Logistikani mohiyati va vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	537.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Logistikani mohiyati va vazifalari

Sotib olish

Logistikani mohiyati va vazifalari
MUNDARIJA
Kirish………………………...…………………………………………………….3
I bob. Logistikani mohiyati va vazifalari……………………….
………………..5
1.1.Logistikani boshqarishning mohiyati va vazifalari…………………………….5
1.2.Logistik boshqaruvning vazifalari…………………………………...………..11
II bob.Logistikada boshqaruvni tashkilliy tuzilmalari………………………..17
2.1. Boshqaruv tizimining tashkiliy tuzilmalari…………………………..
……….17
2.2. Korxonada logistika bo’limining vazifalari…………………………….…….20
III bob.Materallar oqimi boshqaruvini tashkilliy
tuzilmalari………………...36
3.1. Materiallar oqimi boshqaruvi tizimini takomillashtirish………………….
…..36
3.2. Boshqaruv tizimining tashkiliy tuzilmalari……………………..
…………….28
Xulosa……………………………..………………………………………………30
Foydalanilgan adabiyotlar………………..
………………………………………..32

Kirish
Logistika sohasida "boshqaruv" atamasi "tizim", "maqsad", "dastur"
tushunchalari bilan bog'liq. Boshqaruv jarayoni bir qator fanlarni o'rganish
ob'ektidir, masalan, tizimlarning umumiy nazariyasi, kibernetika. Kibernetika
kontseptsiyasi boshqaruv tushunchasini tuzib, u bilan bog'liq tushunchalarni
shakllantirdi, bu ularni birlashtiradigan aniq bilimlarning turli sohalarida keng
tarqalgan narsalarni topish imkonini beradi. Bu amaliy ilmiy fanlar bo'yicha
boshqaruv tahlilining ko'lamini boyitdi va logistika, marketing, tijorat, moliya va .
Zamonaviy boshqaruv tushunchasi asosan boshqaruv nazariyalariga asoslanadi.
Ushbu nazariyaga ko'ra, menejer - korxona ishchilarining professional menejeri,
kompaniyaning boshqaruv jamoasi a'zosi, bank; menejment bo'yicha mutaxassis
xisoblanadi. Bir vaqtning o'zida korporativ kapitalni tarqatish (kichik hajimdagi
aktsiyalarni savdoga chiqarish va aktsiyadorlar sonini ko'paytirish) amaliyotining
keng tarqalishi natijasida mulkdorlik va boshqaruv ikkiga bo'lingan.
Logistik menejer-koordinatorlar paydo bo'ladi, dasturga yo'naltirilgan dizayn
va matritsa tashkiliy tuzilmalari yaratiladi. Tashkiliy tuzilmalarning globallashuv
jarayoni viloyatlarararo logistika alyanslari yaratishni va bitimlar tuzishni
rag'batlantiradi. Bu esa logistika boshqaruvida o'zgarishlar talab qiladi. Markaz
integratsiyalashgan logistika tizimlarida ko'pgina logistika vositachilarining
harakatlarini muvofiqlashtirish uchun olinadi. Oddiy chiziqli - funktsional
tuzilmalardan moddiy oqimning tashkiliy shakllari murakkab tarmoq tuzilmalariga
aylanadi. Tarmoq tuzilmalarida moddiy oqimlarni boshqarish logistik boshqaruvi
bir-biri bilan barqaror, uzoq muddatli munosabatlarga ega bo'lgan va ta'minot
zanjirining elementlari bo'lgan sherik firmalarning tranzaktsiyalarini ehtiyotkorlik
bilan hisobga olishga asoslangan. Ushbu elementlarning logistika faoliyatini
boshqarish mazmuni tranzaktsion xarajatlarni kamaytirish nuqtai nazaridan ko'rib
chiqiladi.
Materiallar oqimni (zanjir, tarmoq, kanal, veb) tashkiliy shakli nima bo'lishidan
qat'iy nazar, logistika printsiplari kuzatilsa, u tizim sifatida qaraladi. Bunday

tizimni boshqarish quyidagilarni o'z ichiga oladi: maqsadni shakllantirish va unga
erishish yo'llarini aniqlash; muayyan traektoriyalarda moddiy oqimni tartibga
solish jarayonlari orqali saqlash. Shu bilan birga, bunday tuzilmalarning
samaradorligini baholash bo'yicha metodologik masalalar hal qilinmay qolmoqda,
bir xil tashkiliy shakldagi material oqimlaridan ikkinchisiga o'tish qanday kechishi
va oqim konfiguratsiyasi boshqaruvi mexanizmi qanday bo'lishi kerak, qanday
qilib sheriklikni rag'batlantirish tizimini to'g'ri shakllantirish kerakligi aniq emas.
Materiallar oqimining har bir tashkiliy shakli - zanjir, tarmoq, kanal, veb-sayt
raqobatdoshligi muammosi ochiq qolmoqda. Biroq, logistika tizimi sub'ektlari
uchun ma'muriy sxemani boshqaruv qarorining qaror qabul qilish mexanizmiga
emas, balki boshqaruvning kelishilgan qarorini qabul qilish natijasida tashkil
etiladigan tizim elementlarining o'zaro ta'siri tartibi bilan birlashtirish kerak. Bu
holatda logistika tizimlarida funktsional, idoralararo va hududlararo boshqaruv
qarorlarining roli ortib bormoqda. Boshqaruv faoliyatining asosiy maqsadi
tizimning aloqalaridagi aloqa nuqtalariga va ushbu ulanishning mustahkamligini
oshirishga yo'naltiriladi. Shu munosabat bilan, marketing vositalaridan foydalanish
samarador hisoblanadi. Ta'minot tizimlarida logistika va marketing faoliyatini
o'zaro yaqinlashtirish va o'zaro almashish zamonaviy marketing konsepsiyalarida
aks ettirilgan: Vositachilik marketingi iste'molchilar va kompaniyaning boshqa
sheriklari bilan mustahkam, to'la huquqli munosabatlarni yaratish , qo'llab-
quvvatlash va kengaytirish jarayonidir. Bu logistika tizimlarini boshqarishda
biznes sheriklari bilan uzoq muddatli aloqalarni o'rnatish uchun marketing
usullariga muhim o'rin ajratilganligini tushuntiradi.

I bob. Logistikani mohiyati va vazifalari
Logistikani boshqarishning mohiyati va vazifalari.
Tovarlar harakatini boshqarish tizimi eng kam xarajatlar bilan ko‘ngiidagidek
xizmat ko‘rsatish darajasiga erishishga xizmat qiladi. Bunda boshqaruv mahsulot
ishlab chiqaruvchi korxonalarning aniq maqsadli ko‘rsatmalarini amalga oshiradi.
Masalan, eng kam xarajatlar bilan kerakli muddatda mahsulotni yetkazib berishni
ta’minlash, xizmat ko'rsatishni tegishli darajada ushlab turish kabi ko‘rsatmalar
bo‘lishi mumkin. Bunday holda boshqaruv mahsulot ishlab chiqarish va sotish
faoliyati bilan shug‘ullanayotgan barcha boiim larni ma’lum darajada
muvofiqlashtirishga yo'naltiriladi. Tovarlar harakatini tashkil etishda marketing va
ta’minot xizmatlari, ishlab chiqarish bo‘limlari, transport, ombor xo‘jaligi, sotish
xizmati ishtirok etadi. Mazkur bo‘limlar ishida kelishmovchiliklar va ziddiyatlar
yuzaga keladi. Boshqaruv tizimining vazifasi - ziddiyatlarning bartaraf etilishini va
tovarlar harakatiga sharoit yaratilishini ta’minlovchi qarorlami qabul qilishdadir.
Logistikani boshqarish boshqaruv vazifalari tizimi orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiy rivojlanishning G’arbdagi andozalariga ko’ra, "logistika" "marketing"
va "menejment"dan ajralib chiqib, alohida ilmiy yo’nalish olishi uchun qariyb
yarim asr talab etilgan edi. Logistika tizimi boshqarish vazifalari bilan uzviy
bog’liq. Lekin logistika tizimiga eng katta ta’sir ko’rsatadigan vazifalardan biri -
marketing siyosati va taktikasi. Logistika tizimining servis chegaralarini marketing
talablari aniqlaydi. Marketing taktikasi bevosita logistikaning xarajat
ko’rsatgichlariga ta’sir qiladi. Ishlab chiqarishning assortiment bo’yicha
ixtisoslashishi marketing yordamida sezilarli darajada rivojlanadi. Mahsulot
assortimenti qancha ko’p bo’lsa, ishlab chiqarishning har bir doirasi, buyurtmalar
bilan ishlash, zahiralarni nazorat qilish va boshqarish vazifalari murakkablashib
ketadi. Mahsulotlar assortimenti taqsimlash muammolarini hisobga olgan holda
aniqlanadi. Masalan, mahsulotning asosiy modelini texnologik davr qo’shimcha
xarajatlari hisobiga kamaytirish jarayonida o’zgartirish mumkin. Bu holda ishlab
chiqarish uchun kerakli bo’lgan xom ashyo, materiallar va komplektasiya qismlari

assortimenti kamayadi. Lekin, ko’pincha mahsulotlar faqat marketing talablariga
asoslanib ishlab chiqariladi. Unda ko’p hollarda tabiiy taqsimlanish bahosiga
qanday ta’sir qilinishi hisobga olinmay, mahsulotlar o’zgarishiga olib keladi.
Mahsulotning yangi turini ishlab chiqarishga joriy qilish, odatda, tabiiy
taqsimlanish jarayonida kutilmagan xarajatlarga olib kelishi mumkin. Masalan,
avval ishlatilmagan yangi xomashyo turlariga ehtiyoj paydo bo’lishi mumkin.
Hattoki, faqat o’rami o’zgargan mahsulot ta’minot doirasi uchun yangi assortiment
birligi deb hisoblanadi. Lekin, shuni aytib o’tish kerakki, xar bir assortimentning
o’zgarishi xarajatlarning o’sishiga olib kelavermaydi. Ayrim hollarda ishlab
chiqarish quvvatidan foydalanish darajasi ortishi, mehnatni tashkil qilishining
yaxshilanishi mumkin, bular orqali anchagina mablag’ va mehnat tejalishi
mumkin. Assortimentning kengayishini rejalashtirish, zahiralarni boshqarish,
xarajatlarni kamaytirish doiralarida korxonalar oldiga qo’yilgan vazifalarni
murakkablashtiradi. Amerika va yapon kompaniyalarining assortiment siyosatini
solishtirsak, ancha farq qilishini ko’ramiz. Yapon kompaniyalari modellarni
cheklangan miqdorda ishlab chiqaradilar. Ayrim komplekt qiluvchi mahsulotlar,
masalan, avtomashinalarga o’rnatiladigan kondisionerlar, (namunaviy o’lchovda
bo’ladi), avtomashinalarga sotishdan oldin dilerlar tamonidan o’rnatiladi.
Amerikalik ishlab chiqaruvchilar esa iste’molchilarni har bir modelning turli xillari
bilan ta’minlaydilar, hattoki, maxsus buyurtmalarni ham bajaradilar. Bunday
assortiment siyosati xarajatlarning ortishiga olib keladi, ishlab chiqarish jarayonini
tashkil qilishni, rejalashtirish va nazorat qilishni murakkablashtiradi. Marketing
vazifalaridan yana biri - tabiiy taqsimlanishning servis xizmati doirasida aniq
chegaralarini belgilaydi. Uning sifatiga yuk yetkazish tezligi, yuk yetkazish
muddatlarining bajarilishi va logistika tizimi talablarini zudlik bilan qondirish
qobiliyalari ta’sir qiladi. O’z tomonidan logistika marketingning sotish usullariga
juda katta ta’sir qiladi. Agar firma maxsus taklif taktikasi asosida ish olib borsa,
ya’ni oldindan belgilangan rejalarsiz sotishlar tashkil qilsa, tabiiy taqsimlanish
tizimi: transport, omborlar, buyurtmalarni rasmiylashtirish - sotish jarayonining
tezlashishiga tayyor bo’lishi kerak. Logistika tizimining holati taqsimlanish

kanalini tanlashda katta ahamiyatga ega. Logistika qiymatiga oid tahlil ko’pincha
xarajatlarni kamaytirish yo’llarini topish uchun qilinadi; bu tahlil ta’sirida ro’y
bergan o’zgarishlar marketingga katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, omborlar sonini
kamaytirish, zahiralar miqdorini kamaytirish, transportning arzonroq turlariga
o’tish hisobiga xarajatlarni kamaytirish xizmat ko’rsatish sifati o’zgarishiga olib
kelishi mumkin. Logistika tizimini tahlil qilish asosida marketing xizmati
taqsimlanish jarayonining maqsad va vazifalarini aniqroq belgilaydi. Logistikaning
tizimli tahlili marketing quroli bo’lib, xizmat ko’rsatish andozalarini o’rnatadi.
Rasmdan ko’rinadiki, tadbirkorlik logistikasi menejment va marketing
strategiyalaridagi tamoyillarning amaliyligini ta’minlashda muhim zaruriy
to’ldiruvchi vositadir. G’arb namoyondalarining tahlillariga ko’ra, moddiy
ne’matlar harakatini yaxlit oqim sifatida boshqarish aylanma mablag’lar
aylanuvchanligini tezlashtiradi; moddiy zahiralarning 30 – 50% gacha tejalishiga
olib keladi, moddiy ne’matlarning boshlang’ich manbadan pirovard iste’molchiga
yetkazish vaqtini 25-45% ga qisqartiradi.
«Logistika» fanining vujudga kelishi va hozirda keng qo‘llanishining bir necha
sabablari bor. Birinchi sabab - bozor iqtisodiyotiga o‘tish natijasida raqobatning
keskinlashishi. Agar avtomobil transportni oladigan bo‘lsak, bugun avtomobil
transporti monopoliyadan chiqarildi va xususiylashtirildi. Bugungi kunda
aksionerlik jamiyatiga tegishli bo‘lgan avtokorxonalar bir- biri bilan, mas’uliyati
cheklangan jamiyatlar (ulaming soni 3500 tadan ortib ketdi) bilan, mas'uliyati
cheklangan jamiyatlar bir-biri bilan, hatto alohida olingan avtomobillar ham bir
biri bilan raqobatlashmoqda. 60-yillar boshigacha bozor iqtisodiyoti rivojlangan
davlatlarda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar moddiy oqimlarni optimal
boshqarishga jiddiy ahamiyat bermas edi. Ishlab chiqarish, ulgurji savdo bir-
biridan ajralgan holda faoliyat ko‘rsatib kelganligi sababli chiqarilgan tovarlar u
yoki bu yo‘l bilan oxir-oqibat iste’molchiga yetkazib berilar edi. Bu davrda har xil
logistik funksiyalar orasida haqiqiy bogManish yo‘q edi. Bunday e’tiborsizlikning
asosiy sababi raqobat asosan ishlab chiqarishni kengaytirish va takomillashtirish
hisobiga vujudga kelar edi. 60-yillar boshiga kelib ishlab chiqarishning

rivojlantirish imkoniyatlari deyarli tugayotgan edi. Bu esa o ‘z navbatida raqobatda
yutib chiqishning yangi zamonaviy usullarini ishlab chiqish yo'llarini yaratishga
olib keldi. Tannarxni kamaytirish va yetkazib berish ishonchliligini oshirish orqali
taqsimlash tizimida ishni yaxshilash yangi tovarlami ishlab chiqishni yo‘lga
qo‘ymay ham raqobatbardoshlikni oshirish mumkin ekanligini ko‘rsatdi.
Taqsimlash sohasiga kiritiladigan pullar ishlab chiqarishga sarflanadigan pullarga
qaraganda bozorda yetkazib beruvchining ahvoliga ko‘proq ta’sir eta boshladi.
Logistik tashkil etilgan moddiy oqimlar zanjiridagi tovaming tannarxi an’anaviy
usulga qaraganda ancha past bo'lishi aniqlandi. Bundan tashqari logistikadan
foydalanadigan jo‘natuvchilar kerakli hajmda va sifatga ega bo’lgan tovarlami aniq
belgilangan vaqtga yetkazib berishga kafolat bera oladilar.
Shunday qilib logistikani qo‘llovchi subyektlaming raqobatbardoshligi
quyidagilar hisobiga ta’minlanadi:
- tovar tannarxining keskin kamayishi;
- yetkazib berish sifati va ishonchliligi. Ikkinchi sabab
- 70-yillardagi energetika inqirozidir.
—70-yillar o‘rtasidagi energetika krizisi logistikaning rivojlanishini tezlashtirib
yubordi. Quvvat yetkazib berish narxini oshib ketishi ishbilarmonlami tashishning
iqtisodchangligini oshirish usullarini qidirishlariga olib keldi. Bu yerda yana shuni
ham eslatib o‘tish kerakki, faqat transport ishini yaxshilash bilan ko‘zlangan
maqsadga erishib bo‘lmaydi. Buning uchun logistik jarayondagi barcha
qatnashchilaming o‘zaro kelishuvi zarur bo‘ladi. Logistikani rivojlanishining
uchinchi sababi bu ilmiy texnika jarayonlarini iqtisodiyotga joriy qilinishidir. 80-
yillaming birinchi yarmida Fransiyada mahsulotlar iste’molida ular oqimi bilan
ishlab chiqarish jarayonini avtomatik ravishda boshqaruvchi tizimlar ishlab
chiqarila boshlandi. Hisoblash texnikasining yaratilishi va keng qo‘llanila
boshlanishi alohida korxonalar va katta hududlami o‘z ichiga oluvchi axborotlarni
uzatuvchi katta-katta informatsion tizimlaming rivojlanishiga olib keldi.

Xomashyoni boshlang‘ich manbadan barcha oraliq ishlab chiqaruvchilar, omborlar
va transport jarayonlarini tovar oxirgi iste’molchiga yetib borgunigacha kuzatib
borish imkoniyati yaratildi. Tahlillar shuni ко ‘jsatadiki, «Logistika» fanining
rivojlanish bosqichlarini uchta davrga ajratish mumkin. Birinchi bosqich-60-yillar.
Bu yillarda moddiy oqimlarni boshqarish va muomala sohasida logistik
yondoshuvdan foydalana boshlandi: 1. Ishlab chiqarish, saqlash va transportirovka
qilishda alohida hisoblangan moddiy oqimlarni bir butun boshqarish tizimi deb
о ‘zaro bog‘lash mumkin. 2. Moddiy oqimlarni alohida taqsimlash funksiyalarini
integratsiyalash (o‘zaro bog'lash) sezilarli darajada iqtisodiy samara berishi
mumkinligi m a’lum bo‘ldi. Jismoniy taqsimlashni optimallashtirish masalalari
avval ham yechib kelingan. Masalan, omborlarni va transport korxonalarini
optimal joylashtirish, optimal marshrutlarni ishlab chiqish va hokazo. Ammo,
avvallari bu masalalar bir- biridan tarqoq holda yechilar edi. Bu masalalarga
logistik yondoshuvning o‘ziga xos xususiyati bu moddiy oqimlarni boshqarish
masalalarini birgalikda hal qilish, masalan, ishlab chiqarish korxonalari ombor
xo‘jaligi faoliyatini transport bilan bir butun holda ko‘rishdir. Buning uchun endi
korxonalarning omborlarida ortish-tushirish ishlarini mexanizatsiyalash masalalari,
bu ishni osonlashtirish uchun yuklarni iloji boricha yirik birliklarga keltirish
(o‘rab-chirmash, tagliklarga taxlash, konteynerlarni qo‘llash va boshqalar) yukning
turiga qarab optimal transport turini tanlash, transport vositalari bilan ortish-
tushirish mexanizmlarining birgalikda ishlashini tashkil etish va hokazo.
Logistikani rivojlanishining ikkinchi bosqichi XX asrning 80— yillariga to‘g‘ri
keladi. Bu davrga kelib logistikaning rivojlanish asoslari kengaya boshladi va
ishlab chiqarish jarayonlarini qamrab oldi. 80-yillar quyidagi belgilari bilan ajralib
turadi;
- moddiy taqsimlash narxlarining tez sur'atlar bilan oshib borishi;
- logistik jarayonlami boshqaruvchi menejerlar kasbiy mahoratining o‘sishi;
- logistika sohasiga uzoq muddatli rejalashtirishnmg kiritilishi;

- logistik jarayonlarni nazorat qilish uchun kompyuterlar keng qo‘liana
boshlanganligi;
- moddiy taqsimotlaming markazlashuvi;
- moddiy oqimlar zanjirida zaxiralaming keskin kamayishi va boshqalar.
80-yillarni logistika integratsiyasi davri deb atasa bo‘ladi. Logistika
rivojlanishining ikkinchi bosqichida bir-biri bilan faqat ortish-tushirish
operatsiyalari orqali bog‘langan transport va ombor endi ishlab chiqarish bilan ham
o‘zaro chambarchas bog‘lanadi. Ular yagona iqtisodiy maqsadni ko‘zlab yagona
muvofiqlashgan texnologiya asosida ishlay boshlashdi. Buning uchun
iste’molchilar talabining to‘liq va o‘z vaqtida qondirilishini ta’minlash maqsadida
ularga bo‘lgan talabning stoxastik qonuniyatlari aniqlanadi. Aniqlangan
qonuniyatlar asosida kerakli zaxira miqdori aniqlanadi. Bu esa o‘z navbatida
omborlar sig‘imini aniqlash imkonini beradi. Bu ma’lumotlar asosida tashish
uchun zarur bo‘lgan harakatlanuvchi tarkib soni aniqlanadi. Mahsulotlami ishlab
chiqaruvchidan to iste’molchigacha yetkazib berish ishlarini bir butun holda
o‘rganish va logistik boshqarish ortish-tushirish mashina va mexanizmlari bilan
harakatlanuvchi tarkib ishini muvofiqlashtirish, yukning xususiyatlariga mos
keluvchi transport vositasini (o‘zi ag‘dargichli, bortli, maxsus va hokazo) tanlash,
tashish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirish masalalarini hal qilish
imkonini beradi.
Yuk jo‘natiladigan tara qo‘llaniladigan transport vositasiga qarab tanlanishi bilan
bir paytda transport vositasi ham tashilishi kerak bo‘lgan yukning turiga qarab
tanlanadi. Logistikani rivojlanishining uchinchi bosqichi hozirgi davrga to‘g ‘ri
keladi va quyidagilar bilan belgilanadi:
- jahon iqtisodiyotida bozor jarayonlarini boshqarishda va tashkil etishda
fundamental o‘zgarishlar vujudga keldi;
- birlamchi xomashyo manbaidan to oxirgi iste’molchigacha mahsulotlar
harakatining barcha davrlarida monitoring o‘tkazish moddiy va axborot

oqimlarining tezkor o‘tishini ta’milash imkonlyatini beruvchi hozirgi zamon
kommunikatsiya texnologiyalarining mavjudligi;
- logistika sohasida xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqning rivojlanishi va hokazo.
Shunday qilib, logistika o‘zining uchinchi bosqichida xo‘jalik yuritishning barcha
jabhalarini integrallashtirish asosida moddiy oqimlarni o‘tkazib yuboruvchi yagona
tizim sifatida qaray boshladi.
Logistika rivojlanishining uchinchi bosqichini asphalt-beton zavodi misolida
quyidagicha tavsiflash mumkin. Shag‘alni ekskavatorlar yordamida transport
vositalariga ortish zavod omboriga yetkazib kelish, shag‘aldan qumni ajratib olish
va toshni maydalash, omborlarda saqlash, asfalt sexiga chaqir tosh, qum va gudron
moyini yetkazib berish va tayyor mahsulotni olish, mahsulotni iste’molchilarga
yetkazib berish jarayonlari bir butun sistema deb qarala boshlandi. Bunday
yondoshuv moddiy oqimlar harakatini optimal rejalashtirish va boshqarish
masalalari sistemotexnik olimlaming (injener-konstruktorlar, injener-muhandislar,
iqtisodchilar, matematiklar va boshqalar) birgalikdagi tadqiqotlari asosida amalga
oshirish mumkin.
Bizn е s-jarayonlarga nisbatan to’liq mikrologistika ist е `molchi tovarga ( х izmatga)
buyurtma b е rgan paytdan boshlab to uni olgan ( х arid qilgan) paytgacha bo’lgan
vaqt jarayonlarini qamrab oladi. Boj х ona mikrologistikasida jarayon manfaatdor
sha х slar va boj х ona organlari tomonidan tovarlarni boj х ona hududiga olib kirgan
paytdan to ularni boj х ona r е jimi ostida joylashtirish paytigacha bo’lgan vaqtda
amalga oshiriladigan barcha op е ratsiyalarni qamrab oladi. Logistika jarayoni
davom etishini optimallash boj х ona logistikasida eng muhim muammo
hisoblanadi. Uni hal qilish uchun turli х ildagi zamonaviy logistika konts е ptsiyalari
foydalaniladi. Jahon amaliyotida «aniq muddatida», «ehtiyojlar r е surslarni
r е jalashtirish», «t е jamkor ishlab chiqarish», «talabga javob b е rish» kabi
konts е ptsiyalar eng ko’p tarqalgan.

Logistik boshqaruvning vazifalari.
Logistik boshqaruv vazifalari uch guruhga bo’linadi: logistik jarayon
ishtirokchilari faoliyatini rejalashtirish va muvofiqlashtirish, olingan buyurtmalarni
bajarish yuzasidan olib borilayotgan ishlarni tartibga solish va materiallar oqimi
harakati ustidan nazorat qilish. Rejalashtirish va muvofiqlashtirish vazifalarini
tadbiq etish jarayonida materiallar oqimi harakati rejasi va jadvali tuziladi, bo‘!
imiar mahalliy rejalarini bir-biri bilan bog‘lash amalga oshiriladi, boshqaruvning
maqsadi ishlab chiqiladi va ularga erishishning baholash mezoni shakllanadi,
belgilangan rejalar va jadvallarni bajarish yuzasidan korxonaning barcha
boMimlari faoliyati muvofiqlashtiriladi. Tartibga solish jarayonida materiallar
oqimi harakati kuzatiladi, rejadan va jadvaldan og‘ishlar yuzaga kelgan hollarda
ularni bartaraf etish bo‘yicha choralar koVriladi, materiallar oqimi harakati uchun
m as’ul bo‘lgan barcha bo‘lim lar ishi bir-biri bilan bog‘lanadi, yuzaga keladigan
tartibsizliklami bartaraf etish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Nazorat
vazifalari tadbiq etilganda ishlab chiqarishning materiallar bilan ta
’minlanganligiga va ulardan samarali foydalanilishiga baho beriladi, tovar harakati
bilan bog‘liq xarajatlar tahlil etiladi, logistik boshqaruv samarasini oshirish
yuzasidan qarorlar ishlab chiqilishi tashkil etiladi.
O'zbekiston iqtisodiyotining bozor munosobatlariga o'tish sharoitida
logistikaning tutgan o'rni oshadi. Bozor munosabatlariga o'tish davrida
logistikaning aktualligini (dolzarb) aniqlab beruvchi 5 ta tizim ajratish mumkin:
— iqtisodiy tizim. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish xarajatlari va moliya
xarajatlarini kamaytirish imkoniyatlarini qidirish birinchi o'ringa qo'yilmoqda.
Logistika mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste'molchilarning iqtisodiy qiziqishlarini
boglash imkonini beradi;
— tashkiliy-iqtisodiy tizim. Bozor sharoitida tovar harakati jarayonlarini amalga
oshiruvchi yangi tashkiliy shakllarning vujudga kelishi va rivojlanishi davomida,
boshqaruv va koordinatsiyaning integratsion shakllari hamda ishlab chiqaruvchi

korxonalar, iste'molchilar, omborlar va transportning o'zaro ta'sirining logistik
jarayonlarini ta'minlash tobora katta ahamiyatga ega bo'lmoqda;
— axborot tizimi. Bozor iqtisodiyoti axborot aloqalarining rivojlanishiga
koinaklashadi, ular bozor munosabatlarining sababi va natijasi bo'lib, bir-birlarini
o'zaro toldiradi. Axborot tushunchasi logistika bilan bozorni chambarchas
boglaydi, chunki logistik jarayonlarning predmeti, vositasi va tashkil etuvchisi
bo'lib axborot oqimlari hisoblanadi;
— texnik tizim. Bu omil logistikani tizim sifatida o'rganadi, uni boshqarish
obyektlari va subyektlari transport, ombor xo'jaligi va boshqarishni
kompyuterlashtirishda zamonaviy texnik yutuqlarni qollash asosida rivojlanadi4;
— tovar harakati jarayonlariga davlatning Ko'magi. Zamonaviy sharoitlarda tovar
harakatini nazorat qilish masalasi nafaqat korxonalar darajasida, balki regionlar
hamda mamlakat miqyosida vujudga keladi.
Shuningdek, Logistika - axborot, materiallar va inson oqimlarini to'g'ri boshqarish
sifatida ham xarajatlarni minimallashtirish va materiallar va inson resurslarini
etkazib berish muddatini optimallashtirishdir. Kontseptsiyada bunday oqimlarni
boshqarish uchun optimal ratsional usullarni ishlab chiqish uchun metodologiya
mavjud. Savdo kompaniyalari, ishlab chiqarish korxonalari faoliyati vakolatli va
samarali logistikka ega bo'lmasa - mumkin emas, uchta asosiy komponentni
tasvirlaydi:
1. Materiallar oqimi - materiallar, xomashyo, komponentlar. Ular o'z vaqtida sotib
olinishi va kechiktirmasdan etkazib berilishi kerak.
2. Pul oqimlari - pul mablag'larini qabul qilish va taqsimlash, ushbu mablag'larning
harakatini kuzatish, moliya bo'limining faoliyatini nazorat qilish.
Tijoratga nisbatan amalga oshirilayotgan amaliyot sug'urtaga tijorat xususiyatni
beradi. Savdo kelishuvlarining asosiy ishtirokchilari savdogarlar hisoblanadi.
Lizing yoki ijara xususiyatiga ega ayriboshlash kelishuvida kelishuvning
xususiyati o'zgacha bo'lib, uzul kesil sotish bo'lmay, maxsulot xaridorning

vaqtinchalik foydalanishiga o'tadi. Bunday kelishuv maxsulotning ijara haqqi bilan
birgalikda yoki lizing shartnomasi to'lovi qaytarilishini ko'zda tutadi. Bu kelishuv
o'z ichga ijaraga olinayotgan mahsulotning sotib olinishini ham olishi mumkin.
Ijarachi ijaraga olinayotgan maxsulotni sotib olib uning mulkdoriga aylanishi
mumkin.
"Logistika faoliyatini boshqarish jarayoni kompaniyada logistika boshqaruvini
tashkil etish bo'lib, u logistika tizimlarining maqsadlariga erishish uchun asosiy
boshqaruv funktsiyalari va operatsiyalarini amalga oshirishni o'z ichiga oladi".
Hozirgi zamon sharoitida chet el korxonalarida logistika bolimlari tuzilmoqda.
Ularning vazifalari zamonaviy texnik vositalardan foydalanib materiallar oqimini
tashkil etish, qulay sharoit yaratish va nazorat qilishdir. Bunday boiim quyidagi
vazifalarni bajaradi:
1) logistika tizimini shakllantirish va rivojlantirish — loyihalashtirish va
korxonada logistik tizimni amalda tadbiq etish, mavjud tizimni vaqti-vaqti bilan
qayta ko'rib chiqish hamda tashqi va ichki sharoitlarning o'zgarishiga qarab qayta
tuzish;
2) firmani bozor sharoitiga mos ravishda savdo, investitsiya, kadrlar sohasida
logistika strategiyasini rivojlantirish;
3) ma'muriv jihatdan boshqarish tizimi — bo'lim xodimlari korxonada boiib
oiayotgan barcha logistik jarayonlarga rahbarlik qiladilar hamda logistik
jarayonlarni tadbiq etishda qatnashayotgan korxona boiimlari faoliyatini
muvofiqlashtiradilar. Logistika bo'limi tuzilmasida boshqaruvning u yoki boshqa
vazifalari uchun mas'ul bo'lgan tarkibiy qismi (byuro, guruh) ajratilishi lozim
bo'ladi: prognoz yoki reja tuzish, tartibga solish va nazorat, logistika tizimini
loyihalashtirish va rivojlantirish, operativ suratda boshqarish va muvofiqlashtirish
va boshqalar.
O'zbekiston korxonalarida qabul qilingan logistikani boshqarish tizimining
tuzilmasi qat'iy markazlashtirilgan rejali boshqaruvni mo'ljalga olib tuzilgan.

Korxonalarda texnik va ishlab chiqarish xizmatlari sotish va moliya xizmatlariga
ko'ra ko'proq rivojlangan. Korxonalami boshqarish tizimi tuzilmasida korxonada
amalgaoshiriladigan logistik jarayonlami muvofiqlashtirish vazifalarini bajaruvchi
bo'limlar ajratilmaydi. Logistik vazifalarni amalga oshirish bilan mashg'ul
bo'limlar faoliyati vazifalari va chegaralari balansga keltirilmagan.
O'zbekiston uchun yo'naltirilgan davlat xaridlari modellarini amalga oshirishda
xorijiy tajribani moslashtirish maqsadga muvofiq bo'ladi.

Mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishlari bo'yicha
Harakatlar Strategiyasining iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning
ustuvor yo'nalishariga bag'ishlangan bandida "Tarkibiy o'zgartirishlarni
chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizasiya va
difersifikasiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish, erkin iqtisodiy
zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zonalarni tashkil etish, amaldagi zonalarning
samaradorligini oshirish, klasterlar faoliyatini tashkil etish, xizmatlar ko'rsatish
sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlar roli
va ulushini oshirish, ko'rsatilayotgan xizmatlarning tuzilmasini eng avvalo
xizmatlarning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan o'zgartirish,
logistika va yo'l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot,
ijtimoiy sohaga, boshqarish tizimiga raqamlashtirish usullarini joriy etish,qishloq
xo'jaligi mahsulotlarni saqlash, transportirovka qilish va sotish, moliyaviy va
boshqa zamonaviy bozor xizmatlarni ko'rsatish infratuzilmasini yanada
kengaytirish"kabi vazifalar keltirilgan. Shulardan kelib chiqqan holda, bugun
mamlakatimizni modernizasiya qilish va yangilash, yangi O'zbekistonni yaratish,
iqtisodiyotimizning sifat jihatdan yangi, zamonaviy tarkibiy tuzilmasini
shakllantirish, hududlarimizni kompleks rivojlantirish bo'yicha barcha
rejalarimizning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi yo'l-transport va kommunikasiya
infratuzilma tarmoqlarini yuksak sur'atlar bilan rivojlantirishga uzviy bog'liqdir.
O'zbekistonda oxirgi yillarda logistikani,klasterlarni,innovasion faoliyatni,
raqamlashtirishni shiddat bilan rivojlantirish masalalari davlat iqtisodiy
siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan biri bo'lib qoldi. Bu esa o'z o'rnida
raqamlashtirish mamlakatimiz iqtisodiyoti raqobatbardoshligini rivojlantirish,
inson taraqqiyoti darajasini oshirish, yoshlarni ish bilan bandligini
taminlash,mehnat unumdorligini o'stirishdagi hissasi to'g'risida xulosa chiqarish
uchun O'zbekistonning raqamli rivojlanishi bo'yicha to'la miqyosli uzoq muddatga
ega bo'lgan strategiyali davlat innovasion siyosatini rivojlantirishni va
iqtisodiyotimizni raqamlashtirishni taqozo etmoqda.

Logistikani boshqarishning mohiyati va vazifalari. Tovarlar harakatini
boshqarish tizimi eng kam xarajatlar bilan ko'ngildagidek ko'rsatish darajasiga
erishishga xizmat qiladi. Bunda boshqaruv mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxonalam ing aniq maqsadli ko'rsatmalarini amalga oshiradi. Masalan, eng kam
varajatlar bilan kerakli muddatda mahsulotni yetkazib berishni la 'ininlash, xizmat
ko'rsatishni tegishli darajada ushlab turish kabi ko rsatmalar bo'lishi mumkin.
Bunday holda boshqaruv mahsulot ishlab chiqarish va sotish faoliyati bilan
shug'ullanayotgan barcha ho limlarni ma'Ium darajada muvofiqlashtirishga
yo'naltiriiadi. Tovarlar harakatini tashkil etishda marketing va ta'minot
ma'lumotlari, ishlab chiqarish bo'limlari, transport, ombor xo'jaligi, olish xizmati
ishtirok etadi. Mazkur bo'limlar ishida kelishmovchiliklar va ziddiyatlar yuzaga
keladi. Boshqaruv tizimining ziddiyatlaming bartaraf etilishini va tovarlar
harakatiga shai'oit yaratilishini ta'minlovchi qarorlami qabul qilishdadir.
Logistikani boshqarish boshqaruv vazifalari tizimi orqali amalga oshiriladi.
Logistik boshqaruvning vazifalari. Logistik boshqaruv vazifalarini guruhga:
logistik jaravon ishtirokchUari faoliyatini leialashtirish va muvofiqlashtirish,
olingan buyurtmalami bajarish vazifasidan olib borilayotgan ishlarni tartibga solish
va materiallar Transport koridorlarini rivojlantirish O'zbekiston Respublikasi
tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy yo'nalishidir. O'zbekiston Respublikasi tashqi
iqtisodiy aloqalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi, Markaziy Osiyoning barcha
mamlakatlari duch keladigan tashqi savdo yuklarini tashishni rivojlantirishda
mavjud muammolarning hal etilishiga bog'liqdir. Akademik V. Bartold
ta'kidlaganidek, «Turkistonning kelajagi jahon savdosida unga qanday o'rin tegishli
bo'lishi bilan belgilanadi. Uning savdo ahamiyati temir yo'llari, quruqlik va
dengizda savdo olib borilishining rivojlanishiga tamoman bog'langandir». Sobiq
Sovet lttifoqi parchalanganidan so'ng dengizga chiqish yo'llariga ega bo'lmagan
mamlakatlarning soni 29 taga yetdi va 0 'zbekiston dunyo okeanidan kamida ikki
mamlakat hududi bilan ajratilgan davlatlardan boigani bois, bu ro'yxatdan alohida
o'rinni egalladi. Mustaqillikka erishgunga qadar 0 'zbekiston o'zining tashqi savdo
aloqalarini uch yo'nalish — Ilyichevsk shahridagi (Qora dengizga chiquvchi),

Sankt-Peterburgdagi (Boltiq dengiziga chiquvchi), Vladivostokdagi (Uzoq Sharqqa
chiquvchi) dengiz portlari orqali amalga oshirar edi. Respublikadan mazkur
portlargacha boigan masofa 3000, 4300 va 8000 km.ni tashkil etgan va bu holat
yuklarni tashishni nihoyatda qimmatlashtirgan. O'zbekiston Respublikasi
Hukumatining faol chora-tadbirlari hamda tegishli vazirlik va tashkilotlaming
tashqi savdo yuklarini tashishga moljallangan muqobil transport koridorlarini
izlash va samarali foydalanishga doir muvofiqlashtirilgan ishi natijasida xalqaro
transport koridorlarining keng tarm og'i yaratildi va takomillashib borayapti.
Mamlakatimizda o'tkazilayotgan radikal iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati,
ko'p jihatdan, muomala sohasining samarali faoliyati, ishlab chiqarish vositalari
bilan ulgurji savdoning keng rivojlanishi, ishlab chiqarish texnikasiga
mo'ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi
to'g'ri aloqalar, hududlarning xalq xo'jalik tarmoqlari, aksiyadorlar birlashmalari,
turli mulk shakllaridagi ishlab chiqarish va tijorat sub'yektlariga xizmat
ko'rsatuvchi transportning sifati bilan ko'proq bog'liq bo'ladi. Bu maqsadlarga
erishish uchun rivojlangan mamlakatlarning tajribasini o'rganish bilan birga
vatanimizda logistika sohasida bozor iqtisodiyotida turli mulkchilik shakllarini
hisobga olgan holda ishlab chiqarish munosabatlari sohasida mahsulot
harakatlarini optimallashtirishning ilg'or yo'nalishlaridan foydalanish ham ma'lum
bir ahamiyatga ega bo'ladi. Logistika bo'yicha mutaxassislar moddiy - texnika
ta'minoti, transport va tovar harakati haqidagi axborotlarni yagona tizimga
integratsiyalashuvini ta'minlashga intilishmoqda, bu esa ushbu sohalarning har
birini ish faoliyatining samarasi va tarmoqlararo samaraning ortishiga olib kelishi
kerak. Chet ellarda nazariya sifatida logistika mustaqil fan bo'lib ajralib, oliy o'quv
yurtlarida, izlanishlar sohasi hamda ilmiy ishlab chiqarishda o'rganilmoqda.
Ko'pgina oliy o'quv yurtlarida boshqaruv xodimlarini tayyorlash uchun informatika
va marketing bilan birga «logistika» mutaxassisligi mavjud va bitiruvchilarga mos
mutaxassislik berilmoqda. Mamlakatimizda oliy ta'lim tizimida amalga
oshirilayotgan islohotlar kengaygan ishlab chiqarish va muomala sohalari uchun
mutaxassis tayyorlashdagi o'quv jarayonlarini tashkil qilishga ta'sir o'tkazdi.

«Tijorat logistikasi» - tijorat faoliyati sohasidagi logistik faoliyat. Ammo
«tijorat» bizning ongimizga keng tarqalgan, bu katta darajadagi savdo, savdo
muammolari majmuasidir. Savdo sohasi - tijorat keng xaridorlar ommasi bilan
bevosita munosabat o'rnatish, faqat bizda emas, balki g'arbda ham ishlab
chiqarishdan mohirona ajratilgan bo'lib, buning sababi va oqibatlari turlicha. Bu
holda logistikadagi «tijorat» sifat mazmuni bo'yicha ko'proq mos kelishi mumkin.
Masalan, Savdo institutining iqtisodiyot fakultetiga, qaysiki faqat savdo - tijorat
sohalari uchun iqtisodchi tijoratchilar o'rtasidagi dallollik muomalalarini amalga
oshirish uchun tayyorlanadi. Shunga qaramay ishlab chiqarish - texnik
maqsadlarga atalgan mahsulotni realizatsiya qilish va sotish, ishlab chiqarish va
qurilish sohasida moddiy texnikaning iste'mol oqimi hajmini 90 %ini tashkil etib
kelish bilan, g'arbda va zamonaviy sharoitlarda bizda ham ishlab
chiqaruvchilarning o'z vazifalari va tijorat faoliyatlarining asosi bo'lib qolmoqda.
Bunday hollarda ishlab chiqarish, ta'minot hamda sotish bo'yicha tijorat faoliyatini
ishlab chiqarish - tijorat faoliyati bu sohadagi LOGISTIKAni «ishlab chiqarish -
tijorat logistikasi», deb nomlash mantiqlidir. Unda bu soha mutaxassislarini
tayyorlash shubhasiz iqtisodiyot va moliya universitetining vazifasiga kiradi.
Bunday o'qilayotgan kurs «tijorat logistikasi»ga xuddi shunday mazmunni beradi.
Mazkur kursning maqsadi, tijorat (ishbilarmonlik) logistikasi asoslarini bizda ham,
chet ellarda ham bu yo'nalishni tashkil qilish va iqtisodiy faoliyatning nazariy va
amaliy aspektlari rivojlanishi hamda rivojlangan mamlakatlarning oliy ta'lim o'quv
yurtlarida maxsus fan sifatida o'qitish amaliyotini o'sha davrning haqiqiy
axborotlar imkoniyatlarini hisobga olgan holda o'rganishdan iborat. Bizning
mamlakatda 1991 yilgacha aniq logistikani ilmiy ifodalashda hamda logistika
faoliyatini tashkil etishni o'qitish amaliyotining yo'qligi, shu bilan mavjud chet el
axborotlarini o'rganish jarayonida izlanishlarni amalga oshirib, chet ellarning
logistika va vatanimizning xa lq xo'jaligi faoliyatini tashkil qilish - iqtisodiy
sohalari dinamikasi tezda o'zgaruvchan bozorning ishlab chiqarishtijorat
sharoitlariga hamda barcha muammolarni tamoman yangicha konseptual holda
qo'yilishi va o'rganilishi lozim.

Logistikani fan sifatida, bilimlar tizimi, tamoyillari va usullari sifatida bilmaslik
xodimning kasbiy kamchiliklarini tavsiflaydi, bu esa sub'yektning ishida
(biznesda) ma'lum bir harajatlarning qo'shimcha sarflanishiga olib keladi. Shuning
uchun bozor iqtisodiyotining markaziy ishtirokchisi - tijoratchini tayyorlashda
logistikani o'qitish ahamiyatli o'rin egallaydi. Logistikani bilish iqtisodchilar uchun
muvaffaqiyatli tadbirkorlik faoliyatini olib borishga asos sifatida zarurdir.

II bob.Logistikada boshqaruvni tashkilliy tuzilmalari
Boshqaruv tizimining tashkiliy tuzilmalari.
Korxonaiarda materiallar oqimini boshqarish maxsus tashkiliy tuzilmalarni
shakllantirish va faoliyatini ta’minlash asosida amalga oshiriladi. Korxonaiarda
logistika vazifalarini tadbiq etish yuzasidan olib boriladigan ishlarda korxonaning
ko‘pgina bo‘limlari ishtirok etadi.
— marketing xizmati bozomi o‘rganadi hamda ehtiyoji katta bo‘lgan tovarlar
to‘g‘risida m a’lumotlami to ‘playdi;
— moddiy-texnik ta’minot xizmati material resurslarini sotib olishni tashkil etadi
va ularning korxona icliidagi iste’molchilarga yetkazilishini ta ’minlaydi;
— korxonaning iqtisodiy-rejalashtirish boTimi mahsulot ishlab chiqarish rejasini
shakllantiradi;
— ishlab chiqarish bo‘limlari mahsulot ishlab chiqarish vazifalarini amalga
oshiradilar;
— korxonaning transport xizmati korxonada, korxona ichida va iste’molchilarga
yetkazishda yuklar harakatini tashkil etadi;
— ombor xo‘jaligi material resurslarining saqlanishini va ishlab chiqarishga
berilishini ta’minlaydi.
— sotish xizmati va moliya bo‘limi tashqaridagi iste’molchilarga mahsulot
sotilishini tashkil etadi.
Barcha yuqorida ko'rsatib o‘tilgan bo‘limlar ishini ikki turdagi boshqaruv
tuzilmasi muvofiqlashtirishi mumkin. Birinchi turdagi tuzilma muntazam shtab
xodimlaridan iborat. Bunday boshqaruvning vazifasi tovar harakatini tashkil etish
yuzasidan korxona bo‘limlari tomonidan olib borilayotgan barcha ishiarni
muvofiqlashtirish, birlashtirish va nazorat etishdir. Ikkinchi turdagi tuzilma

muntazam tashkiliy boshqaruv. Bu tuzilmada tovar harakati boshqaruvchisi
logistika tizimining barcha vazifalarini tadbiq etilishini, shu jum ladan,
materiallarni sotib olish va egalik qilish ishlarini bevosita boshqaradi hamda ishlab
chiqarishda materiallar oqimi harakatini nazorat qiladi. Amalda korxonani
boshqarish apparati tuzilmasining m a’lum bir sharoit talablari bilan bog'liq boigan
boshqa variantlari ham mavjud. Chet ellarda ko'pgina firmalar o'zlarida tarkibiga
tovar harakatining turli faoliyat jihatlarini tashkil etish uchun mas’ul bo'lgan
boshqaruvchiiar kiritilgan doimiy komitetlami ta’sis etmoqdalar. Komitetlar
muvofiqlashtirish vazifalarini bajaradilar. Ayrim firmalar tovar harakati bo'yicha
vitse-prezident lavozimlarini kiritmoqdalar, boshqalari materiallar oqimini
samarali boshqarish bilan bogiiq bo'lim larni ikki yoqlama bo'ysundirishga
asoslangan matritsaga oid mexanizmlarni yaratmoqdalar.
Har xil axborot jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyati Boshqaruv ishlarini
avtomatlashtirish tizimini yaratishda asosiy ilmiytexnik asos hisoblanadi. Ishlab
chiqilgan texnik vositalar evaziga boshqarishdagi axborot jarayonlari
texnologiyasini butunlay o zgartirish mumkin. Boshqacha aytganda, ishlabʻ
chiqarish va xo jalik faoliyatidagi holatni aks ettiruvchi ma lumotlarning tezkorligi
ʻ ʼ
va ishonchliligini ta minlash, ma lumotlarni qayd qilishni sodda holatga keltirish,
ʼ ʼ
zarur xabarlarni izlash va guruhlash, ularning tezligini oshirish, axborot saqlashni
mukammallash, hisobotlar tayyorlashda kishi mehnatini kamaytirish, xo jalik
ʻ
bo g inlari orasidagi o zaro bog lanish va axborot oqimi sifatini ko tarish, ikkinchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
darajali ma lumotlardan xoli bo lib, bo g inlararo axborot oqimini tartibga solish,
ʼ ʻ ʻ ʻ
boshqarish uchun olingan ma lumotlarni saralab, murakkab tahlil ishlarini bajarish,
ʼ
bashoratlash, maqbullash, rejalashtirish va tashkillash masalalarini hal qilish.
Bundam tizimlarni barpo etishdan asosiy maqsad ularning texnik asosi hisoblangan
EHMni yaratish, axborot jarayonlarini avtomatlashtirishga qodir tizim
ma lumotlarini har tomonlama ishlab chiqish.
ʼ
Odamning texnik vositalar bilan o zaro muloqotini yengillashtiradigan
ʻ
ma lumotlarni qayta ishlash qurilmalari, ayniqsa, axborotlarni qayd qilish va aks
ʼ

ettirish bosqichidagi har xil qurilmalar Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish
tizimini xalq xo jaligiga joriy etishni tezlashtirishga imkon beradi. Axborotʻ
jarayonlarini avtomatlashtirish asosida eng mukammal matematik modellar qurish
hamda maqbul rejalashtirish, loyihalash va boshqarish masalalarini yechish
usullaridan foydalanishga imkon tug iladi. Axborot jarayonlarini qulda yoki
ʻ
mexanik ravishda bajarishga asoslangan an anaviy boshqarish tizimlaridan
ʼ
Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirishning farqi shuki, bu tizimni yaratish va
foydalanishni tashkil etishning asosiy yo lyo riqlari maxsus qoidalar ko rinishida
ʻ ʻ ʻ
ifodalangan bo ladi. Boshqaruvning ayrim bosqichlaridagijarayenlarni
ʻ
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash masalani yechishga doir ma lumotlarni
ʼ
tayyorlashga ketadigan mehnatni kamaytirmaydi. Bu holatda axborotni kiritish va
chiqarish, namunalar hamda dastur apparatini tayyorlashda parallellikning buzilishi
dastur va axborotni qayta ishlovchi texnik vositalarni ishlatishda qiyinchilik
tug diradi. Bu qiyinchiliklar tezkor va haqiqiy ma lumotlar asosida kelajakni uzoq
ʻ ʼ
muddatga bashoratlash masalasini hal qilishda, rejali topshiriqlarni tezkorlik bilan
bajarishda, boshqarishda foydalaniladigan ma lumotlarni takdim etishdagi
ʼ
kechikishlarga sabab bo ladi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish shu jihatdan
ʻ
ham samaraliki, unda birinchidan hisobga olish va boshqarish masalalari yagona
majmua ichida hal bo ladi, ikkinchidan, axborotning harakat yo li, ya ni birlamchi
ʻ ʻ ʼ
axborotdan tortib to bir tizimga solingan boshqaruv ma lumotlarigacha butunlay
ʼ
qamraladi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish tizimining yagona matematik
modeli, ya ni har xil darajadagi o zaro bog langan matematik modellar majmui
ʼ ʻ ʻ
bo ladi. Bu modellar majmui asosida tizimda avtomatik ravishda maqbullash
ʻ
(optimallash) va rejalashtirish masalasi qo yiladi va yechiladi. Bu tizimning
ʻ
unumdorligiga hamma amallarning avtomatik ravishda bajarilishi evaziga
erishiladi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish boshqaruvning
tashkiliyiqtisodiy tizimi turiga kiradi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish
murakkab tizim bo lib, o z tarkibida tub tizimlarni mujassamlashtiradi. Bu tizim
ʻ ʻ
ma lum belgilarga asoslanib ajratilgan va boshqarishning aniq maksad hamda
ʼ
masalalariga javob beradigan tizimning bir qismidir. Shu masalalar doirasida uni

alohida tizim deb qarash mumkin. Boshqaruv tizimining matematik ta minoti yokiʼ
dasturlar to plami odatda ikki guruhga: tashqi va ichki guruhlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Birinchi guruh dasturlar to plami tizimining yuqorida sanab o tilgan ayrim
ʻ ʻ
vazifalarini, ya ni parametrlarning yo l qo yilgan oraliqdan chetlashish hollarini
ʼ ʻ ʻ
hisobga olish, ishlab chiqarish rejalarini tezkorlik bilan tekislash kabi bir qator
vazifalarni bajarishga imkon yaratadi. Ichki matematik ta minot guruhidagi
ʼ
dasturlar esa boshqarish tizimidagi hisoblash majmuining ishlashini ta minlaydi.
ʼ
EHMlar uchun tuzilgan dasturlar oddiy amallarni bajaruvchi buyruqlar zanjiridan
tashkil topadi. Buyruklar zanjiri ixtiyoriy bo lmasdan, balki masalani yechishning
ʻ
biror matematik usulini amalga oshirishga mo ljallanadi. Bu usul ko p hollarda
ʻ ʻ
oldindan formulalar yoki ifodalar orqali berilgan bo ladi. Agar matematik
ʻ
formulalar va mantiqiy shartlar asosida qo yilgan masalani yechish yuzasidan
ʻ
yuqorida keltirilgan shartlar bajarilsa, u holda bu ketmaketlik qo yilgan masalani
ʻ
yechish algoritmi deyiladi. Bunday algoritm jarayonni boshqaruvchi operatorga
shu jarayon har xil sharoitlarda qanday qilib maqbul boshqarilishi mumkinligini
ko rsatib beradi.
ʻ

Korxonada logistika bo’limining vazifalari.
Hozirgi zamon sharoitida chet el korxonalarida logistika bolim lari tuzilmoqda.
Ularning vazifalari zamonaviy texnik vositalardan foydalanib materiallar oqimini
tashkil etish, qulay sharoit yaratish va nazorat qilishdir. Bunday boiim quyidagi
vazifalarni bajaradi:
1) logistika tizimini shakllantirish va rivojlantirish — loyihalashtirish va
korxonada logistik tizimni amalda tadbiq etish, mavjud tizimni vaqti-vaqti bilan
qayta ko'rib chiqish hamda tashqi va ichki sharoitlarning o'zgarishiga qarab qayta
tuzish;
2) firmani bozor sharoitiga mos ravishda savdo, investitsiya, kadrlar sohasida
logistika strategiyasini rivojlantirish;

3) ma’muriv jihatdan boshqarish tizimi — bo iim xodimlari korxonada boiib
oiayotgan barcha logistik jarayonlarga rahbarlik qiladiiar hamda logistik
jarayonlarni tadbiq etishda qatnashayotgan korxona boiim lari faoliyatini
muvofiqlashtiradilar. Logistika bolimi tuzilm asida boshqaruvning u yoki boshqa
vazifalari uchun mas’ul bo'lgan tarkibiy qismi (byuro, guruh) ajratilishi lozim
bo‘ladi: prognoz yoki reja tuzish, tartibga solish va nazorat, logistika tizim ini
loyihalashtirish va rivojlantirish, operativ suratda boshqarish va muvofiqlashtirish
va boshqalar. 0‘zbekiston korxonalarida qabul qilingan logistikani boshqarish
tizimining tuzilmasi qat’iy markazlashtirilgan rejali boshqaruvni tizimga olib
tuzilgan. Korxonaiarda texnik va ishlab chiqarish xizmatlari sotish va moliya
xizmatlariga ko‘ra ko‘proq rivojlangan. Korxonalami boshqarish tizimi tuzilmasida
korxonada amalga oshiriladigan logistik jarayonlam i muvofiqlashtirish
vazifalarini bajaruvchi bo‘limlar ajratilmaydi. Logistik vazifalarni amalga oshirish
bilan mashg‘ul bo‘limlar faoliyati vazifalari va chegaralari balansga keltirilmagan.
Muvaffaqiyatli rivojlanishga g‘amxo‘rlik qiluvchi ishlab chiqarish yoki savdo
korxonasi iste'molchilarning talablariga javob beradi, iste'mol talabi va iste'mol
imtiyozlarini nazorat qiladi. Ulgurji va chakana savdoda tovarlarni sotish tovarlarni
etkazib berishni tashkil qilish, buyurtma parametrlarining aniqligini ta'minlash va
mijozlarga yuklarni o‘z vaqtida etkazib berish bilan bog‘liq qo‘shimcha texnologik
xizmatlarni taqdim etish bilan bog‘liq. Barcha tovarlarni etkazib berish zanjiri
bo‘ylab logistika xizmatidan foydalanish mijozlarga xizmat ko‘rsatish tizimini
shakllantirishga va uni ish sharoitida saqlashga yordam beradi. Logistika xizmati
moddiy va moddiy bo‘lmagan logistika operatsiyalari to‘plamidir, bu moddiy oqim
iste'molchilarining talabini maksimal darajada qondirish va umumiy xarajatlarning
minimal miqdorini ta'minlaydi. Logistika xizmatining ob'ekti-tovarlar va xizmatlar
muomalasida xizmat ko‘rsatish oqimlari. Ishlab chiqarish va savdo korxonalari
tomonidan logistika xizmatidan foydalanish tovarlarni sotish jarayonini
tizimlashtirishga, korxona va uning mijozlari o‘rtasida doimiy aloqani o‘rnatishga
yordam beradi. Logistika xizmati amalga oshirilmoqda yoki sotuvchining o‘zi yoki
logistika xizmatiga ixtisoslashgan korxonalar logistika vositachilar va

provayderlar. "Xaridorning bozori" sharoitida sotuvchi o‘z faoliyatini xaridor
talabi asosida rejalashtirishga majbur bo‘ladi, bu esa mahsulotga bo‘lgan talab
bilan cheklanmaydi . Xaridor tovar partiyalarini etkazib berish jarayonida unga
taqdim etiladigan xizmatlarning tarkibi va sifati sohasida o‘z shartlarini belgilaydi.
Sotuvchining nuqtai nazari bo‘yicha, logistika xizmati-bu mahsulotni buyurtma
qilish paytidan boshlab va uning to‘liq bajarilishigacha ular bilan uzluksiz aloqani
ta'minlash uchun korxonaning mijozlar bilan o‘zaro hamkorligi texnologiyasini
logistika qilishning maxsus usullari. Mijozning nuqtai nazari bo‘yicha logistika
xizmati, birinchi navbatda, ishonchlilik. Ya'ni, sotuvchining va'da qilingan
xizmatlarni muayyan vaqt ichida to‘g‘ri va to‘g‘ri bajarish qobiliyati. Ishlab
chiqarish yoki tovar ayirboshlash sohasida logistikadan foydalanish
iste'molchilarga moddiy oqim uchun turli xizmatlarni taqdim etish imkoniyatini
nazarda tutadi. Logistika xizmati savdo va tarqatish jarayonlari bilan bog‘liq
bo‘lib, mahsulotni etkazib berish jarayonida ko‘rsatiladigan xizmatlar
majmuasidir. Yetkazib beruvchilar tomonidan taqdim etiladigan logistika
xizmatining sifati quyidagi mezonlarga asoslanadi: ishonchlilik
- "o‘z vaqtida" buyurtmasini bajarish;
- mas'uliyat, ya'ni xaridorga yordam berish istagi;
-logistika xizmati standartlariga rioya qilish kafolati
– to‘liqlik-xizmat ko‘rsatish uchun korxona mutaxassislaridan zarur ko‘nikma va
bilimlarga ega bo‘lish; mavjudlik-etkazib beruvchilar bilan aloqa o‘rnatish
qulayligi, shuningdek logistika xizmatlarini ko‘rsatish uchun qulay vaqt;
xavfsizlik-yuk tashishda yukning xavfsizligi; xavf yo‘q.
Korxonaning iste'molchilariga taqdim etiladigan tashqi xizmatdan tashqari,
korxona bo‘linmalariga nisbatan ichki logistika xizmati ham mavjud. Ushbu
yondashuv oldingi bo‘linmaning moddiy oqim harakati jarayonida korxonaning
keyingi bo‘linmasiga mijoz sifatida munosabatini belgilaydi. Misol uchun, ta'minot

xizmati bilan bog‘liq holda, ishlab chiqarish ob'ektlari mijoz sifatida xizmat qiladi.
Logistika xizmatining quyidagi turlari ajratiladi.
1 turi. Iste'mol talabini qondirish xizmati. Bu mijozlarga xizmat ko‘rsatishning
keng qamrovli xarakteristikasi bo‘lib, quyidagi ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi:
buyurtma muddati; etkazib berish chastotasi; etkazib berishga tayyorlik; etkazib
berish sifati va sifati.
2 turi. Ishlab chiqarish uchun xizmatlar ko‘rsatish. Uskunani yetkazib berish
bo‘yicha shartnoma tuzilgan paytdan boshlab iste'molchiga taqdim etiladigan
xizmat to‘plamini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, zaxira buyumlar bilan
ta'minlash va ta'mirlash, ya'ni sotuvdan keyingi xizmatni ham o‘z ichiga olishi
mumkin.
3 turi. Mijozlarga axborot xizmati. Sotish jarayonida iste'molchilarga taqdim
etiladigan ma'lumotlar to‘plami bilan tavsiflanadi. Tarmoq chakana savdo
vositachilar tashqari, ishlab chiqaruvchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yetkazib amalga
oshiriladi, shuning uchun chakana savdo operatorlari etkazib beruvchi korxonalar
uchun talab haqida ma'lumot beradi.
4 turi. Moliyaviy va kredit xizmati. Mumkin bo‘lgan variantlar to‘plami
mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun
Shunday qilib, logistika tizimlarida xizmat tashqi va ichki mijozlarning
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan harakatlar majmuasidir . Odatda, tovarlarni
sotish hajmining oshishi ko‘rsatilayotgan xizmatlar sonining ko‘payishi bilan birga
keladi. Ushbu ikki omil savdo hajmi va xizmatlar sonining ko‘payishi bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq. Chunki, bir tomondan, logistika xizmati xarajatlari ortib
bormoqda, boshqa tomondan, savdo hajmining o‘sishi bilan korxona daromadi
oshadi. Shuning uchun, logistika xizmati mijozlarga xizmat ko‘rsatish darajasining
optimal qiymatini topish vazifasidir. Xizmat ko‘rsatish darajasi past bo‘lgan savdo
korxonasining yo‘qotilishi rivojlangan xizmat bozorlarida paydo bo‘ladi. Misol
uchun, ulgurji savdo kompaniyasi taklif raqobatchilar 10% oralig‘ida qator
kengligi bilan ishlash niyatida. Agar bunday etkazib beruvchi cheklangan xizmat

ko‘rsatish aylanishi sxemasiga muvofiq ishlayotgan bo‘lsa, unda assortimentni
yaratish xarajatlari ushbu toptancı sharoitida xaridorlarning past qiziqishi va
shunga mos ravishda sotishning pastligi tufayli to‘lanmaydi.
Xizmat darajasining optimal qiymati xizmat ko‘rsatish xarajatlarini taqqoslash
va xizmat ko‘rsatish darajasining pasayishi oqibatida yuzaga keladigan
yo‘qotishlarni topish mumkin. Logistika xizmatini takomillashtirishda quyidagi
ko‘rsatkichlar yaxshilanadi yetkazib berishning ishonchliligi; shartnomada
ko‘rsatilgan buyurtmani mijozdan tovarlar etkazib berishgacha to‘liq vaqtga rioya
qilish mijozlarning maxsus istaklarini (xizmat ko‘rsatish moslashuvchanligini)
hisobga olish qobiliyati yetkazib beruvchining omborida zaxiralarning mavjudligi.
Umuman olganda, bozorda raqobat sharoitida logistika xizmatining ahamiyati
tobora ortib bormoqda. Shunday qilib, farmatsevtika mahsulotlarini sotadigan bir
muvaffaqiyatli tarqatish kompaniyasining bosh direktori shunday dedi: "mening
kanallarim orqali tarqatiladigan narsalar men uchun muhim emas, eng muhimi,
odamlarga kerak bo‘lishi kerak va mening tashvishim o‘z vaqtida va sifatli
yetkazib berishning juda samarali tizimini yaratishdir. Men yuqori logistika
xizmatini sotaman va ko‘plab mahsulotlar taklif etiladi.
Logistika tizimi logistikaning turli xil funktsional elementlaridan iborat bo'lib,
har bir funktsional element o'rtasida organik aloqa mavjud va u umumiy logistikani
ratsionalizatsiya qilish funktsiyasiga ega keng qamrovli organdir. Logistika
tizimining funktsional elementlari bu qadoqlash, omborlash, ishlov berish, tashish,
tarqatish, muomalaga ishlov berish va ma'lumot. Logistika jarayoni bu ettita
funktsiyalar to'plamidir. Ammo, agar ular bir-biridan ajratilgan bo'lsa va alohida
boshqarilsa, unda logistika tizimi demontaj qilinadi va u tegishli funktsiyalarni va
ideal imtiyozlarni yaxshi o'ynay olmaydi.
Hozirda ko'plab yirik korxonalar markazlashtirilmagan logistika menejmenti
tizimidan foydalanmoqdalar. Butun logistika tizimi nisbatan nisbatan
mustaqil&kotirovkasiga bo'linadi;&kotirovkalari; etkazib berish va etkazib berish
logistikasi, ishlab chiqarish logistikasi va sotish logistikasi va tegishli logistika

menejmenti biznesi ham ta'minot va ta'minotga tegishli. Bo'lim, ishlab chiqarish
bo'limi va marketing bo'limi. Har bir" bog'lanish" o'z logistika funktsiyasiga ega.
Ushbu tizimning logistika funktsiyasini ushbu sohadagi boshqa boshqaruv faoliyati
bilan chambarchas bog'lash mumkin, bu ushbu sohaning yagona rivojlanishiga
yordam beradi, ammo har bir soha faqat o'z manfaatlaridan boshlanadi. Masalan,
sotib olish va ta'minot bo'limi asosiy maqsad sifatida sotib olishning eng past
narxini olish uchun etkazib beruvchini tanlash va sotib olish shartlarini muhokama
qilishdan ko'proq tashvishlanmoqda va past narxlar ko'pincha sotib olish hajmini
oshirish va qurbonlik narxini to'lash hisobiga amalga oshiriladi. sifati. Foyda katta
inventarizatsiya xarajatlari va ehtiyot qismlar va zaxira xarajatlari bilan tezda
qoplandi. Marketing va savdo bo'limi asosiy maqsad sifatida savdo hajmini
kengaytirishdan manfaatdor. Xaridor va miqdor jihatidan, bozor to'g'risidagi
ma'lumotlarning aniqligi, mahsulotni investitsiyalash iqtisodi va etkazib berish
usullarining ishonchliligi bo'yicha ta'minot kafolatlarini olish uchun deyarli hech
qachon ko'rib chiqilmaydi. Ko'pincha savdo xarajatlari keskin oshadi va sotishning
ko'payishi natijasida olingan daromadlarni qoplaydi. Ishlab chiqarish bo'limi uchun
eng muhim narsa ishlab chiqarish jarayonining uzluksiz oqimi bo'lib, uning asosiy
maqsadi sotishga bo'lgan talabni ta'minlashdir. Ishonchli ishlab chiqarishni
ta'minlash uchun, birinchi navbatda, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning
inventarizatsiyasini o'rnatish hisoblanadi. Shu tarzda, butun logistika jarayonida
resurslardan tortib to tovarlarga qadar, har bir&kotirovkasida ortiqcha
inventarizatsiya mavjud; bu"; bu logistika jarayonida ko'p miqdordagi likvid
mablag'larning to'planishiga olib keladi, shu bilan asl logistika tizimi. turg'unlik
holatidadir. Har bir kafedra o'ziga tegishli bo'lganligi sababli
Yomon ma'lumot va turli maqsadlar turli xil qarorlarni qabul qilishga olib keladi.
Turli xil qarorlar qabul qilish, inson resurslari, kapital va energiyaga asossiz
sarmoyalar kiritilishi sababli, bu umumiy logistika narxini sezilarli darajada
oshiradi va natijada tovarlar narxini oshiradi, bu esa korxonalarning bozor
raqobatdoshligini pasaytiradi.

III bob.Materallar oqimi boshqaruvini tashkilliy tuzilmalari .
Materiallar oqimi boshqaruvi tizimini takomillashtirish.
Hozirgi zamon sharoitida amaldagi materiallar oqimi boshqaruv tizimini
takomillashtirishning uch yo'nalishini ajratish mumkin. Birinchisi
— turii funksional tarkibiy qismlarning iqtisodiy mexanizmlardan foydalanishni
yaxshilash hisobiga o ‘zaro bog‘liqligini kuchaytirish. Ikkinchisi
— korxona boshqaruvi tuzilmasida tashkiliy o ‘zgarishlami amalga oshirish orqaii
muvofiqlashtirishni kerakh darajaga yetkazish. Uchinchisi
— elektron hisoblash mashinalari va «materiallarga bo‘lgan ehtiyojlarni
rejalashtirish tizimi» yoki «materiallarni rejalashtirish va boshqarish tizim i» kabi
m axsus axborot tizimlaridan foydalanish asosida materiallar oqimi boshqaruvini
takomillashtirish.
Materallar moddiy oqim logistikada asosiy hal qiluvchilardan hisoblanadi.
Moddiy oqim transportda tashish, omborlarga to’plash va boshqa xomashyo, yarim
tayyor mahsulotlar va tayyor mahsulotlar hamda boshqa moddiy jarayonlarni,
ya’ni xomashyoning boshlang’ich manbalaridan oxirgi istemolchiga qadar bo’lgan
jarayonlarda vujudga keladi. Moddiy oqim turli korxonalar o’rtasida yoki bir
korxonaning ichida ro’yobga chiqishi mumkin. Moddiy oqimini aniqlashni
shakllantirishdan oldin ulgurji savdo korxonasining ombori ichida vujudga
keladigan moddiy vositalar oqimining misolni olib ko’raylik. Ish vaqtida
keltirilgan tovar tushirilgandan keyin bevosita saqlash uchun yo’naltirilishi
mumkin yoki dastavval qabul qilib olingandan so’ng saqlanadigan joyga tushishi
mumkin. Dam olish kunlari olib kelingan yuklar qabul qilish joylariga tushiriladi,
u yerdan birinchi ish kunining o’zidayoq omborlarga tarqatiladi. Kelib tushgan
tovarlarning barchasi saqlash joylarida to’planadi. Yukning harakati yo’lida ular
bilan turli xildagi jarayonlar bajariladi: tushirish, poddonlarga o’rnashtirish,
siljitish, bog’lamlardan ochish, saqlashga qo’yish va h.k. Bular logistik jarayonlar
hisoblanadi. Ayrim jarayonlar bo’yicha hajmi ma’lum davrga mo’ljallangan bo’lib,

oy, yil ushbu jarayon bo’yicha moddiy vositalar oqimini tashkil etadi. Moddiy
oqim deb, yuklar, qismlar, tovar-moddiy vositalar qiymatlari hisoblanib, turli
xildagi logistik jarayonlar natijasida ta’sir ko’rsatilib ularning vaqt birligi nisbatiga
aytiladi. Ayrim logistik jarayonlarni 29 amalga oshirganda moddiy vositalar oqimi,
belgilangan vaqt holati bo’yicha ko’rib chiqilishi ham mumkin. Bunday holatlarda
ular moddiy vositalar zaxirasiga aylanadi. Masalan, yuklarni temir yo’l transporti
orqali olib yurish jarayonlarini olaylik. Yukning yo’lda yurish davridagi holatida u
moddiy vositalar zaxirasi hisoblanadn, ya’ni «yo’ldagi zaxira» deb ataladi.
Moddiy oqimining turlari Moddiy oqimyuklar sifatida qaralgan bo’lib, ularga
logistik jarayonlar mobaynida turlicha ta’sirlar ko’rsatiladi. Ko’p turdagi yuklar va
logistik jarayonlarning mavjudligi ularni o’rganish va moddiy vositalar oqimini
chiqarishni murakkablashtiradi. Aniq vazifalarni hal qilishda shuni belgilash
kerakki, qaysi oqimlar tadqiqot qilinadi. Ba’zi masalalarni obyekt tomonidan
tadqiqot qilinayotganda, ularning ichida ko’p guruhdagi jarayonlar ilova
qilinadiganlari ham bo’lishi mumkin. Boshqa masalalarni hal etishda masalan,
ichki ombor logistik jarayonlarini tashkillashtirishda har bir jarayonlar puxta
o’rganiladi.
Moddiy vositalar oqimini quyidagi asosiy xususiyatlarga qarab ajratiladi: -
logistik tizimga munosabati;
-oqimning haqiqiy buyumlar tarkibi:
-oqimni tashkil qiluvchi yuklarning miqdori;
-oqimni tashkil etuvchi yuklarning hissasi;
-yuklarni aralashtirish darajasi;
-yuklarning aralashmasi; Logistik tizimga nisbatan moddiy oqim quyidagicha:
tashqi, ichki, kiritiladigan va chiqariladigan bo’ladi. Tashqi moddiy oqim korxona
uchun tashqari bo’lgan muhitda sodir bo’ladi. Ichki moddiy oqim logistik
tizimning ichkarisida logistik jarayonlarni amalga oshirish natijasida vujudga
keladi. Kiritiladigan moddiy oqim logistik tizimga tashqi muhitdan kirib keladi.

Chiqariladigani esa logistik tizimning ichki muhitidan tashqi muhitiga chiqib
ketadi.
Materiallar oqimi boshqaruvi tizimini takomillashtirish uchun quyidagi
imkoniyatlardan foydalanishingiz mumkin:
1. Otomatik inventarizatsiya: Materiallar oqimini boshqaruvi tizimida sensorlar va
skanerlar yordamida avtomatik ravishda inventarizatsiya qilishingiz mumkin.
Buning uchun materiallar nomi, soni va xolati o'zgarishlarini avtomatik ravishda
kuzatib boruvchi sensorlar yoki bar kodli etiketlar ishlatiladi.
2. Avtomatik xarajatlar hisoblashi: Boshqaruvi tizimi, materiallarning xarajatlari
to'g'risidagi ma'lumotlarni avtomatik ravishda kuzatib boradi. Bu xarajatlarning
avtomatik hisoblanishi, buyurtmalar, to'lovlar va xarajatlarning sodda va barqaror
boshqarilishini ta'minlaydi.

3. Qulay interfeys: Materiallar oqimi boshqaruvi tizimi, qulay interfeysi bilan
foydalanuvchilarga ishni yengil va tez bajargish imkoniyatini beradi. Bu tizimning
mobil ilovalar, veb interfeyslari yoki mahsulotlar nomini yozish, inventarizatsiyani
boshlash va xodimlarni bog'lash imkoniyatlarini o'z ichiga olishi mumkin.
4. Ma'lumotlar analitikasi: Materiallar oqimi boshqaruvi tizimi, materiallar
xarajatlari, inventarizatsiya statistikasi, oqim darajasi va boshqalar kabi
ma'lumotlarni to'plab, analitikaga asoslangan.
5. Integratsiya: Materiallar oqimi boshqaruvi tizimi, muassasa o'rtasida amalga
oshiriladigan tizimlar bilan integratsiyaga ega bo'lishi mumkin. Bu integratsiya
tizimlar orasida ma'lumot almashish va uyushmalarni yanada qulaylashtiradi.
Ushbu imkoniyatlar materiallar oqimi boshqarishida samarali va muvaffaqiyatli
ishlash uchun yordam berishi mumkin. . Barkod sistemasi: Materiallarning har
biriga unikal barkod berish orqali, tizimda inventarizatsiya va boshqaruvni
automatlashtirishingiz mumkin. Barkod skanerlar orqali materiallarning nomi, soni
va xolatini yozib olish imkoniyatiga ega bo'lasiz.
Internet of Things (IoT): IoT texnologiyalari yordamida materiallarning o'rnini,
harakatlarini va xolatini kuzatishingiz mumkin. Har bir materialga sensorlar
montajlash orqali ularning yo'nalishini, harakatlarini va muvaffaqiyatini tizimga
yuborishingiz va boshqaruvini avtomatlashtirishingiz mumkin. Otomatlashtirilgan
buyurtma va ishlar jarayoni: Materiallar qo'shilgan paytda, tizim avtomatik
ravishda buyurtmalarni o'zgartirish, ishlar jarayonida o'zgarishlar kuzatib borish,
mahsulotlarni avtomatik ravishda yetkazish va qabul qilish imkoniyatini beradi.
Ma'lumotlar analitikasi va statistika: Tizim ma'lumotlarini to'plab, analitika va
statistika tahlilini amalga oshiradi. Buning natijasida sizning materiallaringizning
harakatlarini tahlil qilish, oqim darajasini oshirish, sotilayotgan mahsulotlaring
hisobotlarini olish va sotishning qulayligini aniqlash imkoniyatiga ega bo'lasiz.
Mobil ilovalar: Mobil ilovalar orqali istalgan joyda, istalgan vaqtda material
oqimini boshqarishingiz mumkin. Bu sizga sifatli va tezkor boshqaruv

imkoniyatini beradi. Tizimning takomillashtirilishi materiallar oqimini
optimallashtiradi, zamonaviylikni qo'llaydi va ish jarayonini soddalashtiradi. Bu
usullar orqali sizning biznesingizning effektivligini oshiradi va xatolaring sonini
minimallashtiradi. Barkod sistemasi, materiallar oqimini boshqarishning etkazib
beruvchilardan biridir. Bu sistem orqali materiallarga unikal barkod berilib,
tizimda inventarizatsiya va boshqaruvni avtomatlashtirish mumkin. Barkod
skanerlar yordamida material nomi, soni va xolati haqidagi ma'lumotlarni o'qib
olish imkoniyatiga ega bo'lasiz.
Internet of Things (IoT) texnologiyalari yordamida materiallarning o'rnini,
harakatlarini va xolatini kuzatish imkoniyatiga ega bo'lasiz. Har bir materialga
sensorlar o'rnatilsa, ularning yo'nalishi, harakati va muvaffaqiyati tizimga
yuboriladi va boshqaruv avtomatlashtiriladi. Otomatlashtirilgan buyurtma va ishlar
jarayoni tizimi, materiallarni avtomatik ravishda qo'shish, buyurtmalarni
o'zgartirish, ish jarayonida o'zgarishlarni kuzatib borish, mahsulotlarni avtomatik
ravishda yetkazib berish va qabul qilish imkoniyatini beradi. Ma'lumotlar
analitikasi va statistika tizimi, materiallarga oid ma'lumotlarni to'plab, tahlil qilish
va statistik analizni amalga oshirish imkonini beradi. Bu yordamida materiallar
harakatlarini tahlil qilish, oqim darajasini oshirish, sotilayotgan mahsulotlarga oid
hisobotlar olish va sotish jarayonining qulayligini aniqlash imkoniyatini olasiz.
Mobil ilovalar orqali istalgan joyda, istalgan vaqtda materiallarni boshqarish
imkoniyatiga ega bo'lasiz. Bu sizga sifatli va tezkor boshqaruv uchun mobil
platforma yordam beradi. Tizimning takomillashtirilishi sizning materiallar
oqimini optimallashtiradi, zamonaviylikni oshiradi va ish jarayonini
soddalashtiradi. Bu usullar orqali sizning biznesingizning effektivligini oshiradi va
xatolar sonini minimalizadi.

Boshqaruv tizimining tashkiliy tuzilmalari.
Shunday qilib, kompaniyaning tashkiliy tuzilmasi uning tarkibi va umumiy
boshqaruv ierarxiyasidagi bo'ysunish tizimini belgilaydi. U maqsadlarni taqsimlash
bilan tavsiflanadi boshqaruv faoliyati va ularni amalga oshirish, axborot oqimlari
va ish jarayoni, vakolatlar muvozanati, xodimlar o'rtasidagi mas'uliyat va
bo'ysunish bo'yicha ishlash. Tashkiliy tuzilmaning barcha qismlarining faoliyati
kompaniya maqsadlariga erishishga qaratilgan. Shu sababli, ushbu tizimning butun
ishi uning tarkibiy bo'linmalari bilan chambarchas bog'liq holda rivojlanishi, har
bir bo'linmaning ishlashi, ularning yaxlitligi va pirovard natijada butun kompaniya
samaradorligini oshirish uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratishi kerak.
Tashkiliy tuzilma menejment - boshqaruv tizimining birlashtiruvchi elementi
bo'lib, uning shakllanishiga boshqariladigan ob'ektning maqsadlari, xususiyatlari,
uning kattaroq tizimlardagi o'rni, qo'llaniladigan usullar, jarayonlar va boshqaruv
usullari, mazmuni va tashkil etilishi ta'sir qiladi. axborotni qo'llab-quvvatlash ,
menejerlar va mutaxassislarning professional va malakali xodimlari.
Juda muhim nuqta tashkilotning boshqaruv tuzilmasini shakllantirishda uning
ratsionallik darajasini aniqlash kerak, chunki butun tashkilot ishining samaradorligi
unga bog'liq. Buning uchun kompaniya rivojlanishining ob'ektiv shartlariga eng
mos keladigan shunday tashkiliy boshqaruv tuzilmasini shakllantirish kerak. Bu
ijodiy vazifa bo'lib, u hech qanday tarzda cheklangan faoliyat sharoitida o'zini
oqlagan tipik boshqaruv tuzilmalaridan foydalanish bilan bog'liq emas.
Ma'muriy donolik, - deb ta'kidladi britaniyalik tadqiqotchilar, - boshqaruv
tizimining yagona optimal turi mavjud emasligini anglash mavjud bo'lgan joyda
boshlanadi. Bu boshqaruv tuzilmalarini tadqiqot va loyihalash predmeti sifatida
tasniflash imkoniyati va zarurligini inkor etishni anglatmaydi, balki tizimli
yondashuv ularning tavsifiga. Turli bo'limlar o'rtasidagi aloqalarning tabiatiga
qarab, mavjud quyidagi turlar ishlab chiqarishni boshqarishning tashkiliy

tuzilmalari: chiziqli, funktsional, chiziqli-funksional, matritsali, dastur-maqsadli,
bo'linish.
Lineer boshqaruv tuzilishi Bu har bir ishlab chiqarish bo'linmasining boshida
barcha vakolatlarga ega bo'lgan va bo'ysunuvchi xodimlarga yagona rahbarlikni
amalga oshiradigan va barcha boshqaruv funktsiyalarini uning qo'lida jamlovchi
rahbar turishi bilan tavsiflanadi. Buyruqlar birligi printsipi bo'ysunuvchilar bitta
rahbarning buyrug'ini bajarishini nazarda tutadi. Yuqori boshqaruv organi biron bir
ijrochiga bevosita rahbarini chetlab o'tib, ularga buyruq berishga haqli emas.
Chiziqli boshqaruv tuzilmasining afzalligi: buyruqning birligi va ravshanligi,
ijrochilarning harakatlarini muvofiqlashtirish, rahbarning o'zi boshqaradigan
bo'linma faoliyati natijalari uchun mas'uliyatini oshirish, qarorlarni qabul qilishda
samaradorlik, rahbarning shaxsiy javobgarligi. uning bo'linmasi faoliyati natijalari.
Boshqaruv tizimi O'zbekiston Respublikasining tashkiliy tuzilmalariga asoslanadi.
Boshqaruv tizimi quyidagilardan iborat:
1. Davlat rahbarligi: O'zbekiston Prezidenti, davlat rahbari sifatida faoliyat
ko'rsatadi. U odatda xalqning ochiq saylov jarayonida rahbarlik uchun tanlov
jarayonini o'tkazadi. Prezident davlat boshqaruvini, siyosiy, iqtisodiy va boshqa
sohalar bo'yicha tadbirlarini belgilayadi va O'zbekistonning umumiy siyosiy
tizimini boshqaradi.
2. Hukumat: O'zbekistonning oliy ma'naviyat organlaridan biri. Uning asosiy
vazifalari O'zbekistonning iqtisodiy, dolzarblik, tashqi hamkorlik, tashkiliy ishlarni
tashkil etish va boshqarish sohalarida amalga oshirishdir. Hukumatda vazifalarini
boshqaruv qo'lim choralariga bajarish uchun oliy o'quv yurtlari (vazirlar) mavjud.
3. Mahkamalar tizimi: O'zbekiston adliya tizimi, davlat qonunlarini amalga
oshirish va adaletni ta'minlash bilan shug'ullanadi. Mahkamalar tizimi yerlik
mahkamalar, viloyat va shahar mahkamalari, yuridik shaxslar mahkamasi, kasbiy
mahkamalar va boshqa adliya organlardan iboratdir. Mahkamalar qonunlarni to'g'ri

joriy qilish, huquqiy munaqishalarni hal qilish va adliya jarayonlarini amalga
oshirish uchun berilgan.
Bundan tashqari, boshqaruv tizimida davlat byudjetini boshqarish uchun Moliya
vazirligi, ishlab chiqarish sohasini boshqarish uchun Sanoat vazirligi, tashqi
iqtisodiy hamkorlik uchun Xalqaro muloqotlar vazirligi va boshqa vazirliklar ham
mavjud. Ularning vazifalari quyidagicha bo'ladi: sohalarda rivojlantirish va
modernizatsiya, siyosiy reformalar, malaka va kadrlar tayyorlash, iqtisodiyotni
rivojlantirish va tashqi moliya alokalari bilan ishlash. Bu bir nechta tashkiliy
tuzilmalarni o'z ichiga olgan boshqaruv tizimining asosiy tuzilmalardan faqat bir
qismidir.
Boshqaruv tizimining tashkiliy tuzilmalari tarkibiy (hierarchical) va funksional
(functional) tuzilmalardan iborat bo'lishi mumkin. Tarkibiy tuzilmalar bo'limlarni,
buyruq-beruvchi tugallarini va vazifalarini aniqlaydi. Ular esa malaka va faoliyat
sohasida keng tajribasiga ega mutaxassislar bilan ishlab chiqiladi. Funktsional
tuzilmalar esa tushunchalar, vazifalar va faoliyatning o'zaro aloqalarini ifodalaydi.
Ular esa ma'lum bir vazifani bajarishda iqtisodiy, huquqiy, kadrlar, axborot
texnologiyalari va boshqa joylardagi sohalarning integratsiyasi bilan faollik
ko'rsatadilar. Tizimga izoh qo'shmoqchi bo'lsangiz, qo'shimcha ma'lumotlarni ham
berishishingiz mumkin.

Xulosa
Logistik boshqaruvni tashkil etish uchun quyidagi amallar tavsiya etiladi:
1. Struktura tashkil etish: Logistik boshqaruv tizimini rivojlantirish uchun firmada
ma'lum bir boshqaruv departamenti yoki logistik bo'limi tuzishingiz kerak. Bu
bo'lim asosan logistik operatsiyalar, transport, magazin, materiallar olinishi va
yetkazilishi kabi jarayonlardan mas'ul bo'ladi.
2. Vazifalarni taqsimlash: Logistik bo'limiga tegishli vazifalarni belgilab, vazifalar
taqsimlangan bo'lim rahbarlari, logistik mudiri va uning komandasi o'rtasidagi
aloqalar to'g'risida kelishuvga yetishishingiz kerak. Bu vazifalar arasida buyruqni
qabul qilish, yetkazib berish jadvali tuzish, transport vositalarini boshqarish,
xaridorlarni xuruj olish, raqamlar va analizlarni amalga oshirish kabi
jarayonlarning muvaffaqiyatli boshqarilishi kiritiladi.
3. IT-infrastruktura ta'minlash: Logistik jarayonlarni avtomatlashtirish va
tasdiqlash tizimi, uning amaliy qismi uchun to'liq ta'minlovchi IT-infrastrukturani
tashkil etishingiz kerak. Bu ERP (Enterprise Resource Planning) dasturlari,
transport upravlenie tizimlari, hisob-kitob dasturlarini, tasdiq protsesslarini o'z
ichiga oladigan tizimlarni o'z ichiga oladi.
4. Xodimlarni tayyorlash: Logistika sohasidagi xodimlarni tayyorlash uchun
loyihalar, kurslar, seminarlar va amaliy mashg'ulotlar tashkil etish bilan
shug'ullanishingiz tavsiya etiladi. Bu, xodimlarga logistika jigarraligi, yetkazib
beruvchi qoidalar, inventarlar bilan ishlash, muammolarni yechish va xodimlarning
jismoniy va intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
5. Monitoring va optimallashtirish: Logistik jarayonlarni davom ettirish,
monitoring jarayonini tashkil etish va ishlab chiqish jarayonini optimallashtirish
kengardi bilan shug'ullanishingiz kerak. Bu jarayonlar, inventar va materiallarni
kuzatish, yetkazib berish va yetkazish jarayonlarini monitoring qilish, o'zaro
aloqalar bilan tuzilish va optimallashtirishni o'rganishni o'z ichiga oluvchi analitik
yondashuvlar bilan amalga oshirilishi kerak.Bu tavsiyalarni amalga oshirish orqali,

firmangizdagi logistik boshqaruvni samarali va ishonchli shakllantirishingiz
mumkin. Logistika nuqtayi nazaridan hududning salohiyatini hisobga olgan
ko'pgina tadqiqotlarda baholashning asosiy ko'rsatkichlari o'rganilayotgan
hududdagi barcha transport hajmlarini jamlash orqali hisoblangan yuk aylanmasi
va transport aylanmasidir, bu yondashuv mintaqadagi korxonalar faqat ishini aks
yettiradi va hisobga tranzit oqimlari hajmini olmaydi. Bundan tashqari, transport
korxonalari ishini to'liqroq tasavvur qilish uchun transport narxi, tovarlar
tashiladigan masofalar, tuzilgan marshrut xaritasining samaradorligi va hokazo
kabi ko'rsatkichlarni hisobga olish kerak.
Logistik salohiyat, logistik tizimning integrallashgan parametri bo'lib, ularni
amalga oshirish sodir bo'ladigan tashqi muhit omillarini hisobga oluvchi logistik
funksiyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini aks yettiradi. Logistika tizimining
mikro, mezo-va makro - logistika muhitlari omillarining o'zaro ta'siri natijasida
rivojlanishini hisobga olgan holda, tizim yelementlarining nafaqat miqdoriy, balki
sifat xususiyatlariga yega bo'lgan yaqin aloqalarini hisobga olish kerak.
Korxonaning logistika tizimi mikro darajada moddiy, moliyaviy va axborot
oqimlarini shakllantirad. Mikro darajadagi logistika potensialining tarkibi ichki
tashkiliy muhitning tarkibiy qismlaridan iborat bo'lib, ular tashkilotning bevosita
tashqi muhitiga xos omillar ta'sir ko'rsatadi.
Mezo darajasida logistika tizimi korxona va tashkilotlarning moddiy (xom
ashyo, materiallar), tovar, moliyaviy, axborot, mehnat, yenergetika va boshqa
oqimlarning kombinatsiyasi bo'lgan mintaqaviy va mintaqalararo iqtisodiy
oqimlarni shakllantirish va amalga oshirish jarayonlarida maqsadlarini amalga
oshirishga yordam beradi. Shuning uchun mintaqaning logistika potensiali tarkibi
ancha keng bo'lib, quyidagi potensiallarning kombinatsiyasini o'z ichiga oladi:
geografik, transport, tranzit, kadrlar, ombor infratuzilmasi, bojxona, axborot va
aloqa. Bu potensiallarning har biri tegishli guruh omillarining ta'sirini hisobga
olgan holda tuziladi. Ibratli logistika tizimi nafaqat hududiy ishlab chiqarish
majmualarini o'z ichiga olgan katta moddiy oqimi boshqaruv tizimi, balki xalqaro

konglomeratlar (korporatsiyalar yoki moliyaviy va sanoat guruhlari), mamlakatlar
muayyan mamlakat yoki guruh iqtisodiyotning infratuzilma, davlatlararo va global
oqimlarini birlashtirgan. Ushbu darajadagi logistika salohiyati umumiy logistika
xarajatlarini minimallashtirishda global transkontinental tizimlarning imkoniyatlari
va resurslarini aks yettiradi.

Foydalangan adabiyotlar
1. O’zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son
«O’zbekistan Respublikasini yanada rivojlantirish buyicha Xdrakatlar strategiyasi
tugrisida»gi Farmoni.
2. O’zbekistan Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 maydagi PK-4335-son
“Kurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga oid kushimcha chora-tadbirlar
tugrisida’Ti K,arori.
3. O’zbekistan Respublikasi Prezidentining 2019 yil 20 fevraldagi PK-4198-son
«Kurilish materiallari sanoatini tubdan takomillashtirish va kompleks rivojlantirish
tugrisida»gi Kdrori.
4. O’zbekistan Respublikasi Prezidentining 2016 yil 28 sentabrdagi PK2615-son
«2016-2020 yillarda kurilish industriyasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
dasturi tugrisida»gi Karori.
5. Siddhartha Ray. Introduction to materials handling. - New Delhi.: New Age
International (P) Ltd., Publishers. - 2008 - c. 244.
6. John J. Bartholdi, Steven T. Hackman. Warehouse & distribution science.
Release 0.96 - Atlanta: Georgia Institute ofTechnology, 2014, pp. 323
7. Michael G. Kay. Material Handling Equipment - North Carolina.: North
Carolina State University, 2012, pp. 67
8. Turdimatov O.C. Ortish-tushirish ishlarini kompleks mexanizatsiyalash va
avtom-atizatsiyalash. (I-kism. Ortish tushirish mashinalari) Ukuv kullanma. T.:
ToshTYMI, 2006 y. - 167 bet.
9. Turdimatov O.S. Ortish-tushirish ishlarini kompleks mexanizatsiyalash va
avtomatizatsiyalash. (II -kiyem) Ukuv kullanma. T.: ToshTYMI, 2007 y. - 160 bet.
10. Turanov X.T., Korneyev M.V., Ilesaliyev D.I. Logistika skladirovaniya na
jeleznodorojnom transporte [Tekst]: uchebnoye posobiye / X.T. Turanov, M.V.
Korneyev, D.I. Ilesaliyev - Tashkent: Complex Print, 2020 - 376 b.

11.Chopra S. va Meindl P. (2003) Ta'minot zanjiri boshqaruvi: strategiya,
rejalashtirish va operatsiyalar.Ganeshan R. va Xarrison T.P. (1993)
12.Ta'minot zanjiri boshqaruviga kirish
.Mentzer J., DeWitt W., Keebler J., Soonhoong M., Nix N. Smith C., Zacharia Z.
(2001)
13. Ta'minot zanjiri boshqaruvini aniqlash Journal of Business Logistics, Vol. 22
2-son.La Londe va Masters (1994) Rivojlanayotgan logistika strategiyalari:
keyingi asrning loyihalari,
14.Xalqaro jismoniy tarqatish va logistika menejmenti jurnaliStock J., Lambert
D.va Ellram L. (1998)
15.Logistika menejmenti asoslari
16.Dolgov A.P., Kozlov V.K., Uvarov S.A. Firma logistikasini boshqarish:
tushunchasi, usullari va modellari:
17.Darslik. - Sankt-Peterburg: "Biznes Press" nashriyoti, 2005. -384 p.
18.Logistika muvofiqlashtiruvchi kengash [#"justify">. Kristofer M. Logistika va
ta'minot zanjiri boshqaruvi. - Piter, 2005. - 315 p.
19.Logistikaning asosiy va funktsional quyi tizimlari / Ed. B.A. Anikina va T.A.
Rodkina. - M.: Prospekt, 2011. - 608 b.
20.Smirnova E.A. Ta'minot zanjirini boshqarish: Darslik. - Sankt-Peterburg: Sankt-
Peterburg davlat iqtisodiyot universiteti nashriyoti, 2009. - 120 b.
Enternet saytlar
1. www.economics.ru .
2. www.ved.ru.
3. www.ser.uz.
4. www.uza.uz .

Logistikani mohiyati va vazifalari

Sotib olish