Madaniyat va san’at sohasi faoliyatida menejment va boshqaruv tamoyillari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	323.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Madaniyat va san’at sohasi faoliyatida menejment va boshqaruv tamoyillari

Sotib olish

MAVZU: MADANIYAT VA SAN’AT SOHASI FAOLIYATIDA
MENEJMENT VA BOSHQARUV TAMOYILLARI
MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................3
I.BOB. MADANIYAT VA MENEJMENT. BOSHQARISHNING ASOSIY
TAMOYILLARI….……………………..……..…………………….....................5
1.1. Ma d a niy a t va m e n ejment .............................................................................5
1.2. Madaniyat va san’atda boshqarishning asosiy tamoyillari …………… . …12
II.BOB. MADANIYAT VA SAN’AT SOHASIDA MENEJMENT TIZIMI VA
BOSHQARUV TAMOYILLARI...............…..………………………... ……….22
2.1. Madaniyat va san’at sohasida menejment tizimi ….. .................................22
2.2. Madaniyat va san’at sohasida bo shqaruv tamoyillari ..………………. ......32
XULOSA ...............................................................................................................41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................42
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda,
konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus
haqiqatiga moslashdi.
Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi
barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha
darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish
zarurati bilan belgilanadi.
Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga
etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va
metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa
turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona
yondashuvni yaratish qiyinlashadi.
Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv
nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi,
boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning
samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar.
Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv
samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday
baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy
mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I.
Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina.
Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi.
Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir.
Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish
uchun.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi:
."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring.
.Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash.
.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing.
3

.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash.
.Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing.
.Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni
tavsiflang.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq
qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish
apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham
shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish,
undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning
uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. MADANIYAT VA MENEJMENT. BOSHQARISHNING ASOSIY
TAMOYILLARI
1.1. Ma d a niy a t va m e n ejment
I n so n i y at m ada ni y ati u suv c h a n, o ’ z g a r uv ch a n, chun k i xozi rg i a v lod a v val n i
a v lo dlar m ada ni y q a dr i y atlar i d a n ij od iy f o y da l a n i sh a s os i da gi na y a
na d a rivojl a n is h i m u m k in . O ’ zbe k ist o nn i n g n o y ob m a d a n i y ati y i ll a r ,
a s r l ar d a v o m i d a sh a kll a nib, u n i sakl as h, riv o j lan t ir is h ko ’ p m i l l a tli
r e s pu blika n i ng y u q o r i m a ’ l u m o tl i i n s o n la r i -fa n , a dabi y o t , s a n ’ at
ar b obla r i v az i fa si dir. I n so n xa y oti f ao l i y atin in g m u xi m t ar k ibiy qi s m i
b u tun i ns o ni y at to m o n i d a n j a m la ng a n m ada n iy bo y lik k a e g a bo ’ l ishi, s h u
ju m la d a n bos h qa r uv m adani y at i n i e g a l l as h d ir.
Me n e j m ent m adjan i yati j uda m u xi m d i r. I n s o ni y at o ’ z ri v o j l an ish jara y o n ida j u d a
k at ta m ene j m e n t tajr i b a s i ni ja m la g an. Boz o r sha r o it ida b u t a j ri b a b oshq a r u v
sa m arad o r l ig ini o s h i r is h ga x i z m at q il i s hi kerak. M e nej m en tn i n g v u j u d g a kel i shi v a
rivojl a n is h i, avva l o bo s h q a r u v m a d a ni y ati d araj a si y u q sa l is h i bi l a n b o g ’ l i qdir.
c h unk i , m ene j m ent y o ’ l l a r i, us u l l a ri, v o s i t a v a u sl u blar i ga t a nk i diy
baxo b e ri sh y o ’ li b ilan, u la r n i ng e ng y axs h i l a r i j a xo n ta j ri b a sida kul a ni s hi u c hun
a j r a tib o li n di. Me n e j m ent m ada ni y ati i nso n m ada ni y at ini ng t ar kibi y q is m i
b o ’ l is h bil an b i r ga q at or o ’ ziga x o s xu su s i y at l a r ga x am
e g a. M a d a n i y atga e ga bo ’ l ish m enejer u c hun f a k a t z a rur e m as, b al k i sha r t d i r ,
chu nk i xar bi r t as h k il o tn i ng x ar bir b o ’l i n m asi s a m arali ish l as hi u ch u n
uning x o d i m lari y u qs a k m ada ni y atga e g a b o ’l ish l ari ker a k.
Me n e j m ent m ada ni y ati d a r a j a s i xodi m lar,
a y n iq sa, m enejerlar m adani y at i ni, m ene j m en t jara y oni m adani y at i , b os h qa r uv t ex ni
k a s i , m ex n at s har oi tini ak s etti r uvc h i ko ’ rsat k i c h lar
bo ’ y ic h a b ax o lan a d i . m ene j m e n t m a d a n i y ati u n s ur l ar in ing t u rl i-tu m an l igi
b o sh q ar u v jara y o n i d a turl i - t u m an m e y or l ar g a, j u m la d a n, a xl o qi y , xu q uqi y ,
i q t i so d i y , t a sh k ili y , t exnik a v i y , e s te t ik m e y or l a r ga r i o y a qi l ish zar u r i y at i ni
k e l t irib c hiqar ad i. A xloqiy m e y orlar in s on n ing a x l ok v a od o b soxa s ida g i x u l q ini
tar t ibga s o l a d i . Me n e j m en t da x uq uq i y m e y or l ar d avl a t -x u qu q iy v a t a s h k iliy-
5

xuqu q iy m e y or i y x u j j a t la r da a ks e t ad i. U ni n g ju m la s iga d as l vt k or xo nasi
t o ’ g ’ r i s i da q o n un, tad b i r ko r lik x a q ida, m u l k to ’ g ’ ris i da qo nu n l a r k i r a d i.
Lekin q o n unlar xar b ir k o rx ona n i ng o ’ z i ga x os x ususi y at l a r i ni xis o bga o l o l m a y d i .
S h u s a b a b l i , x ar b i r k o rx ona, qo nu nga asosl a ngan x o l da, ko rx o n ada ishl a b
ch i qa r i s h n ing o ’ z i ga x os xu s usi y at l a r ini x i so b ga ol u v ch i m e y or i y k o id a lar
o ’ rnatila d i. I q ti sod i y m e y or l ar ko r x ona faol i y ati j a ra y o n ida eris hi lishi
l o z im bo ’ l g an iqti s odiy ko ’ rsatkic h la r ni be l gila y d i . Ul ar j u m la s iga m o l i y a -
kr ed it m e y orlar i , ss u dalar o lish t a r t ib i, a m or ti z a si y a m e y o r l a r i, m a x sulotn i ng
x i so b la n g a n b a x os i, f o y da m e y or i , re nt a be ll ik m e y ori, f o nd l ar
uch u n t u l ovlar, b y u d je t ga tu lo v l a r , iqti s odiy rag b a tla nt irish m e y orla r i k ir a d i .
T a s h kili y m e y or l ar t a shkilo t t ar kibini , a lo x id a bo ’ li n m a v a sh a xsl ar fa oli y a t i
ta r kibi v a ta rt ib i ni i c hki t a rt ib f a o l i y at t u rla r ini, xodi m lar va z if a lar in i, axbor o tni
qa y ta is h lash va fo y d al a n is h j ara y o n ini b el gila y d i . T e x ni kaviy m e y or l ar
kor xo n a ning va uni n g bo ’ li n m alarin in g b o s h q aruv u c hun za r ur us ku na, t ex n ika v a
tr an spo r t v o s i t a la r i, asb ob lar bi l a n q u r oll a nga n l i k daraj a sini b i l dira d i.
E s t e tik t a l a bl a r v a m e y or l ar x am b os h qa ru v jara y o ni da qo ’ l l a n i l ad ig a n tex n ika
vo s ital a ri v a us k u n a la r i, x am bo s h qa r uv xo d i m lar i ni u r ab tu r uvc h i t a s hqi m ux i t
uc h un b e lg i lanad i . Me n e j m ent m ada n i y ati tar ki biga b o shqa r u v
xodi m lari m ada ni y at i , b oshqa r u v j ara y o nl a r i m adani y at i , m ex n at
sha r oi t i m ad a ni y ati v a xuj j atl a r y ur i ti s h m ada ni y ati k i r a d i.
Me n e j m ent m adani y ati n ing b a r c h a un s u r la r i o ’ zaro bog ’l iq va o ’ za r o t a ’ sir
etuv ch i d ir. Shu b il a n bi r ga u lar o r a s ida bo sh qa r uv xodi m lari m a d a n i y ati y eta k c h i
a h a m i y at ii y at g a e ga. Me n ejer b o s ha r uv ja r a y o n i m ada ni y ati n i n g y u qo ri daraj a siga
er i shish va o ’ z m ex n a t ini t a sh k il e t is hni t ak o m i ll as h ti ri b b o r ishi ker a k. X ar bi r
kor x o na v a ta s h k ilot m enejeri o ’ z v az i f as i n i b aja ri sh jara y o n ida j a m oa n ing
b o s h qa a ’ zo l a r i b i lan m u n osab a tda bu lar e k a n ish b ilar m o n ki s hilar urta s ida m avjud
ax l oqiy k o id a la r ga b u y s u n a d i . Xar bi r j a m oa d a xa y ri x o x lik, in s onga
xur m at m u x iti m avjud bo ’ l i shi k e rak.
B os h q a r u v m ada ni y ati s ans a l o r l i k , m an s a bp a ra st lik, s h a v k a t s i zl ik, k o ’po l l ikka z i d
dir. B o shqa r u v t iz i m i d a,
6

sh u ningd e k, d a v lat m e y or l ariga r i o y a k i l m a s lik, v a ’ d a b ozl i k, faoli y at g a n o t o ’ g ’ ri
b a xo b e r ish v a b o shqa x u su s i y atla r ga y o ’ l q u y ib b u l m a y d i . A m al i y fa o li y atda
fand a n f o y da l a n is h. Me xn at ga ij o d i y y on d as hish, t ad b i r k o rl ik, j a v obga r l ik ,
tash ab b u s v a m u st a q i ll i k, xo ’j a s izl i kka, b y ur o qt a t i z m , qo nun bo ’ z u v c hi l ikk a , m ur o
s a s izl i k, vij do ni y l i k, k a m tarlik va o d d i y lik b o s h q a r u v x o d i m lari m a d a ni y ati n i
ifod a la y d i . Me n e j m ent m ada ni y at i n in g as o si y u n s u r l ar i . Bos h qa r uv
xo d i m lari m ada n i y at i ni t a ’ m i nl ashn i ng a s osiy y o ’ l l ari -bo s h q a r u v il m ini c h u k ur
e g a lla s h, u m u m i y m ada ni y daraja s i va m ala k a sin i m un t azam o shi r ib borish, o ’ z
fa o li y ati n a t ijala ri ni t ax l i l eti s h va t u sh u ni s h , i j o b iy s h ax s i y
sif at la r ni r i voj lant i r i shd a n i b o rat.
Bos h qa r uv m adani y ati u c h u n b os hqar u v j ara y o n ini t a sh k il etish m ada ni y ati
daraj a si m u xi m a h a m i y at ii y atga e g a. Bos h qa r uv jara y o n i m adani y at i ga r io y a qi li s h
k o rx ona d a za m onav i y bos h qa r uv j ara y oni q o ’ l l a n i li s hini b il d i r a d i . Bos h qa r uv
jara y o n i m adani y ati s hu n in gd ek,
bo sh qa r uv m e x n a tini (b os h qa r uv m ex n a t i ni m aqbul t a ksi m la sh ,
k o oper a si y a q ili s h v a c h e ga r al a s h , i s h c h i lar s oni n i m e y orlash, qad r la rn i to ’ g ’ ri
jo y lashti r ish v a u l ardan f o y dal an ish) va ish l o v ch i i s h j o y ini ( ish jo y i v a
b i n on ing k u la y ligi, u l a rni n g sa n itari y a -toz a l ik t a l a b l a r i ga j a vob
be r ishi), m aq b ull a sh t ir is hsh, m a j l isl a r n i, su x b a tlar n i, ta s h r if c hila r ni q a bul q ili s h,
u c hras h uv, telef o n orq a li sur a s h, m e x n at kas h lar xa t la r i bi l a n tanis h ish n i to ’ g ’ ri
tas h kil e tish va r a s m i y la sh ti r i sh ni xam ka m rab ola d i. Bos h qa r uv jara y o n i d a t url i -
tu m an t ex n ik a - o d diy k al k ul y a t or d an t ort i b m ura kk ab E X M l ar g acha qo ’l la ni ladi.
Me n eje r lar b u te x nika i m k o n i y atla r i va m aq b ul f o y da l a nish s ox a la r ini bili sh la r i
l o z im bo ’ l ib , b u b o s h q aruv m ada ni y a t i daraj a sini b i l dira d i.
Bos h qa r uv m adani y at i ni n g ajral m as unsu r i
- xu j j a t lar y ur i tish m adani y atidir. X uj j at l a r n ing b os h qa r uv j ara y onid ag i a h a m i
y ati i y ati ju da k a tta, c h un ki bo s h q a r u v ning bi r o r - bir v a zi f a s i n i xu j j a l ar
aso s ida y etka zi lib b e ril u v c hi a x bor o tsiz a m al g a os h irib bu l m a y di.
Xuj j at l a r d a g i a xbo r ot k o r xona t a shqi v a i c hk i faoli y at i ni n g x a mm a to m o n i n i
ka m rab o l a d i . Bos h qa r uv ja r a y oni n ing bar c ha op e ra s i y ala r i a m al d a xuj j atla r d a n
7

bo sh l a nib, x o ’j atlar b ilan
tuga y d i.Bo shq ar u v m ada ni y at i n i ta ko m il l a shti r i sh - u nin g bara
u nsu r l ar in i tako m i ll a s htiri s h de m a k d i r. Bos h qa r uv uslu b i - bu m a ’ l u m bi r
r a x b ar n ing b o s h qa ru v j ara y o n ida k ull o v c h i o ’ zi g a x os va o ’ z g a r m as usul va
xar a k a t l a ri y i g in di sidir. M u t l ak o u x s ha s h kishilar bu l m agani k ab i v az i f a lar
ko ’ pl i gi s a b a bli m ut l ak o b i r x il b oshq a r u v u s lubi x am bul m a y di. Raxbar
f a k a t o ’ z ig a xos xu su s i y at v a s i f a t lar vo s i t a s i d a f ak at o ’ ziga xo s , m ansub u s l ubda
ish y ur i t a d i . Bu m a ’ no d a u s lub raxba r ni s h a x s sif a t id agi xusu s i y a t l a ri ni, bal k i
f a oli y ati x u su s iyat l ar in i i f o d ala y di. K ishila r ni b o s hq a rar e k a n, raxbar
ja m oa n ing n atija v iy m ak s a d in kura bila d i v a u ni shu m ak s a d sari y unal t ir ad i.
R a x b a r is hn i ng m oxi y atiga t u sh u ngan va uni ch u k u r urga n g a n xolda m u t a x a s s islar
f ao li y at i ni m o xi r ona b i r l a sh t i r ish v a y un a lti r is h i ker a k. T shlab chiqar is hni
bos h qa r ish us lu bi boshqar u v a ppar a t i , ba r cha r a x bar v a m uta x a s si s la r n i ng katta
va m ura kk a b fa ol iyati n i aks ettir ad i. Bosh q aru v ni n g xar b i r
va z if a si o ’ zi g a x o s x us usi y at l a r ga e ga va s h u s a b a bli u n ga so m us ull a r n i t a l a b
et a d i . Naza r iy ji x at d an bos h qa r uv a pp a ra t ini n g u m u m iy us lu b i a l ox i da bos h qa ru v
tas h ki l o t la r i uslu b la r i y igi n disid a n i bor a t bo ’ lis h i ker a k. Le k in a m al d a a lo x ida
tas h ki l o t la r ni n g t u r l i u s l u blari o ’ za r o b i rl a shi b , bi r - b iri n i b o y i t a d i v a n a t i j a da,
bu t un b o s h q ar u v ap par a t i ga x o s b o ’l g a n o ’ ziga xos b os h q a r uv u s l ubi vuj ud ga
kela d i. X iso b c h in i ng y u q s a k daraj a d a gi a n i qligi, m exani qn ing e x ti y otk o r l igi,
iqti s odc h in i ng reja l i ligi v a x . k. b ili m lar n i bos h qa r ish
us l ub i ni b e lg i l o v c hi m aj m ua ni ng t a r k i b iy q i s m laridan i b or a t b o ’ l a d i j a m oa n ing xar
b i r a ’ zosi o ’ z us l ubini kir i t a di, v a shu y o ’ l b il a n u s hbu j a m oa bo sh qa ru v u s lubi
vu ju dga k ela d i. K o ’ p i nc h a j a m oa d a n bi r or xo d i m ke t ib, u rn i ga y an g i k i s hi keal d i.
U, od at da j a m oa d a u nd a n o l d i n gi xo d i m e g all a g a n jo y ni e g al la m as l igi m u m k in .
U m avjud us l ubga m o sl as h i sh i,
j a m oa is h y uri t i s h u s l ubi g a to ’ g ’ ri k elu v c hi u sl u b y arat i s h i l o z i m . A l b atta u ni n g
ishla s h us lubi m ex n a t j a m oa s i u s l ub i g a x a m ta ’ sir k o ’ r s at a d i. Z a m ona vi y u slu b
ja m oa nin g x ar b i r a ’ zo s i oldi ga k a tt a t a l ab k u y ad i , v a sh u
8

bil a n birga o ’ z - o ’ z id an m a m n u n b o ’l ish, m a’ m ur i y atc h ilik, ra s m i y atc hi l i kni ink o r
kil a d i . us lu b ijt i m o i y ri vo j la ni sh q on u n la ri n i , ishl a b ch i qa r i sh ni b o shqa r ish
ta m o y il v a usullar i n i b il is hi a s os i da sh a kllana d i va b o shqa r u v m ala k a si y i gi nd isi
ki s hila r ni t a sh k il eti s h ku nik m as i , s hu n in g de k ,
shax s iy ta r tibl i lik bi l a n xar a qter l a n a d i. Va, n ixo y at, u s l ub bo sh q a ruv
xodi m lar i n i ng r u x i y v a p s ixol o gik xu s usi y at l a r i, k uc h li i r o da, k a t ’ i y l ik , v a
kur k m asli k , bo shqa k i s h ilar faoli y a t i ni y u n altira o lish ka b il a rni k a m rab ol a d i.
Bundan ta sh qari r a x bar tasa vv ur e t ish, an i q fikr y uri t is h , k a y i s h q oklik, il m i y f i k r ni
tush u na oli s h v a y et k a z a ol i s h ko b ili y atiga e g a b o ’ l ishi ker a k.
Ra x bar m ene j m en t , iq ti so d i y ot va m o li y a , xu qu q, so y iolo g i y a v a p e d a go g ika
a s o s la r ini bi l is h i lo z i m . Bu fa n lar bu tu n m ene j m en tg a i l m i y k aras h lar
ti z i m i n i y arat i sh i m k o ni n i b e ra d i. B o shqa ru v fa k a t il m iy bili m lar i ga e g a bo ’ lish n i
e m as, bal k i b o s hqar is h s n ’ ati n i b ili s h n i x am t a l ab k i l ad i. b os h qa ru v ta s h k il et i sh
b i l a n ku g ull a nuv c hi a v v alo o ’ z - o ’ z i ni tar b i y a l ay ol i s h i , o ’ z i ni b o s hqara o li s hi
zarur. B u ning u c h un u d o i m o v a m u nt a z am o ’ zi n i - o ’ zi t a r b i y ala s hi kerak.
R ax bar u s l ubi e s hi tish v a uk i s h , so ’ zl a s h v a y o z i s h, y a ’ ni axb o r o tni qa b ul q ili s h v a
uni bo s h q a la r ga o ’ za t ish m alak a sida i f o d a l a n a d i . R ax bar u c hun
za r ur b o ’ lgan s ifa t l a r j u m la s iga uning t a shk i lot c h ilik ko b ili y at i , i sh ko bil i y at i ,
kuch i , xus h m u o m ala l i g i, irod a li l igi k ir ad i. Bo z or sha r o i tida i sh lov c hi
r ax bar v a m u t a x a s sis l a r ol d i g a k at ’ iy t a l a b l a r q o ’ y i l a d . U lar y u q o r i
i s hb i lar m on l ik v a a x l o q i y sifatla r ga, t a dbi r kor b u l sh i, a xil j a m oa t a s h k il e t ish
va m ex n at ja m oa s i b i l an d a v l at m anfaa t lari k e l is hini ta’ m i nl ay olis h la r i k er a k.
Za m o n a v i y ra xb a r lar y uq o ri m ala k a g a e ga bo ’ l i shi, is t ik b olni ku r a
olis h i v a s a m arali xo ’j alik y ur i ti s hga i m kon y aratuv c hi i q t i s odiy f ik r y urit i sh,
s h ax s i y in ti z o m ga e g a bo ’ li s h, t op sh i r ilg a n v a z if a ga ja vo b g ar li k x i s si
b i lan y o n das h ish, g ’ o y alar n i to ’ pl as h, c h i q i s hi m li v a i sh b i lar m on bo ’ l i shi k er a k.
Ra x bar doi m o x o t irjam v a o ’ z i ga is h ong a n bo ’ lishi, ta s h a bb u sk o r lik ko ’ rsa t ish,
tava k k a l c hi b o ’ lishi k era k . J a v obga r lik ol di d a k ur k i s h - ku c hsi z l i k b e lgis i di r .
Jav o bgar li k d an ku r k k a n kishi r a x bar b ul o l m a y d i . Raxbar kul o s tid ag il a r bi l a n
s hund ay m u no sa b at d a bo ’ l ish i k era kki , t ok i ul ar un i n g o ldig a m as l a x at u c hu n
9

be m al o l ki r si n lar. Raxbar o ’ z kul o stid a gila r i n i y ax s hi b ili s hi, ular bil a n
su x batl a sh i shi, u lar kobili y ati, bili m i, m ala k asi ega l l a gan la v o z i m iga m os l igi n i v a
a k si n c ha, u l a r b i li m , k a bi l i y at, m ala k a v a axl oq iy si f a t l ar i d a n f o y da l a ni s h y etar l i
e k a nl i gini a n i q lash lozi m . O bruga e g a b u l m a y m u v affaqi y at l i
r ax ba r l i k q il ish m u m kin e m as, l e kin o b ru ga ku c h
bilan em as, is h b il a n, q a n d a y is h l a shni o ’ z m i s o l ida ko ’ r s a t ish b i la n ,
uni q an day b a j ar i s h x a qida so ’ zla s h bi l a n, fa k at t a l a b c h a n li k va k a t ’ i y l i k
bilan e m as, b il i m v a k u nik m a o r q ali e r ishish m u m k in . B os hqar u v s a n ’ atiga eg a
bul m agan raxbar q a b u l qiling a n q a r o r lar sa m arali b o ’ li s h i ni t a’ m i nl ay
o l m a y d i . L e k i n in son r a xbar b o ’ lib t ug i l m a y d i , bal k i i sh jara y onida s h a k l lana d i.
Ra x bar i s h u sl ubi korx o na f a oli y ati y ak u niy n a ti j a la r i g a is hl ab ch i qa r is h ni
bo s h q a r i sh vaz i fa l ari v os i t a s i da t a ’ s ir ko ’ r s at a d i . U la r ni n g x ar b iri bo s h q a vazi f a l a r
bil a n u z viy b og ’ l i q x o lda ta ’ s i r ki l a d i v a u slu b ni n g f o y da x a m da ko rx o na
faoli y at i ni u m u m la s ht i ru v c hi ko ’ rs a t k i ch l a rga ta ’ s i r e t is hn i ng y a g o n a m e x a n iz m i
ta r kibiga ki ru vc h i b og l o v c h i bo ’ g ’ in v a zif a s in i b ajar a d i . U sl u b b il a n ishl a b
c h i qa ri sh n a t i j a lari o ’ zaro a loq a s i tiz i m i ra x barl a r
bilim v a k un i k m alar i , b os h qa ru v j ara y o n i t e x no l ogi y as i , m ex n at i n t iz o m i v o sit a s i d
a a m alga o sh a di v a r a xbar t o m on id a n qo ’ lla n il u v c hi bo s hq a r u v us uli
b i l a n bo g ’ l i q b o ’ ladi. Me n e j m en t da u ch ta a s o s iy us lub
ajra t ib ko ’ rs a t i l ad i: av t o r i tar ( y o k i b u y ru q , a v to kr a t); de m o k r a tik ( y o k i k oll e gial),
l i b e ral. A vtoritar r ax bar o ’ z k ul os t i dag i la r ni m ajb u r l as h, t ak d ir l a s h yoki
a n ’ a n al a r n i r u k a c h qi l ish y o ’ li bi lan o ’ z i rodas i ga bu y s u n d ir a d i . Du g l a s Ma r k
Gre go r ( b os h c hil i k s ox a s i da m as h xur a m er i k al ik oli m ) « X »
nazar i y a s i d eb a tagan av tokr a t faoli y ati i jro c hilar k obil i y ati n i xis o b g a
ol m a y d i . M ak Gr e gor u ni ng u sulla r i ni « U » naza r i y asi d e b a tov c hi d e m o q r a tik
r ax ba r , o ’ z k ul o s tid a g i lar qa r or q ab u l q i lish d a katn as h uv ga kul ku y ad i , u la r ga
ish o n t i r ish y o ’ li b il a n t a ’ sir ko ’ rs a t a d i . L i ber a l raxbar o ’ z kul os ti dagi l a rga
tu l ik e r k i nl ik b era d i. Mic hig an univ er si te t i p r o fe sso ri R. La y kert
ra xb ar l ar n i ish ga y una lg a n , xa m da i n s onga y unal g an turlar g a ajr a t ad i .
Is h ga y u n a l g an raxbar m a k s i m al unu m d o rl i k v a y ax sh i m e x natni r a gba tl anti r ish
10

tizi m i m av ju d bo ’ li s hi x a q ida ga m xurlik k il a d i . i n s onga y u n a l g a n
r a xbar i n s o n i y m un o sab at l a rni y axshil a sh y o ’ li bil a n ta ’s ir k o ’ rs a t i shga in til a di.
Me n e j m en t n i ng av t o r it a r u sl ub ida x od i m l a r fa k at ula r ga bu y urilg a n v a zi f a n i
bajar is h l a ri l ozi m , bunda ular f ak a t en g k a m zarru a xbo r otga e g a bo ’ l i s h la r i ker a k.
Ra x ba r li k n i ng a vtor i t a r u s u li ar m i y a va flotda qo ’l l a nil a di. U ra s m iy ti z i m ,
n i z o m da ko ’ r s a t ilg a n x a r bi y lar x u q u q v a bur c h l a r i ga t a y anadi. Av t oritar u s l u bn ing
afzal to m oni bu y su n u v c h ilar g a t a ’s ir e t is hn i ng m arka z las h g a n bo ’ li s hidir. S h u
saba bl i, av t oritar uslu b da t a ’ s i rl a r t e z k o r v a m aqbul uslubda ta ’ s i r lar t e z k or
va m aq b ul bo ’ l is hga o s on e r i sh i ladi. Le k in bu u s lub xo d i m lar t ash a bb u sko r li g ini
ragba t l an t i r m a y d i . Raxbar o ’ z x o d i m lari m ex n a ti s a m arad o rl i g i ni o s h iri s h d a
k i y in ch ili k ka duch kel a d i . B unday ra x ba r ni n g eng ka t ta ka m ch il i gi - t a sha b b usni
bu g ish, kul o stid a g i l a r i j o d i y k u c hlar i d a n f o y dal a n m as l i gi , is h bi r t a r ti b da
bajar il ish id ir. Ra x bar to m o n idan a vto r i t a r u slub qo ’ l l a nil is hini sa kl o v c h i t a sh q i
o m illar - y o m on in ti z o m , t a s hkiliy i sh y axshi t as h k i l eti l m agan l igi,
b o shqa r u v q a r o r la r ini tay y orlash va q ab ul q ilishga v a qt y etis h m as l i k d i r. Ba ’ zan
j a m oa m ura kk a b s h a r o itga duch k e l g a n d a avtor i tar u s l ub z ar u r b o ’ ladi. Raxba r ni n g
sh a xsiy s i f a t la r idan k e l ib ch i k u v c hi ic h ki o m i l lar x am m avju d . B u n day
ra xb ar is h u sl ub ini o ’ zga r t i r i shi u chun u o ’ z us t i da doi m o
i s hl a s h i, s hu ni n g d e k, y u qo ri t as hk i l o t t o m o n id a n t a ’ s i r e ti s h zarur.
Ra x ba r lik q il ishn i ng d e m o q r a tik u s l u b i qa r orlar q a b u l q ili s h v a y ec h is h da j a m oa
a ’ zo l a r i n i k e n g j a l b eti s h b il a n ajralib tur a d i.
Bu n da m u xo ka m a q ilishn in g m uv o fi ql as h t i r ish v a n a z or a t q i li s hni n g
j a m oa sh ak l la r i d a n ko ’ prok f o y da l a n ila d i, raxbar o ’ z v a k ola ti n in gbir q i s m i n i k u l
ostida g ilar g a tops h ir a d i . R a x ba r lik qili s hn i ng d e m o q ra ti k
uslub i da xo d i m lar o ’ z is hi is ti kb o li x aq i da tu sh unch a ga e ga b o ’l ish uc hu n y etar l i
a x bo r ot o la d i l ar. De m o q ra t ik u sl u bn i ng a fza l li g i - xo d i m lar tash ab b us k o r l ig i va
o ’ z is hi d an m a m n u n bo ’ lis h i u ch u n k u lay s ha r oit y aratili s hi d ir. D e m oqra ti k u slu b
«pa std an pa s t g a» m u no zara q ilis h va t a nk id t a m o y i ll ar ig a a s os olan ad i.
Eng m u xi m q ar o r l a r j a m oa f a o lla r i to m o ni dan r a xbar b o s hc hi ligi d a q a bul q i l i n ad i.
Ko ’ p x ol l a r da q a r orlar m ajlis v a y ig i l i shla r da qa b ul qi li nadi. L e k i n bu u slub x am
11

k a m ch i li k la r d a n xoli e m as. U m an o zara v a m u x oka m a uc h un v a q t bul m aga n ,
b o shqa r u v q aror i ni t ez q ab ul q il is h za r ur bo ’ l g a n v a z i y at l a r da f o y da ber m a y d i .
D e m o q ra ti k us lu bni kull o vchi r a xbar o ’ z k u l o s t ida gi la r ga sh a xsiy
tash ab b us k o r l i k, m u st aq i llik n i n a m o y on q ilishga i m kon y aratad i , l e k in ular iz m i d a
bul m a y d i . U od a tda o ’ ziga b u y sun u v c h i lar i sh i t a v si lotla r ini
su r is h tir m a y d i , m a y da-chu y da is hla r da y o ’ l - y ur i k ko ’ rs at m a y di v a n a z or a t
ki l m a y d i , l ekin d o i m o u l a r f a oli y ati n a t ija s i bilan kizik a di, z a rru bo ’ l g a n
xolla r da m a s l a xat b e r a d i. B u n d ay raxba r lik o s tid a gi x o d i m lar i sh d agi
va z i y at x a q i da t ulik ax b oro t ga e ga b o ’ l a d i l ar. R a x bar m u t a x assis fik ri ni x iso b ga
ol a d i , ja m oada x a m k o rlik u c hun kulay vazi y at y ara t is h uc h un xar a k a t ki ladi.
Ra x ba r li k n i ng libe r al u sl ub i raxba rn ing j a m oa fa oli y atiga m i n i m al ara l a sh u vi
bil a n x ar a q t e rl a n ad i. Raxbar bunday x olda m ex n at ja m oa l a riurt as ida v os i ta ch i
va z if a s i ni b ajar a di, xo d i m lar n i i s h u c hun zar u r a xbo r ot bil a n ta’ m i n la y d i . Li b er a l
us l ub m ak s ad an i q va x od i m lar i shi in di v idu a l x u s u s i y atga e ga b o ’ l g a n xold a gina
q o ’l l a nili s hi m u m k i n. Bunday sha r o it da x o di m lar o ’ z fa o l i y ati n i
re j al a s h tira di lar v a tas h kil eta d ilar, rax b arga e sa f a kat z arur x olla r dag i na m ur o j aat
ki l a d i l a r. Libe r a l us l ub ko ’ prok il m iy - t ad k ik o t i s hl a r i ga r a xbar l i k q il i shda
qo ’ l l an i l a d i , c h un k i bu xo l da i j odiy fa o l l ik va m u st a q il l ik t a l a b et i l a d i. Is h lab
ch i qa r i s h sha r o itida l i ber a l us l ubni q o ’ l l a b b u l m a y di. A m alda
aniq b ir u s l ub s of x ol d a qo ’ l l a n i l m a y di ko ’ p x o l l a r d a b ir q a n c ha us l ublar
ko m b i nasi y a s i d a n f o y da l a n i l a d i . Faol r a xbar o ng l i r a v is hda u y oki bu us l ubni n g
ij ob iy t o m onla r i dan f o y da l an i s hga, s a lbiy t o m on l a r ini bar t araf e ti s h g a xar a k a t
kila d i. L e k i n b ar c ha usl u blar bir x il kuchga ega d e b x i s o b l a sh n ot o ’ g ’ ri
bo ’ l a d i . D o i m o raxba r l i k q i l is hn i ng d e m o q r a tik u suli af z al qur i l a d i . X u ddi m ana
shu u s l ub isti k bo l ga ega, u ni r iv o j l a nti r ish v a t ak o m il l as h t i r i sh z a r u r.
1.2. Madaniyat va san’atda boshqarishning asosiy tamoyillari
Tamoyil – faoliyatning asosiy qoidasi, dasturilamal g’oya.
Boshqarish tamoyili dasturilamal qoida, xulq me’yorlari, uning standartlari bo’lib,
iqtisodiyotga rahbarlik unga asoslanadi.
12

Boshqarish tamoyillari bir-biri bilan o’zaro bog’liq va amaliyotda yaxlit holda
foydalanilishi lozim. Boshqarish tamoyillari rahbarlikning oltin qoidalarini o’zida
namoyon etadi. Bu qoidalar majmuasining amalda ro’yobga chiqarilishi boshqarish
tizimining sifatli ishlashini ta’minlaydi
Boshqarish tamoyillarining mohiyati va ularning tahlili.
1. Zaruriy turli-tumanlik va tezkor harakat tamoyili. Boshqaruv organi ishlab
chiqarish jarayonida ehtimoliy xilma-xillik va tashqi muhit taasurotlari tezligiga
qaraganda ko’p turli hamda tezkor xarakatlar dasturiga ega bo’lishi lozim.
2. To’g’ridan-to’g’ri o’zaro tobelik tamoyili. Har bir xodim barcha ishlab chiqarish
masalalarida bitta rahbarga tobe bo’lishi lozim. Bu qoida har bir xodim faqat bitta
rahbardan topshiriq olishi va unga hisobot berishiga imkon yaratadi. Shu bois
xodim bittadan ortiq rahbardan topshiriq olmasligi lozim.
3. Nazoratning ko’lami tamoyili. Biror rahbar boshqarish me’yori oshib ketgan
miqdordagi xodimlarni samarali boshqara olmaydi. Rahbariyat uchun qo’l
ostidagilarning yetarli deb hisoblanadigan miqdori turli darajadagi boshqaruv
tizimlarida turlichadir.
4. Huquq, majburiyat mas’uliyat muvofiqligi tamoyili. Rahbar yoki xodim
muvaffaqiyatli ishlash imkoniyatiga ega bo’lishi uchun uning huquq, majburiyat va
mas’uliyati bir-biriga muvofiq kelishi lozim. Majburiyatlar xodim o’z vazifasini
hal etishi uchun boshqarishi lozim bo’lgan ochiq bir xatti-harakat sifatida
shakllanadi. Majburiyatlar ta’rifini, agar xodimning tezkor rejasiga o’zgartirishlar
kiritish majburiyatni to’liq bajarish paytida qayd etish zarur bo’lsa, qoniqarli deb
hisoblash mumkin. Huquq hokimiyat o’lchovidir. Huquq shunday mehnat shart-
sharoitini o’z ichiga oladiki, ularsiz xodim o’z majburiyatlarini bajara olmaydi.
Mas’uliyat xodim o’ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajara olmaydi. Mas’uliyat
xodim o’ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmaganda unga qo’llaniladigan
sanksiyadir.
5. Vakolatni amalga oshirish tamoyili. Rahbar qo’l ostidagi xodim muvaffaqiyatli
bajarayotgan ishni o’zi bajarmasligi lozim. Rahbarning asosiy vazifasi o’zi
bajarishi lozim bo’lgan to’rt majburiyatni o’z ichiga oladi:
13

- kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish;
- firma bo’linmalarni o’rtasidagi o’zaro aloqani tashkil qilish;
- tashqi aloqalar olib borish;
- boshqarish obyektini rivojlantirish istiqbollarini ta’minlash.
6. Personalni boshqarishni markazlashtirish darajasi va mehnat jamoalarining o’z-
o’zini boshqarish darajasi oqilona uyg’unlashtirish negizida amalga oshirilishi
lozim. Mohiyat jihatidan qaraganda, bu o’rinda gap boshqarishni markazlashtirish
va markazlashtirishdan chiqarishning optimal uyg’unligi haqida bormoqda. Bu
tamoyil pog’onali (iyerarxik) tizimining har bir o’zaro tobelik darajasida
boshqaruv qarorlarini qabul qilish bo’yicha vakolatlarni oqilona taqsimlashga
imkon beradi. Strategik qarorlar markazlashgan holda qabul qilinadigan variant
eng maqbuli hisoblanadi. Bu xo’jalik yuritishning barcha bosqichlarida
muvofiqlashtirishning yuqori darajasini talab etadi.
Boshqarishdagi barcha tamoyillarning bir-biri bilan o’zaro aloqadorligi.
Boshqarishning barcha tamoyillari bir-biri bilan o’zaro aloqadordir. Ishlab
chiqarish sharoitida bir tamoyilning buzilishi barcha tamoyillarning ham
buzilishiga olib keladi. Rahbar barcha tamoyillarni yoddan bilishi shart. Faqat
shundagina menejer ishlab chiqarish muammosi paydo bo’lganda uni tezda hal qila
oladi. Korxonadagi ish to’xtab qolish sababini aniqlaydi va mazkur holatda qaysi
tamoyil amal qilishini belgilab beradi. Shuni unutmaslik kerakki, ko’rib chiqilgan
barcha tamoyillarni ro’yobga chiqarish firma boshqaruvi tizimi samarali ishlashiga
imkon beradi. Shuning uchun G’arbda ushbu tamoyillar boshqarishning “oltin”
qoidalari deb ataladi.
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish
guruhlarga bo‘linib, muassasalar faoliyatiga qarab amalga oshiriladi. Bu guruhlar
teatrlar., kinoteatrlar, kutubxonalar va boshqalardir. Madaniyat muassasalari
miqdrriga ta'sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar quyidagilardir: mamlakat
aholisining soni, hududlarga tarqalganlik darajasi, qishloq aholi punktlari miqdori,
turlicha ahrli soniga ega shaharlar soni, mintaqalardagi ahrli tarkibi — yoshi, kasb-
kori, ijtimoiy holati va boshqa turli belgilari. Aholini xizmatlar bilan ta'minlashda
14

tegishli me'yorlardan har bir muassasa guruhlari uchun foydalaniladi. Madaniyat
va san'at iqtisodiyoti istiqboli rejasidagi xizmatlar hajmini ungacha bo‘lgan
davrdagi me'yorlarning haqiqiy hajmi bilan solishtirish aholini madaniyat
muassasalari, ularning dinamikasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish darajalarini
aniqlashga olib keladi.
Teatr san'ati taraqqiyoti istiqboli quyidagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra aniqlanadi:
barcha janr va turdagi teatrlar tarmogi (dramatik, opera, operetta, qo‘g‘irchoq,
bolalar va b.), teatrlar sig‘imi (o‘rinlar soni), ya'ni sotiladigan o‘rinlar soni, teatr
jamoalari ishining sifati, ijodiy mehnat hajmini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlar—
yepertuarlar, ertalab, kechqurungi tomosha zallarining bandligi, namoyish etilgan
spsktakllarning umumiy soni, jumladan doimiy (asosiy sahnada) hamda safarlarda
va boshqa ko‘rsatkichdar.
Teatr jamoalari ishining samarali ko‘rsatkichlarida tomosha zallarining
bandligi (to‘ldirilishi) juda muhimdir. U quyidagicha aniqlanadi:
Bunda 3 — tomosha zallaridagi o‘rinlarning bandligi;
t— bir yillik tushumlar miqdori;
s— teatrlar sig‘imi;
m — bir yillik spektakllar soni.
Teatr jamoalari ishi sifatining yana bir muhim ko‘rsatkichi—bir spektaklga
to‘g‘ri keladigan tomoshabinlarning o‘rtacha miqdori. Bu kattalik istiqbollashning
foizlarda ifodalangan tushumlar (o‘rinlarning bandligi) miqdorida ko‘rinishida
tijoratasari sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich aholining teatr repertuariga qiziqishi
va aktyorlar rol o‘ynashining sifatiga qarab aniqlanadi.
Kino san'ati san'atning eng ommaviy turidir. Kinoseanslarni hatto uzoq
qishloq joylardagi ahrli ham tomosha qilish imkoniga ega. Kino tarmoqlari
rivojlanishining istiqboli shahar va qishloq joylari aholisi uchun kinomoslamalar
umumiy miqdori,Shuningdek kinomoslamalarning turi (doimiy va ko‘chma) va
qanday idoraga tegishliligiga qarab belgilanadi. Bunda shahar va qishloq
hududlarining kinolashtirilish darajasining o‘sishi e'tiborga olinadi. Shaharlarni
kinolashtirish darajasi doimiy kinomosla- malardan aholining har 1000 kishiga
15

tomosha zallarida to‘g‘ri keladigan o‘rinlar soniga qarab aniqlanadi. Qishloq
joylarda esa, bir kinomoslamaga qancha tomoshabin to‘g‘ri kelishiga qarab
aniqlanadi.
Madaniyat va san'at istiqbolini belgilashda aholining kino tarmoqlari
xizmatiga ehtiyojlari hajmini aniqlash uchun ularning kinoseanslarga o‘rtacha
qatnashishi ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Bu ko‘rsatkich aholining bir yil
davomida kinoseanslarga qatnashi umumiy miqdrrini aholi soniga nisbati bilan
aniqlanadi. Kinematografiya taraqqiyotida kinomahsulotlar turi (badiiy, xronikal-
hujjatli, ilmiy-ommabop, qisqa metrajli o‘quv filmlari, multfilmlar va b.) Ham juda
muhim hisoblanadi. Barcha yoshdagi va ijtimoiy guruhlardagi aholining madaniy
darajasini yuksaltirishda kutubxonalar katta ahamiyatga ega. Asosan ommaviy
kutubxonalarning xizmati beqiyosdir. Ommaviy kutubxonalarga bo‘lgan ehtiyoj
shahar va qishloqlar uchun belgilangan alohida me'yorlar asosida hisoblanadi.
Kutubxonalar istiqbolini oldindan belgilashda kutubxonalar ishi
samaradorligini oshirishni e'tiborga olish zarur. Bu kitoblarning o‘qilishi
(o‘qishxonlik), kitob fondining aylanishi, kutubxonalarga qatnashish va boshqa
ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi. O‘qishxonlik yil davomida kutubxonalardan
foydalangan kitobxonlar miqdorining bir yilda berilgan kitoblar hajmiga nisbati
bilan aniqlanadi, ya'ni bunda bitta kitobxonga bir yilda o‘rtacha berilgan kitoblar
soni aniqlanadi. Kutubxonalar kitob fondining kitob aylanishi bir yil davomida
kitob fondi hajmining kitob berish (tarqatish)ga nisbati bilan aniqlanadi.
Kutubxonalarga qatnash bir kitobxonning bir yilda o‘rtacha qatnashi miqdori bilan
aniqlanib, bir yildagi kitobxonlar sonining qatnash miqdoriga nisbati bilan
aniqlanadi. Kitob fondining hajmi, uning tarkibi, tizimi kutubxonalar faoliyat
ko‘rsatishi samaradorligiga ta'sir ko‘rsatadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda
madaniyat va san’at sohasini rivojlantirish, jahon miqyosidagi ilg‘or tajribalar
asosida zamonaviy madaniyat va san’at muassasalari barpo etish, ularning moddiy-
texnik bazasini mustahkamlash, ijodkor ziyolilarni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlash masalalariga davlatimiz tomonidan ustuvor ahamiyat qaratib
kelinmoqda.
16

Aholi, xususan, yoshlarning madaniy saviyasini yuksaltirish, ularni milliy va
umumbashariy madaniyatning eng yaxshi namunalaridan bahramand etish, shu
asosda ma’naviy yetuk, barkamol shaxslarni tarbiyalash, yosh iste’dod egalarining
qobiliyati va salohiyatini ro‘yobga chiqarish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirildi. Shu bilan birga, madaniyat va san’at sohasini boshqarishda eskicha usullar
saqlanib qolayotgani, mavjud muammolarni hal etish bo‘yicha kompleks
yondashuvning yetishmasligi, madaniyat muassasalarining faoliyatini tashkil etish,
aholiga madaniy xizmat ko‘rsatishda oqsoqlikka yo‘l qo‘yilayotgani, aksariyat
joylarda madaniyat va san’at maskanlarining moddiy-texnik bazasi bugungi kun
talablariga javob bermasligini qayd etish zarur. Ayniqsa, soha uchun yuqori malakali
kadrlar tayyorlashda mavjud talab va ehtiyojlarni hisobga olmaslik, ularni qayta
tayyorlash, malakasini oshirish borasida puxta tizim yaratilmagani madaniyat
sohasida yagona davlat siyosatini samarali amalga oshirish, bu yo‘nalishdagi ustuvor
vazifalarni to‘liq bajarish imkonini bermayapti. Mamlakatimizni yangilash va
modernizatsiya qilishning bugungi yangi bosqichida madaniyat va san’atning
hayotimizdagi o‘rni va ahamiyatini oshirish, yosh avlodimizni milliy va
umuminsoniy qadriyatlar, ona yurtga mehr va sadoqat ruhida tarbiyalash maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at sohasini yanada rivojlantirish va
takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan chora-tadbirlar dasturi
(keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Dasturning asosiy yo‘nalishlari etib belgilangan quyidagi vazifalar ijro uchun qabul
qilinsin: madaniyat va san’at muassasalari faoliyatini tashkil etish va
samaradorligini oshirish borasidagi qonunchilikni takomillashtirish. Jumladan,
muzeylar va teatrlar faoliyatini takomillashtirish hamda moddiy-texnik bazasini
mustahkamlashga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish. Moddiy
madaniy meros va arxeologiya obyektlarini muhofaza qilish va ulardan samarali
foydalanish mexanizmlarini yanada takomillashtirish; madaniyat va san’at
muassasalari, teatrlar, muzeylar, badiiy jamoalar, madaniyat va aholi dam olish
maskanlari, madaniyat va istirohat bog‘lari faoliyati, moddiy-texnik bazasi holatini
atroflicha o‘rganish, ularni ta’mirlash va zarur jihozlar, musiqa asboblari bilan
17

ta’minlash, samarali ijodiy faoliyat uchun qulay shart-sharoitlar yaratish. O‘zbek
milliy raqs va xoreografiya san’atini yanada rivojlantirish, madaniyat va san’at
rivojiga katta hissa qo‘shgan taniqli san’atkorlar, jahon miqyosidagi nufuzli ko‘rik-
tanlovlarda yuqori o‘rinlarni egallagan yoshlarni moddiy qo‘llab-quvvatlash;
yoshlarni san’at maskanlariga, xususan, teatr va muzeylar, konsert tomoshalariga
muntazam jalb etish, o‘zbek va jahon madaniyatining eng sara namunalaridan
bahramand etish orqali ularning ma’naviy-axloqiy, estetik didi va madaniy
darajasini yanada yuksaltirish. Madaniyat va istirohat bog‘lari hududida “Nuroniylar
maskan”larini tashkil etib, faxriylarning madaniy dam olishlari uchun zarur
sharoitlar yaratish; “Seni kuylaymiz, zamondosh!”, “Debyut” kabi teatr san’ati
ko‘rik-festivallari samaradorligini oshirish orqali buyuk siymolar, zamonamiz
qahramonlari obrazi, bugungi kunda yurtimizda amalga oshirilayotgan ulkan
bunyodkorlik ishlarini aks ettirgan, badiiy yuksak sahna asarlarini yaratish. “Bahor
nafasi” xalqaro san’at festivali, “Boysun bahori” xalqaro folklor festivali, “Yoshlik
bahori” respublika yosh opera ijrochilari festivali singari tadbirlar, turli xalq
sayllarini tashkil etib, ularga xorijiy sayyohlarni keng jalb etish; madaniyat va san’at
yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarining malakali kadrlar va mutaxassislarga bo‘lgan
talab va ehtiyojlarini o‘rganish, bu borada kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish, zamonaviy ilg‘or
tajribalardan foydalanish, dunyoning mashhur musiqachilari, bastakorlari ishtirokida
ijodiy uchrashuvlar, mahorat darslari tashkil etish, madaniyat va san’at
yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarini o‘quv dasturlari va notalar, o‘quv qo‘llanma va
darsliklar, ilmiy-metodik adabiyotlar bilan ta’minlash; O‘zbekistonning yuksak
madaniyati va san’atini xalqaro maydonda yanada keng targ‘ib etish, xalqaro ko‘rik-
tanlov va festivallarda mamlakatimiz vakillarining ishtirokini kuchaytirish,
Samarqand shahrida o‘tkaziladigan “Sharq taronalari” xalqaro musiqa festivali
nufuzini yanada oshirish, boshqa turli tadbirlarda chet ellik madaniyat va san’at
namoyandalari keng qatnashishlarini ta’minlash, xalqaro ilmiy-amaliy anjumanlar
tashkil etish, sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy
etish va ulardan samarali foydalanish.
18

2. O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi 2017-yilning 1-oktabriga qadar:
muzeylar va teatrlar faoliyatini takomillashtirish hamda ularning moddiy-texnik
bazasini mustahkamlash kompleks chora-tadbirlarini;
yoshlarni teatr va muzeylarga, konsert-tomosha tadbirlariga tizimli ravishda
jalb etish orqali ularning ma’naviy-axloqiy, estetik va madaniy darajasini yanada
yuksaltirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturini;
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi va
Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda mamlakatimizdagi konsert-tomosha va teatr
muassasalarining ijodiy xodimlari uchun grim va postijyor mahsulotlari, oyoq
kiyimlar, maxsus liboslar, jumladan, balet san’ati uchun liboslar, yuksak darajada
ishlangan sahna dekoratsiyalari va konstruksiyalari, parda va sahna liboslarini
tayyorlashga ixtisoslashgan qo‘shma korxona tashkil etish yuzasidan takliflarini
Vazirlar Mahkamasiga kiritsin.
3. O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish
va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Madaniyat vazirligi va Toshkent shahri
hokimligi bilan birgalikda bir oy muddatda Toshkent shahri, Buxoro ko‘chasi, 10-
uyda joylashgan binoni “O‘zbekkonsert” davlat muassasasi tasarrufiga o‘tkazish va
ushbu binoda jahon andozalariga to‘liq mos keladigan, akademik jamoalarning
badiiy dasturlari namoyish etiladigan, jonli ijroga mo‘ljallangan zamonaviy konsert
zalini barpo etish bo‘yicha Vazirlar Mahkamasiga taklif kiritsin.
4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va Moliya
vazirligi 2018/2019 o‘quv yilidan boshlab O‘zbekiston davlat konservatoriyasida
madaniyat va san’at yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalari,
shuningdek, maktabdan tashqari ta’lim muassasalari uchun malakali musiqa
pedagoglarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishga
ixtisoslashtirilgan fakultet tashkil etish yuzasidan zarur choralarni amalga oshirsin.
5. Quyidagilar Dasturni amalga oshirishni moliyalashtirish manbalari etib
belgilansin:
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiya dasturlari mablag‘lari;
19

O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari
Madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari
ta’lim va tibbiyot muassasalarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirish
jamg‘armasi;
tijorat banklarining kredit mablag‘lari;
yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik xayriyalari, qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan boshqa manbalar.
6. O‘zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at sohasini yanada
rivojlantirish va takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan chora-
tadbirlar dasturini amalga oshirish bo‘yicha Respublika komissiyasi tarkibi 2-
ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Respublika komissiyasi (A.Aripov):
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahri, tumanlar va
shaharlarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi va tegishli
hududlarning hokimlari boshchiligida Dasturni amalga oshirish bo‘yicha bir hafta
muddatda tegishli ishchi guruhlar tashkil etsin;
vazirlik va idoralar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar va Toshkent shahri hokimliklari tomonidan har bir davlat va xo‘jalik
boshqaruvi organlari, viloyat, shahar, tumanlar bo‘yicha Dastur asosida ikki hafta
muddatda hududiy dasturlar ishlab chiqilishini ta’minlasin, ularni tasdiqlasin hamda
ularda nazarda tutilgan tadbirlar o‘z vaqtida amalga oshirilishini muvofiqlashtirsin;
Dasturda nazarda tutilgan chora-tadbirlarning bajarilishiga mas’ul bo‘lgan
vazirlik va idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini tizimli asosda
muvofiqlashtirib, belgilangan tadbirlarning to‘liq va sifatli bajarilishi ustidan
monitoring olib borsin va nazorat qilsin.
7. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shahri hokimliklari:
20

Dasturni amalga oshirish yuzasidan ikki hafta muddatda hududiy dasturlarni
ishlab chiqib, Respublika komissiyasiga tasdiqlash uchun kiritish;
Dasturni amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan mahalliy byudjet
mablag‘larining rejalashtirilishi va to‘liq ajratilishi, homiylik xayriyalari jalb
etilishini ta’minlash;
hududlarda madaniyat sohasida faoliyat yuritayotgan yuqori malakali
xodimlar, jumladan, iqtidorli yosh mutaxassislar uchun munosib turar joy
sharoitlarini yaratish maqsadida hududlar markazlarida imtiyozli ipoteka kreditlari
asosida ko‘p qavatli xizmat uylarini qurish, shuningdek, yuqorida ko‘rsatilgan
toifadagi mutaxassislar uchun uy-joylar ajratish;
madaniyat va istirohat bog‘larida aholi, ayniqsa, bolalar va yoshlar
xavfsizligini ta’minlash maqsadida mavjud attraksion va boshqa o‘yin
qurilmalarining xavfsizlik qoidalariga muvofiqligini ta’minlash choralarini ko‘rsin.
8. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining
Bosh vaziri A.Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Davlat
maslahatchisi X.Sultonov zimmasiga yuklansin.
21

II.BOB. MADANIYAT VA SAN’AT SOHASIDA MENEJMENT TIZIMI VA
BOSHQARUV TAMOYILLARI
2.1. Madaniyat va san’at sohasida menejment tizimi
Boshqaruvda nima va qanday qilinadi, degan savollarga javob berish uchun
boshqaruvning funksional tavsifini ko‘rib chiqishning muxim jixati bo‘lib,
quyidagilar sanaladi:
· Boshqaruvni o‘zaro aloqadorligi va tashkilotdagi munosabatlar
tizimi;
· Tashkilotning boshqaruvi va tashqi muxiti;
· yetakchilik.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, adabiyotlarda tashkilot boshqaruvining bir
qancha nuqtai nazarlari keltiriladi. Tashkilot boshqaruvining odatdagi nuqtai nazari
asosan tashkilotda odamni boshqarish savollari bo‘yicha yoritiladi, boshqaruvning
strategiyasi, ya'ni tashkilotni o‘zgaruvchan tashqi muxitga moslashuvi ko‘rsatiladi.
Tashkilot boshqaruvini ko‘rib chiqishning yuqori axamiyatli yondashuvi
bo‘lib quyidagilar ko‘rsatiladi:
1. Boshqaruvni tashkilot ichida sodir bo‘ladigan amallar nuqtai
nazaridan ko‘rish;
2. Boshqaruvni tashkilotning tashqi muxitga kirishishi amali xolatidan
ko‘rish;
3. Tashkilot boshqaruvini shu faoliyatni amalga oshirish nuqtai
gazaridan ko‘rib chiqish.
Iqtisodiyotning notijorat sektorining salmog‘li qismi ijtimoiy madaniy
tadbirlarni amalga oshiruvchi, shu jumladan san'at muassasalari xisobiga to‘g‘ri
keladi.
Notijorat asosida faoliyat ko‘rsayotgan muassasalar moliyaviy manbalarining
tarkibi:
1.Davlat byudjeti mablag‘lari.
2. Axoli va boshqa ist'emolchilarga ko‘rsatilgan pullik xizmatlar.
3. Asosiy fondlarni ijaraga berish.
22

4. Xayrixoxlik va xomiylik badallari.
5. Boshqa daromadlar.
Barcha manbalardan shakllangan pul resurslari notijorat tashkiloti moliyaviy
resurslarini tashkil etib, quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi:
1. ish xaqini to‘lash
2. moddiy xarajatlar
3. boshqa tashkilotlar bilan xisob-kitoblar
4. iqtisodiy rag‘batlantirish fondini tashkil etish
Barcha notijorat asosida faoliyat ko‘rsayotgan tashkilotlar, agarda ular
mustaqil balansga va xisob kitob raqamiga ega bo‘lsa, bank kreditlaridan
foydalanish xuquqiga egadirlar. Ularning moliyaviy resurslarini jalb qilish va
foydalanish turli bo‘lib, u uning xo‘jalik yuritish usuliga bog‘liqdir. Ular asosan
smetali moliyalashtirish va to‘liq o‘z o‘zini qoplash bilan farqlanib turadi.
Smetali moliyalashtirishda moliyaviy resurslarning asosi byudjet
mablag‘laridan tashkil qilinib, manbasi ham byudjet bo‘ladi.
O‘zbekistonda san'at muassasalarining ko‘pi asosan yuqori boshqaruv
organiga qarashlidir va moliyalashtirishning asosiy manbasi davlat byudjeti
hisoblanadi. Byudjetni o‘zlashtirish, moliyaviy xisobot va rejalashtirish muassasa
moliyaviy menejmentini tashkil qilib, uning tamoyillari boshqaruv organi
tomonidan ishlab chiqiladi. Moliyaviy resurslarni boshqarish ma'suliyati muassasa
rahbariga yuklatiladi. Pirovardida esa butun personal ham bu ma'suliyatni o‘z
zimmasiga oladi. Raxbarlik uslublarining mazmuni Parametrlari Avtoritar uslub
Demokratik uslub Liberal uslub uslubning tabiyati Barcha hukumronlik va
javobgarlikni yetakchining qo'lida jamlanishi vakolatlarni asosiy jihatlarni
yetakchida saqlab qolish bilan boshqaga topshirilishi yetakchi tomonidan
javobgarlikni o'zidan olishi va hukmronlikdan guruh (tashkilot) foydasiga voz
kechilishi Maqsadlarni belgilash va vositalarni tanlash dagi imtiyoz Qarorlarni
qabul qi- lish, boshqaruvda ish- tirok etish asosidagi darajalar bo'yi¬cha
taqsimlangan Guruh uchun istalgan tartibdagi o'zini o'zi boshqarish imkoniya tini
berish Kommunikatsion oqimlar ko'proq yuqoridan keladi Kommunikatsiya ikka la
23

yo'nalishda faol amalga oshiriladi Kommunikatsiya aso san "gorizontal" asosi da
quriladi
Kuchli tomonlar Asosiy e'tibor muddat lar tartibiga qaratiladi, natijani
oldindan aytib berish mumkin Xodimlarning boshqa ruvda ishtirok etish orqali
ishni bajarishga
shaxsiy majburiyatla ri oshadi Ishni yetakchining aralashuvisiz bosh lashga imkon
beradi
Zaif tomonlari Shaxsiy tashabbusni to'xtatib qolish tend ensiyalari ko'zatiladi
Bunday uslubda masa lalarni yech-ish uchun ko'p vaqt talab qilinadi Yetakchining
arala shuvisiz ishning tezli gi yo'qotilishi va ha- rakat yo'nalishi o'zga rishi mumkin
Qo'l ostidagilar bilan o'zaro munosabatlarda liberal muloyimdir. U ularga
deyarli to'liq erkinlikni beradi, talabchan emas, ularni ishini nazorat qilishni
yoqtirmaydi.
Obro' olishga intilib u qo'li ostidagilarga har xil imtiyozlarni berish, o'rinsiz
mukofotlarni to'lashga qodir. U yana qo'l ostidagi yalqov uchun ishni bajarishi
mumkin, yomon xodimlarni ishdan bo'shatishni yoqtirmaydi.
Rahbar o'zini guruhning bir a'zosi sifatida tutadi. Har bir xodim qo'rqmasdan
o'z fikrini aytishi mumkin. Ko'pgina muamolar jamoaviy hal qilinadi. Rahbar qo'li
ostidagilar bilan ko'proq maslahatlashish, o'zining afzaligini namoyon kilmaslik va
tanqidga to'g'ri javob qaytarishga harakat qiladi. Qabul qilingan qarorlarning
oqibati uchun javobgarlikni qo'li ostidagilarga yuklamaydi. Xodimlarning
fikrlariga quloq solishga intilishni, o'zi buni tushunmasligidan emas, balki
muhokama qilishda hamma vaqt ham ishlar ning holatini yaxshilashga imkon
beruvchi nozik tomonlar vujudga kelishi mum kinligi bilan izohlanadi. Bunday
rahbar, agarda qo'l ostidagilar uni bunga ishontirsa, murosaga kelish yoki qabul
qilingan qarordan voz kechishni o'ziga or deb hisobla maydi. U muammoni hal
qilish va bunda olingan foydalarni maqsadga muvofikli gini isbotlashga harakat
qiladi. Nazoratni amalga oshirishda u yakuniy natijaga alohida e'tiborni
qaratadi.Bunday ahvol qo'l ostidagilarda o'zini o'zi qo'rsatishga sharoitlarni
yaratadi,ularda fikr yuritishning mustaqilligi rivojlanadi. Bu tarbiyaviy ahamiyatga
24

ham ega, maqsadga kamroq xarajatlar bilan erishishga imkon beradi. Boshqaruv
qo'pol bosimsiz, odamlarning qobiliyatlarini hisobga olish bilan amalga oshiriladi.
Rahbarlikning bunday uslubini ko'pgiga mutaxassislar muvofiq deb hisoblay
dilar.Shuning bilan birga tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, barcha hollarda ham qo'l
ostidagilar rahbarlikning demokratik uslubini afzal deb bilmaydilar, hamma vaqt
ham bu uslub unumli bo'lavermaydi. Gap shundaki, rahbarlikning ko'rib chiqilayot
gan uslublaridan har biri ham ijobiy va ham salbiy alomatlarga ega, jamoalar
faoliyatining sharoitlari esa g'oyatda turli tumandir. Hozirga qadar uslublar va
rahbarlikning samaradorligi o'rtasidagi to'g'ridan to'g'ri bog'likliq aniqlanmagan.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, mutloq bitta usludan foydalanadigan rahbarlar
g'oyatda kam uchraydi. Menejer faloiyatining uslubi, qoidaga ko'ra rahbarlikning u
yoki bu mutanosiblikdagi uchta asosiy klassik uslublarining kombinatsiyasidan
iborat bo'ladi. Buning ustaga, har bir menejer, o'zining, o'zi uchun afzal bo'lgan
boshqaruv usullari majmuasidan foydalanadi. Bu haqda har xil menejerlar yaqin
vaziyatlarda amaldi bir xil nitijalarga erishgan holda, ko'pincha butunlay har xil
harakat qilishdari darak beradi.Hozirgi sharoitlarda menejer faoliyatining sharli
ravishda vaziyatli shaxsiy deb ataluvchi uslubi afzalroq bo'lishi mumkin
Menejerning imidji - bu uning obrazi, ushbu menejerning unga alohida
o'ziga xoslikni beruvchi va uni bir qator boshqa rahbarlardan ajratib turuvchi
farqlanuvchi va mutloq ta'riflari haqidagi mustahkam tasavvurdir. Imidjning
asosini ishning maqsadga qaratilgan holda tashkil qilinayotgan va qo'llab
quvvatlanayotgan uslubi va menejerning shaxslararo munosabatlari va rasmiy
atributlari (belgilari) tashkil qiladi.
"Imidj" inglizcha so'z bo'lib, "obraz", "shuhrat"ni bildiradi. Bu kimningdir,
nimaningdir ommaviy ongda vujudga kelgan va sterotip xarakterga ega bo'lgan
hissiyotli bo'yalgan obrazidir. O'zining imidji haqidagi g'amxo'rlik bu uni odamlar
ongida gavdalanishi, o'zini o'zi eng yaxshi tanishtirishdir.Imidj tushunchasi
personifikatsiya (gavdalantirish, tasvirlash)ga yaqinroq bo'ladi, ammo o'zining
ichiga shaxsning nafakat tabiiy xususiyatlarini, balki maxsus yaratilganlarini ham
oladi. Bundan tashqari, u odamning tashqi qiyofasi va ichki dunyosi haqida, uni
25

psixologik turi haqida gapiradi. Kasbiy imidjni olish ishbilarmon kishi, yetakchi
uchun birdan bir maqsad emas. Ammo unga ega bo'lish unning g'oyatda muhim
shaxsiy va kasbiy ta'rifini tashkil qiladiki, bu chukur amaliy ma'noga ega.
"Imidj" tushunchasining ma'nosi har xil yig'ilganlardan vujudga keladi.
Uning eng muhim qismi ahloqiydir. Gap shundaki, ahloqli odam insoniy tajriba
tomonidan tekshirib chiqilgan ahloqiy nasihatlar bo'yicha yashash zarurligini his
qiladi, ahloqsiz esa hamma vakt shaxsiy ehtiroslari va ehtiroschalarining asiri
bo'ladi va uning ideali - hamma narsaga yo'l qo'yilganlikdir.Bizning jamiyatimizga
o'zini o'zi hammadan avval ma'naviy takomillashti rishga qodir ahloqan ishonchli
menejer zarur. Uning e' tiborini insoniyat madaniya tining barcha boyliklarini
qamrab olishi kerak, ya'ni u keng gumanitar bilimlarga ega bo'lishi kerak.
Imidjni shakllantirishning asosiga qo'yidagi tamoyillar qo'yilishi mumkin:
takrorlash tamoyili;
ta'sirni uzliksiz kuchaytirish tamoyili;
"ikki yoqlama chaqiruv" tamoyili.
Takrorlash tamoyili inson xotirasining xususiyatlariga suyanadi: takrorlanuv
chi axborotlar esda yaxshi qoladi. Odamlarga qabul qilingan xabarni o'ziniki qilish
uchun vaqt kerak bo'ladi. Ko'p martalab takrorlash esa odam ruhiyatini moslash
tiradi.
Ta'sirni uzliksiz kuchaytirish tamoyili isbotlangan va tuyg'uli murojaatni
o'stirilishini asoslab beradi, masalan: "Bu faqat Siz uchun" yoki "Men Siz uchun"
va h.k. Harakatlarni asta-sekin o'stirilishi ijobiyroq qabul qilinadi. Ammo asta-
sekin, portlovchi emas. Bu shuning bilan bog'liqki, insonning sensorli (sezgi)
apparati axboratlarni shovullashiga qarshilik qiladi.
Axborot mumkin bo'lganning chegarasidan o'tish bilan qabul qilish kanallarini
to'silishi va kelib tushgan axborotlarni qayta ishlab chiqilishi sodir bo'ladi. Ta'sir
qilish harakatlarini asta-sekin va uzluksiz o'stirilishi istalgan siljishlarga olib
keladi.
26

"Ikkiyoqlama chaqiruv" tamoyili xabar nafakat va shunchaki aql bilan qabul
qilinishini bildiradi. Ongsizlik bilan qilingan ruhiy jarayonlar, inson ruhiyatining
tuyg'uli sohasi muhimroq rolni o'ynaydi.
O'zining rolini o'ynashi uchun imidj odamlar e'tiborini o'ziga tortishi,
ularning faolligini kerakli yo'nalishga yo'naltirishi, keyin esa inson hulqini
boshqarishni amalga oshirishi kerak.
Imidjning odamlarga ta'siri AIDA formulasi bo'yicha sodir bo'ladi, bu yerda A
(attention inglizcha "e'tibor, e'tiborni jalb qilish; I (interest)-imidjga sho'baiqishni
o'yg'otish; D (demand inglizcha "talab", "ehtiyoj") - harakatni amalga oshirish
ehtiyojini o'yg'otish; A (action) -harakatlarni bajarishga undash. Bunda imidjni
namoyish qilish yordamida odamlar hulqini bosqichma bosqich boshqarishning
sxemasi quyidagicha: e'tiborni jalb qilish-sho'baiqishni uyg'otish-ehtiyojni
yaratish- o'chakishtirilgan harakat.
Imidjni yaratishda har xil namunalar asos qilib olinadi. Tadqiqotchilarning
ta'kidlashlaricha, yaratilgan taassurotning 92% odamning qanday ko'rinishi va
"sado berishiga" bog'likdir. Shuning uchun ko'pgina siyosatchilar va menejerlar
akterlik savodsizligini tugatishni, quyidagilarni o'rgana turib o'zlashtiradilar.
_tabassum qilish san'ati;
 tovushni qo'yish;
 imo-ishoralar, mimika va gavdani tutish texnikasi.
Bunda imidjmeykerlar - imidjni shakllantirish bo'yicha mutaxassislar
yordam beradilar. Bizning mamlakamizda yetakchining imidji qurilmaydi, balki
unga joylashtiriladi. Imidj-meykerlar rahbarda mavjud imkoniyatlarni yoniga
qurish tartibida ishlaydilar, chunki bizning ko'pchilik yetakchilarimiz ular
hammaga yetadi gan harizmani ulashib olganmiz deb hisoblaydilar. Rahbarning o'z
imidjini shakllan tirishdagi roli imidjmeykerlarga iloji boricha yordam berishi,
ularga to'lik ochiqlik bilan ko'maklashish, ularning tavsiyalarini o'z harakatlarining
dasturi sifatida qabul qilishda iborat bo'lishi kerak.
Ko'pgina hollarda menejerning imidji bu aniq vaziyatda uddaburonlik bilan o'z
yo'lini topish va shuning uchun hulq modelini to'g'ri tanlashning natijasidir.
27

Menejer o'zining, ammo albatta madaniyatlashtirilgan uslubi, oliyjanob obrazi,
tadbirkorning, nafaqat muvaffaqiyatni yarmini, balki faoliyatdan doimiy ravishda
qanoatlanishini qafolatlaydigan imidjiga ega bo'lishi zarur. Madaniy va
muvaffaqqiyatli bo'lishni istagan menejer quyidagilarga rioya qilishi kerak:
Va' dani muddatida bajarish. Agar bajara olmasa, bahona qilish emas, balki
yangi muddatni belgilash va mayli kechikib bo'lsa ham, o'zi so'zining ustidan
chiqish;
"foydasiz" takliilarga e'tiborli va ob'yektiv bo'lish;
keraksiz takliilarni odob va muloyimlik bilan rad qilish;
o'ziga ishongan bo'lish, ammo katta ketishdan qochish;
qabul qilingan keraksiz qaror uchun javobgarlikni qo'l ostidagilarga, agar bu
ularning huquq doiralariga kirmasa yoki ular sizdan tegishli vazifa yoki tavsiya
olmagan bo'lsalar, yuklamaslik;
qo'l ostidagilarni xira qilib emas, to'g'ri tarbiyalash, ularning unumli
mehnati va tashabbusini rag'batlantirish;
hech qachon sizning fikringiz va nuqtai nazaringiz hamma vaqt ham yaxshi
bo'lmasligini, mutloqo yomon bo'lmagan boshqa fikrlar va nuqtai nazarlar borligini
esdan chiqarmaslik;
muvaffaqiyatsizlik, uzilish va xatoning hech bir holini sinchiqlab tahlil
qilmasdan qoldirmaslik;
ishda uchta "maslik": jaxl chiqmaslik, sabr-toqatni yo'qotmaslik, sho'baishib
ketmaslikka amal qilish;
o'zini kechikishi yoki tadbirni tayyorlanmaganligi uchun ishni boshlanishini
kechiktirish sheriklar, qo'l ostidagilarga nisbatan hurmat-sizlikning yuqori
darajasidir;
odamlarning kamchiliklariga, agar bu kamchiliklar biznesga halaqit
bermasalar, chidamli bo'lish;
shuni esdan chiqarmaslik kerakki, odamni nafaqat so'z bilan haqoratlash
mumkin, imo-ishoralar, mimika, gavdaning turishi ham ifodaliroq bo'ladi;
28

odamning ishga doir sifatlariga, ayniksa sizning u bilan muno-sabatingiz
yomon bo'lsa, adolatli bo'lish;
iqtidorli xodimlardan qo'rqmaslik;
xodimlarga tashkilotning maqsadlariga erishish uchun ko'proq erkinlik
berish;
odamlar oldida maqtash, yakkama yakka qolganda qoyimoq;
inson uchun kamsitishdan keskinroq va og'riqroq hech narsa yo'qligini
esdan chiqarmaslik.
U unitilmaydi va kechirilmaydi; eshitishni bilish, cheksiz sabr-toqatga ega
bo'lish.
Ishbilarmonlikning etikasi va etiketi Ishbilarmonlig etikasi-bu yaxshilik va
yomonlik, ma'naviylik va ahloqiylik, insonni jamiyatdagi ma'lum o'rni va hayoti va
faoliyatining ma'nosi haqidagi tushunchalarga mos keluvchi inson hulqining ta'limi
va amaliyotidir. Ishbilarmonlik etikasi o'z ichiga menejer, har qanday ishbilarmon
kishi qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun suyanadigan ideallarni oladi.
Ishbilarmonlik etikasi faoliyatining u yoki bu sohasida tavakkalli, novatorli, halol,
omilkor va qonuniy biznesni olib borishga asoslanadi. Tadbirkorlik faoliya tining
xili va uning alohida turlaridan qat'iy nazar, ishbilarmonlik etikasi, ya'ni milliy
etnik an'analarini va undan kelib chiquvchi qoidalarni hisobga olishi kerak.
Ishbilarmonlik etikasi menejerning xarakteri, uning qalbi, aqlining xususiyat lari,
motivatsiya, ma'lumoti va bilimlarining darajasi, uning jamoada, jamiyatdagi
insonlarga nisbatan hulqi bilan chambarchars bog'langandir. Obru, faxr, halollik,
izzattalablik, oliyjanoblik, muloyimlik menejer ishbilarmonlik etikasining "arsena
liga" kiradi, uni ijobiy ta'riflaydi. Etik me'yorlar, huquqiy me'yorlardan farqliroq,
rasmiy ravishda hech qaerda yozilmagan va uzoq vaqt davomida "otalardan"
"bolalarga", kattalardan kichiklarga, bir avloddan boshqasiga og'zaki ravishda
uzatib kelingan. Ular asrlar davomida har xil xalqlarning ko'pgina avlodlarining
birgalikdagi fao liyati, jamoaviy turmushlari jarayonida vujudga kelganlar va
madaniyatning asosiy yutuklaridan biri bo'lganlar. Menejer uchun yana ma' lum
ijtimoiy muhitda vujudga kelgan hulq qoidalari - ishbilarmonlik etiketini bilish,
29

hamda unga rioya qilish ham muhim ahamiyatga egadir.Etiket - bu ham inson
hulqini tartibga solishning shakllaridan biridir. Ammo etiket qoidalari g'oyatda
rasmiy xarakterda bo'ladi va odamning oldiga erkin tanlash muammosini
ko'ymaydi. Ularni bilish va rioya qilish zarur. Etiket tili ko'proq umum insoniy
odob talablarini aks ettiradi, ammo bunda odamlarning yoshli, xizmatli, jinsiy
farqlarini tartibga soladi, unda vaziyat oldindan kelishib olinadi va aniq
harakatning tayyor modellari taklif qiladi.
Etiketning xususiyati uning dialogli ekanligidir, ya'ni etiket barcha bir birlari
bilan muloqat qilayotgan odamlar uning qoidasini bilishlari va "bitta tilda
so'zlashishlarini" ko'zda tutadi. Masalan, agar odamlar uchrashganda bir birlari
bilan albatta salomlashishga odatlanmagan bo'lsalar, sizning salomingizga hayratli
qarash bilan javob qaytarishlari mumkin. Ammo madaniylashgan muhitda etiket
qoidalarini umumiy bilish ko'zda tutiladi va shuning uchun ularga rioya qilish
zarur.Insonning umumiy madaniyati ko'pgina tarkibiy qismlardan vujudga keladi,
shu jumladan uni tarbiyasining ichki nomoyon qilishini ham tashkil qiladi.
Ishbilarmon odamning kiyimi uning jamiyatda tutgan o'rnini, qaddi-qoma tini,
yoshini va u qayoqqa ketayotganligini hisobga olishi kerak.
Mutaxasislarni hisoblashlaricha, ishbilarmon erkak kishi uchta kostyumga
ega bo'lishi kerak: ishchi, ishbilarmonlik va kechki. Buning ustiga galstuk barcha
hollarda ham kiyimning muhim predmeti bo'ladi.
Ishchi kiyim - bu hammadan avval oddiy kostyum (shim ka kamzul), hamda bu
shim va charmdan kamzul, yaxshi tikilgan kurtka bo'lishi mumkin, ammo barcha
sanab o'tilgan hollarda ham muqarrar shart- ko'ylak va galstuk.
Erkak kishining ishbilarmonlik kostyumi - bu har qanday rangdagi shim va
kamzul, tegishli ravishda tanlab olingan ko'ylak va galstuk.
Ishbilarmon kishining kechki kostyumi moda tomonidan belgilanadi. Asosiysi
erkak kishining ko'chalik, bayram, kechki kiyimi albatta bir xil rangdagi shim va
kamzuldan tashkil topgan bo'lishi kerak, muqarrar shart - oq ko'ylak. I shbilarmon
ayolning kiyimida yetakchi rangdagi ikki-uchta predmet bo'lishi kerak. Agar sizda
qora yubka va kamzul bo'lsa, unda yo qora tufli, yoki qora sumkaga ega bo'lishga
30

yo'l qo'yiladiHamma uchun umumiy qoida : kiyim bo'yicha kutib oladilar, aql
bo'yicha kuzatadilar.Nutq madaniyati-odamning o'qimishligi, tarbiyaliligi va
umumiy madaniya- tining ko'rsatkichlaridan biridir. Firmaning muvaffaqiyatli
faoliyati, uning imidji ma'lum darajada uning rahbarlari va xodimlari qanchalik
to'g'ri tilda so'zla shishlariga, ular yozishmani qanchalik savodli va adabiy olib
borishlari bog'liqdir.
Inson nutq madaniyatining umumiy alomatlari mavjud: nutqning to'g'riligi;
tilning boyligi(o'ziga xosligi); qisqalik; ravshanlik va aniqlik; jo'shqinlik.
Hisoblanadiki, qisqa va sodda gaplar quloqda oson qabul qilinadi, ammo qisqa
jumlalarni ko'pligi nutqni bo'linib chiqqan va keskin qiladi, u ravonlik, ma'noli va
ritmik butunligini yo'qotadi. Uzun jumla uning aniq mantiqiy va intonatsiyali
bo'linishi sharoitida notiqqa fikrlarning o'zaro aloqasi va harakatini ko'rsatish,
hissiyotli keskinlikni o'stirish va pasaytirish, nutqning ravonligini his qilinishini
yaratishga yordam beradi.
So'zni to'g'ri qo'llash - nutq madaniyatining muhim elementlaridan biridir.
So'z faqat u o'zining ma'nosiga to'liq mos holda qo'lanilganda va boshqa so'zlar
bilan biriktirilganda eshituvchilarga ta'sir qiladi. Ko'pgina hollarda nutq madaniyati
va til sezgisi to'g'ri qaror qabul qilishni aytib turadi, ammo kuzatishlar so'zni
qo'llashdagi bir qator tipik xatolarni aniqlaganlar. Ulardan eng muhimlarini ko'rib
chiqamiz:
 an'anaviy qabul qilingan adabiy qo'llanishni buzilishi:
 paronimlar, ya'ni eshitilishi bo'yicha yaqin, ammo ma'nosi bo'yicha har xil bir
o'zakli so'zlarni qo'llash bilan bog'lik xatolar;
 tavtologik birlashmalar, ya'ni ma'nolari asosan mos keluvchi so'zlar birlash
malarini qo'llanilishi, ya'ni "o'zining avtobiogarfiyasi", "erkin vakansiya" va x.k.
 kulgili vaziyatni keltirib chiqaruvchi stillarni asoslanmagan holda aralashtirib
yuborilishi (stilli har xillik). Masalan "Korxona rejaning orbitasiga chiqdi". Oddiy
kundalik ishlar haqidagi qarorlarda yuqori stilli so'zlarni o'rinsiz qo'llanishi
jumlaning stilistik tuzilmasini buzib yuboradi;
 barqaror so'z birikmalarini yoki fraziologik birliklarni ko'rinishini qonunsiz
31

o'zgartirilishi. Ma'ruzalarda hali ham "u asosiy skripkani o'ynayapti" ("birinchi
skripka"ning o'rniga)ni eshitish mumkin.Eshituvchilarning asosiy e'tibori asosan
aytilganlarning ma'nosini idrok etishga jamlangan, ammo bunga faqat notiqning
nuqsonsiz talaffuzidagina erishish mumkin. U so'zining odatdagi shaklini buzsa,
urg'uni noto'g'ri qo'ysa, auditoriya darhol noma'lum eshitilishni xotirasida
saqlanadigan etalon bilan beixtiyor taqqoslash bilan javob qaytaradi.Nutq ham
qisqa va aniq bo'lishi kerak. Qisqalik "so'zlar uchun tor, fikrlar uchun keng
bo'lishi" kabi gapira olishni bilishni, fikrlarni aniq, qisqa va shuning bilan bir
vaktda sho'bag'in va jushqin bayon qilish qobiliyatini bildiradi.Gapni chuzib
yuborish esa notiqning stilistik parvosizligi, savodsizligini yoki gapirayotgan
predmeti haqidagi tassav-vurlarining noaniqligi haqida darak beradi. Ba'zida gapni
cho'zib yuborish haqiqiy maqsadlarni jumlalar oqimi bilan yashirish uchun
foydalaniladigan demogogiyaning atayin qilingan usuli, vositasi bo'ladi.
2.2. Madaniyat va san’at sohasida boshqaruv tamoyillari
Bugun marketing mamlakatimiz tashkilotlarining boshqaruv nazariya va
amaliyotida yangi tushuncha emas, balki faoliyat zaruriyatidir. Masalani
dolzarbligi marketingning nima ekanligida emas, uni qay tarzda amalga oshirish va
yanada takkomillashgan darajada hayotga tadbiq etishdadir.
Zamonaviy iqtisodiy bilimlarda marketingga ko‘plab tushunchalar berilgan.
Ulardan biri uch ierarxiyali ko‘rinishga ega bulib quyidagichadir:
1.Marketing biznes falsafasi va boshqaruv konsepsiyasi sifatida.
2.Marketing kuchli raqobat sharoitida tashkilot faoliyat yuritish uchun
zamonaviy va samarali vositalar to‘uplami sifatida.
3.Marketing tashkilot boshqaruvining muhim qismi sifatida.
Marketing falsafa sifatida tashkilotning rivojlanishini yunaltirsada, marketing
vositalari esa uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga kumaklashadi. Yuqori
samaraga esa marketing bir butun boshqaruv konsepsiya va tizimi sifatida
qo‘llanilsada erishiladi. Shuning uchun marketingni boshqarish va qarorlar qabul
qilish tizimidan alohida ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi.
32

Marketing konsepsiyalari asosan daromad olish maqsadida tovar va xizmatlar
ishlab chiqaruvchilar faoliyat sohalariga qaratilib shakllangan. Marketing
konsepsiyalari tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining har xil bosqichlarida uning
yo‘nalishini belgilaydigan qarashlar tizimidan iboratdir. Shu bilan birga marketing
konsepsiyasi deganda firmaning, tashkilotning yoki kishining iste'molchilarga
mo‘ljallangan, integratsiyalangan maqsadli falsafasi tushuniladi.
Marketing evolyusiyasining birinchi yirik bosqichini XX asrning boshidan
30-yillarning o‘rtasigacha deb hisoblash qabul qilingan. Bunda marketing
tashkilotlar, korxonalar va shaxslar o‘rtasidagi tovar va xizmatlar harakatining
nazariyasi yoki mahsulotni sotish bo‘yicha korxonaning funksiyasi deb
tushunilardi. Shu vaqtda ketma-ket ikkita konsepsiya paydo bo‘ldi: ishlab
chiqarishni takomillashtirish va tovarni takomillashtirish.
Ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi o‘z harakatini mahsulot
ishlab chiqarish samaradorligaga, mahsulot birligining tannarxini pasaytirish
maqsadida ishlab chiqarishtexnologik jarayonlarning optimallashuviga qaratadi.
Boshqa so‘z bilan aytganda, keng tarqalgan va narx jihatidan qulay bo‘lgan
tovarlarga nisbatan marhamatli bo‘ladilar. Shunga ko‘ra bu konsepsiya e'tiborining
asosiy ob'ekti qilib ishlab chiqarishni takomillashtirish va taqsimot tizimining
samaradorligani tanladi. Maqsadga erishishning yetakchi vositalari sifatida ishlab
chiqarish miqyoslarini kengaytirish va mahsulot tannarxini kamaytirish tavsiya
etilardi.
Tovarni takomillashtirish konsepsiyasi mahsulotning iste'molchilik
xususiyatlarini oshirishga alohida ahamiyat beradi. Bunda asosiy tezis sifatida
iste'molchilar eng yuqori sifatli, eng yaxshi ekspluatatsion xususiyatlarga ega
bo‘lgan tovarga nisbatan xayrixoh bo‘ladilar, degan tushunchani ilgari suradilar.
Asosiy diqqate'tibor tovarga qaratiladi, shuning uchun ham marketing harakatlari
tovar sifatiga, aniqrog‘i uning modernizatsiyasiga qaratildi.
30-yillarning o‘rtalaridan 80-yillarning o‘rtalarigacha marketing
rivojlanishining ikkinchi bosqichi davri bo‘ldi. Bu davrda e'tibor sotishga, so‘ngra
esa iste'molchiga qaratiladi (tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi,
33

marketingning umumiy konsepsiyasi, marketing-miks). Tijorat harakatlarini
jadallashtirish konsepsiyasi sotish va sotilishlarni rag‘batlantirish sohasida yetarli
harakatlarni amalga oshirmasa, iste'molchilar firmaning tovarlarini kerakli
miqdorda sotib olmaydilar, deb hisoblaydi. Firmaning asosiy maqsadi —
sotilishlar hajmining o‘sishi hisobiga foyda olish. E'tiborining asosiy maqsadi —
sotish va xizmat ko‘rsatish texnologiyasi va sotishni rag‘batlantirish bo‘yicha
tijorat jarayonlarini jadallashtirish
Boshqarishning asosiy va dastlabki funktsiyasidir. Har qanday boshqarish reja
tuzishdan boshlanadi. Bu rejada boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga
oshirish muddatlari belgilanadi, vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab
chiqiladi, xalq xo’jaligi bo’g’inlarining o’zaro aloqalari o’rnatiladi.
Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv
xodimi o’zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati
ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni
uyushtiradi.
2. Tashkil qilish. Bu funktsiya boshqaruv ob'ekti doirasida barcha boshqariluvchi
va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta'minlaydi.
3. Muvofiqlashtirish va tartibga solish;
Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish
boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Muvofiqlashtirish mablag’larni tejash
maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish
imkonini beradi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u sodir
bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qilish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini
amalga oshirishni maqsad qilib qo’yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi
ehtimol tug’ilgan og’ishlarning oldi olinadi.
4. Nazorat. Bu funktsiyaning maqsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish"
emas, balki boshqaruv ob'ektida sodir bo’layotgan jarayonlarni hisobga olish,
tekshirish, tahlil qilish va ma'lum tartibda shu ob'ekt faoliyatini o’z vaqtida sozlab
turishdir. Ta'sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning funktsional ishidir.
34

Muntazam nazorat yo’q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bo’lmaydi.
Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funktsiyalar quyidagicha bo’ladi:
· boshqarishning iqtisodiy funktsiyalari;
· boshqarishning sotsial funktsiyalari;
· boshqarishning ma'naviy-ma'rifiy funktsiyalari.
Qayd qilingan funktsiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma'lum darajada tartibga
solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega.
Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e'tibordan chetda
qolmasligi kerak.
Maqsad - bu muddao, murod, ya'ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda
tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini
ushalishiga yo’naltiradi. Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya'ni bir
maqsadning boshqa bir maqsadga bo’ysunishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning
quyi maqsadlarga ega bo’lishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan
o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini
tug’diradi. Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid
aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi.
Demak, boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni
aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri
tashkil qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi
va mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish
uchun zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon
sifatida uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi. Madaniyat va san'atda taraqqiyot
qonuniyatlari va soha yo‘nalishlarini teng olib boruvchi muvozanat bo‘lib, uning
doirasida yaqin kelajak istiqboli belgilanadi va rejalarga tegishli o‘zgarishlar
kiritiladi;
Nazariya bilan amaliyot muvofiqligi. Madaniyat va san'at iqtisodiy
istiqbolini ilmiy-texnika istiqboli bilan muvofiqlashtirib belgilash;
35

Xilma-xillik. Muayyan jarayon istiqbolini belgilash uchun shu soha xilma-
xil jarayonlarini o‘rganish.
Madaniyat va san'at iqtisodiyoti istiqbolini belgilash mezonlari
quyidagilardan iborat:
Istiqbolning ko‘lami. Istiqbolni belgilaydigan sohalar soni;
istiqbolni belgilaydigan sohadagi jarayonlar hajmi. Istiqbolni belgilash davrlari:
uzoq muddatli (5— 10 yil), o‘rtacha muddatli (1 — 5 yil), qisqa muddatli (1 yil),
tezkor (bir va bir necha oy) muddatlarda bo‘ladi. Istiqbolni belgilashdan maqsad:
tadqiqotlar, me'yorni tahlil qilish.
Istiqbolni tez belgilash davrida o‘rganilayotgan madaniyat va san'at
ob'ektida muhim sifat va miqdor o‘zgarishlari ro‘y bermasligi mumkin. Ya'ni
ko‘rilayotgan voqyealar sifat jihatidan emas, balki miqdor jihatidan ortishi
mumkin. Qisqa muddatli istiqbolni belgilashda faqat miqdor o‘zgarishlargina
hisobga
olinadi. O‘rtacha va uzoq muddatli istiqbollarni belgilashda o‘rganilayotgan
madaniyat ob'ektida ham miqdor, ham sifat o‘zgarishlar hisobga olinadi. Me'yor
jihatdan istiqbolni belgilaganda muayan vaqt mobaynida zimmaga qo‘yilgan
maqsadga qay darajada erishilgani tadqiq etiladi.
Madaniyat va san'at amaliyotida iqtisodiy istiqbolni belgilash uch bosqichda
olib boriladi:
O‘tmish saboqlarini o‘rganish—o‘tmishdagi jarayonlar va turli voqyealar
holatlarining o‘zgarishini o‘rganish va ularning xarakterini aniqlash muhim
vazifadir. Istiqbolni belgilash uchun tashkiliy ishlar ko‘rilib, tekshirilayotgan
jarayonning dinamik andozasi quriladi.
Diagnostika — istiqbolni belgilash usullari aniq belgilanadi va tanlanadi.
Prognozlash (oldindan aytish)—kamchiliklar va amalga oshirilayotgan ishlar
ko‘lami aniqlanadi.
Hozir madaniyat sohasining iqtisodiy istiqbolini belgi-
lashning turli usullaridan foydalanilmoqda. Tahliliy (analitik)usul—oling^n natija
va kelajakdagi amalga oshiriladigan vazifalar taqsimlanadi va rejalar tavsifi ishlab
36

chiqiladi. Bu quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: dastlabki jarayonni
o‘zgartirish va boshlang‘ich ishlash, empirik (amaliy) faoliyat va vazifalarni
tanlash, empirik vazifalar o‘lchovlarini aniqlash, ekstrapolyasiya (narsa va
hodisaning bir qismini kuzatish asosida olingan xulosalarni uning boshqa qismiga
yoyish yoki tatbiq etish va aniqlikni baholash.
Tahlillarning bog‘lanish usuli, ikkin va undan ortiq harakat
ko‘rinishlarini baholash orqali tahlil qilish.
Inqiroz holatlarining tahlili — bir va undan ortiq omillar ta'siridagi alomatlarni,
ularning natijalarini o‘rganib, xulosalar chiqarish. Turli omillar o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni aks ettiruvchi funksiyalar omillarini aks ettiruvchi inqiroziy
tenglamalarni aniqlash.
Dispersion tahlil — turli jarayonlarda bir-biriga o‘xshash va bir-biridan farq
qiluvchi omillar o‘rganilib, tegishli xulosalar chiqariladi.
O‘xshash jarayonlar usuli—istiqbolni belgilovchi jarayonlarda muhim
manbalardagi umumiylik va ish tarzining bir-biriga nisbatan o‘rinli imkoniyatlari
ko‘rib chiqiladi.
Ekspert baholash usuli — kun tartibiga qo‘yilgan vazifani o‘lchamdagi
usullar bilan hal etish mumkin bo‘dmagan hollarda qo‘llaniladi. U madaniy
taraqqiyot modelini malakali mutaxassislar (ekspertlar) fikri asosida yaratishga
imkon tug‘diradi. Ekspertning baholash usulini qo‘llash tartibi:
• ekspert so‘rovlar jadvalini ishlab chiqish;
• madaniyat va san'at faoliyatida katta tajribaga ega bo‘lgan mutaxassislardan
ekspertlar tanlash;
• so‘rovlar jadvaliii ekspertlar tomonidan to‘ldirish;
• olingan manbalarning ishonchliligini aniqlash maqsadida so‘rov natijalariga
tahliliy ishlov berish.
Morfologik tahlil usuli — amalda istiqbolli va keng foydalaniladigan qonun-
qoidalar to‘plamini tatbiq etish, rejalashtirishning eng maqbullarini, iqtisodiy
mezonlar bo‘yicha tanlash.
37

Sohaga intellektual kuchlarni jalb etish ekspertlarni faol ijodiy jarayonlarga
jalb etishga asoslangan bo‘lib, vazifa ilg‘or g‘oyalar "konsentratsiyasi" ortishi va
g‘oyalar generatsiya jarayonini jadallashtirish yo‘li bilan hal etiladi.
Taqlidiy shakllash usuli asosan ehmda dialog rejimida yechimlarni izlashda
foydalaiiladi. Bunda kutilajak natijalarni olish maqsadida iqtisodiy-matematik
modellar bazasida turli xil boshlang‘ich chegaralangan shartlar hamda maqsadga
muvofiq variantlar izlanadi. Shuni ta'kidlash lozimki, odatda amalda ekspertlar
jamoasi bahrlar, maqsadlar daraxtini ko‘rish, morfologik analiz va ssenariy
yozishni o‘z ichiga olgan bir emas, bir necha usullar majmuidan foydalanadilar.
Madaniyat sohalarida ko‘proq tarqalgan iqtisodiy — matematik andoza —
matritsiali model. U to‘g‘ri burchakli jadval (matritsa) sifatida namoyon bo‘ladi,
ularning element (belgi)lari orqali iqtisodiy ob'ektlar aloqalari aks ettiriladi. Bu
ob'ektlarning soni, ahamiyati matritsa qoidalarida ko‘rsatiladi.
Istiqbol butun mamlakat bo‘ylab viloyat, tuman, madaniyat va san'at
tarmoqlari va turlari, muammolar va hokazolar bo‘yicha ishlab chiqiladi. Istiqbol
qisqa, o‘rtacha va uzoq muddatlarga bo‘lib belgilanadi, har yili belgilanadigan
madaniy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari qisqa muddatli belgilash hisoblanadi.
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish uch yildan besh
yilgacha tuzilib, har yili tahlil qilinadigan
istiqbol rejalari o‘rtacha muddatli prognozlash hisoblanadi. Uzoq.
Muddatli istiqbolni belgilash rejalari madaniyat va san'at
iqtisodiyoti sohasi uchun ko‘pincha o‘n yilga mo‘ljallab ishlab chiqiladi.
Madaniyat va san'at sohasini ko‘rsatadigan xizmat turlariga
asosan quyidagi muassasalarga ajratish mumkin:
Teatr-tomosha (barcha tur va janrdagi teatrlar, konsert zallari, "o‘zbeknavo",
sirklar, kinoteatrlar va h.k.);
Madaniy-ma'rifiy muassasalar (kutubxonalar, klublar, madaniyat va istirohat
bog‘lari, muzeylar, ko‘rgazma zallari va b.);
• "o‘zteleradio";
38

• nashriyot mahsulotlari ishlab chiqarish (kitob, jurnal, gaze-
ta va boshqalar).
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish
guruhlarga bo‘linib, muassasalar faoliyatiga qarab amalga oshiriladi. Bu guruhlar
teatrlar., kinoteatrlar, kutubxonalar va boshqalardir. Madaniyat muassasalari
miqdrriga ta'sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar quyidagilardir: mamlakat
aholisining soni, hududlarga tarqalganlik darajasi, qishloq aholi punktlari miqdori,
turlicha ahrli soniga ega shaharlar soni, mintaqalardagi ahrli tarkibi — yoshi, kasb-
kori, ijtimoiy holati va boshqa turli belgilari. Aholini xizmatlar bilan ta'minlashda
tegishli me'yorlardan har bir muassasa guruhlari uchun foydalaniladi. Madaniyat
va san'at iqtisodiyoti istiqboli rejasidagi xizmatlar hajmini ungacha bo‘lgan
davrdagi me'yorlarning haqiqiy hajmi bilan solishtirish aholini madaniyat
muassasalari, ularning dinamikasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish darajalarini
aniqlashga olib keladi.
Teatr san'ati taraqqiyoti istiqboli quyidagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra aniqlanadi:
barcha janr va turdagi teatrlar tarmogi (dramatik, opera, operetta, qo‘g‘irchoq,
bolalar va b.), teatrlar sig‘imi (o‘rinlar soni), ya'ni sotiladigan o‘rinlar soni, teatr
jamoalari ishining sifati, ijodiy mehnat hajmini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlar—
yepertuarlar, ertalab, kechqurungi tomosha zallarining bandligi, namoyish etilgan
spsktakllarning umumiy soni, jumladan doimiy (asosiy sahnada) hamda safarlarda
va boshqa ko‘rsatkichdar.
Teatr jamoalari ishining samarali ko‘rsatkichlarida tomosha zallarining
bandligi (to‘ldirilishi) juda muhimdir. U quyidagicha aniqlanadi:
Bunda 3 — tomosha zallaridagi o‘rinlarning bandligi;
t— bir yillik tushumlar miqdori;
s— teatrlar sig‘imi;
m — bir yillik spektakllar soni.
Teatr jamoalari ishi sifatining yana bir muhim ko‘rsatkichi—bir spektaklga
to‘g‘ri keladigan tomoshabinlarning o‘rtacha miqdori. Bu kattalik istiqbollashning
foizlarda ifodalangan tushumlar (o‘rinlarning bandligi) miqdorida ko‘rinishida
39

tijoratasari sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich aholining teatr repertuariga qiziqishi
va aktyorlar rol o‘ynashining sifatiga qarab aniqlanadi.
Kino san'ati san'atning eng ommaviy turidir. Kinoseanslarni hatto uzoq
qishloq joylardagi ahrli ham tomosha qilish imkoniga ega. Kino tarmoqlari
rivojlanishining istiqboli shahar va qishloq joylari aholisi uchun kinomoslamalar
umumiy miqdori,Shuningdek kinomoslamalarning turi (doimiy va ko‘chma) va
qanday idoraga tegishliligiga qarab belgilanadi. Bunda shahar va qishloq
hududlarining kinolashtirilish darajasining o‘sishi e'tiborga olinadi. Shaharlarni
kinolashtirish darajasi doimiy kinomosla- malardan aholining har 1000 kishiga
tomosha zallarida to‘g‘ri keladigan o‘rinlar soniga qarab aniqlanadi. Qishloq
joylarda esa, bir kinomoslamaga qancha tomoshabin to‘g‘ri kelishiga qarab
aniqlanadi.
40

XULOSA
M o ddiy m ada ni y at inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i
k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i.
Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i,
sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ nav i y e xt i yo j lar v a m anfaa tl a r
rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n. S hu n day
qilib, m adan i y at i n so n ning x a m m adaniy is hl a b ch i q a ri s h, x am m a ’ na vi y x a y ot
s o x a s i da r ivoj l a n is hi jara y o ni d ag i y u t ukla r ini ka m rab oladi. U ins o n i y at
bi li m lar i , un i n g m ex n ati m o xi y atid a n ib o rat b o ’l i b , k i s h ilar ni ng avval g i a v lodlari
to m on id a n y arat i l ad i. Ra x bar ish uslu b i k o rx ona f a o l i y ati y aku n iy n a ti j a la r i g a
i s hl a b ch i q a r i sh n i b os hqar i s h v a zi f ala r i vo s i t a s i da ta ’ s i r ko ’ r sa t a d i.
Ula r n in g x a r bi r i b o shqa v a z if a lar bil a n u zv iy bo g ’ liq xo l da t a ’ s i r k i l a di v a
uslu b ni n g f o y da xa m da korx o na faol i y a t ini u m u m la sh ti r uvc h i k o ’ rs a t k i ch la r ga
ta ’ sir e t ishn in g y ag on a m exaniz m i tar k ibiga ki ruv c h i b o g lov c h i b o ’ g ’ i n v a z if a si n i
b aj arad i . U sl ub b il a n ishl a b ch i qari s h n a ti j ala r i o ’ zaro a l o q as i t i z i m i ra xb a rlar
bil i m v a k unik m alar i , bos h qa r uv j ara y oni t e xn o l o g i y a s i, m ex n a t
intizo m i v osit a sida am al g a o s h a di v a r a x bar to m onid a n qo ’ l l a nil u v ch i bo sh qa ru v
us u li bil a n bog ’l iq b o’ la di .
« Mad a n i y a t » t us h unch a s i r iv ojl a n is hi daraj a si n ing u m u m la s hti ru vchi
ko ’ rs a t k i c h i bo ’l i b , bi r qan c ha m a ’ noni b ildir a d i . M a s a lan, j a m i y at m ada ni y ati,
a y r i m sh axs m adan i y at i , v a nixo y at, i nson f a oli y atin i ng a y rim tu ri m ada ni y a t i
x a qida so ’ z y uri t ish m u m k in . Inson f a o l i y ati m od di y
va m a ’ na vi y bo y l ik l a r y arat uv c h i t urlar g a bo ’ lin a di. Shu
sa b a b l i , m o dd iy v a m a ’ naviy m adani y at fark qilin a d i.
M o ddiy m ada ni y a t inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i
k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i.
Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i,
sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ n a v iy e xti y oj lar v a m anfaa tl a r
rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n.
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
2013.- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2015 Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2018 u. -120 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b.
6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.:
Eksmo, 2010.-432 s.
7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. -
M.: Prospekt, 2009. - 120 s.
8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye
posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s.
9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы
i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M.
Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
42

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish