doirasida keyingi parchalanishga duch kelmaydigan moddiy va / yoki
tegishli ma’lumotlarning, moliyaviy, xizmat oqimlarining parametrlarini
o‘zgartirishga olib keladi.
13

 Logistika operatsiyalari, masalan, yuklash, tushirish, qadoqlash,
tashish, ombordan qabul qilish va ombordan chiqarish, saqlash, transportning bir
turidan ikkinchisiga o‘tkazish, yig‘ish, saralash, ajratish kabi moddiy resurslar yoki
tayyor mahsulotlar bilan bog‘liq harakatlarni o‘z ichiga oladi va hokazo.
Logistika operatsiyalari tafsilotlari darajasi quyidagi asosiy omillarga
bog‘liq:
- logistika tizimining turi (mikro, mezo yoki makro daraja);
- iqtisodiy muhitning xususiyatlari; asosiy va u bilan birga keladigan
oqimlarning turlari va parametrlari; logistika strategiyasi, tushunchalari,
texnologiyalari va asosiy tizimlarining maqsadlari;
- logistika samaradorligining kompleks ko‘rsatkichlari;
- logistika rejasi ko‘rsatkichlarini hisobga olish, nazorat qilish va
monitoringining mavjud yoki prognoz qilingan tizimi (logistika nazorati tizimi);
- korporativ axborot tizimi logistikani qo‘llab -quvvatlash;
- logistika biznes jarayonlarini modellashtirish texnologiyasi va texnikasi va
boshqalar.
Logistika turlarining tasnifiga qarab (makro-, mezo- va mikrologik) quyidagi
turlarga bo‘linadi:
- makrologik tizim Haqiqiy vaqtda mamlakatning turli mintaqalarida
joylashgan va davlatlararo yoki qit'alararo darajadagi faoliyat ko‘rsatadigan turli
tashkilotlarni qamrab oluvchi moddiy oqimlarni boshqarish tizimi. Ya’ni, bunday
tizimlar davlat, davlatlararo, respublikalararo, mintaqalararo munosabatlar
darajasida shakllanadi;
- mezologik tizim - sheriklikda bir sohada faoliyat yuritayotgan turli
tashkilotlarni qamrab oluvchi, moddiy oqimlarni integratsiyalashgan boshqarish
tizimi;
- mikrologik tizim Bu bitta tashkilot chegarasida tashkil etilgan moddiy
oqimlarni boshqarish tizimi. Mikro logistika tizimiga turli korxonalar, firmalar,
kompaniyalar, shuningdek ularning alohida bo‘linmalari kiradi.
14

Materiallar oqimi harakatini tashkil etish sxemasiga bog‘liq Logistika
tizimlarining quyidagi turlari ajratiladi:
1... To‘g‘ridan -to‘g‘ri ulangan ... Ushbu logistika tizimida material oqimi
xom ashyoning asosiy manbasidan sotib olish orqali ishlab chiqaruvchiga, so‘ngra
vositachilar ishtirokisiz oxirgi iste'molchiga o‘tadi.
2. Eshelon qilingan ... Bunday turdagi tizimda material oqimi xom
ashyoning asosiy manbasidan ishlab chiqaruvchiga yoki ishlab chiqaruvchidan
oxirgi iste’molchiga faqat vositachi orqali o‘tadi.
3. Moslashuvchan ... Bu tizimlarda moddiy oqim harakati ham vositachi
ishtirokida, ham usiz amalga oshirilishi mumkin.
Materiallar oqimining harakatini tashkil etishning u yoki bu sxemasini
tanlash masalasi, bozordagi vaziyatni baholash natijalariga, shuningdek, logistika
tizimining maksimal mumkin bo‘lgan iqtisodiy natijalariga asoslanib hal qilinadi.
Zamonaviy logistikada logistika operatsiyalari va funktsiyalarining ko‘plab
tasnifi mavjud.
 Materiallar oqimi bilan logistika operatsiyalari yuklash, tashish,
tushirish, yig‘ish, saqlash, qadoqlash va boshqalarni o‘z ichiga oladi.
 Moddiy oqimlar bilan aylanish sohasidagi logistik operatsiyalar
yuklash, tushirish, tashish, yig‘ish, saqlash, tarqatish, qadoqlash operatsiyalarini
ifodalaydi.
 Ishlab chiqarish sohasidagi moddiy oqimlar bilan logistik
operatsiyalar buyurtma berish, omborni boshqarish, uskunalarni, ishlab
chiqaruvchilar va etkazib beruvchilarni tanlash, ishlab chiqarish jarayonini
rejalashtirish va rejalashtirish, buxgalteriya hisobini yuritish va boshqarish.
- Axborot oqimlari bilan logistik operatsiyalar axborot tizimlarini yaratish va
ushbu tizimlar ichida moddiy oqimlar bilan birga keladigan ma’lumotlarni yig‘ish,
saqlash, qayta ishlash va uzatish, bu oqimlarni boshlash va boshqarish bo‘yicha
harakatlarni amalga oshirish bilan cheklangan. Axborot oqimlari bilan logistika
operatsiyalarini bajarish xarajatlari logistika xarajatlarining katta qismini tashkil
qiladi.
15

- Materiallar oqimi bilan logistika operatsiyalarini bajarish logistika tizimiga
kirish yoki uni tark etish logistika tizimida bir xil operatsiyalarni bajarishdan farq
qiladi. Bu tovarlarga egalik huquqi va sug‘urta tavakkalchiliklarining bir yuridik
shaxsdan boshqasiga o‘tkazilishi bilan bog‘liq. Shu asosda barcha logistika
operatsiyalari bir tomonlama va ikki tomonlama bo‘linadi.
Ba’zi logistika operatsiyalari, asosan, texnologik ishlab chiqarish
jarayonining davomidir, masalan.
- Qadoqlash - Bu operatsiyalar tovarlarning iste'mol xususiyatlarini
o‘zgartiradi va ularni ishlab chiqarish sohasida ham, muomala sohasida ham,
masalan, ulgurji bazani to‘ldirish sexida ham amalga oshirish mumkin.
- Xarid qilish jarayonida amalga oshiriladigan logistik operatsiyalar
korxonalar yoki tayyor mahsulotni sotish tashqi logistika operatsiyalari sifatida
tasniflanadi. Logistika tizimida amalga oshiriladigan logistik operatsiyalar ichki
deb ataladi. Noaniqlik muhit birinchi navbatda tashqi logistika operatsiyalarining
tabiatiga ta’sir qiladi.
- Xususiyatlar to‘plami har bir guruhda logistika jarayonlarining o‘ziga xos
xususiyatlari va ma’lum bir kompaniyada logistika xizmatining tashkil etilishi
aniqlanadi.
- Asosiy logistika funktsiyalari etkazib berish, ishlab chiqarish va sotish
(tarqatish) ni o‘z ichiga oladi. Darhaqiqat, ushbu uchta logistika funktsiyasini
deyarli har qanday tovar ishlab chiqaruvchi amalga oshiradi.
- Ta’minot - ishlab chiqaruvchi yoki savdo kompaniyasini zarur turdagi
moddiy resurslar yoki tayyor mahsulotlar bilan ta’minlash.
- Ishlab chiqarish - mehnat asboblari va ob'ektlaridan foydalangan holda
jamiyat uchun zarur bo‘lgan shaxsiy va sanoat iste'mol mahsulotlarini yaratish.
- Sotish (tarqatish) - ishlab chiqaruvchilar va / yoki logistika
vositachilarining tarqatish tuzilmalarida tayyor mahsulotlarning jismoniy harakati
va boshqarilishi.
Quyidagi asosiy logistika funktsiyalari ajratiladi:
 Mijozlarga xizmat ko‘rsatish standartlarini saqlash;
16

 Xaridlarni boshqarish Transport;
 Inventarizatsiyani boshqarish;
 Buyurtma berish tartibini boshqarish;
 Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish;
 Narxlar;
 Jismoniy taqsimot.
Logistik jarayon - rejalashtirilgan davr uchun belgilangan dori yoki uning
tarmoq (funktsional) bo‘linmalarining maqsadlariga erishishga imkon beradigan,
ma’lum bir vaqtda tashkil etilgan logistika operatsiyalari / funktsiyalari.
Logistika bo‘yicha ettita qoidalar mavjud:
1. Mahsulot iste'molchi uchun zarur bo‘lishi kerak.
2. Mahsulot sifatli bo‘lishi kerak.
3. Mahsulot kerakli miqdorda bo‘lishi kerak.
4. Mahsulot o‘z vaqtida etkazib berilishi kerak.
5. Mahsulot kerakli joyga yetkazilishi kerak.
6. Mahsulotni iloji boricha arzon narxda etkazib berish kerak.
7. Mahsulot ma’lum bir iste'molchiga etkazib berilishi kerak
Taqsimot logistikasi, yetkazib beruvchi – iste’molchi munosabatlarida
moddiy oqimni boshqarish bo‘yicha barcha vazifalar majmuini o‘z ichiga oladi.
Bunda tayyor mahsulotni iste’molchigacha xarakati jarayonida yechiladigan
moddiy oqimlar boshqa-ruvi vazifalari asosiy o‘rinni egallaydi.
17

1.2.1 - jadval Avtomobil transportida tashilgan viloyatlar kesimida yuk
aylanmasi (mln.tonna)
Hudud nomi 2023
Q1 2023
Q2 2023
Q3 2023
Q4
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi 4,5 17,2 26,7 37,1
Andijon 7,7 23,5 36,6 50,5
Buxoro 12,6 31,9 49,4 69,0
Jizzax 4,4 18,8 29,2 36,8
Qashqadaryo 7,7 22,3 34,3 47,7
Navoiy 87,0 184,9 282,5 381,3
Namangan 6,1 14,7 22,9 31,6
Samarqand 10,3 27,1 42,2 58,0
Surxondaryo 7,8 37,7 58,8 81,1
Sirdaryo 2,0 9,1 14,2 19,8
Toshkent 51,0 122,0 190,1 258,8
Farg‘ona 11,6 28,0 43,7 61,9
Xorazm 6,0 18,0 27,9 38,9
Toshkent sh. 41,0 64,1 100,4 136,9
Jami 259,7 619,3 959,0 1 309,4
Agrologistikada taqsimot deganda ushbu jarayonning buyumlashgan,
seziladigan bir ma’nosi tushuniladi. Egalik xuquqlari taqsimoti bilan bog‘liq
qonuniyatlar ham e’tiborga olinadi, ammo ular tekshirish va optimallashtirishning
asosiy pred-meti hisoblanmaydi. Taqsimot logistikasida o‘rganiladigan asosiy
predmet – mav-jud materiallar zaxirasining jismoniy taqsimot jarayonini
ratsionallashuvidir. Mahsulotni qanday qadoqlash lozim, qaysi yo‘nalish bo‘yicha
jo‘natish kerak, ombor-lar tarmog‘i kerakmi (kerak bo‘lsa, qanday?), qanday
vositachilar kerak – aynan shu ma-salalarni taqsimot logistikasi yechishi lozim
18

bo‘ladi. Moddiy oqim taqsimoti anchadan buyon faoliyatining axamiyatli tomoni
bo‘lib kelmoqda edi, ammo nisbatan yaqindagina u eng muxim funksiyalardan biri
mavqeiga ega bo‘ldi. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega davlatlarda 50-60chi
yillargacha taq-simot tizimlari hech qanday boshqaruvsiz rivojlanib keldi.
Taqsimot kanallarini tanlash, tovarlarni qadoqlash, ularni tashish va iste’molchiga
yetkazishga tayyorlash, ishlab-chiqarish va materiallarni xarid qilish masalalari
bir-biri bilan o‘zaro aloqada yechilar edi. Birgalikda taqsimot funksiyasini tashkil
etuvchi ayrim kichik-roq funksiyalar, mustaqil funksiyalar sifatida ta’riflanar edi.
60-70-yillarning boshlaridagina, ishlab chiqilgan mahsulot taqsimotiga doir barcha
funksiyalarni yagona boshqarish funksiyasiga birlashtirish samaradorligini
oshirishga olib keli-shini angladilar. Buning natijasida taqsimot funksiyalari
korxona va tashkilot-larning funksional boshqaruvi tuzilmasiga kiritildi.
Savdodagi taqsimotning har xil funksiyalari integratsiyasiga, do‘konlarni
ta’-minlovchi maxsus tuzilmalarni bo‘linishi va rivojlanishi misol bo‘lishi
mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda, 70-yillarda, bunday
taqsimot tuzilmalarini yirik chakana savdo tashkilotlari barpo etib, ularni
rivojlanti-rishga kirishdilar. Taqsimot markazlarining samaradorligiga tovarlarning
yirik partiyalarini olish munosabati bilan beriladigan chegirmalar hisobiga,
yetkazib be-rish samaradorligi hisobiga, hamda bir taqsimot markazida
xizmatlardan foydala-nuvchi do‘konlar zaxirasi to‘planishi hisobiga erishiladi.
- Taqsimot logistikasi vazifalarini yechish jarayonida quyidagi savollarga ja-
vob topish lozim:
- qaysi kanal bo‘yicha mahsulotni iste’molchiga yetkazish;
- mahsulotni qanday qadoqlash;
- logistikaga omborlar tarmog‘i kerakmi, agarda kerak bo‘lsa, qanday,
qancha va qayerda;
- xizmat ko‘rsatishning qaysi darajasini ta’minlash, va boshqa qator
masalalar.
19

1.3. Logistik asosiy tushunchalarni rejalashtirish moddiy zaxiralarni
boshqarish tizimi sifatida foydanish
Logistika moddiy oqimlarni boshqarishni ko‘rib chiqadi, ya’ni xomashyo,
materiallar va tayyor mahsulotlarning aylanishi, ularni yetkazib beruvchilardan
ishlab chiqaruvchi korxonalar va yakuniy iste’molchilarga ularning talablariga
muvofiq yetkazib berilishi jarayonlari bilan bog‘liq masalalarning butun
majmuasini qamrab oladi. Qo‘shimcha zaxira strategiyasi. Bu holda
iste’molchilarning kafolati moddiy resurslarning qo‘shimcha zaxiralarini tashkil
etish hisobiga ta’minlanadi. Logistik funksiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq
xarajatlar hamma turdagi omborlardan moddiy resurslarni xarid qilishda, ombor
operatsiyalarini bajarishda, transport va yuklash tushirish ishlarini bajarish
jarayonida va hokazolarda vujudga keladi.
Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etishda vujudga keladigan xarajatlar guruhiga
quyidagi funksiyalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi:
• turli xil maqsadlarga yo‘naltirilgan zavod omborlarini ishlatish;
• zaxiralarni shakllantirish va saqlash;
• ichki tashish ishlarini tashkil etish;
• jo‘natilgan tovarlarni tanlash va ularni qadoqlash;
• hujjatlarni tayyorlash.
Tovar harakati shakllari va sxemalarini tanlashda xarajatlarning optimal
kombinatsiyasi aniqlanadi, bunda xarajatlarning asosiy tashkil etuvchilaridan biri
(transport xarajatlar) nisbatan yuqori darajada bo‘lgan taqdirda ham ularning
umumiy miqdori eng kichik darajada bo‘lishi kerak.
Mahsulot yuklashni tashkil etish;
-Yetkazib berishni tashkil etish va tashishni nazorat qilish;
-Realizatsiyadan keyingi xizmat ko‘rsatishni tashkil etish.
-Makro darajadagi logistika vazifalari quyidagilar:
-Moddiy oqimni taqsimlash chizmasini tanlash;
20

-Xizmat ko‘rsatiladigan hududdagi taqsimot markazlarning (omborlarning) op-
timal miqdorini aniqlash;
1.3.1 - rasm. Logistikada moddiy zahiralarni boshqarishning rasmli sxemasi
Zahiralarni boshqarish ularning haqiqiy holatini nazorat qilishni tashkil
etishni ham ko‘zlaydi. Zahiralarning holati ustidan nazorat-zahiralarning
me’yorlari cheklanishini aniqlash maqsadida ishlab chiqarish texnik
tayinlanishidagi mahsulotlar va xalq iste’mol tovarlarining zahiralar darajasini
o‘rganish, boshqarish va chetlanishlarni yo‘q qilish uchun tezkor choralarni ko‘rish
hisoblanadi.
Zahiralar holati ustidan nazoratning kerakligi zahiralarning me’yorida
ko‘zlangan chegaralardan haqiqiy zahira hajmining chiqib ketish holatida
harajatlarning ortishi bilan shartlangan. Zahira holati ustidan nazorat zahiralarning
hisobi, moddiy resurslarning qayta ro‘yxatga olinishi, inventarizatsiya
ma’lumotlari asosida yoki kerak bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin.
21

Amaliyotda nazoratning har xil uslublaridan foydalaniladi. Quyida ulardan
eng ko‘p uchraydigan ikki uslubi ko‘rib o‘tilgan. Birinchi uslubda, korxona
yetkazib beruvchiga buyurtmani yuborish davr oralig‘i o‘zgarmasdir
(buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘i tizimi). Ikkinchi uslubning
mohiyati shundaki, biror – bir tovarning zahirasi oldindan belgilangan eng kam
qiymatiga yetish bilan, bu tovar buyurtma qilinadi. Bunda buyurtirilgan
partiyaning hajmi har doim bir xildir (buyurtmaning qat’iy belgilangan hajmi
tizimi).
Moddiy zaxiralar — bu ishlab chiqarish jarayoniga yoki shaxsiy iste’molga
kirishini kutayotgan xomashyo, materiallar, yig‘uvchi qismlar, tayyor mahsulot va
boshqa moddiy qiymatlardir. Korxonada zaxiralarning asosiy qismini moddiy
oqimning texnologik qayta ishlanishining har xil bosqichlarida uning tarkibiga
kirib keladigan ishlab chiqarish predmetlaridan tashkil topadi.
Xomashyo materiallarini yetkazib berish, ko‘p hollarda davriy ravishda
amalga oshiriladi, ularning iste’moli, asosan, uzluksiz bo‘ladi va kelib tushish
vaqti bilan mos kelmaydi. Har bir korxonaning uzluksiz ishlashini ta’minlash
maqsadida xomashyo. materiallar, yarimtayyor mahsulotlar, yoqilg‘i va boshqa
resurslarning ma’lum turdagi zaxiralari tashkil etiladi.
Zaxiralarni tashkil etishga olib keladigan ba’zi bir boshqa sabablar ham
mavjud. Bular — narxlarning mavsumiy o‘zgarishi; yetkazib berishlaming qabul
qilingan grafigining buzilishi: talabning o‘zgarishi va boshqalar. Xomashyoning
mahsulotga aylanishi yolida va mahsulotning oxirgi itse’molchigacha bo‘lgan
harakatida zaxiralarning ikkita asosiy turi tashkil etiladi: ishlab chiqarish va
mahsulot zaxiralari. Ishlab chiqarish zaxiralari iste’molchi-tashkilotlarda
shakllantiriladi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga
mo‘ljallangan.
Mahsulot zaxiralari ishlab chiqaruvchi korxonalarda tayyor mahsulot
zaxiralaridan hamda mahsulotni yetkazib beruvchidan iste’molchiga qaratilgan
harakatidagi zaxiralardan, ya’ni ulgurji va chakana savdo korxonalarida, tayyorlov
tashkilotlarida va yo‘ldagi zaxiralardan iborat. Moddiy oqimlarni boshqarish
22

konsepsiyasining amaliyotda qo‘llanilishi zaxiralar yig‘indisini optimallashtirish
bilan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq.
Zaxiralarni optimallashtirishning mezoni bo‘lib buyurtmalarni bajarishga va
materiallarni saqlashga ketadigan umumiy xarajatlar hisoblanadi. Materiallarni
xarid qilish va saqlash tizimida xarajatlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
• buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar;
• xarid narxi bilan belgilanadigan xarajatlar;
• zaxiralarni saqlash (ombor)ga ketadigan xarajatlar;
• «yetishmovchilik» natijasidagi yo‘qotishlar.
Zaxiralarni boshqarishning bir nechta strategiyalari mavjud. Bu strategiyalar
maxsus xizmatlar ishchilariga. oddiy hisoblarni o‘tkazish asosida zaxiralarni
boshqarishda korxonaning siyosatini aniqlash imkonini beradi.
Eng katta ehtiyotkorlik strategiyasi. Bu strategiya, asosan, zarur zaxira
miqdori bir kun ichida zaxiralarning maksimal iste’molini yetkazib berishning eng
katta davomiyligiga ega bo‘lgan davriga vig‘indisi sifatida aniqianadi. Natijada
keyingi buyurtma berilish vaqtiga to‘la miqdorda ishlatilib tugatilmaydigan
zaxiralar vujudga keladi.Qo‘shimcha zaxira strategiyasi. Bu holda
iste’molchilarning kafolati moddiy resurslarning qo‘shimcha zaxiralarini tashkil
etish hisobiga ta’minlanadi.Logistik funksiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq
xarajatlar hamma turdagi omborlardan moddiy resurslarni xarid qilishda, ombor
operatsiyalarini bajarishda, transport va yuklash tushirish ishlarini bajarish
jarayonida va hokazolarda vujudga keladi. Korxonada moddiy oqimlarni tashkil
etishda vujudga keladigan xarajatlar guruhiga quyidagi funksiyalarni bajarish bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi:
• turli xil maqsadlarga yo‘naltirilgan zavod omborlarini ishlatish;
• zaxiralarni shakllantirish va saqlash;
• ichki tashish ishlarini tashkil etish;
• jo‘natilgan tovarlarni tanlash va ularni qadoqlash;
• hujjatlarni tayyorlash.
23

Tovar harakati shakllari va sxemalarini tanlashda xarajatlarning optimal
kombinatsiyasi aniqlanadi, bunda xarajatlarning asosiy tashkil etuvchilaridan biri
(transport xarajatlar) nisbatan yuqori darajada bo‘lgan taqdirda ham ularning
umumiy miqdori eng kichik darajada bo‘lishi kerak
24

II BOB. LOGISTIKA TIZIMI BOSHQARUVINI TASHKIL ETISH
2.1 Logistikani boshqarishda asosiy funksiyalari haqida
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning sanoatlashgan firmalarida
material - texnika ta’minotini tashkil etishning ikki shakli qo‘llaniladi:
markazlashgan va markazlashmagan. Bu shakllarning har biri (ta’minot va sotuv)
o‘ziga xos guruhlangan va yoyilgan ta’minot sotuv xizmatidir. Guruhlangan
xizmatda uning barcha bo‘limlari alohida funksiya (ta’minot, sotuv, zahiralarni
saqlash, tashish va boshqalar)larni bajaradi. Yoyilgan xizmatlar uchun ikki yoki
undan ortiq bo‘limlar bo‘yicha chiziqli bo‘limlarni bo‘lib-bo‘lib joylashtirish
xarakterlidir.
Odatda material-texnika ta’minotini boshqarishning markazlashtirilgan
shakli bir turdagi mahsulotni ishlab chiqaradigan firmalar va bitta mintaqada
faoliyat yurituvchi korxonalarda q o‘llaniladi. Boshqarishning
markazlashtirilmagan shakli turli xil mintaqada joylashgan va bir xil yoki bir necha
xil mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda qo‘llaniladi. Ba’zan
boshqaruvning aralash shaklidan foydalaniladi. Moddiy-texnika ta’minotini
markazlashtirishda muomala harajatlarini qisqartirishga ta’minotchilardan katta
miqdordagi tovarlarni qabul qilib olish va ularni chegirmali narxlarda sotib olish
orqali erishiladi. Markazlashtirilmagan shaklda ta’minot xizmati tashkiloti, ishlab
chiqarish va sotish bo‘limi nisbatan kam miqdordagi xomashyo va mahsulotlarni
sotib oladilar va natijada yetkazib berish harajatlari bo‘ladi. Moddiy texnika
ta’mino ti muomala harajatlarini har bir ishlab chiqarish bo‘limida va korxona
faoliyatida material zahiralarini kamaytirish hisobiga qisqartiradi.
Markazlashgan boshqaruvning guruhlangan xizmat shakli 30-chizmada
ko‘rsatilgan. Moddiy texnika ta’minoti korxona ichidagi material oqimlar harakati
uchun kirib kelayotgan xomashyo, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulot
(iste’molchilarga jo‘natilgan), shuningdek kerakli vaqt va talab qilingan miqdorda
barcha zarur materiallarni ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash uchun javobgarlik
oladi.
25

Materiallar boshqaruvi xizmatini bunday tashkil qilish firmaning vitse -
prezidentiga bo‘ysunadi va ba’zan ishlab chiqarish xizmati va yagona bo‘limdagi
loyihalashtirish bilan birlashgan b o‘lishi mumkin. Bu chizma bo‘yicha firmaning
prezidenti va vise-prezidenti har bir b o‘linmani, shu jumladan moliyaviy
masalalar, bozor siyosati masalalari, mahsulotlarni ishlab chiqarish, tadqiqotlar
olib borish va nihoyat moddiy-texnika ta’minoti masalalarini boshqarib boradi.
Moddiy- texnika ta’minoti xizmati chizmada ko‘rsatilganidek, markazlashgan
boshqaruvda bo‘ladi va bevosita nafaqat ta’minot va mahsulotni sotish, balki uni
ishlab chiqarishni rejalashtirish va nazorat qilishni ham ta’minlaydi. Ushbu chizma
katta miqdordagi tovarlami ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda
qo‘llaniladi.
2.1.1 - rasm. Guruhlangan muvofiq xizmatlarni tashkil etish moddiy texnika
ta’minotining markazlashgan boshqaruv chizmasi
2 - chizmada ko‘rsatilgan tizim ham markazlashgan boshqaruvga ega. 3-
chizmada ko‘rsatilgan chizmadan farqli ravishda, bu chizma funksional bo‘limlar
miqdorining ko‘pligi bilan xarakterlanadi. Bu tizimning xususiyati shundaki, tovar
ishlab chiqarish va zahiralarni boshqarish bo‘yicha ishlab chiqarish bo‘limi
firmasida funksiyalarni birlashtirish hisoblanadi.
26

2.1.2 - rasm. Yoyilgan xizmatlarni tashkil qilishda moddiy texnika
ta’minotining markazlashgan boshqaruvi
Moddiy-texnika ta’minotining guruhlangan xizmati markazlashgan
boshqaruvi shaklida uni tashkil qilish ishlab chiqarish ta’minoti va sotish har bir
firma faoliyatida, qaysini aniq turdagi mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
firmalarda alohida javobgarlikni nazarda tutadi. Quyidagi chizma u yoki bu
mahsulot turi uchun javob beradigan har bir firma xizmati doirasida moddiy
texnika ta’minoti funksiyasi konsentratsiyasini ko‘zda tutadi.
Moddiy zahiralarni boshqarishda logistika markazlarining o‘rni judda
kattadir. Har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida uning qon tomiri bo‘lgan
logistika tizimi juda muhim ahamiyatga ega. Samarador logistika tizimi ichki
bozorda tayyor mahsulot va xom-ashyo harakatini optimallashtirish orqali tovar va
xizmatlarning xaridorlar uchun qulay sharoit va arzon narxlarda yetkazib
berilishini ta’minlaydi, bozordagi raqobatni rag‘batlantiradi. Tashqi bozorda esa
mamlakatning iqtisodiy raqobatbardoshligini oshiradi va jahon iqtisodiyotiga
integratsiya jarayonini tezlashtiradi. Rivojlanib borayotgan mamlakatimiz uchun
samarador logistika tizimini tashkil qilish juda ham muhim.
27

O‘zbekiston logistika samadorligining (LPI) dunyo miqyosidagi o‘rni
Jahon Banki tomonidan 2018 yilda chop etilgan logistika samaradorligi
hisobotida O‘zbekiston 160 davlat orasida 99-o‘rinni egalladi. Hisobotni ishlab
chiqishda bojxona samaradorligi, transport infratuzilmasi sifati, xalqaro
tashimalarni tashkil qilish osonligi, soha mutaxassislarining bilim va salohiyati,
yuklarni kuzatish imkoniyati va yuklarni o‘z vaqtida yetkazish darajasi kabi
me’zonlar hisobga olingan. Afsuski mintaqamiz LPI darajasi maqtanarli darajada
emas. Bu borada respublikamiz mintaqada Qozog‘istondan keyingi ikkinchi
o‘rinni egallaydi. Quyida LPI reytingida birinchi o‘rinni egallagan Germaniya va
O‘zbekistonning me’zonlar bo‘yicha farqini ko‘rishingiz mumkin:
Natijalarga qaraydigan bo‘lsak, sohani rivojlantirish uchun hali juda ham
ko‘p ishlar qilinishi kerakligini tushunish qiyin emas. Bunda asosan chegara va
mamlakat hududiga bojxona jarayonlari samaradorligini oshirish, soha
mutaxassislarini ko‘paytirish, tizimga innovatsion yondashuvni tatbiq qilish
muhim.
Logistika samaradorligining iqtisodiyotga ta’siri
Logistika samaradorligini oshirish transport-jo‘g‘rofiy noqulay joylashgan
va eng arzon transport turi bo‘lgan dengiz portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri, hatto
chegaradosh davlatlar orqali ham chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan bizning
mamlakatda ayniqsa dolzarbdir.
Respublikamiz eksportining katta qismini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va
xom-ashyo tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish mahsulotlari (manufactured goods)
qaraganda transport birligiga nisbatan (masalan bir tonna paxta va bir tonna tayyor
yuqori sifatli to‘qimachilik mahsuloti) juda arzondir. Bundan kelib chiqadiki,
eksport mahsulotlarimizning so‘nggi narxlarida transport xarajatlarining foiz
ulushi yuqori va bu logistika samaradorligi iqtisodiyotimizda rivojlangan
davlatlarga taqqoslaganda muhimroq ekanligini anglatadi.
Quyidagi grafikda Shvetsiyada turli mahsulotlar turkumining daromadidagi
transport xarajatlarining ulushini ko‘rish mumkin:
28

Samarador logistika tizimini tushuntirish uchun juda oddiy ikki misolni
keltirib o‘taman.
Mikroiqtisodiy misol . Tasavvur qiling, siz qaysidir viloyatda qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan shug‘ullanasiz. Xaridorlaringiz
shaharlardagi bozorlar, supermarketlar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta
ishlash korxonalari bo‘lishi mumkin. Toza mahsulotni oxirgi xaridorga yetib
borguniga qadar sizning bir necha kungina vaqtingiz bo‘ladi. Shu vaqt ichida
hosilni yig‘ib olishingiz, qadoqlashingiz, transport vositasiga yuklab, xaridorga
yetkazishingiz kerak.
Zanjirning biror-bir nuqtasida muammo paydo bo‘lishi foydaning
kamayishiga va hatto tadbirkorning zararga kirishga sabab bo‘lishi mumkin. Bunga
mahlusotni vaqtida yig‘ib olmaslik, noto‘g‘ri qadoqlash, noto‘g‘ri saqlash,
transport vositasining vaqtida mavjud emasligi/nosozligi yoki keraklicha
jihozlanmagani va shunga o‘xshash ko‘plab muammolar sabab bo‘lishi mumkin.
Makroiqtisodiy misol . Tasavvur qiling, siz eksportga mo‘ljallangan qishloq
xo‘jaligi mahsuloti yetishtirasiz va mahsulotingizni Uvropa bozoriga, masalan,
Germaniyaga olib chiqmoqchisiz. Bunda avvalambor Germaniyada shu
mahsulotga bo‘lgan talab darajasini, taklif qilinayotgan narxlarni,
mahsulotingizning tannarxini, uning eksport va transport xarajatlarini hisoblab
chiqasiz. Aynan shu mahsulotni Germaniyaga yetkazib beradigan Ispaniya, Italiya,
Polsha kabi Yevropa davlatlari yetkazib beruvchilari sizga raqobatbardosh
hisoblanadi. Ishchi kuchi arzonligi, mahsulot sifati, uning xilma-xilligi sizning
mahsulotingizning afzalliklari bo‘la olsa-da, transport xarajatlari yuqoriligi
mahsulotning oxirgi narxlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini tashishda qo‘llanadigan muzlatgich-avtotransportida bir kg
mahsulotni O‘zbekistondan Germaniyaga qilingan transport xarajati hozirgi paytda
40−50 yevro sent atrofida, agar bu turdagi mahsulotlar uchun chakana savdodagi
narxlar 50−60 sentdan 2−3 yevrogachaligini hisobga olsak, mahsulotimizning
qimmat transport sababli raqobatbardoshligini qanchalik yo‘qotishi mukinligini
ko‘ramiz.
29

Logistika samaradorligini yaxshilash nima uchun aynan bugungi kunda
dolzarb?
Ba’zi rivojlangan davlatlar oxirgi yillarda iqtisodda proteksionizm siyosatini
olib borayotgan bo‘lsalar-da (masalan AQSHning hozirgi hukumati), amalda
dunyo iqtisodiyotida globallashuv jarayoni sekinlashgani yo‘q. Dunyo bozorida
katta o‘zgarishlar nafaqat O‘zbekistonning, balki butun mintaqamizning ro‘y
berayotgan o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishlarini talab etadi. Dunyo hamjamiyatida
mavqei o‘sib borayotgan Xitoy, Hindiston kabi davlatlarning global iqtisoddagi
o‘rni ham oshmoqda. Mintaqamizning Osiyoni Yevropa bilan bog‘lagan muhim
transport karidorining markazida ekanligi biz uchun ham chorlov va ham
imkoniyat bo‘lib hisoblanadi. Bir Makon — Bir Yo‘l kabi loyihalar hamkorlar
bilan birgalikda infratuzilmamizni yaxshilashga, transport va logistikaga aloqador
bir qancha sohalarni rivojlantirishga imkoniyat, shu bilan birga mahalliy ishlab
chiqaruvchilar uchun raqobatbardoshlikni oshirish yo‘lida sinov bo‘ladi.
O‘zbekistonning tranzit davlati sifatidagi o‘rni
Respublikamiz mintaqamizdagi eng yaxshi transport infratuzilmasiga ega.
Davlatimiz hududidan 42530 km avtoyo‘l, 4500 km temir yo‘li (har 10000 km ga
150 km) o‘tadi va mamlakatimizni mintaqaning muhim transport koridorlariga
ulaydi.
O‘zbekistonning tranzit davlati sifatida ayniqsa Afg‘oniston Islom
Respublikasiga (Trans-Afg‘on xalqaro transport karidori) kirish va Afg‘oniston
orqali Bandar Abbos va Chobahor portlariga chiqish imkoniyati Tojikiston
Respublikasiga kirishi muhim hisoblanadi.
Mohiyati yildan yilga ortib borayotgan Andijon- O‘sh — Saritosh —
Irkeshtom — Qashqar koridori dunyo tarixidagi eng buyuk loyihalardan bo‘lgan va
Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan taklif qilingan «Bir makon — bir yo‘l» (Belt
and Road Initiative — BRI) da munosib qatnashish uchun va Xitoyni
mamlakatimiz hududidan o‘tuvchi yo‘llar orqali boshqa mintaqalar bilan bog‘lash
xizmat qiladi.
30

Xitoyning TIR konvensiyasiga qo‘shilishi, Qirg‘iziston orqali Xitoydan
O‘zbekistonga avtotransport orqali amalga oshirilgan ilk transport tranzit davlati
sifatidagi potensialimiz yuqoriligidan dalolatdir. Bu potensialdan foydalangan
holda Turkmaniston orqali Eron va Turkiyaga, Kavkaz davlatlariga, Bojxona
Ittifoqi davlatlari orqali Yevropaga chiqishimiz mumkin. Bu imkoniyatlar ayniqsa
iqtisodimiz uchun bevosita va bilvosita ishlab chiqarish, transport, infratuzilma,
turizm sohalarida minglab ish o‘rinlari yaratishi mumkin.
2.1.3 – jadval O‘zbekiston Respublikasining Xitoy bilan yuk aylanmasi
(ming.AQSH.doll)
Davlat 2018 2019 2020 2021 2022
Xitoy 19 710,9 57 718,7 49 516,8 41 823,1 65 519,0
LPIni yaxshilash uchun soha mutaxassislari bilan birlashib, alohida
qismlardan iborat yagona (aviatashuvlar, avtotashuvlar, temir yo‘li tashuvlari,
omborxona xizmatlari) dastur ishlab chiqilishi kerak. Dastur sohaga kadrlar
tayyorlash, mavjud kadrlarning malakasini oshirish, infratuzilmalarni yaxshilash
kabi yo‘nalishlarda bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, bojxona xizmatlarida IT
qo‘llanilishi darajasini oshirish, bojxona va chegara postlaridagi jarayonlarni
doimiy monitoring qilish, bojxona va soha vakillari bilan ochiq muloqot yaratish
orqali paydo bo‘layotgan muammolarni tezkor hal qilish, ularning kelajakda
takrorlanishining oldini olish kabi chora-tadbirlar o‘tkazilishi kerak.
Ishonchim komilki, mamlakatimizda bo‘layotgan ijobiy o‘zgarishlar
logistika va transport sohasida ham yaqin kunlarda ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi.
Chunki o‘sib borayotgan iqtisodning yuki eng avvalo logistika tizimiga tushadi.
Shunday ekan mamlakatimizning eksport salohiyatni oshirish, import xarajatlarini
kamaytirish, mahalliy bozordagi transport xarajatlarini minimallashtirish va
oqibatda xalqimiz farovonligini yanada oshirish aynan logistika samadorligiga
bog‘liq.
31

2.2. Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmining
bosqichlari.
Yangi tovar siyosati va kuchli raqobat ta’sirida yirik sanoat korporatsiyalari
ishning doimiy qayta qurilishi muqarrar ravishda tovar moddiy qiymatining hajmi
o‘zgarish va turli funksional b o‘limlar o‘rtasidagi yangi tizimning shakllanishi
bilan bog‘ liq. Boshqaruv apparatining muhim masalasi bunday qayta tashkil
etishni kam yo‘qotishlar bilan qisqa muddat ichida ta’minlashdan iborat.
Firmalarda moddiy oqimni boshqarish tizimi ostida barqaror aloqa
moslashuvining 2 ta asosiy yo‘nalishini ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish turli
xil iqtisodiy mexanizmlarning rivojlanishi hisobiga turli funksional b o‘limlar
o‘rtasida o‘zaro ta’sirni tezlashtirishdir. Ikkinchi yo‘nalish korporatsiyalar
tarkibida tashkiliy o‘zgarishlar orqali koorparasiya zaruriy darajasining
rivojlanishidir. Bu yo‘nalishlar, qoidaga ko‘ra, parallel ravishda rivojlanadi va bir-
birini to‘ldirib boradi.
Tajribada moddiy oqimni boshqarish doirasida menejerlar harakatini
boshqaradigan modeli va maxsus ishlab chiqilgan - tartiblar yordamida
moslashuvning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oxirgi yillarda Amerika
korporatsiyalarida asosiy e’tibor maxsuslashtirilgan axborot tizimi va
kompyuterlar yordamida moddiy resurslarni boshqarishni barqarorlashtirishga
qaratilmoqda. Kompyuterlardan keng foydalanish asosida ro‘y beradigan moddiy
oqimlar boshqaruvi jarayonida rejali va nazoratli bajariladigan ish tartiblarining
barqarorlashishi xizmatni qayta qurishni tashkil etish bilan bir vaqtda amalga
oshiradi. Bu nazorat va moslashuvning yangi tashkil etilgan mexanizimining paydo
bo‘lishiga olib keldi. Eng keng tarqalganlaridan uch turli ko‘rinishda tashkil
etilgan mexanizmlarni ko‘rsatish mumkin:
- maxsus funksional b o‘limlar shakllanib, ularda reja, boshqaruv va nazorat
funksiyalarining katta qismi, yangi koorporatsiyalar orqali moddiy oqimlar
harakatining reglamentlashtirilgan qismi nazorat qilinadi. Bu usul tajribada eng
ko‘p qo‘llaniladi;
32

- maxsus rahbar yoki moslashuv guruhi tayinlansa, asosiy masala bo‘lib
funksional bloklardagi moddiy oqimlarni boshqarish bo‘yicha qabul qilingan
qarorlar jarayonining moslashuvi hisoblanadi;
- bo‘limlarga ikki tomonlama bo‘ysinishga asoslangan matritsali mexanizm
yaratilib, moddiy oqimlarni samarali boshqarishga bog‘liq bo‘ladi. Moddiy
resurslarni boshqarish uchun maxsus tuzilmani ishlab chiqish odatda har bir firma
oldida turgan shu sohadagi muammolar hisobiga amalga oshiriladi. Moddiy
oqimlarni boshqarish tizimi ostida funksional maxsuslashtirishga muvofiq ravishda
3 ta asosiy tarkibiy blokka ajratiladi:
1) rejalashtirish va moslashish;
2) boshqarish yoki tartibga solish;
3) nazorat.
Har bir tarkibiy blokka turli xil boshqaruv b o‘limlarini kiritish mumkin. Bu
bo‘limlarning soni va ularning o‘zaro ta’sir xususiyati har bir bosqichda moddiy
oqimlami boshqarish bilan bog‘liq ishning hajmi va murakkablik darajasiga bog‘
liq bo‘ladi.
Moddiy oqimlarning boshqarish b o‘limi shakllanishi bilanoq
Korporatsiyalarda paydo bo‘ladigan maxsus masalalarga muvofiq ravishda bunday
bo‘linish ichki tarkibining ko‘p sonli turi amal qiladi. Ayni paytda, bu
332.2.1 - rasm. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi

variantlarning barchasi umumiy modelga asoslangan va o‘xshash masalalarni
yechishga mo‘ljallangan.
Tovarlarning bir partiyalini boshqaruv apparati tarkibi uchun 2 ta umumiy
variant xarakterli. Birinchi variant - ishlab chiqarish jarayonida va ta’minot
bosqichida xomashyo va materiallardan foydalanish samaradorligini oshirishga
mo‘ljallangan va sanoat ahamiyatidagi mahsulotlarni chiqaradigan
Korporatsiyalarda tez-tez qo‘llaniladi. Bu yerda asosiy muammo bo‘lib, ishlab
chiqarish bo‘linmalari va ta’minot ishlarining doimiy bog‘ lanish zarurati, moddiy
resurslarni saqlash va ulardan foydalanish ustidan nazorat olib borish tashkiloti va
ishlab chiqarish bo‘limlari orqali moddiy resurslar harakatini operativ boshqarishni
ta’minlash masalalari hisoblanadi. Ikkinchi variant - moddiy oqimlarni boshqarish
bo‘limi tuzilmasi ko‘p sonli iste’molchilarga xizmat qiladigan va keng ko‘lamdagi
mahsulot assortimentini ishlab chiqaradigan kompaniyalarda ko‘pincha
qo‘llaniladi. Bu firmalar birinchi navbatda sotish tizimida tayyor buyumlarni
saqlash muammolariga duch keladi va mahsulotlarni sotish, iste’molchilarga
xizmat qilish va moddiy oqimlarni boshqarib borish kerak.
O‘zbekistonda moddiy oqimlarni boshqarishda temir yo‘l transportining
ahamiyati katta. "O‘zbekiston temir yo‘llari" AJ yuk tashish hajmi 2022 - yil
yakunlariga ko‘ra 103,4 foizga o‘sib, 102,3 mln tonnani tashkil etdi. Ichki
tashuvlarda o‘sish 3,2% yoki 61,7 million tonnani tashkil etdi, xalqaro
tashuvlardagi o‘sish esa 3,9% yoki 40,6 million tonnani tashkil etdi.
2023 - yilning yanvar-aprel oylarida "O‘zbekiston temir yo‘llari" AJ yuk
tashish hajmi 2022-yilning shu davriga nisbatan 108,3 foizga o‘sib, 35,9 mln
tonnani tashkil etdi.
Ichki tashuvlarda o‘sish 0,1% yoki 19,8 million tonnani, xalqaro tashuvlarda
esa o‘sish 20,6% yoki 16,1 million tonnani tashkil etdi. Temir yo‘l transportida
sanoat mahsulotlarining tashuv dinamikasi kuzatilmoqda.
Buyurtma bajarilish sikli – bu vaqt bo‘ylab ma’lum tarzda tashkil etilgan
elementar oqimlarning kompleksi, bu oqimlar buyurtmaning qabul qilinishidan to
bajarilishigacha bo‘ladigan harakati jarayonida logistik amallar bajarilishi
34

natijasida yuzaga keladi. Buyurtmaning qabul qilinish vaqti ma’lum turdagi va
yo‘nalishdagi mahsulotni ishlab chiqarishga talabni kelib tushishining vaqt
nuqtasini xarakterlaydi.Buyurtma bajarilish vaqti mahsulotni savdo sotiq tizimiga
2.3. Logistika tizimida asosiy nazoratni o‘rnatish
Logistika tizimi tashkilotda boshqaruvni samarali tashkil etishga yordam
beradi, qaysiki u boshqaruv jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan holda bir qancha
xarakterli xususiyatlarga egalik qiladi, ular quyidagilar:
- tashkilotning strategik maqsadlarining mavjudligi;
- strategik maqsadlar uchun b o‘ysunadigan taktik (rejani) maqsadni ishlab
chiqish;
- aniq maqsadlarga mos keladigan o‘ lchov birliklarini to‘g‘ ri tanlash;
- tanlangan birlikning nazorat raqami yoki aniqlangan me’yori (masalan,
buyurtmani bajarish muddati);
- boshqaruv jarayoni haqidagi axborotlarni standart, me’yor yoki nazorat
raqamlari bilan qiyoslash;
- qiyoslash natijalari bo‘yicha qaror qabul qilish;
- boshqaruv ta’ siri natijlarini nazorat qilish.
Yuqorida aytilganlarni amalga oshirishni tartibga solish logistika tizimida
nazoratni o‘rnatishga yordam beradi .
35

Boshqarnv tizimi kirish qismiga ega, ya’ni boshqaruv ierarxiyasi darajasiga
bog‘liq holda aniq maqsadga ega. Har doim ham boshqaruvning aniq davri
jarayonida maqsadlarga erishish muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi. Ma’lum bir
faoliyat turidagi muvaffaqiyat boshqa faoliyatda muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi
mumkin.
Maqsadga erishish yo‘lida faoliyat natijalarining o‘lchov birligi turini
aniqlash katta ahamiyatga ega. Bunday bosqichdan so‘ng nazorat qilish
boshlanadi. Masalan, sizga yangi mahsulotni o‘zlashtirish bo‘yicha javobgarlik
buyurildi va siz birinchi navbatda ushbu mahsulotning yuqori sifatli b o‘lishidan
manfaatdorsiz. Ayni paytda buxgalterlar ishlab chiqarish harajatlarini
kamaytirishdan, iqtisodchilar esa uning samaradorligidan manfaatdorlar. Jamoa
bilan ishlash tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar xodimlarning diqqati aniq o‘lchamga
jalb qilinsa, qabul qilingan nazorat raqamlari keskin bo‘ladi.
Rivojlangan davlatlar oxirgi yillarda iqtisodda proteksionizm siyosatini olib
borayotgan bo‘lsalar-da (masalan AQSHning hozirgi hukumati), amalda dunyo
iqtisodiyotida globallashuv jarayoni sekinlashgani yo‘q. Dunyo bozorida katta
o‘zgarishlar nafaqat O‘zbekistonning, balki butun mintaqamizning ro‘y berayotgan
o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishlarini talab etadi. Dunyo hamjamiyatida mavqei o‘sib
borayotgan Xitoy, Hindiston kabi davlatlarning global iqtisoddagi o‘rni ham
362.3.1 - rasm. Logistika tizimida nazoratni o‘rnatish

oshmoqda. Mintaqamizning Osiyoni Yevropa bilan bog‘lagan muhim transport
karidorining markazida ekanligi biz uchun ham chorlov va ham imkoniyat bo‘lib
hisoblanadi. Bir Makon — Bir Yo‘l kabi loyihalar hamkorlar bilan birgalikda
infratuzilmamizni yaxshilashga, transport va logistikaga aloqador bir qancha
sohalarni rivojlantirishga imkoniyat, shu bilan birga mahalliy ishlab chiqaruvchilar
uchun raqobatbardoshlikni oshirish yo‘lida sinov bo‘ladi.O‘zbekistonning tranzit
davlati sifatidagi o‘rni. Respublikamiz mintaqamizdagi eng yaxshi transport
infratuzilmasiga ega. Davlatimiz hududidan 42530 km avtoyo‘l, 4500 km temir
yo‘li (har 10000 km ga 150 km) o‘tadi va mamlakatimizni mintaqaning muhim
transport koridorlariga ulaydi.
O‘zbekistonning tranzit davlati sifatida ayniqsa Afg‘oniston Islom
Respublikasiga (Trans-Afg‘on xalqaro transport karidori) kirish va Afg‘oniston
orqali Bandar Abbos va Chobahor portlariga chiqish imkoniyati Tojikiston
Respublikasiga kirishi muhim hisoblanadi.
2.3.2 – jadval Qatnov yo‘llarining uzunligi (yil oxiriga; ming kilometr)
Ko‘rsatkichlar 201
6 201
7 201
8 201
9 202
0 202
1 202
2
Temir yo‘llari
(foydalaniladigan
uzunligi) — jami 5,8 6,1 6,2 6,2 6,2 6,1 6,1
shu jumladan:
umumfoydalanadiga
n 4,3 4,6 4,7 4,7 4,7 4,7 4,7
shu jumladan:
idoraviy 1) 1,5 1,5 1,5 1,4 1,5 1,4 1,4
Qattiq qoplamali
avtomobil yo‘llari
— jami 44,0 44,1 43,9 43,9 43,8 43,8 43,9
shu jumladan:
umumfoydalanadiga
n 42,0 42,0 42,1 42,1 42,3 42,3 42,3
shu jumladan:
idoraviy 1) 2,0 2,0 1,8 1,8 1,5 1,5 1,6
Tramvay yo‘llari - 7,9 12,9 12,9 12,9 12,9 12,9
37

(ikki yoqlama
hisobda), km
Trolleybus
liniyalari (ikki
yoqlama hisobda),
km 35,6 35,6 35,6 35,6 35,6 35,6 35,6
Metropoliten
yo‘llari (ikki
yoqlama hisobda),
km 36,1 36,1 36,1 36,1 36,1 59,1 59,1
Magistral quvur
yo‘llari — jami 13,9 13,9 13,9 13,9 13,7 13,8 13,9
shu jumladan:gaz
quvurlari 13,8 13,8 13,8 13,8 13,7 13,8 13,9
shu jumladan:neft
quvurlari 0,1 0,1 0,1 0,1 - - -
38

III BOB. LOGISTIKADA MODDIY OQIMNI BOSHQARISHNI TASHKIL
ETISH
3.1. Moddiy oqimlarni tashkil etish va boshqarishning asosiy omillari.
Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etish va ularni boshqarish bir - biri bilan
uzluksiz bog‘langan tizimni hosil qiladi. Shunday qilib, olingan buyurtmalarni
bajarish jarayonida materiallar harakati boshqaruvsiz amalga oshmaydi, bu
boshqaruv moddiy resurslarni taqsimlash, xo‘jalik aloqalarini rejalashtirish va
hokazo yo‘llar bilan amalga oshiriladi, lekin shu bilan birga tashkillashtirishni
talab qiladi: kelib tushishlarni ritmik bajarilishini ta’minlash; materiallar
tashishning optimal tizimini tanlash va boshqalar. Tashkillashtirish jarayonida
elementar oqimlarni birlashtirishga erishiladi va ishlab chiqaruvchi logistik tizim
samarali ishlashi uchun sharoitlar yaratiladi. Moddiy oqimlarni boshqarish ishlab
chiqarish buyurtmalarining bajarilishi ustidan doimiy nazoratni ta’minlaydi
va korxona oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun logistik tizim parametrlarini
berilgan chegaralarda ushlab turuvchi ta’sir o‘tkazadi. Yuklarni tashishni tashkil
etish uslubi, transport bo‘linmalarining soniga, ishlar bajarilish qatnashchilarining
tarkibiga, mahsulot harakatida bo‘g‘inlarning soniga va oraliq omborlarning
miqdoriga ta’sir qiladi. Masalan, yuk oqimlarini tashkil etishning tranzit sxemasiga
o‘tish, mahsulot harakatida bo‘g‘inlar sonining kamayishiga va yuklarni qayta
ishlash bo‘yicha ishlar hajmining qisqarishiga olib keladi.Ishlab chiqarishni tashkil
etish, ichki tashish ishlarining hajmi va miqdoriga hamda tugatilmagan ishlab
chiqarish miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi.Zaxiralarni boshqarish tizimining turi ishlab
chiqarishda ularning kattaligiga ta’sir o‘tkazadi: kelib tushishlar orasidagi vaqt
intervali va buyurtma hajmi qancha katta bo‘lsa, ishlab chiqarish zaxiralarining
darajasi shuncha katta bo‘ladi.Logistik tizimning oraliq tuzilmasi moddiy
oqimlarni vaqt bo‘ylab qayta ishlash amallarini bajarilish ketma - ketligini
oldindan aniqlab beradi. Bunda yuzaga keladigan vaqt aloqalari buyurtma
bajarilish jarayonida alohida bosqichlar oqib o‘tadigan yoki oraliq natijalari –
voqealari belgilab olinadigan vaqt kesmalari bilan xarakterlanadi.Moddiy
39

oqimlarni tashkil etishning vaqt aspektini tasniflashda quyidagi tushunchalar
qo‘llaniladi: buyurtmaning bajarilish sikli, buyurtma bajarilish siklining tuzilmasi
(tuzilma), buyurtma siklining davomiyligi.
Buyurtma bajarilish sikli – bu vaqt bo‘ylab ma’lum tarzda tashkil etilgan elementar
oqimlarning kompleksi, bu oqimlar buyurtmaning qabul qilinishidan to
bajarilishigacha bo‘ladigan harakati jarayonida logistik amallar bajarilishi
natijasida yuzaga keladi. Buyurtmaning qabul qilinish vaqti ma’lum turdagi va
yo‘nalishdagi mahsulotni ishlab chiqarishga talabni kelib tushishining vaqt
nuqtasini xarakterlaydi.Buyurtma bajarilish vaqti mahsulotni savdo sotiq tizimiga
(shaxsiy iste’mol mahsulotlari) yoki buyurtmachi korxonaning omboriga (ishlab
chiqarishga mo‘ljallangan mahsulotlar) kelib tushishligini bildiradi.Buyurtma
bajarilish siklining tuzilmasi 6 ta bosqichni o‘z ichiga oladi: buyurtmaning qabul
qilinishi; texnik tayyorgarlik (yangi buyurtma olinganida faqat bir marta
rejlashtiriladi), materiallarni yetkazib berish, ishlab chiqarishga tayyorgarlik, ishlab
chiqarishning o‘zi (yig‘uvchi qismlar bilan ta’minlangan buyurtmaning ishlab
chiqarishga berilishidan, ishlab chiqarishdagi hamma ishlarning tugatilishigacha),
buyurtmani yetkazib berish Trend proyeksiyasi - bu o‘zgaruvchining tarixiy
ma’lumotlari asosida kelajakdagi qiymatlarini bashorat qilish uchun ishlatiladigan
prognozlash usuli. Trend tahlili yoki vaqt seriyasi tahlili sifatida ham tanilgan, u
biznesni bashorat qilishda tez-tez qo‘llaniladi va talabni prognozlash, sotishni
bashorat qilish va iste'molchilar xatti-harakatlaridagi mavsumiy o‘zgarishlarni
bashorat qilishda yordam beradi.Maqsad, kelajakdagi qiymatlar haqida bashorat
qilish uchun ma’lumotlar nuqtalarining asosiy naqshini aniqlash va
modellashtirishdir. Taxminlarga ko‘ra, tarixiy tendentsiyalar kelajakda - hech
bo‘lmaganda qisqa va o‘rta muddatli istiqbolda davom etishi mumkin. U erdan siz
biznes bilan bog‘liq kelajakdagi tendentsiyalar haqida bilimli bashorat qilish
mumkin.
1. Ma’lumotlarni yig‘ish. Savdo tendentsiyasini prognoz qilishda birinchi qadam
o‘tgan savdo yozuvlarini yig‘ishdir. Kundalik, oylik yoki yillik kabi muntazam
40

vaqt oralig‘ida savdo ma’lumotlarini to‘planadi. Ma’lumotlarni boshqarish vositasi
bu jarayonni soddalashtirishi mumkin.
2. Ma’lumotlarni tahlil qilish. Ma’lumotlarni to‘plagandan so‘ng, uni vaqt
seriyasidagi ma’lumotlar formatida tashkil qiling, bu erda ma’lumotlar nuqtalari
vaqtning ketma-ket nuqtalarida qayd etiladi. Shakllar, tebranishlar va
tendentsiyalar uchun statistik ma’lumotlarni ko‘rib chiqing.
3. Trendni aniqlash. Trendni tahlil qilishning eng oddiy statistik usuli
grafikdagi ma’lumotlarni grafikani va yuqoriga (ijobiy tendentsiya chizig‘i), pastga
(salbiy trend chizig‘i) yoki tekis (trend chizig‘i yo‘q) bo‘lsin, chiziqli tendentsiyani
qidirishni o‘z ichiga oladi. Murakkab tendentsiya proektsiyalash usullariga
harakatlanuvchi o‘rtachalar, chiziqli regressiya va eksponensial tekislash kiradi.
4. Proyeksiya. Trendni aniqlagandan so‘ng, bashorat qilish uchun uni
kelajakka ekstrapolyatsiya qiling. Misol uchun, agar siz bayram xaridlari bo‘yicha
o‘tmishdagi tendentsiyalarni aniqlanadi, kelgusi bayramlar uchun mavsumiy
mijozlar talabini bashorat qilish mumkin .
5. Tayyorlash va sozlash. Kuzatilgan tendentsiyalardan foydalanish uchun
strategiyalarni sozlanadi. Misol uchun, agar sizning ma’lumotlar sentyabrdan
yanvargacha bo‘lgan NFL mavsumida odamlar ko‘proq futbol to‘plarini sotib
olishlarini aniqlasa, kelajakdagi sotuvlarni kutish uchun iyul oyida futbol to‘plarini
zaxiralashni boshlanadi.
Trendni proyeksiyalash usullarining turlari
 Grafik usul
 Eng kichik kvadrat usuli
 Box-Jenkins usuli
 Sud prognozi
 Mashinani o‘rganish modellari
Bozor tadqiqotini o‘tkazyapsizmi, sotishning mavsumiy tebranishlarini
o‘lchayapsizmi yoki omborni rejalashtirishdan qat'i nazar, ma’lumotlar
namunalarini tahlil qilish va aniq prognozlar qilish uchun trend prognozlaridan
foydalaning. Bashoratli tahlilda qo‘llaniladigan beshta prognozlash usuli:
41

Grafik usul. Grafik usul ma’lumotlar tendentsiyalarini aniqlash va
loyihalashning oddiy va intuitiv usulidir. Bu grafikdagi tarixiy ma’lumotlar
nuqtalarini chizish va tendentsiyalar yoki naqshlarni aniqlash uchun ma’lumotlarni
vizual tekshirishni o‘z ichiga oladi.
Grafik usuldan savdo tahlili strategiyangizning bir qismi sifatida foydalanish
mumkin . Grafikda oylik yoki yillik savdo ma’lumotlarini chizish orqali
tendentsiyalarni vizual tarzda aniqlanadi. Siz oylik yoki mavsumiy o‘zgarishlarni
kuzatish mumkin, masalan, bayram mavsumida sotuvlar oshgan. Ma’lumotlar
nuqtalari uzoq vaqt davomida bir xil tendentsiyani ham ko‘rsatishi mumkin,
masalan, bir necha yillar davomida izchil o‘sish.
Siz marketing kampaniyalari yoki reklama aktsiyalarining ta’sirini baholash
uchun grafik usuldan ham foydalanish mumkin . Aksiyadan oldingi va keyingi
sotuvlarni taqqoslash orqali siz samaradorlikni o‘lchash va kelajakdagi
kampaniyalar uchun prognozlarni ishlab chiqish mumkin.
Eng kichik kvadrat usuli. Eng kichik kvadrat usuli (shuningdek, mos
keladigan trend tenglamasi sifatida ham tanilgan) ma’lumotlar nuqtalarining
tarqalish chizig‘iga chiziq yoki egri chiziq qo‘yish orqali ma’lumotlardagi
tendentsiyalarni topishga yordam beradi. Ushbu turdagi regressiya tahlili
tendentsiyalarni aniqlash imkonini beruvchi barcha ma’lumotlar nuqtalariga iloji
boricha yaqinroq chiziq hosil qiladi.
Moliyaviy chorak uchun sotishni prognozlash modelini yaratish uchun siz
eng kam kvadrat usulidan foydalanish mumkin, bu sizga belgilangan tendentsiya
asosida kelajakdagi sotuvlarni taxmin qilish imkonini beradi. Bu sizga talabni
bashorat qilishga yordam beradi va shunga mos ravishda javonlarni zaxiraga
qo‘yadi. Agar inventarizatsiyani prognozlash o‘tgan yillardagi ma’lumotlar tufayli
sotuvlar hajmini oshirishni taklif qilsa, mijozlar talabini qondirish uchun ma’lum
bir mahsulotga ko‘proq buyurtma berish mumkin.
Box-Jenkins usuli. Box-Jenkins usuli (vaqt qatorlari tahlili deb ham ataladi)
trend proektsiyasida qo‘llaniladigan statistik usuldir. Bu sizga mijozlar xatti-
harakatlaridagi oylik yoki mavsumiy o‘zgarishlar kabi trend ortidagi turli omillarni
42

hisobga olgan holda ishonchli vaqt seriyalari ma’lumotlarini tahlil qilish va
prognoz qilish imkonini beradi.
To‘g‘ri to‘plangan va tahlil qilinganda, vaqt seriyasidagi ma’lumotlar
kompaniya faoliyatidagi ko‘plab tendentsiyalarni ochib beradi . Masalan, umumiy
savdoni prognoz qilish uchun ARIMA (avtoregressiv integratsiyalashgan
harakatlanuvchi o‘rtacha) yoki GARCH (umumlashtirilgan avtoregressiv shartli
heteroskedastiklik) kabi vaqt seriyali modellarini qo‘llash mumkin. Bu, ayniqsa,
murakkab savdo naqshlari yoki mavsumiyligi bo‘lgan mahsulotlarga bo‘lgan
talabni bashorat qilish uchun foydalidir.
Prognozlashning tendentsiyalarni prognozlash usuli kelajakdagi qiymatlar
yoki natijalarni bashorat qilish uchun ma’lumotlardagi tendentsiyalar, naqshlar
yoki munosabatlarni aniqlash va ekstrapolyatsiya qilish uchun tarixiy ma’lumotlar
va statistik usullardan foydalanishni o‘z ichiga oladi.
Korxonalar tarixiy ma’lumotlardan foydalangan holda kelajak qadriyatlarini
prognoz qilish uchun tendentsiyalarni prognoz qilish usullariga tayanadi, bu ularga
kelajakdagi voqealarga tayyorgarlik ko‘rish, ma’lumotlarga asoslangan qarorlar
qabul qilish va resurslarni samarali boshqarish imkonini beradi.Iqtisodiyot
nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarning turli shart-sharoitlarda, zamon va
makonda shaklan va mazmunan o’zgaruvchanligini, ularni ifoda etuvchi ilmiy
tushunchalar, qonun-qoidalarning ham o’zgarib turishini, ularning doimo
harakatda, rivojlanishda bo’lishini o’rganadi. Bundan tashqari, iqtisodiyot
nazariyasi turli iqtisodiy voqea hodisalar va jarayonlarning mazmuni hamda
mohiyatini o’rganibgina qolmay, ularning o’zaro aloqadorligini, bir-biriga ta’sirini
ham tahlil qiladi.
Iqtisodiyot nazariyasi o’rganishi lozim bo’lgan muhim yo’nalishlardan biri
cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanish, ijtimoiy xo’jalikni samarali
yuritish va boshqarish, milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning omillari,
qonuniyatlari va yo’llarini o’rganish va ko’rsatib berishdan iboratdir. Bu esa
fanning ‘redmeti, uning maqsadi va vazifalarida yanada oydinroq ko’rinadi.
43

Iqtisodiyot nazariyasi fanining maqsadi va vazifasini ikki tomonlama, ya’ni ham
amaliy va ham nazariy tomonlarini tushuntirish mumkin.
Bilish vazifasi – har qanday fan kabi iqtisodiyot nazariyasi ham fundamental
ahamiyatga ega: jamiyatda insonlarning tabiat ashyolari, boshqa moddiy ashyolar
hamda o’zaro bir-birlari bilan aloqalarida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlarni tadqiq etib, bizni o’rab turgan olam to’g’risidagi fikrlarimizni
kengaytiradi; Amaliy vazifa – amaliy iqtisodiyotning asosiy maqsadi cheklangan
resurslardan unumli foydalanib iqtisodiy o’sishni ta’minlash va shu asosda o’sib
boruvchi ehtiyojlarni qondira borishdan iborat. Shu maqsaddan kelib chiqib,
cheklangan turli xil resurslarning har bir birligi evaziga ko’’roq tovarlar ishlab
chiqarish va xizmatlar ko’rsatishni ta’minlash, har bir faoliyat turi bo’yicha
xarajatlar miqdori bilan erishilgan samara, ya’ni tovar va xizmatlar miqdorini
taqqoslash, resurslardan unumliroq foydalanish yo’llarini to’ishdan iboratdir;
Uslubiy vazifasi – iqtisodiyot nazariyasi fanining o’zi, tahlili va uning tamoyillari,
olingan xulosalar, tadqiq etilayotgan iqtisodiy qonunlar boshqa ijtimoiy va tarmoq
fanlari uchun uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi; G’oyaviy-tarbiyaviy vazifasi –
ushbu vazifa shundan iboratki, uning yordamida talabalar, mutaxassislar va
iqtisodiyot ilmi o’rganuvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantiradi, milliy
istiqlol g’oyasini talaba yoshlar ongiga singdiradi, ularni millat manfaatlari yo’lida
iqtisodiyotni rivojlantirish, milliy mahsulotni ko’’aytirish, milliy ‘ul qadrini
oshirish, milliy tovarlarni jahon miqyosida bozorgir bo’lishini ta’minlash,
mamlakat aholisining turmush darajasini ko’tarish ruhida tarbiyalaydi. Iqtisodiyot
nazariyasi talaba yoshlarga moddiy ne’matlarning inson mehnatining mahsuli
ekanligini tushuntirib, ularni mehnat hamda cheklangan resurslarni tejash ruhida
tarbiyalaydi. «Zaminimizda yashayotgan odamlarning munosib va erkin, faravon
hayotini ta’minlash, har bir kishi huquq va imkoniyatlaridan to’liq foydalanish
uchun barcha zarur sharoitlarni yaratish – jamiyatimizni isloh qilish va yangilash
‘aytida oldimizga qo’yayotgan g’oyat muhim vazifalardandir»1. Bundan tashqari,
iqtisodiyot nazariyasi aholini ish bilan ta’minlash, ‘ulning qadrsizlanishi oldini
olish, aholini ijtimoiy himoya qilish yo’llarini ko’rsatib berishi lozim. Iqtisodiyot
44

nazariyasi fani makroiqtisodiyot darajasida tahlil qilib, uning sohalari,
ko’rsatkichlari, omillari o’rtasidagi bog’lanishlarni, iqtisodiy o’sish yo’llarini
aniqlab ko’rsatadi va davlatning ichki va tashqi iqtisodiy siyosatida ilmiy asos
bo’lib xizmat qiladi.
3.2. Moddiy oqimlarni tashkil etish jarayonida joyi va vaqti aloqalari.
Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi deganda ichki ishlab chiqaruvchi
logistik tizim doirasida moddiy oqimlarni nazorat qilish va rejalashtirishni
shakllantirishning tashkiliy mexanizmi tushuniladi.
Logistika sohasidagi talabni prognozlash ob-havoning o‘zgaruvchanligi,
noto‘g'ri yonilg'i narxi va mijozlar kutganiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan so‘nggi
milni yetkazib berish bilan bog'liq xarajatlar kabi oldindan aytib bo‘lmaydigan
noma’lum narsalarni bashorat qilishga yordam beradi. Prognozlash
kompaniyalarga inventarizatsiyani optimallashtirish va logistika strategiyasini
samarali rejalashtirishga yordam beradi.
Pandemiyadan beri logistika korxonalari ancha tez rivojlandi. Elektron
tijorat bilan bog'liq logistika talabi COVID-19 holatida keskin oshdi. Bu to‘satdan
o‘zgarishlar logistika kompaniyalarini notinch ahvolga solib qo‘ydi va moliyaviy
jihatdan halokatga olib keldi. Shu sababli, ushbu kompaniyalar hozirda bunday
holatlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun logistika sohasidagi talabni prognozlash
sohasida muvaffaqiyatlarga erishmoqda.
Logistika sohasidagi talabni prognozlash tovarlar, saqlash, tashish, ombor
logistikasi va tegishli logistika xizmatlariga bo‘lgan kelajakdagi talabni bashorat
qilishdir. Prognozlash turli davrlarda buyurtmalar, etkazib berish, tariflar va
mijozlar haqidagi tarixiy ma’lumotlarni baholash orqali amalga oshiriladi. Bu
iste'mol talabi haqida asosli bashorat qilish uchun bozor tendentsiyalari va boshqa
omillarga nisbatan tahlil qilinadi.
45

Talabni tahlil qilish va prognozlash korxonalarga COVID-19 kabi
vaziyatlarda yanada chidamli bo‘lishga va chaqqonlik bilan harakat qilishga
yordam beradi. Ushbu turdagi bashoratli tahlil kompaniyalarga o‘zgaruvchan
ehtiyojlarni qondirish uchun jo‘natish va saqlash strategiyalarini o‘zgartirishga
yordam beradi.
Logistikada talabni prognozlashning ahamiyati va vazifalari
Logistika sohasidagi talabni prognozlashning asosiy maqsadi logistika
talablari nuqtai nazaridan kompaniya oldida turgan barcha imkoniyatlarni
aniqlashdir. Talabni prognoz qilish zarurati COVID-19 kabi davrlarda muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki biz ushbu vaziyatlarda logistika zanjirlariga yuklangan
stressning guvohi bo‘ldik.
Talabni prognozlashning ahamiyatini tushunish uchun siz talabni
prognozlashning afzalliklarini tushunishingiz kerak:
 Zanjirdagi uzilishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni
aniqlash uchun ob-havo va yangiliklarni kuzatish
 Marshrutlar va yuk mashinalari sonini ko‘paytirish/kamaytirish uchun
mavsumiy talab o‘zgarishini kuzatib borish
 Yuk tashish uchun eng foydali transport turlarini (yo‘l, okean, relslar,
havo) baholash uchun bir nechta logistika modellarini yaratish.
 Yuk tashish hajmi va hajmini aniq baholash uchun yuk ma’lumotlarini
va bozor tendentsiyalarini to‘plash
 Yomon investitsiyalarga yo‘l qo‘ymaslik uchun kontrakt
stavkalaridan yoki aksincha, spot narxdan foydalanish yaxshiroq ekanligini tahlil
qilish uchun ma’lumotlarni to‘plash
Ushbu ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish kompaniyalarga talabning
o‘zgarishini to‘g'ri bashorat qilish va shunga mos ravishda o‘z biznesiga
o‘zgartirishlar kiritishga yordam beradi.
Hozirgi vaqtda talabni prognozlashning eng katta afzalliklari talabni
prognozlash dasturlari yordamida amalga oshiriladi. Ushbu platformalar ta’minot
zanjirining epchilligi va moslashuvchanligini oshirish uchun miqdoriy tahlil
46

usullari va sifatli ma’lumotlardan foydalanadi. Ular dasturiy ta’minot tomonidan
to‘plangan real vaqt ma’lumotlarini aylantirish uchun chuqur tahlil va ilg'or
algoritmlardan foydalangan holda amaliy va aniq talab prognozlarini taqdim
etadilar.
Logistika kompaniyalari odatda bashorat qilish uchun modellar va
formulalar kombinatsiyasidan foydalanadilar, masalan, logistika xarajatlarini tahlil
qilish, logistikadagi iqtisodiy buyurtma miqdori va boshqalar.
Talabni prognozlash turlari
Talabni prognozlashning har xil turlari mavjud:
Qisqa muddatli prognozlash: Bu qisqa muddatga, odatda olti oy yoki bir
yildan kamroq muddatga amalga oshiriladi. Qisqa muddatli prognozlash taktik
qarorlar qabul qilish uchun foydalidir.
Uzoq muddatli prognozlash: Uzoq muddatli prognozlar uzoqroq muddatga,
ikki yildan besh yilgacha yoki undan ko‘proq vaqtga mo‘ljallangan. U firmaning
logistika operatsiyalarining logistika tarmog'ini loyihalash bo‘yicha asosiy
strategik qarorlar uchun ma’lumotlarni beradi.
Makro darajadagi prognozlash: umumiy iqtisodiy muhitni, milliy daromadni
va umumiy bandlik darajasini va tijoratni buzadigan boshqa narsalarni sinchkovlik
bilan o‘rganishni o‘z ichiga olgan prognozlash.
Mikro darajadagi prognozlash: Bashoratli tahlil ma’lum bir sanoat yoki
mijozlar segmentiga xos ma’lumotlarni yig'ish orqali amalga oshirilsa, u mikro-
darajali prognozlash deb ataladi.
Talabni prognozlash usullari Odatda logistikaga talabni bashorat qilish
uchun statistik usullardan foydalaniladi. Talabni prognozlashning ushbu usullari
mahsulotga uzoq muddatli talabni aniqlash uchun tarixiy va kesma ma’lumotlardan
foydalanadi.
Statistik usullarga quyidagilar kiradi:
Trend proektsiyasi: Ushbu usul tarixiy ma’lumotlarni tahlil qiladi va
naqshlarni aniqlaydi.
47

Barometrik usul: Barometrik talabni bashorat qilish kelajakni bashorat qilish
uchun joriy voqealarni tahlil qiladi. Ushbu usulda turli iqtisodiy ko‘rsatkichlar
tahlil qilinadi va keyin prognozni yaratish uchun tenglamaga qo‘yiladi.
Ekonometrik usul: Ekonometrik usul mavjud tendentsiyalar asosida
ma’lumotlar to‘plami va o‘zgaruvchilarni tahlil qilish uchun murakkab matematik
formulalardan foydalanadi. Bu prognozni yaratish uchun yana tarixiy
ma’lumotlarga nisbatan tahlil qilinadi.Ishlab chiqarishning umumlashuvi
darajasining oshishi bilan o’zaro muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish, takror
ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish
majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’еktiv
ehtiyoj paydo bo’ladi. Shunga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish
umumlashuvining ma’lum darajasida ob’еktiv zaruriyatga aylanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish dеganda davlatning jamiyat
a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun chеklangan iqtisodiy
rеsurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi. Bozor xo’jaligi sharoitida iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish
xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo’ladi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tеgishli bir qator
vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o’sishni
rag’batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi
ijobiy siljishlarni qo’llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish
mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mеxanizmi to’g’risida
to’laroq tasavvurga ega bo’lishi uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish
usullari hamda vosita yoki dastaklarini to’laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda
mustahkamlash va uni o’zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu
48

asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kеlib chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy
siklni barqarorlashtirish; milliy xo’jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini
takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalarida aniq
namoyon bo’ladi. Bozor xo’jaligi sharoitida davlatning iqtisodiy vazifalari asosan
bozor tizimining amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish maqsadiga ega
bo’ladi. Bu sohadagi davlatning iqtisodiy vazifalaridan quyidagi ikki turini ajratib
ko’rsatish mumkin: Logistik operatsiyalarni rejalashtirish va boshqarishni
trendning proyeksiyasi usuli yordamda bashoratlashda yordam beradi.

49

XULOSA
Yuqoridagilarni jamlab shuni ta kidlash lozimki, iqtisodiyotdagi jarayonlarʼ
integratsiyasi logistik menejment konsepsiyasini samarali amalga oshirishga olib
keladi va uning salohiyatini o rganish zarurligini belgilaydi.
ʻ
Mintaqaning logistika salohiyatini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish
hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va uning ishlab chiqarish kuchlarining
joylashishini hisobga olgan yagona metodologiyaga asoslanishi kerak.
Logistika salohiyatini baholash xalqaro tranzit koridorlarini rivojlantirish,
multimodal tashishning iqtisodiy jozibadorligi va mintaqaviy transport
tizimlarining ishlashi uchun optimal variantlarni izlash asosida talab yetiladi.
Integral logistikani rivojlantirish va logistika bozorini mustahkamlash logistika
sohasida asosiy vakolatlarni to playdigan kompaniyalarga xizmat vazifalarini
ʻ
qayta taqsimlashga olib keladi.
Kelajakda hududlarning raqobatbardoshligini oshirish va logistika
xizmatlarini sifatli o zgartirishga qaratilgan turli logistikani rivojlantirish
ʻ
strategiyasi amalga oshiriladi. Logistika rivojlanishining istiqbolli yo nalishlari:
ʻ
logistika xizmatlari uchun bozor maydonini yanada shakllantirish; mahalliy,
mintaqaviy, respublika darajasida logistika ulushini oshirish, biznes sohasiga yangi
logistika texnologiyalarini joriy yetish, xalqaro darajaga chiqish uchun zarur
bo lgan logistika salohiyatini shakllantirish. Logistik operatsiyalarni rejalashtirish
ʻ
va boshqarishni trendning proyeksiyasi usuli yordamda bashoratlashda yordam
beradi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga
aralashuvi uning bozor vositasida o’zini-o’zi tartibga solish orqali bajarish mumkin
bo’lmagan yoki samarali ravishda amalga oshirib bo’lmaydigan vazifalarni o’z
zimmasiga olishi; bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va istе’molning
xususiy tavsifi kеltirib chiqaruvchi salbiy oqibatlarni bartaraf etish zarurligi;
istе’molchilarning manfaatlarini himoyalash; bozorning tabiatidan kеlib
chiqadigan ayrim holatlarni qisman yengillashtirish, jumladan, aholining kam
ta’minlangan qatlamining turmush darajasi haqida g’amxo’rlik qilish, bеpul (yoki
imtiyozli) bilim bеrish, tibbiy xizmat ko’rsatish va shu kabilarni o’z zimmasiga
50

olishi; hozirgi sharoitda barqaror, izchil iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish
vazifasini ham o’z zimmasiga olishi orqali izohlanadi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish dеganda davlatning jamiyat a’zolari ehtiyojlarini
qondirish darajasini oshirish uchun chеklangan ishlab chiqarish rеsurslaridan
yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga
erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish
bo’yicha faoliyati tushuniladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
maqsadi uning vazifalari orqali ifodalanib, ular asosan bozor tizimining amal
qilishini yengillashtirish va himoya qilish, iqtisodiyotni tartibga solishning
umumiy tamoyillaridan kеlib chiqadi. Ya’ni, bozor tizimining samarali amal
qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash;
raqobatni himoya qilish; daromad va boylikni qayta taqsimlash; rеsurslarni qayta
taqsimlash; iqtisodiyotni barqarorlashtirish, iqtisodiy tеbranishlar vujudga
kеltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy
o’sishni rag’batlantirish. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bеvosita va
bilvosita ta’sir qilish usullari hamda tashqi iqtisodiy usullardan foydalanadi.
Tartibga solishning bеvosita ta’sir qilish usullari foydalanilganda yaxlit takror
ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri,
ma’muriy tartibga solish ko’zda tutiladi. Bu usullar qatoriga quyidagilarni kiritish
mumkin: iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlarini bеvosita boshqarish; narxlar va ish
haqini «muzlatib» qo’yish siyosati; ish bilan bandlik xizmati (mеhnat birjalari)
faoliyatini tashkil qilish; iqtisodiy sohani tartibga solishni ko’zda tutuvchi
qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish va h.k. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga
solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik bеriladi.
51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4699 sonli “Raqamli iqtisodiyot va
elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori.2020 yil
28 aprel.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4022-sonli “Raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. 2018 yil 11 noyabr
3. М.А.Буранова. M.A. Логистика. Маърузалар матни. — Т.: ТГТУ, 2011.
4 Qoriyeva Y.K. Tashqi iqtisodiy faoliyatda transport ta’minoti. O‘quv uslubiy
modul. — T.TDIU, 2004.
5. Qoriyeva Y.K. Globallashuv jarayonida xalqaro transport logistik tizimi
faoliyatining samaradorligi. Monografiya. — Т .: 2004.
6. D.M. Umarova, M.A. BoTonova. Logistika D. Umarova o‘quv qo‘llanma/
O'zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziriigi — Т .: Cho‘lpon
nomidagi NMJU, 2016, — 252 bet
7. Umarova О . М ., Во ‘ronova М . А ., Zuxurova N.A. Logistika. O‘quv qo’llanma. -
Т .: TATU, 2007.
8 . Гаджинский А.М. Логистика. Учебник,— М.: Дашков и К, 2004.
9.Голубков Е Л. Основы маркетинга. Учебник. — М.: Финпресс, 2008
10 . Bababekov U.J. “ Agrologistika” fanidan tayyorlangan o’quv-uslubiy
majmua. Guliston, 2020 y
11. Logistika [Matn]: o‘quv qo‘llanma / Sh.N. Xayitov, O.Q. Akramova. -
Toshkent: “Turon Nashriyot”, 2021.
12 . A.S.Kucharov, D.N.Ishmanova “Xalqaro transport tashuvlari” o‘quv
qo‘llanma TDIU “Iqtisodiyot” nashriyoti 2020.
Intеrnеt saytlari
13. https://cyberleninka.ru/article/n/zarubezhnaya-praktika-logistiki-i-ee-ispol-
zovanie-v rf
52

14. https://cyberleninka.ru/article/n/effektivnost-primeneniya-logistiki-dlya-
vnutrenney i-vneshney-integratsii-predpriyatiya
15. https://uza.uz/posts/291878
16. dps.smrtlc.ru/Articles/Personal.htm
17. www.stat.uz
18. www.cer.uz
19. http:/www.m-economy.ru
20. http:/www.pmuc.ru/ jornal
21 . http://www.moderniz.org.ru/ .
53

Logistikada asosiy tushunchalar

Sotib olish