Madaniyat va san’at menejmenti, unga mental omillar ta’siri - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	311.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Madaniyat va san’at menejmenti, unga mental omillar ta’siri

Sotib olish

MAVZU: MADANIYAT VA SAN’AT MENEJMENTI, UNGA MENTAL
OMILLAR TA’SIRI
MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................3
I.BOB. SAN’AT MADANIYAT SOHALARIDA MARKETING VA UNING
KONSEPSIYALARINING NOTIJORAT MARKETINGDA
QO’LLANILISHI...……………………..……..…………………….....................5
1.1. San’at va madaniyat sohalarida marketing va uning nazariy
asoslari .................................................................................................................5
1.2. Marketing konsepsiyalarining notijorat marketingda qo‘llanilishi ……12
II.BOB. SAN’AT MARKETINGINING MOHIYATI VA REKLAMA
SIYOSATI....................................................…..………………………... ……….26
2.1. San'at marketingining mohiyati ….. ...........................................................26
2.2. San'at marketingida reklama siyosati ..………………………………. ......34
XULOSA ...............................................................................................................42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................43
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda,
konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus
haqiqatiga moslashdi.
Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi
barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha
darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish
zarurati bilan belgilanadi.
Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga
etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va
metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa
turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona
yondashuvni yaratish qiyinlashadi.
Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv
nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi,
boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning
samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar.
Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv
samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday
baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy
mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I.
Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina.
Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi.
Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir.
Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish
uchun.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi:
."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring.
.Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash.
.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing.
3

.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash.
.Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing.
.Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni
tavsiflang.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq
qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish
apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham
shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish,
undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning
uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. SAN’AT MADANIYAT SOHALARIDA MARKETING VA UNING
KONSEPSIYALARINING NOTIJORAT MARKETINGDA
QO’LLANILISHI
1.1. San’at va madaniyat sohalarida marketing va uning nazariy asoslari
Bugun marketing mamlakatimiz tashkilotlarining boshqaruv nazariyasi va
amaliyotida yangi tushuncha emas, balki faoliyat zaruriyatidir. Masalani
dolzarbligi marketingning nima ekanligida emas, uni qay tarzda amalga oshirish va
yanada takkomillashgan darajada hayotga tadbiq etishdadir.
Zamonaviy iqtisodiy bilimlarda marketingga ko‘plab tushunchalar berilgan.
Ulardan biri uch ierarxiyali ko‘rinishga ega bulib quyidagichadir:
1.Marketing biznes falsafasi va boshqaruv konsepsiyasi sifatida.
2.Marketing kuchli raqobat sharoitida tashkilot faoliyat yuritish uchun
zamonaviy va samarali vositalar to‘uplami sifatida.
3.Marketing tashkilot boshqaruvining muhim qismi sifatida.
Marketing falsafa sifatida tashkilotning rivojlanishini yunaltirsada, marketing
vositalari esa uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga kumaklashadi. Yuqori
samaraga esa marketing bir butun boshqaruv konsepsiya va tizimi sifatida
qo‘llanilsada erishiladi. Shuning uchun marketingni boshqarish va qarorlar qabul
qilish tizimidan alohida ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi.
Marketing konsepsiyalari asosan daromad olish maqsadida tovar va xizmatlar
ishlab chiqaruvchilar faoliyat sohalariga qaratilib shakllangan. Marketing
konsepsiyalari tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining har xil bosqichlarida uning
yo‘nalishini belgilaydigan qarashlar tizimidan iboratdir. Shu bilan birga marketing
konsepsiyasi deganda firmaning, tashkilotning yoki kishining iste'molchilarga
mo‘ljallangan, integratsiyalangan maqsadli falsafasi tushuniladi.
Marketing evolyusiyasining birinchi yirik bosqichini XX asrning boshidan
30-yillarning o‘rtasigacha deb hisoblash qabul qilingan. Bunda marketing
tashkilotlar, korxonalar va shaxslar o‘rtasidagi tovar va xizmatlar harakatining
nazariyasi yoki mahsulotni sotish bo‘yicha korxonaning funksiyasi deb
5

tushunilardi. Shu vaqtda ketma-ket ikkita konsepsiya paydo bo‘ldi: ishlab
chiqarishni takomillashtirish va tovarni takomillashtirish.
Ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi o‘z harakatini mahsulot
ishlab chiqarish samaradorligaga, mahsulot birligining tannarxini pasaytirish
maqsadida ishlab chiqarishtexnologik jarayonlarning optimallashuviga qaratadi.
Boshqa so‘z bilan aytganda, keng tarqalgan va narx jihatidan qulay bo‘lgan
tovarlarga nisbatan marhamatli bo‘ladilar. Shunga ko‘ra bu konsepsiya e'tiborining
asosiy ob'ekti qilib ishlab chiqarishni takomillashtirish va taqsimot tizimining
samaradorligani tanladi. Maqsadga erishishning yetakchi vositalari sifatida ishlab
chiqarish miqyoslarini kengaytirish va mahsulot tannarxini kamaytirish tavsiya
etilardi.
Tovarni takomillashtirish konsepsiyasi mahsulotning iste'molchilik
xususiyatlarini oshirishga alohida ahamiyat beradi. Bunda asosiy tezis sifatida
iste'molchilar eng yuqori sifatli, eng yaxshi ekspluatatsion xususiyatlarga ega
bo‘lgan tovarga nisbatan xayrixoh bo‘ladilar, degan tushunchani ilgari suradilar.
Asosiy diqqate'tibor tovarga qaratiladi, shuning uchun ham marketing harakatlari
tovar sifatiga, aniqrog‘i uning modernizatsiyasiga qaratildi.
XX-asrning 30-yillarning o‘rtalaridan 80-yillarning o‘rtalarigacha marketing
rivojlanishining ikkinchi bosqichi davri bo‘ldi. Bu davrda e'tibor sotishga, so‘ngra
esa iste'molchiga qaratiladi (tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi,
marketingning umumiy konsepsiyasi, marketing-miks).
Tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi sotish va sotilishlarni
rag‘batlantirish sohasida yetarli harakatlarni amalga oshirmasa, iste'molchilar
firmaning tovarlarini kerakli miqdorda sotib olmaydilar, deb hisoblaydi. Firmaning
asosiy maqsadi — sotilishlar hajmining o‘sishi hisobiga foyda olish. E'tiborining
asosiy maqsadi — sotish va xizmat ko‘rsatish texnologiyasi va sotishni
rag‘batlantirish bo‘yicha tijorat jarayonlarini jadallashtirish.
F.Kotler bo‘yicha marketing konsepsiyalarining tasniflanishi yagona emas,
G.Assel tomonidan marketing konsepsiyalarining xronologik tartibi ishlab
chiqilgan.
6

Marketing konsepsiyasining evolyusiyasi
Vaqt o‘tishi bilan marketing mohiyati tovar va narx siyosati, taqsimlash,
siljitish va sotish jarayonlarining majmui sifatida tobora ko‘proq tushunilib
boryapti. «Marketing aralashmasi» deb tarjima qilingan maxsus «marketing-miks»
atamasi kiritilyapti. Keyingi umumiy marketing konsepsiyasida marketing-miks
konsepsiyasiga aylanadi, asosiy e'tibor iste'molchilar ehtiyojlariga va ularning
samarali qondirilishiga qaratiladi. Endi yakuniy natijaga erishish, ya'ni foyda olish,
tovar va boshqa bir qator omillar va marketing harakatlari vositasida (marketing-
miks) iste'molchilar ehtiyojlarini qondirishga uzviy bog‘lanib qoldi.
Marketing rivojlanishining uchinchi eng sifatli bosqichi taxminan 80-
yillarning o‘rtalarida boshlandi va hozirgi vaqtda ham davom etmoqda. Bu yerda
strategik, ijtimoiy yo‘naltirilgan, individual marketing, marketing munosabatlari,
katta ijtimoiy guruhlar marketingi — mezo — va mega-marketinglar
konsepsiyalari hukmronlik qiladi. Iste'molchilar dunyoning yagona markazi
bo‘lmay qoladi. Bunda uchta omilning muvozanati vujudga keladi: firmaning
foydasi, xaridorlarning ehtiyojlari va jamiyat manfaatlari.
Strategik marketing konsepsiyas i asosida iste'molchilar va raqobatchilarga
yo‘naltirilganlik yotadi. Strategik marketing mazmuni iste'molchilar ehtiyojlarini
qondirish va bir vaqtning o‘zida yaxshiroq iste'mol xususiyatlariga ega bo‘lgan
7

tovarni yaratish yoki pastroq narx qo‘yish orqali raqobatchilarga nisbatan
ustunlikka erishishdan iborat. Raqobatchilarga yo‘naltirilganlik iste'molchilarga
yo‘naltirilganlikka zid bo‘lmaydi. Aksincha, uni kuchaytiradi, chunki korxonalar
shunday sharoitga qo‘yilganki, bozor ehtiyojlarini qondirish ishlab chiqarish,
xarajatlar va boshqa sohalardagi hamma yutuqlarni maksimal hisobga olishni talab
qiladi.
Hozirgi vaqtda jamiyat tomonidan hal etilayotgan yirik iqtisodiy, xom
ashyoviy, energetik va boshqa muammolar jamiyat ehtiyojlarini va iqtisodiy
resurslarga yo‘naltirilganlikni kuchaytirib, marketingning iste'molchilik
konsepsiyasini ancha o‘zgartirib yubordi.
Ijtimoiy-axloqiy marketing konsepsiyasi shakllanib bormoqda. U nafaqat bitta
shaxsning, balki butun jamiyat extiyojlarini qondirishga qaratilgan. Korxona
foydasi, xaridor ehtiyojlari va jamiyat manfaatlarining o‘ziga xos muvofiqlashuvi
va o‘zaro bog‘lanishi sodir bo‘ladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy marketing bilan bog‘liq bo‘lgan, katta ijtimoiy
jamoalarning, davlat siyosatining muammolariga diqqatini qaratuvchi mega-
marketing paydo bo‘ldi.
Jamiyat hayotini axborotlashtirish kuchaygan sharoitda korxonaning xaridor
bilan bevosita munosabatda bo‘lishi imkoniyati vujudga keladi. Ommaviy
marketingdan alohidalashgan marketingga o‘tish kuzatiladi. Shunday
yo‘nalishlardan biri — munosabatlar marketingi (maksi-marketing) zamonaviy
telekommunikatsiyaviy vositalardan foydalangan holda iste'molchilar bilan
individual munosabatlarni iloji boricha mustahkamlashga yo‘naltiriladi. Bu yerda
uzluksiz ravishda interaktiv kommunikatsiyalar yordamida olingan individual
iste'molchi haqidagi bilimlarni amalda tadbiq etish jarayoni boradi. Bu bilimlar
uzluksiz va uzoq muddatli o‘zaro manfaatli aloqalarni ta'minlash maqsadida
mahsulotlar va xizmatlarni yaratish va siljitishga yordam beradi. Bunday
munosabatlarning xaridor uchun afzalliklari — aloqalarning samaradorligi, ishlab
chiqaruvchi uchun — foyda, ikkalasi uchun — tinchlik, kelajakka ishonch. Qayd
qilish kerakki, individual marketing mehmonxonada lyuksxizmat ko‘rsatishda,
8

bank ishida tobora ko‘proq rivojlanmoqda, aniqrog‘i, har qanday alohidalashgan
tovar bozorlarida qo‘llanilishi mumkin.
Yaqin kungacha marketing biznes sohasi marketingi xisoblanar edi. Bugungi
kunda marketing qo‘llanilish sohasi ancha kengaydi va undan faol tarzda notijorat
tashkilotlar ham foydalanishyapti. Notijorat tashkilotlar dastlab ist'emol tovarlar
savdosiga ishlab chiqilgan marketing usullarini o‘zlariga moslashtirmoqda.
Marketing sohasi tijorat tarmog‘i bilan cheklanib qolgan emas (5.2.- chizma) .
Marketingning tamoyillari va uslublari notijorat faoliyatida ham keng
qo‘llanilmoqda. Notijorat marketingda personal marketingi (bunda ishchi kuchi
marketingi, karera marketingi, “yulduzlar” marketingi), notijorat tashkilotlar
marketingi, g‘oyalar marketingi, til marketingi kabilar tushuniladi.
Marketingning ko‘p usul va tushunchalari notijorat sohalariga ham qo‘l
kelishini quyidagicha tushuntirish mumkin:
1. ma'lum bir notijorat tashkilot biron bir maqsadda o‘ziga foydali bo‘lgan
natijalarga ega bo‘lishga xarakt qiladi;
2. raqobatchi tashkilotlar ham xuddi shunday natijalarga erishishga
intiladilar;
3. qay biri foydaga ega bo‘lishini bozor aniqlaydi.
Marketing konsepsiyalari qo‘llanilishi asosiy sohalarining evolyusiyasi
9

San'at marketingining mohiyati.
San'at marketingi mohiyatini anglashda birinchi navbatda uning maqsadlarini
anglab olish kerak. Uning maqsadlari esa quyidagicha:
1. san'at bozorini o‘rganish va unga muvofiq san'at mahsulini ishlab chiqish;
2. san'at mahsulining ist'emolchilari auditoriyasini kengaytirish, potensial
ommani doimiy ist'emolchilarga aylantirish maqsadida ularning diqqat
e'tiborini ma'lum san'at muassasasi, badiiy loyihalar yoki asarlar xaqida
ma'lumot berish orqali jalb etish ;
3. madaniy hayot sifatini maksimal ko‘tarish;
4. tashqi moliyalashtirish manbalaridan tobelik darajasini kamaytirish
maqsadida san'at muassasalari tomonidan mustaqil tarzda daromad olish
imkoniyatlariga ega bo‘lish;
5. mashhurlikni oshirish va yuqori imijga erishish;
6. san'at sohasida bandlikka va mehnat bozoriga ijobiy ta'sir ko‘rsatish;
7. ijodiy jamoani motivlashtirish.
Lekin marketingning asosiy maqsadi baribir sotishdir. Ko‘plab san'at
mussasalari marketingni savdoni rivojlantirish vositasi sifatida qabul qilmaydilar.
Marketingni odatda imijni ko‘tarish, taqdimotlar o‘tkazish, bir so‘z bilan aytganda
tomoshobinni jalb etish va san'at mahsuli ist'emolchilarini topish faoliyatiday
xisoblashadi. Yaratilayotgan mahsulotni sotish va bundan foyda olish birinchi
o‘ringa chiqish kerak. Marketingning maqsadi insonlar ko‘proq va tez tez sotib
olishlaridadir.
San'at marketingining eng harakterli tomonlari uning asosiy sub'ektlari va
ob'ektlarida namoyon bo‘ladi. Sub'ektlarini san'at mahsuli ishlab chiqaruvchilari,
marketologlar, vositachilar va san'at mahsuli va xizmatlarning iste'molchilari
tashkil qiladi. San'at marketingi ob'ektlariga san'at mahsuli (tovar va xizmatlar),
g‘oyalar, tashkilotlar va shaxslar kiradi. Marketing ob'ektlarini, odatda, «tovarlar»
tushunchasiga birlashtiradilar.
Moddiy tovarlar shaxsiy iste'mol tovarlariga, ishlab chiqarishga va davlat
ijtimoiy maqsadlari uchun mo‘ljallangan tovarlarga bo‘linadi. San'at sohasida bular
10

qatoriga tasviriy va amaliy san'at asarlari (kulolchilik va zargarlik buyumlari,
rangtasvir va qalamtasvir asarlari, h.z.lar), musiqiy asarlar va kinofilmlar (CD,
DVD va h.z.lar), kitoblar va h.z.
Xizmatlar- madaniy, ijtimoiy, va intellektual (konsert va teatr faoliyati, san'at
asarlari ko‘rgazmalari, turli festivallar, loyihalar va h.z.lar)
G‘oyalar rivojlanish va prognoz ssenariylari, loyihalar, ijtimoiy me'yorlar va
an'analarni o‘z ichiga oladi. G‘oyalar marketingi mualliflik birinchiliklarini
huquqiy ta'minotining rivojlanishiga uzviy bog‘liqdir.
Tashkilot marketingning ob'ekti sifatida tashkiliy struktura va modellar
jihatidan ham, huquqlar, imtiyozlar va hokazo jihatidan ham qaralishi mumkin.
Biznes muhitida va umuman jamiyat nazarida tashkilotning obro‘i zzati haqida
alohida aytish kerak. Tashkilotning imiji, odatda, firmaning, tovarning belgisi yoki
firmaning xizmat ko‘rsatish belgisi bilan tavsiflanadi.
Shaxs haqida gapirganda, avvalo, mehnat resurslari va ish joylari bozorini,
shuningdek, madaniyat, san'at, siyosat, fan, ta'lim sohalardagi buyuk shaxslar
bozorini nazarda tutadilar.
San'at marketingini tijorat va notijorat marketingiga ajratish mumkin. O‘z
o‘rnida marketing ob'ekti va san'at shakliga qarab tijorat san'at marketingi quyidagi
yo‘nalishlarga bo‘linadi:
1. san'at biznesi marketingi (san'at sohasida tadbirkorlik);
2. konsert va gastrol marketingi;
3. tasviriy san'at asarlari marketingi;
4. ta'lim dasturlari marketingi;
5. ekspomarketing (ko‘rgazmalar marketingi) va h.z.
6. Notijorat marketingda:
7. san'at sohasi mehnat bozoridagi marketing;
8. “yulduzlar” marketingi (madaniyat, san'at, fan, ta'lim sohalardagi buyuk
shaxslar)
9. notijorat tashkilotlar marketingi (muzey, teatr, simfonik orkestr),
10. g‘oyalar marketingi
11

Marketing san'atda uni taraqqiy etish mexanizmi sifatida qabul qilinishi lozim.
Bu esa o‘z o‘rnida maqsadli san'at bozorlarini o‘rganish, tovar va narx siyosati,
reklama va piar dasturlari yordamida san'at mahsulini sotish shakllarini
rivojlantiradi.
1.2. Marketing konsepsiyalarining notijorat marketingda qo‘llanilishi
Marketingda quyidagi vazifalarni hal etish bilan shug‘ullaniladi:
- tovarlarga bo‘lgan ichki va tashqi talabni o‘rganish;
- xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o‘rganish va aniqlash;
- korxonaning iste’molchilarini istalgan ehtiyojlariga moslashish;
- tovarlar reklamasi, xaridorlarni ularni sotib olishga ko‘proq qiziqishini
orttirish;
- tovarlarga bo‘lgan talabni istiqbollash, ularni amalgam oshirishni nazorat
qilish.
Marketing tizimining maqsadi mumkin darajada tovar va xizmatlarga
bo‘lgan maksimal iste’molni aniqlash, maksimal iste’mol qoniqishiga erishish,
maksimal keng tanlovni taklif qilish, tovar va xizmatlarning sifatini maksimal
oshirish va o‘z iste’molchilar safini kengaytirishdir.
Ayrim iqtisodchilar fikricha, marketintning maqsadi ishlab chiqarishni ish
bilan bandlik va boyliknint o‘sishini ta’minlovchi yuqori iste’molni engillashtirish
va rag‘batlantirishdir. Boshqalarning fikricha, aksincha, marketing maqsadi
mumkin bo‘lgan maksimal istemol darajasida emas, balki maksimal istemol
qoniqishiga erishishdan iborat. Lekin, birinchidan, aniq tovarning iste’mol
qoniqish darajasini o‘lchash mumkin bo‘lmagan va mumkin emas. Ikkinchidan,
aniq marketing qarorlaridan, alohida iste’molchilar tomonidan olinadigan bevosita
qoniqish atrof-muhitning ifloslanishi va u keltiradigan zarar kabi salbiy natijalarni
hisobga olmaydi. Shunday qilib, marketing tizimi va uning faoliyati samarasini
ehtiyojlarning qondirilishi ko‘rsatkichlari asosida baholash juda murakkab va
deyarli mumkin emas. Uchinchi guruh iqtisodchilarning fikricha, marketing
tizimining amaliy maqsadi tovarlarning maksimal mumkin bo‘lgan darajadagi
xilma-xilligini ta’minlash va iste’molchiga maksimal keng tanlovni yaratishdir. Bu
12

tizim iste’molchiga uning didiga ko‘proq javob beruvchi tovarni topish imkonini
berishi kerak, degan fikr yotadi.
Mijozlar o‘z ehtiyojlarini maksimal qondirish imkoniga ega bo‘lishlari va
natijada ko‘proq qoniqish olishlari zarur. Shunday nuqtai nazar borki, unga
muvofiq marketing tizimining asosiy. maqsadi «hayot sifatini» yaxshilash, deb
hisoblaydilar. Bu qarash tarafdorlari marketing tizimini ular taklif etayotgan
iste’mol qoniqish darajasi bilangina emas, balki jismoniy va madaniy muhit
sifatida ko‘rsatiladigan ta’sir bilan ham baholaydilar.
Marketing tizimi uchun ham sifatni o‘zgartirish oson emas, bu ta’rif esa
ba’zida bir-biriga zid keladi. Yuqorida keltirilgan marketingning maqsadini
quyidagicha guruhlashni tavsiya etamiz:
— barcha xaridorlarning har qanday tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini
aniqlash;
— xaridorlarning barcha ehtiyojlarini, zaruriyatlarini qondirish;
— tovar va xizmat ko‘rsatish bozorida raqobat ustunligiga erishish;
— tovar va xizmatlar bozorlarini kengaytirish hamda yangi bozorlarni
aniqlab, tanishish va zabt etish;
— korxona foydasi va rentabelligining o‘sishiga erishish.Marketingning
o‘ziga xos tamoyillari bo‘lib, ular quyidagilar hisoblanishi mumkin:
— korxona faoliyatining yuqori pirovard natijalariga, yuqori rentabelligiga
erishish, ya’ni bozorda o‘z tovar va xizmatlarini samarali sotish;
— maqsadli yo‘nalishga ega bo‘lgan marketing strategiyasi asosida tovarlar
va xizmatlarning uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqish va uning bajarilishini
ta’minlash hamda yuqori foyda olinishiga erishish;
— bozorga moslashish strategiyasi va taktikasini birgalikda qo‘llash;
— bunda tovar va xizmatlar marketing strategiyasi ishlab chiqarish xo‘jalik
faoliyatining bozor talablariga moslashishini barcha yangiliklar, ilg‘or fan va
texnika yutuqlarini o‘zida aks ettirmog‘i lozim;
— maqsadli-dasturiy usul — qo‘yilgan maqsadga, vazifalarga erishishning
har tomonlama kompleks yondashuvidir.
13

Marketing tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, marketingning alohida olingan
elementlaridan amaliyotda foydalanish etarli darajada samara bermaydi.
Shuni e’tiborga olib, korxona faoliyatini uzoq muddatli natijalarga
yo‘naltirish mavjud ehtiyojlarni qondirishga diqqatni jalb qiladi va marketingdan
kompleks foydalanishga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan tamoyillarga asoslanib, korxona marketing strategiyasi
va taktikasi ishlab chiqiladi. Korxona marketing strategiyasi uzoq muddatli davrga
mo‘ljallangan tovar va xizmatlar sotuvi va ishlab chiqarish bo‘yicha tadbirlarning
ko‘p tomonlama tizimini ifodalaydi. Bunda korxonaning texnologiya va ishlab
chiqarish resurslarini hisobga olgan holda tovar va xizmatlar hajmini va sifatini
oshirish tadbirlari ishlab chiqiladi. Ko‘rsatilgan imkoniyatlarni hisobga olgan
holda korxonaning rivojlanish istiqbollarini va eng optimal maqsadlarini aks
ettiruvchi strategiyasi ishlab chiqiladi. Korxona marketingi strategiyasini
aniqlashda asosiy ko‘rsatkich korxona tovar va xizmatlar hajmi, uning ulush, foiz
stavkasi, foyda va hokazoni hisobga olish kerak. Strategiya — uzoq muddatli
rivojlanish va harakat rejasi bo‘lib, yuqori natijalarga erishishga qaratilgandir.
U korxonaning bozorda harakat qilish, yangi bozorni egallash bo‘yicha
yo‘nalish chizig‘i va holatiga bog‘liq holda uch xil bo‘lishi mumkin:
1. Hujum qiluvchi strategiya. Korxonalar bu strategiyadan
foydalanganlarida, korxona tovar va xizmatlar bozorini kengaytirish uchun
bozorning muqobil ulushini egallashga harakat qiladilar. Bu 20 % xaridorlar
bozori, ular korxona taklif qilgan xizmatning 80 % ni sotib oladilar. Avvalambor,
ichki bozor, so‘ng esa asta-sekin chet el bozorini egallab boorish nazarda tutiladi.
2. Marralarni va yutuqlarni ushlash strategiyasi. Bu strategiyaga muvofiq,
korxona tovarlar va xizmatlar bozorlarida erishilgan ulushni ushlab turishga
harakat qiladi. Agarda shu bozordagi korxona faoliyati uni qoniqtirsa va boshqa
chora qo‘llanilishi salbiy natija bersa, bu strategiya o‘zini oqlagan hisoblanadi. Bu
strategiya xavfli bo‘lishi ham mumkin, chunki u harakatdan to‘xtab turishga
chorlaydi. Bu esa raqobatchilar uchun qo‘l kelib, korxona xizmatlarini bozordan
siqib chiqarishga olib kelish ehtimolini tug‘diradi.
14

3. Orqaga chekinish strategiyasi. Bu strategiyada korxona o‘z
raqobatdoshlaridan ko‘rsatkichlar jihatidan orqada qolayotganini sezsa, bu holda
bozorda harakatni to‘xtatishi ma’qul hisoblanadi, sobiq sheriklar bilan aloqani
uzmaslik maqsadga muvofiqdir. Bu strategiya korxona marketingining kelajak
faoliyati uchun yaxshi maktab bo‘lishi va undan to‘g‘ri xulosa chiqarishiga yordam
berish mumkin.
Korxona marketingi korxonaning uzoq strategiyasini tuzar ekan, o‘z
iste’molchilari va jamiyat manfaatlarini hisobga olishi zarur. Bu va shunga
o‘xshash muammolar tamoman yangi, zamonaviy konsepsiya paydo bo‘lishiga
olib keladi. Yangi konsepsiya — ijtimoiy-axloqiy marketing bo‘lib, uning
mohiyati jamiyat, firma, xaridor manfaatlarining muqobilligini ta’minlashdir.
Bu konsepsiya korxona marketingini ham qamrab oladi. Korxona marketingi
ham o‘z faoliyatini jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan amalga oshirmog‘i lozim.
Ijtimoiy-axloqiy marketingning maqsadi amaldagi marketing konsepsiyalaridan
farqli ravishda xaridorlar ehtiyojlarini to‘liq qondirish, firma samaradorligini
oshirishgina emas, balki barcha muammolarni umummilliy, ijtimoiy xalq xo‘jalik
manfaatlarini hisobga olib hal etishdir. Marketingning zamonaviy konsepsiyasi
iste’molchilarning hamma ehtiyojlarini to‘liq qondirishga yo‘naltiriladi.
Shu tamoyillarga ko‘ra, korxona marketingi o‘z faoliyatida xaridorlarni
jamiyat manfaatlariga mos va samarali faoliyatini rag‘batlantirishi yoki ularning
jamiyatga zid faoliyatini har xil to‘siqlar bilan cheklashga erishishi mumkin.
Korxonalarning marketing muhiti bu — tashqi va ichki muhit yig‘indisidir.
Mikromuhit uning ichida mavjud bo‘ladigan, paydo bo‘ladigan va harakat
qiladigan muhitdir, u korxonaning o‘ziga bevosita bog‘liq. Korxona boshqaruv
tashkilotlari rivojlanganlik darajasi, moddiy-texnika ta’minoti xizmati, xaridorlarga
xizmat qilish tizimi, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik ishlari, infrastruktura
tarkibining darajasi kiradi. Marketologlarning muvaffaqiyatli ishlashi uchun qulay
mikromuhit yaratish korxonaning o‘z qo‘lidadir.
Makromuhit esa korxona chegarasidan tashqarida mavjud bo‘ladi,
shakllanadi va namoyon bo‘ladi. Ko‘p hollarda ular global miqyosda namoyon
15

bo‘ladi va mikromuhitga ta’sir qiladi. Bu guruhga ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi va joylashishi, ixtisoslashganlikning rivojlanganligi, texnika,
texnologiya darajalari kiradi. Shunday qilib, mikromuhit marketing faoliyati
darajasiga ta’sir qilishi korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lsa, makromuhit yaratilishi
iqtisodiyotning rivojlanishi, siyosat va davlatga bog‘liq bo‘ladi. Makromuhitning
ba’zi omillari mamlakatdagi ijtimoiy ishlab chiqarishni to‘xtatishi yoki uning
samaradorligini oshirishi mumkin. Masalan, O‘zbekiston uchun iqtisodyotga salbiy
ta’sir etuvchi omillar: yuqori saviyali ishchi kuchining etishmasligi, suv,
energetika zaxiralarining cheklanganligi, havoning ifloslanishi, respublika katta
hududining zilzilaga moyilligi. Qulay omillar: ishchi kuchi migrasiyasining
kamligi, rivojlangan bozor infrastrukturasi va boshqalar. Bu narsa ijtimoiy ishlab
chiqarish va barcha tarmoqlarning o‘sishini ta’minlaydi. Foydali qazilmalarga boy
tabiiy sharoit — bu erda qayta ishlash sanoatining rivojlanishiga, cho‘l-dashtlarni
o‘zlashtirish, qishloq xo‘jaligining taraqqiyotiga qo‘l keladi. Respublika Yaqin va
O‘rta Sharqqa qulay joylashganligi ham kelajakda tashqi iqtisodiy aloqalar rivoji
uchun qulaydir.
Shunday qilib, shu va shunga o‘xshash makro va mikromuhit omillari
korxona marketingi siyosatiga va faoliyatiga ta’sir o‘tkazishi mumkin. O‘z
navbatida, marketing faoliyati darajasi bilan korxona tovar va raqobatga layoqatini
oshirish hamda korxonaning ish faoliyati darajalarini oshirish o‘rtasida to‘g‘ri
aloqa bor. Bu narsa marketingning mohiyati bilan aniqlanadi.
Masalan, korxona faol marketing siyosatini olib borib, xaridorlar talabini va
xizmatlar hajmini oshirishni hisobga olgan holda xaridorlarning ehtiyojini to‘liq
qondirishga erishadi. Korxona o‘z tovarini maksimal darajada sotadi va maksimal
foyda oladi. Bu narsa korxona faoliyati samaradorligini ortishini bildiradi.
Korxona o‘zining tovar va xizmatlar bozorini keng ko‘lamda o‘rganib
chiqishi natijasida o‘z dasturini ishlab chiqadi. Bunda barcha bozor talablari,
bozorlar sig‘imi, raqobat shartlari hisobga olinadi.
Korxona marketing faoliyatining muhim yo‘nalishi ilmiytekshirish va
tajriba-konstruktorlik ishlarini olib borishidir. Afsuski, bu sohada respublika
16

korxonalarida hamon ishlar yaxshi yo‘lga qo‘yilganicha yo‘q. Marketing
samaradorligining o‘sishi ko‘pincha ishlab chiqarish kuchlariga ham bog‘liq
bo‘ladi. Muvaffaqiyatli marketing faoliyati yuqori foyda olishni ta’minlaydi O‘z-
o‘zini moliyalashtirish sharoitida bu foydaning bir qismi ijtimoiy zaruriyatga
sarflanadi. Foyda yuqori bo‘lganda, ish haqi fondi ortadi. Faol ijtimoiy siyosat
ishchilarning o‘z mehnatidan manfaatdorligini orttiradi. Natijada, mehnat
unumdorligi o‘sadi. Ishchilar javobgarligi ortib, mehnat intizomi
mustahkamlanadi. Bu esa samaradorlikning yuksalishida muhim ahamiyat kasb
etadi.
Ko‘pchilik marketing tadqiqotlari (Magketing Research) bilan bozor
tadqiqotlarini (Magket Research) bir xil faoliyat deb tushunishadi. Ma’lumki,
«bozor tadqiqotlari» bozorning o‘zini miqdoriy baholash va tahlil qilishni o‘z
ichiga olsa, marketing tadqiqotlari tovar va xizmatlar marketingiga ta’sir qiluvchi
barcha omillarni ham qamrab oladi. Ya’ni, u o‘z ichiga reklama va sotish
kanallarining samaradorligini o‘rganishni, tovarlar va raqobatchi firmalar
marketing usullarini tahlil qilishni va shuningdek, iste’molchilarning o‘zlarini
tutishlari bilan bog‘liq barcha muammolarni oladi.
I. Breg o‘zining «Boshqarish tamoyillari» ilmiy asarida «bozor
tadqiqotlarini» quyidagicha tushuntiradi: «Tovar va xizmatlarni ishlab
chiqaruvchilardan iste’molchilarga etqazib berish bilan bog‘liq nazariy
tamoyillarga mos amaliy masalalarni echishga bog‘liq barcha muammolarni
o‘rganishdir». Quyiroqda esa bozor tadqiqotlarining maqsadi quyidagicha
ifodalanadi: «tijorat qarorlarini qabul qilishda noaniqliklarni kamaytirish». Bu
ikkala tushuntirish ham ancha cheklangan bo‘lib, tovar bozori va uning tahlili
yuqoridagi tushunchalarga nisbatan kengroq mavzuni tashkil etadi.
Marketing tadqiqotlari maqsadi besh asosiy: kim?, nima?, qancha?, qayerda?
va qanday? — degan savollarga javob topishdan iboratdir. Ular bilan bog‘liq: nima
uchun? — degan savol tadqiqotlarni ijtimoiy-psixologiya sohasigacha
kengaytiradi. Bu soha alohida «motivasion tahlil» (motivation reseach) nomi bilan
ataladi va xaridorlarning o‘zlarini tutishlari motivi o‘rganiladi.
17

Marketing tadqiqotlari tizimli asosda amalga oshiriladi va uni quyidagicha
turkumlash mumkin:
- bozorni tadqiq qilish (motivation reseach)
- bozor hajmi va xarakterini aniqlash (iste’molchilarni yoshi, jinsi, daromadi,
kasbi va ijtimoiy ahvoli bo‘yicha tavsifnomasi);
- mumkin bo‘lgan iste’molchilar geografik joylashishini aniqlash;
- aynan shu bozorda sotishning umumiy miqdorida asosiy raqobatchilar
tovarining hajmini aniqlash, shu bozorga xizmat ko‘rsatuvchi sotish kanallarining
tarkibi va ishni tashkil qilishini tadqiq qilish, bozorning tarkibiga ta’sir qiluvchi
umumiqtisodiy va boshqa tashqi tendensiyalarni tahlil qilish.
Sotishni tadqiq qilish (sales reseach) — alohida rayonlar bo‘yicha sotish
miqdoridagi farqni aniqlash:
— sotish rayonlari chegarasini o‘rnatish va qayta ko‘rib chiqish.
— kommivoyajerlar tomonidan mijozlar huzurida bo‘lishni rejalashtirish;
— sotuvchilar ishi samaradorligini aniqlash;
— sotish usullari va sotishni rag‘batlantirishni baholash;
— «xarajat-foyda» oralig‘ida taqsimot kanali samaradorligini tahlil qilish;
— chakana savdodagi tovar zaxiralarini inventarizasiya qilish.
Tovarlar iste’mol xususiyatlarini tadqiq qilish:
— raqobatchi tovarlarning kuchli va kuchsiz tomonlarini tahlil qilish (ya’ni
faqat o‘z firmangiz tovarinigina emas, raqobatchilar tovarini ham o‘rganish);
— ishlab chiqarayotgan mahsulotlardan foydalanishning yangi usullarini
izlash;
— iste’molchilarni jalb qilgan holda yangi mahsulot g‘oyasini tahlil qilish;
— qadoqlash sohasidagi tadqiqotlar;
— assortimentni soddalashtirish imkoniyatlarini o‘rganish. Reklamani
tadqiq qilish (Adwertiging research) — reklama e’lonlari samaradorligini va
reklama tarqatish vositalari samaradorligini tahlil qilish.
Marketing sohasidagi tadqiqotlar ikki asosiy kategoriyaga: doimiy va doimiy
bulmaganga bo‘linadi. Marketing uzluksiz jarayon bo‘lib, doimiy o‘zgaruvchan
18

sharoitlarda yuzaga chiqadi va tadqiqotlarni tizimli o‘tkazish katta ahamiyatga ega.
Bu firmaga talab va sotishga ta’sir qiluvchi omillarning o‘zgarishidan xabardor
bo‘lishga va o‘z siyosatini o‘zgartirishga imkon yaratadi. Bunday turdagi keng
miqyosdagi axborotni ixtisoslashtirilgan tashkilotlar va davlat mahkamalari
yig‘adi. Shu bois ular ko‘pchilik holda umumiy xarakterda bo‘lib, firmaning
alohida maxsus talablariga javob bermaydi. Shu bois ular firmaning o‘zi
tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar bilan to‘ldiriladi. Bundan tashqari,
marketingning ko‘plab vaziyatlari shunchalik o‘ziga xoski (masalan, bozorga yangi
tovar chiqarish), ular max sus tadqiqotlarni talab qiladi. Bunday
tadqiqotlar ma’lum sxema asosida bajariladi va quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga
oladi:
— tadqiqotlar o‘tkazish zarurligni asoslash;
— bu zaruratni talab qiluvchi omillarni tahlil qilish, ya’ni muammoni
shakllantirish;
— tadqiqot maqsadini aniq shakllantirish;
— eksperiment rejasini tuzish va tahlil asosida tekshirib ko‘rish;
— ma’lumotlar yig‘ish;
— ma’lumotlarni tizimlashtirish va tahlil qilish;
— natijalarini interpretasiyalash, xulosa va tavsiyalarni shakllantirish;
— tadqiqot natijalarini jamlashtirgan ma’ruza tayyorlash va taqdim etish;
— tadqiqot xulosalari asosida ko‘rilgan tadbirlar, choralar natijalarini
baholash, ya’ni «qarama-qarshi aloqa» o‘rnatish.
Doimiy ravishda o‘tkaziladigan tadqiqot ham xuddi birinchi marta
o‘tkazilayotgan sxema asosida amalga oshiriladi. Faqat keyingilarida birinchi to‘rt
bosqich tashlab o‘tiladi.
Har qanday ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishda ma’lumotlar olish uchun
axborotlarning ikki manbaidan — birlamchi va ikkilamchi turidan
foydalaniladi. Ikkilamchi manbalar — bu doim birinchi navbatda o‘rganish zarur
bo‘lgan mavjud ma’lumotlardir.
19

Ko‘pchilik holda bu ma’lumotlar ko‘zda tutilgan tadqiqot yo‘nalishlaridan
yiroq maqsadlarda yig‘ilgan bo‘ladi. Shuning uchun ularni yangi ma’lumotlar
yig‘ish yoki birlamchi ma’lumotlar bilan to‘lg‘azish zarur. Axborotlar manbalari
orasidagi farq ikki turli tushuncha — kabinetli tadqiqot (desk research) va
kabinetdan tashqaridagi tadqiqot (field research)ning mavjud bo‘lishiga sabab
bo‘lgan. Yuqorida keltirilganidek, kabinetli tadqiqot ikkilamchi ma’lumotlarni
yig‘ish maqsadida, kabinetdan tashqaridagi tadqiqotlardan oldin o‘tkaziladi.
Chunki zarur axborotlar, ularni tizimlashtirish, to‘ldirish zarur bo‘lsa ham mavjud
bo‘ladi. Bundan tashqari bu tadqiqotlar tekshirish yoki tajriba davomida aynan
qanday ma’lumotlar olinishi lozimligini aniqlab beradi. Shuningdek, bosma
materiallar axborot manbai sifatida nisbatan olish oson va to‘g‘ri foydalanilgan
holda vaqt va pul mablag‘larini tejashga olib keladi.
Kabinetli tadqiqotlar firmaning o‘z hisobotini o‘rganishdan boshlanadi.
Hisobotni yurgazishga mos bo‘limlar javobgar bo‘lsa ham, marketing tadqiqotlar
bo‘limi hisobotlarni unifikatsiyalashning etarli darajasini ta’minlashi va shu orqali
firma uchun axborotlar bazasini yaratishi lozim. Bunday bazis ma’lumotlarni olish
mumkin bo‘lgan hisobot hujjatlari quyidagi faoliyat sohalarini qamrab olgan
bo‘lishi zarur:
— sotib olish (zaxira darajasi, undan foydalanish tezligi va boshqalar);
— ishlab chiqarish (ishlab chiqarish miqdori, materiallar, ishchi kuchi, tovar
zaxiralarini tashish va saqlash harajatlari, ularni qayta ishlash, qadoqlash va o‘rash,
ustama xarajatlar, asbob-uskunalardan foydalanish va boshqalar);
— kadrlar (ishchi kuchi qiymati, kadrlar qo‘nimsizligi, mehnat unumdorligi
darajasi, sababsiz ish qoldirishlar);
— marketing (sotishni rag‘batlantirish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar,
alohida bozor va tovar markalari bo‘yicha ma’lumotlar va boshqalar);
— sotish (alohida tovarlar bo‘yicha qiymati, foydadagi ulushi,
buyurtmalar hajmi, sotish kanallari turi yoki xaridorlari, sotish hududlari yoki
agentlar bo‘yicha);
— moliya (balans hisoboti ma’lumotlari).
20

Tadqiqotchi firmaning yuqorida sanab o‘tilgan ichki materiallaridan tashqari
katta miqdordagi qo‘shimcha axborot manbalaridan ham foydalanadi. Ularni besh
asosiy kategoriya asosida guruhlash mumkin:
Hukumat mahkamalari materiallari (mahalliy va xorijiy).
Universitet va notijorat tadqiqot tashkilotlarining nashrlari.
Savdo va sanoat assosiasiyalari nashrlari.
Akademik, kasbiy va tijorat oynomalari. Tijorat tadqiqot tashkilotlarining
ma’ruzalari.
Bosma materiallardan axborot manbai sifatida foydalganda, ularni yig‘ish va
tizimlashtirishda qanday usuldan foydalanilganligini aniqlash muhimdir. Agar
usullar mos kelmasa, ularni to‘g‘ridan to‘g‘ri solishtirma tahlil qilish kerak emas.
Bundan tashqari bu ma’lumotlarning ishonchliligiga tadqiqotchi to‘liq ishonch
hosil qilsagina foydalanish lozim. Barcha bosmali axborot manbalari ko‘rib
chiqilgandan so‘ng ham asosiy muammoning echimi topilmagan bo‘lsa, u holda
kabinetdan tashqarida o‘tkaziladigan tadqiqotlar zaruriy shartdir. Bunday sohalar
quyidagilar hisoblanadi:
— reklamani tadqiq qilish (reklama e’lonlari samaradorligini tahlil qilish,
reklamani tarqatish vositalarini o‘rganish, ommaviy axborot kanallaridan
foydalanishni tahlil qilish, iste’mol auditoriyasi hajmini aniqlash);
— iste’molchilarni o‘rganish (iste’molchining tanlash va yuqori qo‘yishini
aniqlovchi omillarni tadqiq qilish);
— taqsimotchi turi (seti) samaradorligini tahlil qilish (taqsimoti turi muqobil
tarkiblarini qiyoslash, yukni qayta ishlash usullari va boshqalar);
— iste’mol xususiyatlarini tadqiq qilish (yangi mahsulot g‘oyasini tahlil,
mahsulotni iste’molchini jalb qilgan holda sinash, mumkin bo‘lgan iste’mol qilish
va bu tovarni iste’mol qiluvchilar tasnifini aniqlash va boshqalar).
Birlamchi ma’lumotlarni quyidagi uch usullardan biri yordamida yig‘ish
mumkin: kuzatish, tajriba va tanlanma tadqiq, shuningdek, ularni birgalikda
qo‘llash orqali yig‘iladi.
21

Kuzatish eng oddiy usul bo‘lib, ko‘pchilik holda qoniqarli natijalar beradi.
Bu usulning mohiyati o‘rganilayotgan omillar bilan bog‘liq jarayonlarni
kuzatishdan iborat. Bunga misol, savdo binolarini rejalashtirishda asosiy
usullaridan biri bo‘lgan, dukonga kelayotgan xaridorlar oqimini aniqlashdir.
Kuzatish texnikasi kuzatuvchining o‘z ishini yaxshi bilish darajasi va
jarayonlarga qanchalik haqqoniy yondashishiga bog‘liq. Bu usulning
cheklanganligi uning yashirin xarakterdaligidir.
Chunki kuzatish xaridorlar ongida qandaydir aks ta’sir etmasligi lozim.
Bundan tashqari tashqi ko‘rinish ko‘pchilik holda xaridorlarning ichki motivini
ochib bermaydi.
Tajriba o‘tkazishda nazorat o‘tkazish mumkin. Tajriba o‘tkazish tanlama
usulga nisbatan arzonroqdir. Tajriba usulining asosiy kamchiligi laboratoriya
sharoitlarida xaridorlarning normal o‘zlarini tutishlarini tiklash mumkin
emasligidir.
Ko‘pchilik holda bunday qiyinchiliklar tajribani tabiiy sharoitda o‘tkazish
yo‘li bilan echiladi. Bunga qadoqlashni, tajriba namunalarini do‘kon
peshtaxtalariga joylashtirishni olish mumkin. Faqat bir o‘zgaruvchini o‘rganish
juda qimmatga tushadi va ko‘p mehnat talab qiladi. Bunga sabab ko‘p sonli
o‘zgaruvchilarni sinab ko‘rishdir. Masalan, qadoqlashni o‘rganishda, alohida-
alohida unga ta’sir qiluvchi nomi, rangi, hajmi, shakli, axborotlar qiymati va
umumiy ta’sirini aniqlash mumkin.
Hozirgi vaqtda ko‘p omilli tahlil o‘tkazishga imkon beruvchi lotin
kvadratlari usuli, omilli tahlil usuli singari usullar mavjud. Birlamchi
ma’lumotlarni olishda eng keng tarqalgan usul tanlama o‘rganishdir. O‘rganish
usullari vaqt va mablag‘ cheklanganligiga bog‘liq holda uch omil bilan aniqlanadi:
1. So‘ralayotgan shaxslar kontingenti.
2. So‘ralayotgan shaxslar bilan aloqa o‘rnatish vositasi.
3. Zarur axborot va uni olish usullarining xarakteri bilan.
Nazariy tomondan birlamchi ma’lumotlarni yig‘ishning eng ideal usulini
o‘rganilishi zarur bo‘lgan barcha shaxslarni ro‘yxatga olishni o‘tkazishdir.
22

Amaliyotda bunday tadbirni amalga oshirish deyarli mumkin emas. So‘rov
o‘tkazilishi kerak bo‘lgan shaxslar tanlash yordamida aniqlangandan so‘ng,
tadqiqotchi ular bilan quyidagi usullar yordamida muloqot o‘rnatadi: shaxsiy
suhbat, pochta anketasi va telefonda suhbat. Bu usullarni ko‘rib chiqishni telefonda
suhbatdan boshlaymiz. Bu usulning asosiy kamchiligi shaxsiy telefon egalari
aholining ma’lum guruhini tashkil qiladi, xolos. To‘g‘ri, ilgari bu omilga ko‘proq
e’tibor berishardi. Hozirgi kunda telefonda suhbat tez va faol so‘rov o‘tkazishda
katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Telefonda suhbat sanoat tovarlari
bozorlarini tadqiq qilishda qulaydir. U samarali bo‘lishi uchun qisqa va aniq
bo‘lishi lozim. Aks holda suhbat so‘raluvchini chalg‘itishi va u muddatdan oldin
tugashi mumkin. Pochtali anketa orqali so‘rov o‘tkazishning ustunligi har qanday
oila va tadbirkor bilan juda kam harakat sarflab muloqot o‘rnatish mumkinligidir.
Bunda suhbat aybi bilan so‘rov natijalarini almashtirib yuborishga ham chek
qo‘yiladi. Biroq, bu usulning asosiy kamchiligi pochta orqali jo‘natilgan
so‘rovlarga javob kelish miqdorining pastligidir. Agar 50% javob olinsa, juda
yaxshi natija hisoblanadi. Telefon va pochtali so‘rovning kamchiliklarga egaligi
sababli shaxsiy suhbat o‘tkazish eng keng tarqalgan va maqbul usul bo‘lib
qolmoqda. Tajribali suhbatlardan foydalanish tadqiqotlar uchun ma’qul javoblarni
olish foizini oshiradi. Suhbat o‘tkazuvchining barcha qiyin savollarni tushuntira
olishi o‘rganish aniqligini oshiradi va u qo‘shimcha axborotlar yig‘ish imkoniga
ham egadir. Shaxsan suhbat o‘tkazishning asosiy kamchiligi yuqori xarajatlar va
tajribali suhbatlarning etishmasligidir. Biroq ko‘pgina muammolarni anketani
to‘g‘ri tuzish orqali kamaytirish mumkin. Ko‘pchilik standart anketalar faqatgina
savollardangina iborat bo‘lmasdan, muqobil javoblarga ham egadir. o‘ar qanday
anketa to‘rt asosiy elementni talab qiladi. Birinchidan, har bir anketa nomsiz
bo‘lishi mumkin emas. Shu sababli ular nom va tartib raqamiga ega bo‘ladi.
Bundan tashqari so‘rov suhbatdosh tomonidan o‘tkazilayotganda, suhbat vaqti,
joyi va suhbatdoshning tartib raqami va uning imzosi bo‘lishi lozim. Ikkinchidan,
har bir anketa so‘ralayotgan shaxslar to‘g‘risidagi ro‘yxat ma’lumotlariga ega
bo‘lishi lozim. Bu ma’lumotlar qisman so‘rov yordamida, qisman kuzatish yo‘li
23

bilan olinadi va u quyidagilardan tarqib topadi: yoshi, jinsi, ijtimoiy ahvoli, oila
boshlig‘ining kasbi, oilaviy ahvoli, oilaning tarkibi, ma’lumotining darajasi va
xarakteri. so‘raluvchining familiyasi va manzili, ijaraga turuvchi yoki uy egasi
ekanligi, ko‘chmas mulkining mavjudligi, uzoq muddat foydalanish tovarlari bilan
ta’minlanganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar majburiy bo‘lmasa ham, foydali
ma’lumotlar hisoblanadi. So‘raluvchining daromadi to‘g‘risidagi axborot muhim
bo‘lsa ham, ko‘pchilik uchun shaxsiy hayotga aralashish hisoblanadi. Uchinchidan,
anketa nazorat savollariga ega bo‘lishi zarur. Bu so‘raluvchi o‘z javoblarida
qanchalik uzviylikka rioya qilayotganligi va anketa yo‘riqnoma asosida
to‘lg‘izilayotganligiga ishonch hosil qilish uchun zarur. To‘rtinchidan, anketa
o‘rganilayotgan muammo echimi uchun zarur axborotlarni olishga imkon berishi
kerak. Yig‘ilgan ma’lumotlar tizimlashtirilgandan, umumlashtirilgandan va tahlil
qilingandan so‘ng, natijalar va ularga asoslangan tavsiyalar hisobot shaklida
taqdim etiladi. O‘rganishlar natijasining katta qismi ikki guruhga — firma
rahbarlari va tadqiqotchi mutaxassislarga taqdim etiladi. Bu guruhlarning
axborotlarga ehtiyoji va mo‘ljali turli bo‘lgani uchun ikkita alohida hisobot
tayyorlanadi. Birinchisi texnik xarakterdagi hujjatlashtirilgan to‘liq hisobot,
ikkinchisi birinchi hisobotdan olingan asosiy natijalar, xulosalar va tavsiyalarni
qamrab olgan qisqartirilgan hisobot.
Amerika bozorni o‘rganish jamiyati o‘tkazilgan tadqiqot hisobotiga quyidagi
majburiy mazmundagi talablarni ishlab chiqqan:
1. Tadqiqot maqsadi.
2. Tadqiqot kim uchun va kim tomonidan o‘tkazilgan.
3. Tadqiqot qamrab olgan bosh umumiy ob’ektni bayon qilish.
4. Tanlash hajmi va xarakteri, shuningdek qo‘llanilayotgan tanlash usulini
bayon qilish.
5. Tadqiqot o‘tkazish vaqti.
6. Foydalanilgan so‘rov usuli.
7. Tadqiqot o‘tkazgan shaxslar va barcha qo‘llanilgan nazorat usullarining
adekvativ tavsifnomasi.
24

8. Anketa nusxasi.
9. o‘aqiqiy natijalar.
10. Foizni hisoblash uchun foydalanilgan asosiy ko‘rsatkichlar.
11. O‘tkazilgan so‘rovlarning geografik taqsimlanishi.
Bu talablarning bajarilishini ta’minlash va materiallarni mantiqiy ketma-
ketlikda bayon qilish maqsadida ko‘pchilik tashkilotlar hisobotning standart
shaklini tanlashgan. U quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
1. Kirish. Hisobotning nomi, tadqiqot buyurtmachisi, tadqiqotni o‘tkazgan
tashkilot nomi, e’lon qilish vaqti.
2. Mundarija.
3. Foydalanilgan materiallarni ko‘rsatishni va zarur hollarda minnatdorchilik
bildirishni o‘z ichiga olgan kirish so‘zi.
4. Maqsadni shakllantirish. Bu bo‘limda kirish so‘zida ko‘rsatib o‘tilgan
foydalanilgan materiallarni kengroq bayon etiladi. Bo‘limda, shuningdek,
o‘rganilayotgan muammo umumiy ko‘rinishda bayon qilinadi, tadqiqotlar uchun
asos bo‘lgan aniq gipotezlar bayon qilinadi.
5. Uslubiyot. Bu bo‘limda tadqiqot bosqichlari ketma-ketligini xarakterlash,
tushunchalarni keltirish, foydalanilgan ma’lumotlar manbaini sanash, tanlash hajmi
va tarkibini keltirish, o‘rganish va tahlil qilish usullarini bayon qilish, barcha
ko‘rsatkichlarni ko‘rsatish kuzatuvchi tadqiqotchi nuqtai nazaridan amalga
oshiriladi.
6. Natijalar. Bu bo‘limda tadqiqotchi nuqtai nazaridan muammoga tegishli
olingan ma’lumotlar bayoni keltiriladi.
7. Olingan natijalar asosida xulosalar qilinadi.
8. Xulosalarga asoslangan tavsiyalar.
9. Ilovada tanlash usuliga to‘liq tavsifnoma beriladi, nazariyot nuqtai
nazaridan uning ishonchliligi isbotlanadi, anketa nusxasi va suhbat uchun
yo‘riqnoma keltiriladi, to‘liq statistik jadvallar, atamalar va bibliografik ro‘yxat,
ishonchlilikni isbotlash uchun o‘tkazilgan barcha testlarning to‘liq bayoni va
nazariy isboti keltiriladi.
25

II.BOB. SAN’AT MARKETINGINING MOHIYATI VA REKLAMA
SIYOSATI
2.1. San'at marketingining mohiyati
Marketing – bu bozorda samarali faoliyat ko’rsatishning
mujassamlashishidir. Bu atama dastlab 1902 yilda AQShda paydo bo’lgan, 20
yildan keyin esa bu atamadan jahonning ko’pgina mamlakatlari foydalana
boshladilar. Marketing (marketing) “bozor bilan bog’liq faoliyat” ma’nosini
anglatadi. Lekin bu tushunchaning ma’nosi juda kengdir.
Marketing – ayirboshlash yo’li bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga
yo’naltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o’zaro
manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun
birlashtirishdir.
Dunyo amaliyotida marketing birdanida paydo bo’lgan emas. Bu – ishlab
chiqarish va sotishning maqsadi, vazifalari va rivojlanish uslublariga
menedjerlarning ko’p yillik evolyutsion qarashlari natijasidir.
Marketing – murakkab dinamik ko’p qirrali tushunchadir, bu esa marketingg
tamoman universal tavsif berish mumkin emasligidan dalolatdir. So’ngggi yillarda
chop etilgan marketingga doir adabiyotlarda marketingning juda ko’p ta’riflari
berilgan. Ulardan ba’zi birlarini keltirishni lozim topdiq.
Taniqli Amerika olimi – marketolog F.Kotler marketingning ta’rifini
quyidagicha ifodalaydi: Marketing – tovarlarni yaratish, taklif etish va
ayriboshlash asosida ayrim olingan kishi va guruhlarning talab va ehtiyojlarini
qondrishga qaratilgan iqtisodiy va boshqaruv jarayonidir.
Boshqaruv muammolari bo’yicha etakchi nazariyotchi olimlardan biri Peter
Drukkerning ta’rifi esa quyidagicha: Marketingning maqsadi sotishga qaratilgan
harakatlarini yo’q qilishdan iboratdir. Uning maqsadi xaridorlarni shunday
o’rganish va tushunishdan iboratki, tovar va xizmatlar uning talabiga aynan mos
tushib, pirovardida o’zini-o’zi sotadi.
Fransuz marketing maktabida qo’llaniladigan ta’rif ham Peter Drukker
ta’rifiga juda yaqin turadi. Unga ko’ra: Marketing – bu sotishni ta’minlash va
26

sotuvga tovarlar va xizmatlarni iste’molchilarning talabiga mos holda chiqarish
orqali ularning talabini qondirish maqsadida o’tkaziladigan chora-tadbirlar
majmuidir.
Amerika Marketing Assotsiatsiyasining 1985 yilda marketingga bergan
ta’rifi esa quyidagicha: “Marketingning mohiyati insonlar va tashkilotlar talabini
qondirish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni rejalashtirish va uni
amalga oshirish, narx belgilash, tovarlar harakati va sotilishni yushtirishdir ”.
Keltirilgan ta’riflardan ko’rinib turibdiki marketing serqirra jarayondir. Shu
bilan bir qatorda marketing yuozor munosabatlari sub’ektlarining biznes falsafasi,
fikrlash strategiyasi va taktikasi faoliyati ekan desak xato qilmagan bo’lamiz.
Demak, marketing bir vaqtning o’zida ham mushohada va ham harakat jarayoni
ekan. Hozirgi bozor iqtisodiyoti yuqori darajaga ko’tarilgan mamlakatlarda
marketing tamoyillari oddiy tovar ishlab chiqarishdan boshlab to murakkab
texnologiyagacha bo’lgan jarayonlarda yaqqol ko’rinmoqda. Bugungi bozor
iqtisodiyoti toboro chuqurlashib borayotgan sharoitda firmalar, korxonlar va
boshqa bozor sub’ektlarining raqobatga bardosh berib, samarali faoliyat
ko’rsatishining birdan-bar yo’li marketing imkoniyatlaridan keng foydalanish
ekanligi hech kimga shubha tug’dirmaydi.
Mashhur iqtisodchi Adam Smit XVIII asrning ikkinchi yarmidayoq o’zining
“Jamiyat boyligi” nomli kitobida ishlab chiqaruvchining iste’molchining talabini
qondirishdan boshqa qayg’usi yo’qdir – deb yozgan edi.
Marketing atamasi Amerika Qo’shma Shtatlarida XIX asrning boshlarida
vujudga keldi va 50-yillardan boshqaruvning yetakchi omili sifatida qo’llanila
boshladi.
Marketing XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida xaridor talabini
qondirishga mo’ljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish – sotish , savdo
faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo’lgan. Ishlab
chiqarish va umuman xo’jalik yuritishga marketing nuqtai nazaridan yondashish
xaridorga ta’sir qilishning xo’jalik jabxalarini o’z ichiga oladi. Bu bozor uchun
bo’lgan raqobat kurashnining o’zaga xos xususiyatlarini aniqlashga olib keladi.
27

Bozor doirasida sabab-natija aloqalarini tahlil qilishning maxsus usullari qo’llab ,
xaridorlar talabi ehtiyoji, didi va ta’bi to’g’risida axborotlar topib, korxona va
tashkilotlar, marketing konsepsiyasi u yoki bu tovarga va xizmatga xarid
qiziqishini shakllantirish uchun iqtisodiy , tashkiliy texnik va ijtimoiy
yo’nalishlarni tashkil qiladi. Ular talabni mumkin bo’lgan rivojlanish istiqbolini
aniqlaydilar, uni maqsadli yo’nalishini shakllantirish uchun qarorlar qabul qiladilar
va ko’rilgan tadbirlar samaradorligini albatta nazorat qiladilar. Xarid masalaga
marketingli yondashishdagi har tomonlama tahlilning o’ziga xosligi, bozodagi yuz
beradigan jarayonlarni xisobga olishgina emas , balki ishlab chiqarish korxonalari,
tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilar, ulgurji va chakana savdo korxonalari,
tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilari ulgurchi va chakana savdo korxonalari va
ular bilan bog’liq boshqa barcha tashkilotlarning bozor bo’g’inlari tizimidagi
operativ va uzoq vaqtga mo’ljallangan aniq maqsadlarini o’zgarishini tahlil
qilishdir. Marketing xo’jalikning ma’lum bir tarmog’iga masalan ishlab
chiqarishga yoki savdoga ta’luqli deb o’ylash notug’ri bo’lur edi. U bozorga
xizmat ko’rsatuvchi barcha xo’jalik sub’ektlarini o’z ichiga oladi va ulardan
birgalikda va yaxlit foydalanilganda, birgalikdagi faoliyatning so’nggi natijasi
uchun umumiy strategik yo’nalishi mavjud bo’lgan holdagina uning vosita va
usullari samarali natija beradi.
Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlarida kelib chiqqan holda, bunday natijalar
quyidagilar bo’lishi mumkin: bozor va milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib
chiqqan holda iste’mol tovarlari shakllantirish, bozor talablari nuqtai nazaridan
milliy iqtisodiyotni iqtiqbolini aniqlash va hakozolar. Marketingli yondashish,
markazdan turib boshqarish va rejalashtirishdan nima farq qiladi? Bunda korxona
va tashkilotlarning ish amaliyotida bozor talabi umuman hisobga olinmas edi.
Marketing esa sotish uchun taklif qilinayotgan tovarning ham, unga
almashinadigan va aholining turlicha bo’lgan tabaqalarining daromadlarining
daromadlari asoslangan pul oqimining ham aniq manzili bo’lishini talab qiladi.
Marketingli qarorlar qabul qilish korxonalardan bozorga mumkin qadar
moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to’liq javob berish bilan birga, ishlab
28

chiqarishning samaradorligi va foydaliligini oshirish, mehnat natijalaridan moddiy
manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, o’zining rivojlanish strategiyasini ishlab
chiqish va amaliyotga joriy qilishni har vaqt talab qiladi. Nima uchun bunday qol
sodir bo’ladi? Gap shundaki, marketingli yondashuvda qiymat qonuni va tovar
ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiy qonunlari qat’iy amal qiladi. Ana shu asosida
faqat bozordagina tovar-pul almashuvini ta’minlaydi. Ishlab chiqilgan moddiy
boyliklar pul ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoiy takror chiqarish
tugallangan va to’liq bo’lmaydi va yangi ishlab chiqarish davri tsikli boshlanishi
o’z-o’zidan mumkin emas. Eng kam xom-ashyo, materiallari, mehnat va moliya
resurslari sarfi bilan talabni ko’proq, to’laroq qondirishga imkon beradigan
marketing strategiyasining ma’nosi ham ana shunda.
Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish korxona manfaatlari va
maqsadlarini jamiyat maqsadalari va manfaatlari bilan birlashtiriladi, iqtisodiyot
taraqqiyotiga mikro va makroiqtisodiy yondashuv birligini ta’minlaydi.
Respublikamiz o’zining ijtimoiy maqsadlari va iqtisodiy dasturlarini faqat
bozor mexanizmi orqaligina amalga oishrish mumkin. Bunga bizni keyingi
vaqtdagi tovar pul munosabatlari va bozor iqtisodiyotining rivoji ham
ishontirmoqda.
Boshqaruvning iqtisodiy usullari amal qilgan sharoitda milliy
iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini bo’lmish korxona va birlashmalarning huquq va
ma’suliyatlari kengayadi, ularning tovar ishlab chiqaruvchilar sifatida roli oshadi.
Marketing talabni qondirishga qaratilgan faoliyat bo’libgina qolmay, balki
talabga ta’sir ham qilishdir. Xo’sh, bu ta’sir qanday bo’lishi kerak, boshqa
mahsulotlar ishlab chiqarishga o’tish va yangi talabni vujudga keltirish kerakmi?
Marketing faoliyatining bu aniq maqsadlarini – bozorda mavjud bo’lgan vaziyatni
hisobga olish bilan, xaridorlar qiziqish darajasi bilan, korxonaning o’z iqtisodiy va
ijtimoiy vazifalari bilan , u yoki bu bozorga kirishi bilan aniqlanadi. Shunday
qilib , talab marketing maqsadini, shu bilan birga kerakli marketing strategiyasini
tanlashga imkon beradi.
29

Marketing sohasidagi adabiyotlarda asosan marketingning to’rtta maqsadi
keltiriladi. Bular quyidagilar hisoblanadi:
1.Mumkin bo’lgan maksimal yuqori iste’molga erishish.
2. Iste’molchilarning talabining maksimal qondirilishiga erishish.
3. Iste’molchilarga keng assortimentdagi tovarlarni tanlashiga imkoniyat
yaratish.
4.Aholi turmush darajasi sifatini oshirish.
Mumkin bo’lgan maksimal yuqori iste’molga erishish. Ko’pchilik rahbarlar
marketingning – ishlab chiqarishning maksimal o’sishi va korxonaning boyishida
asosiy omil yuqori iste’molga erishini rag’batlantirishda deb biladilar. Bu fikrni
boshqacha ifodalasak, odamlar qancha ko’p sotib olsa va qancha ko’p iste’mol
qilishsa, shuncha baxtli bo’ladilar degan ma’noni anglatadi. Lekin, ba’zi bir
kishilar moddiy boyliklar masalasining ortishi katta baxtga erishishdan dalolatdir
degan fikrga shubha bilan qaraydilar. Demak marketingning maqsadi faqat
mumkin bo’lgan maksimal iste’molga erishishdangina iborat emas ekan.
Iste’molchilarning talabining maksimal qondirilishiga erishish. Bu nuqtai
nazarga muvofiq marketing tizimining asosiy maqsadi mumkin bo’lgan maksimal
yuqori iste’molga erishish emas, balki iste’molchilarning talabini maksimal
qondirishdan iboratdir. Bu degani tovar massasi iste’moli ko’p bo’lsada, u biron-
bir ahamiyatga ega bo’lmasligi mumkin. Ularning ahamiyatliligi, tovar
massasining ko’pligi bilan emas, balki bu tovar massalarning qanchalik darajada
iste’molchilarning talabini qondira olishi bilan o’lchanadi. Afsuski, iste’mollarning
talabini qondira olishi bilan o’lchanadi. Afsuski, iste’molchilarning talabining
qondirilish darajasini o’rganish to hozirgi kungacha muammoligacha qolmoqda.
Iste’molchilarga keng assortimentdagi tovarlarni tanlashga imkoniyat
yaratish. Ba’zi bir bozor mutaxassislari marketing tizimining asosiy maqsadi
tovarlar xilma-xilligi maksimal ta’minlash va iste’molchilarning keng
assortimentdagi tovarlarni tanlashiga imkoniyat yaratishdan iboratdir deb
hisoblaydilar. Tizimning maqsadi is’molchining talabiga to’liq mos keladigan
tovarni topishiga yordam berishdan iborat bo’lishi kerak.
30

Aholi turmush darajasi sifatini oshirish. Ko’pchilik mutaxassislar marketing
tizimining asosiy maqsadi aholi “turmush darajasining sifati” ni yaxshilashdan
iborat deb biladilar. Bu tushuncha quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. tovarlarning sifati, miqdori, assortimenti, narxi,
2. mehnatga haq to’lash darajasi,
3. madaniy muhitning sifati va boshqalar.
Marketingning asosiy maqsadi , uning vujudga kelish, shakllanish va
rivojlanishning ob’ektiv sabablari, zarurati bilan belgilanadi. Yuqorida qayd
qilinganidek, marketing eng avvalo tovarlar to’planib, sotilmay qolgan va
iqtisodiyot inqirozi kuchaygan sharoitda , uni shu inqirozdan chiqarish quroli
sifatida ixtiro qilingan, yaratilgandir. U ishlab chiqarishni xaridor ehtiyojiga
moslashtirib, talab va taklifni muvozanatiga erishgan holda, uni tashkil etgan
korxona tashkilotlarga yuqori foyda keltirishdir. Bunga erishish uchun marketing
ko’yidagi muhim vazifalarni hal etmog’i lozim:
· xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o’rganish va aniqlash,
· tovarlarga bo’lgan ichki va tashqi talablarni o’rganish,
· korxonaning faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish,
· avvalo talab va taklif to’g’risida olingan ma’lumotlar asosida bozorni
o’rganish,
· tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarni tovarlarni sotib olishga
qiziqishini ortirish,
· tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi korxona tadqiqotlarini amalga oshirish
uchun ma’lumotlar to’plash va tahlil qilish,
· tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizmat to’g’risida ma’lumotlar olish,
· to’ldiruvchi tovarlar va o’rnini bosuvchi tovarlar to’g’risida axborotlar
yig’ish,
· tovarlarga bo’lgan talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat
qilishdan iboratdir.
Marketing axborotlarini tizimli tahlil qilish, talab va taklifning taxminiy
hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Bu siz esa sotishning maqbul darajasini
31

belgilash mumkin emas. Bunday darajada odatda, minimum, maksimum oralig’ida
hisoblash chiqiladi. Marketing maqsadiga erishishda reklama ham muhimdir.
Reklamaning vazifasi – mavjud bozor segmentini mustahkamlash, yangi
xaridorlarni jalb qilish, yangi bozorlar tashkil qilishdir. Marketing tizimida
reklamaning asosiy xususiyati – uzluksiz ta’sir va doimiy yangilanishdir. Shu bilan
birga xaridor psixologiyasi tovar va firma bog’lanib qolish xususiyati (imidj) ga
ham egadir.
Sotishni rag’batlantirish – marketingning vazifalaridan biri bo’lib, bozorga
chiqarilgan tovarni rejalashtirilgan sotish darajasini ta’minlashga imkon beradi. Bu
ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash va foyda olish demakdir. Sotishni
rag’batlantirishning quyidagi faol shakllari mavjud – ko’rgazma savdo,
yarmarkalar, maxsus savdo xizmatidan foydalanish va arzon baholar.
Marketing tizimida sotish siyosati – bu tovar davriy harakatini tashkil etish
jarayonidir. U tovar massasining ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha
bo’lgan harakatining har bir bosqichida qabul qilinadigan qarorlarga ta’sir
qilishning aniq tahlilini talab qiladi. Bu holda sotish deganda ishlab chiqarish bilan
savdo orasidagi barcha aloqalar tushuniladi. U ulgurji va chakana savdoni, tashish
va saqlashni o’z ichiga oladi. Bizning iqtisodiy sharoitimizda marketingning tovar
siyosati kabi vazifasi ham muhim ahamiyatga ega. Har tomonlama o’ylab
yuritilgan tovar siyosati resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Tovar
siyosati har bir ishlab chiqarilgan mahsulotning aniq iste’molchilar guruhiga
mo’ljallangan bo’lishini ta’minlaydi. Ya’ni har qanday tovar aniq iste’mol
manziliga ega bo’lishi kerak. Bizning ichki bozorimiz, unga chiqarilgan tova
assortimentining, amalga mavjud bo’lmagan “o’rtacha” deb ataluvchi
iste’molchiga mo’ljallanganidan juda ham yutqazadi. Chunki xaridor qiziqishi va
didiga qarab taqsimlangan tovarlar tanlash imkonini bermaydi. Marketingli
yondashuvda bunday vaziyatlar yuz berishidan mustasno.
Yuqorida sanab o’tilgan marketing harakatlarining barchasidan bir vaqtda
foydlanish lozim. Mana shundagina marketingli faoliyat iste’molsidan sanoat
korxonalariga va savdoga, ulardan esa qarama-qarshi yo’nalishdagi uzluksiz
32

axborot oqimini ta’minlaydi. Bu esa o’z vaqtida ishlab chiqarishda, tovar
assortimentiga. Sotish shartlariga , xizmat ko’rsatish sohasiga o’zgartirishlar
kiritishga imkon beradi. Marketingning sanab o’tilgan maqsadlari va vazifalari
bozor faoliyatini tashkil qilish to’g’risida to’liq tushuncha bera olmaydi. Chunki
bozor muammolarini to’liq halqilish uchun tayyor retseptning o’zi bo’lishi
mumkin emas. Marketingni qo’llashdan oldin avvalombor sharoitni, eng asosiy
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasini hisobga olish lozim. Chunki marketing –
murakkab, harakat va sabr-toqat talab qiluvchi, shu bilan birga tez samara beruvchi
ishdir. U bir tomondan aholining yetarli darajada yuqori bo’lgan ehtiyoji va
talabiga, uning xarid qobilyatiga, ikkinchi tarafdan tovar va xizmatlarni
tanlashdagi erkinlikka javob berishi kerak. Bozor harakatining katta radiusini
ta’minlash erkinlikka javob berishi kerak. Bozor harakatining katta radiusini
ta’minlash uchun tovar assortimentini tez o’zgartirish , uni ommaviy ravishda
o’zlashtirishga javob beradigan bo’lishi lozim. Bularning barchasi talab va taklifni
muvozanatlashtirishga imkon beradi. Bunda tashqari marketingli faoliyatyuritish
uchun, korxonani boshqarish va rejalashtirish tizimidan, taqsimot, ichki bozordagi
va tashqi savdodagi aloqalar, yuqori darjada jihozlangan bozor kanallari orqali
realizatsiya qilishdan iborat tashkiliy masalalarni hal qilish zarur.
Bugungi kunda barcha tovar ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va shu
bilan birga boshqa soha xodimlari ham marketing nuqtai nazaridan fikrlay olishlari
va undan samarali foydalanishlari lozim.
Marketingning aniq shakllari va mazmuni korxona faoliyat
xususiyatlaridan, uning ichki imkoniyatlari va tashqi shart-sharoitlaridan kelib
chiqadi. Bu yerda marketing va boshqa hamma oraliq faoliyat turlarining qo’yilgan
maqsadlarga erishish uchun yagona yo’naltiriladigan jarayonga birlashishi sodir
bo’ladi, bu esa o’z navbatida turli xil marketing turlarining harakatlashini belgilab
beradi.
33

2.2. San'at marketingida reklama siyosati
Bugun marketing mamlakatimiz tashkilotlarining boshqaruv nazariya va
amaliyotida yangi tushuncha emas, balki faoliyat zaruriyatidir. Masalani
dolzarbligi marketingning nima ekanligida emas, uni qay tarzda amalga oshirish va
yanada takkomillashgan darajada hayotga tadbiq etishdadir.
Zamonaviy iqtisodiy bilimlarda marketingga ko‘plab tushunchalar berilgan.
Ulardan biri uch ierarxiyali ko‘rinishga ega bulib quyidagichadir:
1.Marketing biznes falsafasi va boshqaruv konsepsiyasi sifatida.
2.Marketing kuchli raqobat sharoitida tashkilot faoliyat yuritish uchun
zamonaviy va samarali vositalar to‘uplami sifatida.
3.Marketing tashkilot boshqaruvining muhim qismi sifatida.
Marketing falsafa sifatida tashkilotning rivojlanishini yunaltirsada, marketing
vositalari esa uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga kumaklashadi. Yuqori
samaraga esa marketing bir butun boshqaruv konsepsiya va tizimi sifatida
qo‘llanilsada erishiladi. Shuning uchun marketingni boshqarish va qarorlar qabul
qilish tizimidan alohida ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi.
Marketing konsepsiyalari asosan daromad olish maqsadida tovar va xizmatlar
ishlab chiqaruvchilar faoliyat sohalariga qaratilib shakllangan. Marketing
konsepsiyalari tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining har xil bosqichlarida uning
yo‘nalishini belgilaydigan qarashlar tizimidan iboratdir. Shu bilan birga marketing
konsepsiyasi deganda firmaning, tashkilotning yoki kishining iste'molchilarga
mo‘ljallangan, integratsiyalangan maqsadli falsafasi tushuniladi.
Marketing evolyusiyasining birinchi yirik bosqichini XX asrning boshidan
30-yillarning o‘rtasigacha deb hisoblash qabul qilingan. Bunda marketing
tashkilotlar, korxonalar va shaxslar o‘rtasidagi tovar va xizmatlar harakatining
nazariyasi yoki mahsulotni sotish bo‘yicha korxonaning funksiyasi deb
tushunilardi. Shu vaqtda ketma-ket ikkita konsepsiya paydo bo‘ldi: ishlab
chiqarishni takomillashtirish va tovarni takomillashtirish.
Ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi o‘z harakatini mahsulot
ishlab chiqarish samaradorligaga, mahsulot birligining tannarxini pasaytirish
34

maqsadida ishlab chiqarishtexnologik jarayonlarning optimallashuviga qaratadi.
Boshqa so‘z bilan aytganda, keng tarqalgan va narx jihatidan qulay bo‘lgan
tovarlarga nisbatan marhamatli bo‘ladilar. Shunga ko‘ra bu konsepsiya e'tiborining
asosiy ob'ekti qilib ishlab chiqarishni takomillashtirish va taqsimot tizimining
samaradorligani tanladi. Maqsadga erishishning yetakchi vositalari sifatida ishlab
chiqarish miqyoslarini kengaytirish va mahsulot tannarxini kamaytirish tavsiya
etilardi.
Tovarni takomillashtirish konsepsiyasi mahsulotning iste'molchilik
xususiyatlarini oshirishga alohida ahamiyat beradi. Bunda asosiy tezis sifatida
iste'molchilar eng yuqori sifatli, eng yaxshi ekspluatatsion xususiyatlarga ega
bo‘lgan tovarga nisbatan xayrixoh bo‘ladilar, degan tushunchani ilgari suradilar.
Asosiy diqqate'tibor tovarga qaratiladi, shuning uchun ham marketing harakatlari
tovar sifatiga, aniqrog‘i uning modernizatsiyasiga qaratildi.
30-yillarning o‘rtalaridan 80-yillarning o‘rtalarigacha marketing
rivojlanishining ikkinchi bosqichi davri bo‘ldi. Bu davrda e'tibor sotishga, so‘ngra
esa iste'molchiga qaratiladi (tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi,
marketingning umumiy konsepsiyasi, marketing-miks). Tijorat harakatlarini
jadallashtirish konsepsiyasi sotish va sotilishlarni rag‘batlantirish sohasida yetarli
harakatlarni amalga oshirmasa, iste'molchilar firmaning tovarlarini kerakli
miqdorda sotib olmaydilar, deb hisoblaydi. Firmaning asosiy maqsadi —
sotilishlar hajmining o‘sishi hisobiga foyda olish. E'tiborining asosiy maqsadi —
sotish va xizmat ko‘rsatish texnologiyasi va sotishni rag‘batlantirish bo‘yicha
tijorat jarayonlarini jadallashtirish
Boshqarishning asosiy va dastlabki funktsiyasidir. Har qanday boshqarish reja
tuzishdan boshlanadi. Bu rejada boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga
oshirish muddatlari belgilanadi, vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab
chiqiladi, xalq xo’jaligi bo’g’inlarining o’zaro aloqalari o’rnatiladi.
Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv
xodimi o’zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati
ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni
35

uyushtiradi.
2. Tashkil qilish. Bu funktsiya boshqaruv ob'ekti doirasida barcha boshqariluvchi
va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta'minlaydi.
3. Muvofiqlashtirish va tartibga solish;
Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish
boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Muvofiqlashtirish mablag’larni tejash
maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish
imkonini beradi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u sodir
bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qilish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini
amalga oshirishni maqsad qilib qo’yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi
ehtimol tug’ilgan og’ishlarning oldi olinadi.
4. Nazorat. Bu funktsiyaning maqsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish"
emas, balki boshqaruv ob'ektida sodir bo’layotgan jarayonlarni hisobga olish,
tekshirish, tahlil qilish va ma'lum tartibda shu ob'ekt faoliyatini o’z vaqtida sozlab
turishdir. Ta'sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning funktsional ishidir.
Muntazam nazorat yo’q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bo’lmaydi.
Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funktsiyalar quyidagicha bo’ladi:
 boshqarishning iqtisodiy funktsiyalari;
 boshqarishning sotsial funktsiyalari;
 boshqarishning ma'naviy-ma'rifiy funktsiyalari.
Qayd qilingan funktsiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma'lum darajada tartibga
solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega.
Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e'tibordan chetda
qolmasligi kerak.
Maqsad - bu muddao, murod, ya'ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda
tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini
ushalishiga yo’naltiradi. Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya'ni bir
maqsadning boshqa bir maqsadga bo’ysunishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning
36

quyi maqsadlarga ega bo’lishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan
o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini
tug’diradi. Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid
aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi.
Demak, boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni
aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri
tashkil qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi
va mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish
uchun zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon
sifatida uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi. Madaniyat va san'atda taraqqiyot
qonuniyatlari va soha yo‘nalishlarini teng olib boruvchi muvozanat bo‘lib, uning
doirasida yaqin kelajak istiqboli belgilanadi va rejalarga tegishli o‘zgarishlar
kiritiladi;
Nazariya bilan amaliyot muvofiqligi. Madaniyat va san'at iqtisodiy
istiqbolini ilmiy-texnika istiqboli bilan muvofiqlashtirib belgilash;
Xilma-xillik. Muayyan jarayon istiqbolini belgilash uchun shu soha xilma-
xil jarayonlarini o‘rganish.
Madaniyat va san'at iqtisodiyoti istiqbolini belgilash mezonlari
quyidagilardan iborat:
Istiqbolning ko‘lami. Istiqbolni belgilaydigan sohalar soni;
istiqbolni belgilaydigan sohadagi jarayonlar hajmi. Istiqbolni belgilash davrlari:
uzoq muddatli (5— 10 yil), o‘rtacha muddatli (1 — 5 yil), qisqa muddatli (1 yil),
tezkor (bir va bir necha oy) muddatlarda bo‘ladi. Istiqbolni belgilashdan maqsad:
tadqiqotlar, me'yorni tahlil qilish.
Istiqbolni tez belgilash davrida o‘rganilayotgan madaniyat va san'at
ob'ektida muhim sifat va miqdor o‘zgarishlari ro‘y bermasligi mumkin. Ya'ni
ko‘rilayotgan voqyealar sifat jihatidan emas, balki miqdor jihatidan ortishi
mumkin. Qisqa muddatli istiqbolni belgilashda faqat miqdor o‘zgarishlargina
hisobga
olinadi. O‘rtacha va uzoq muddatli istiqbollarni belgilashda o‘rganilayotgan
37

madaniyat ob'ektida ham miqdor, ham sifat o‘zgarishlar hisobga olinadi. Me'yor
jihatdan istiqbolni belgilaganda muayan vaqt mobaynida zimmaga qo‘yilgan
maqsadga qay darajada erishilgani tadqiq etiladi.
Madaniyat va san'at amaliyotida iqtisodiy istiqbolni belgilash uch bosqichda
olib boriladi:
O‘tmish saboqlarini o‘rganish—o‘tmishdagi jarayonlar va turli voqyealar
holatlarining o‘zgarishini o‘rganish va ularning xarakterini aniqlash muhim
vazifadir. Istiqbolni belgilash uchun tashkiliy ishlar ko‘rilib, tekshirilayotgan
jarayonning dinamik andozasi quriladi.
Diagnostika — istiqbolni belgilash usullari aniq belgilanadi va tanlanadi.
Prognozlash (oldindan aytish)—kamchiliklar va amalga oshirilayotgan ishlar
ko‘lami aniqlanadi.
Hozir madaniyat sohasining iqtisodiy istiqbolini belgi-
lashning turli usullaridan foydalanilmoqda. Tahliliy (analitik)usul—oling^n natija
va kelajakdagi amalga oshiriladigan vazifalar taqsimlanadi va rejalar tavsifi ishlab
chiqiladi. Bu quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: dastlabki jarayonni
o‘zgartirish va boshlang‘ich ishlash, empirik (amaliy) faoliyat va vazifalarni
tanlash, empirik vazifalar o‘lchovlarini aniqlash, ekstrapolyasiya (narsa va
hodisaning bir qismini kuzatish asosida olingan xulosalarni uning boshqa qismiga
yoyish yoki tatbiq etish va aniqlikni baholash.
Tahlillarning bog‘lanish usuli, ikkin va undan ortiq harakat
ko‘rinishlarini baholash orqali tahlil qilish.
Inqiroz holatlarining tahlili — bir va undan ortiq omillar ta'siridagi alomatlarni,
ularning natijalarini o‘rganib, xulosalar chiqarish. Turli omillar o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni aks ettiruvchi funksiyalar omillarini aks ettiruvchi inqiroziy
tenglamalarni aniqlash.
Dispersion tahlil — turli jarayonlarda bir-biriga o‘xshash va bir-biridan farq
qiluvchi omillar o‘rganilib, tegishli xulosalar chiqariladi.
38

O‘xshash jarayonlar usuli—istiqbolni belgilovchi jarayonlarda muhim
manbalardagi umumiylik va ish tarzining bir-biriga nisbatan o‘rinli imkoniyatlari
ko‘rib chiqiladi.
Ekspert baholash usuli — kun tartibiga qo‘yilgan vazifani o‘lchamdagi
usullar bilan hal etish mumkin bo‘dmagan hollarda qo‘llaniladi. U madaniy
taraqqiyot modelini malakali mutaxassislar (ekspertlar) fikri asosida yaratishga
imkon tug‘diradi. Ekspertning baholash usulini qo‘llash tartibi:
• ekspert so‘rovlar jadvalini ishlab chiqish;
• madaniyat va san'at faoliyatida katta tajribaga ega bo‘lgan mutaxassislardan
ekspertlar tanlash;
• so‘rovlar jadvaliii ekspertlar tomonidan to‘ldirish;
• olingan manbalarning ishonchliligini aniqlash maqsadida so‘rov natijalariga
tahliliy ishlov berish.
Morfologik tahlil usuli — amalda istiqbolli va keng foydalaniladigan qonun-
qoidalar to‘plamini tatbiq etish, rejalashtirishning eng maqbullarini, iqtisodiy
mezonlar bo‘yicha tanlash.
Sohaga intellektual kuchlarni jalb etish ekspertlarni faol ijodiy jarayonlarga
jalb etishga asoslangan bo‘lib, vazifa ilg‘or g‘oyalar "konsentratsiyasi" ortishi va
g‘oyalar generatsiya jarayonini jadallashtirish yo‘li bilan hal etiladi.
Taqlidiy shakllash usuli asosan ehmda dialog rejimida yechimlarni izlashda
foydalaiiladi. Bunda kutilajak natijalarni olish maqsadida iqtisodiy-matematik
modellar bazasida turli xil boshlang‘ich chegaralangan shartlar hamda maqsadga
muvofiq variantlar izlanadi. Shuni ta'kidlash lozimki, odatda amalda ekspertlar
jamoasi bahrlar, maqsadlar daraxtini ko‘rish, morfologik analiz va ssenariy
yozishni o‘z ichiga olgan bir emas, bir necha usullar majmuidan foydalanadilar.
Madaniyat sohalarida ko‘proq tarqalgan iqtisodiy — matematik andoza —
matritsiali model. U to‘g‘ri burchakli jadval (matritsa) sifatida namoyon bo‘ladi,
ularning element (belgi)lari orqali iqtisodiy ob'ektlar aloqalari aks ettiriladi. Bu
ob'ektlarning soni, ahamiyati matritsa qoidalarida ko‘rsatiladi.
39

Istiqbol butun mamlakat bo‘ylab viloyat, tuman, madaniyat va san'at
tarmoqlari va turlari, muammolar va hokazolar bo‘yicha ishlab chiqiladi. Istiqbol
qisqa, o‘rtacha va uzoq muddatlarga bo‘lib belgilanadi, har yili belgilanadigan
madaniy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari qisqa muddatli belgilash hisoblanadi.
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish uch yildan besh
yilgacha tuzilib, har yili tahlil qilinadigan
istiqbol rejalari o‘rtacha muddatli prognozlash hisoblanadi. Uzoq.
Muddatli istiqbolni belgilash rejalari madaniyat va san'at
iqtisodiyoti sohasi uchun ko‘pincha o‘n yilga mo‘ljallab ishlab chiqiladi.
Madaniyat va san'at sohasini ko‘rsatadigan xizmat turlariga
asosan quyidagi muassasalarga ajratish mumkin:
Teatr-tomosha (barcha tur va janrdagi teatrlar, konsert zallari, "o‘zbeknavo",
sirklar, kinoteatrlar va h.k.);
Madaniy-ma'rifiy muassasalar (kutubxonalar, klublar, madaniyat va istirohat
bog‘lari, muzeylar, ko‘rgazma zallari va b.);
• "o‘zteleradio";
• nashriyot mahsulotlari ishlab chiqarish (kitob, jurnal, gaze-
ta va boshqalar).
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish
guruhlarga bo‘linib, muassasalar faoliyatiga qarab amalga oshiriladi. Bu guruhlar
teatrlar., kinoteatrlar, kutubxonalar va boshqalardir. Madaniyat muassasalari
miqdrriga ta'sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar quyidagilardir: mamlakat
aholisining soni, hududlarga tarqalganlik darajasi, qishloq aholi punktlari miqdori,
turlicha ahrli soniga ega shaharlar soni, mintaqalardagi ahrli tarkibi — yoshi, kasb-
kori, ijtimoiy holati va boshqa turli belgilari. Aholini xizmatlar bilan ta'minlashda
tegishli me'yorlardan har bir muassasa guruhlari uchun foydalaniladi. Madaniyat
va san'at iqtisodiyoti istiqboli rejasidagi xizmatlar hajmini ungacha bo‘lgan
davrdagi me'yorlarning haqiqiy hajmi bilan solishtirish aholini madaniyat
muassasalari, ularning dinamikasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish darajalarini
aniqlashga olib keladi.
40

Teatr san'ati taraqqiyoti istiqboli quyidagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra aniqlanadi:
barcha janr va turdagi teatrlar tarmogi (dramatik, opera, operetta, qo‘g‘irchoq,
bolalar va b.), teatrlar sig‘imi (o‘rinlar soni), ya'ni sotiladigan o‘rinlar soni, teatr
jamoalari ishining sifati, ijodiy mehnat hajmini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlar—
yepertuarlar, ertalab, kechqurungi tomosha zallarining bandligi, namoyish etilgan
spsktakllarning umumiy soni, jumladan doimiy (asosiy sahnada) hamda safarlarda
va boshqa ko‘rsatkichdar.
Teatr jamoalari ishining samarali ko‘rsatkichlarida tomosha zallarining
bandligi (to‘ldirilishi) juda muhimdir. U quyidagicha aniqlanadi:
Bunda 3 — tomosha zallaridagi o‘rinlarning bandligi;
t— bir yillik tushumlar miqdori;
s— teatrlar sig‘imi;
m — bir yillik spektakllar soni.
Teatr jamoalari ishi sifatining yana bir muhim ko‘rsatkichi—bir spektaklga
to‘g‘ri keladigan tomoshabinlarning o‘rtacha miqdori. Bu kattalik istiqbollashning
foizlarda ifodalangan tushumlar (o‘rinlarning bandligi) miqdorida ko‘rinishida
tijoratasari sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich aholining teatr repertuariga qiziqishi
va aktyorlar rol o‘ynashining sifatiga qarab aniqlanadi.
Kino san'ati san'atning eng ommaviy turidir. Kinoseanslarni hatto uzoq
qishloq joylardagi ahrli ham tomosha qilish imkoniga ega. Kino tarmoqlari
rivojlanishining istiqboli shahar va qishloq joylari aholisi uchun kinomoslamalar
umumiy miqdori,Shuningdek kinomoslamalarning turi (doimiy va ko‘chma) va
qanday idoraga tegishliligiga qarab belgilanadi. Bunda shahar va qishloq
hududlarining kinolashtirilish darajasining o‘sishi e'tiborga olinadi. Shaharlarni
kinolashtirish darajasi doimiy kinomosla- malardan aholining har 1000 kishiga
tomosha zallarida to‘g‘ri keladigan o‘rinlar soniga qarab aniqlanadi. Qishloq
joylarda esa, bir kinomoslamaga qancha tomoshabin to‘g‘ri kelishiga qarab
aniqlanadi.
41

XULOSA
M o ddiy m ada ni y at inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i
k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i.
Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i,
sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ nav i y e xt i yo j lar v a m anfaa tl a r
rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n. S hu n day
qilib, m adan i y at i n so n ning x a m m adaniy is hl a b ch i q a ri s h, x am m a ’ na vi y x a y ot
s o x a s i da r ivoj l a n is hi jara y o ni d ag i y u t ukla r ini ka m rab oladi. U ins o n i y at
bi li m lar i , un i n g m ex n ati m o xi y atid a n ib o rat b o ’l i b , k i s h ilar ni ng avval g i a v lodlari
to m on id a n y arat i l ad i. Ra x bar ish uslu b i k o rx ona f a o l i y ati y aku n iy n a ti j a la r i g a
i s hl a b ch i q a r i sh n i b os hqar i s h v a zi f ala r i vo s i t a s i da ta ’ s i r ko ’ r sa t a d i.
Ula r n in g x a r bi r i b o shqa v a z if a lar bil a n u zv iy bo g ’ liq xo l da t a ’ s i r k i l a di v a
uslu b ni n g f o y da xa m da korx o na faol i y a t ini u m u m la sh ti r uvc h i k o ’ rs a t k i ch la r ga
ta ’ sir e t ishn in g y ag on a m exaniz m i tar k ibiga ki ruv c h i b o g lov c h i b o ’ g ’ i n v a z if a si n i
b aj arad i . U sl ub b il a n ishl a b ch i qari s h n a ti j ala r i o ’ zaro a l o q as i t i z i m i ra xb a rlar
bil i m v a k unik m alar i , bos h qa r uv j ara y oni t e xn o l o g i y a s i, m ex n a t
intizo m i v osit a sida am al g a o s h a di v a r a x bar to m onid a n qo ’ l l a nil u v ch i bo sh qa ru v
us u li bil a n bog ’l iq b o’ la di .
« Mad a n i y a t » t us h unch a s i r iv ojl a n is hi daraj a si n ing u m u m la s hti ru vchi
ko ’ rs a t k i c h i bo ’l i b , bi r qan c ha m a ’ noni b ildir a d i . M a s a lan, j a m i y at m ada ni y ati,
a y r i m sh axs m adan i y at i , v a nixo y at, i nson f a oli y atin i ng a y rim tu ri m ada ni y a t i
x a qida so ’ z y uri t ish m u m k in . Inson f a o l i y ati m od di y
va m a ’ na vi y bo y l ik l a r y arat uv c h i t urlar g a bo ’ lin a di. Shu
sa b a b l i , m o dd iy v a m a ’ naviy m adani y at fark qilin a d i.
M o ddiy m ada ni y a t inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i
k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i.
Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i,
sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ n a v iy e xti y oj lar v a m anfaa tl a r
rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
2013.- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2015 Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2018 u. -120 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b.
6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.:
Eksmo, 2010.-432 s.
7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. -
M.: Prospekt, 2009. - 120 s.
8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye
posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s.
9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы
i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M.
Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
43

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish