Madaniyat va san’at sohasi menejmentining istiqboldagi rivojlanish imkoniyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	203.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

72 Sotish

Madaniyat va san’at sohasi menejmentining istiqboldagi rivojlanish imkoniyatlari

Sotib olish

MAVZU: MADANIYAT VA SAN’AT SOHASI MENEJMENTINING
ISTIQBOLDAGI RIVOJLANISH IMKONIYATLARI
MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................3
I.BOB. MADANIYAT VA SAN’AT IQTISODIYOTI ISTIQBOLINI
OLDINDAN BELGILASH. O’ZBEKISTONDA MADANIYAT VA SAN’AT
BOSHQARUVINING RIVOJLANISHI……..…………………….....................5
1.1. О ‘zbekistonda madaniyat va san’at boshqaruvining rivojlanishi .................5
1.2. Madaniyat va san’at iqtisodiyoti istiqbolini oldindan belgilash............. …15
II.BOB. MADANIYAT VA SAN’ATDA TARAQQIYOT QONUNLARI.
SOHA ISTIQBOLNI OLDINDAN KO’RA OLISH VA AMALGA
OSHIRISH……...……………………………..………………………... ……….26
2.1. Soha istiqbolni oldindan ko’ra olish va amalga oshirish….. ......................26
2.2. Madaniyat va san'atda taraqqiyot qonuniyatlari……….. ...........................36
XULOSA ...............................................................................................................41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................42
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda,
konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus
haqiqatiga moslashdi.
Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi
barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha
darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish
zarurati bilan belgilanadi.
Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga
etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va
metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa
turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona
yondashuvni yaratish qiyinlashadi.
Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv
nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi,
boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning
samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar.
Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv
samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday
baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy
mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I.
Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina.
Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi.
Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir.
Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish
uchun.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi:
."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring.
.Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash.
.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing.
3

.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash.
.Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing.
.Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni
tavsiflang.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq
qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish
apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham
shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish,
undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning
uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. MADANIYAT VA SAN’AT IQTISODIYOTI ISTIQBOLINI
OLDINDAN BELGILASH. O’ZBEKISTONDA MADANIYAT VA SAN’AT
BOSHQARUVINING RIVOJLANISHI
1.1. О ‘zbekistonda madaniyat va san’at boshqaruvining rivojlanishi
Mustaqillik sharofati bilan badiiy ijodiyot, badiiy adabiyot sinfiylik,
partiyaviylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqida hukmronligidan, illatlardan
ozod bo‘ldi. Badiiy adabiyotda milliylik, mingyillik tarixiy ijodiy an’analar,
umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Ijodiy faoliyatda
mustaqillikni asrab-avaylash, demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurish,
har tomonlama barkamol insonni tarbiyalash, milliy o‘zlikni anglash,
yurtdoshlarimiz ongida milliy istiqlol g‘oyalarini shakllantirish kabi masalalar
bosh mavzu sifatida o‘rin egalladi. Jadidchilik harakati namoyandalarining, sovet
davrida qatag‘on qilingan millatparvar yozuvchi va shoirlarning asarlari, Qur’on va
hadislar nashr etildi va keng kitobxonlarga yetib bordi. Milliy adabiyot rivojiga H.
S. Karomatovning „Qur’on va o‘zbek adabiyoti“, O. Sharafiddinovning
„Cho‘lponni anglash“, B. Qosimovning „Maslakdoshlar“ asarlari ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi.
Abdulla Oripov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Xurshid Davron, Òo‘ra Mirzo
kabi ijodkorlarimizning tarixiy roman, pyesa va qissalarida ulug‘
bobokalonlarimiz, sohibqiron Amir Òemur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin
Muhammad Bobur va boshqa buyuk zotlar siymolari yangicha badiiy-falsafiy
nuqtayi nazardan yoritildi. Shukrulloning „Kafansiz ko‘milganlar“ romanida ,
To‘lepbergen Qayipbergenovning „U dunyoga, bobomga xat“ asarida, Nazar
Eshonqulovning „Qora kitob“ povestida, O‘tkir Hoshimovning „Òushda kechgan
umrlar“ romanida, Xudoyberdi Òo‘xtaboyevning „Qasoskorning oltin boshi“
romanida, Oygul Muhammad qizining „Jannat qushi“ romanida, Òog‘ay
Murodning „Otamdan qolgan dalalar“ romanida mustabid sovet davrida yuritilgan
shovinistik siyosatning qatag‘onlik, zo‘ravonlikka asoslangan mohiyati, xalq
5

boshiga solingan tashvish-u kulfatlar, g‘am-g‘ussa alamlari tasvirlangan. Òohir
Malikning „Shaytanat“ (4 kitob), Hojiakbar Shayxovning „Òutash olamlar“
asarlarida insonni iymon va vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga
botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya olami shaytonlari fosh qilinadi,
ularga nisbatan nafratlanish tuyg‘ulari o‘z aksini topgan. Omon Muxtorning „Òo‘rt
tomon qibla“ nomli trilogiyasi, Barat Boyqobulovning „O‘zbeknoma“ tarixiy-
falsafiy va ma’naviy-ma’rifiy dostoni, Abduqahhor Ibrohimovning „Biz kim,
o‘zbeklar“ asari, Azim Suyunning „Oq va qora“, A. Qutbiddinning „Izohsiz lug‘at“
she’rlari zamonaviy o‘zbek adabiyotining yorqin ifodasidir. O‘zbekiston
Prezidenti, respublika hukumati ijod ahliga katta g‘amxo‘rlik qilmoqda. Iste’dodli
adiblar faxriy unvonlar, orden va medallar bilan taqdirlanmoqda. Abdulla Oripov,
Said Ahmad, Erkin Vohidov, Ozod Sharafiddinov, To‘lepbergen Qayipbergenovlar
mamlakatimizning oliy mukofoti — „O‘zbekiston Qahramoni“ unvoni bilan
taqdirlandilar. Ko‘plab shoir va yozuvchilar yuksak saviyadagi badiiy asarlar
uchun o‘tkazilgan tanlovlarning sovrindorlari bo‘ldilar. Mustaqillik yillarida
amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy islohotlar jarayonida teatr san’ati ham
rivojlandi. 1993-yilda foydalanishga topshirilgan „Turkiston“ saroyi
Vatanimizning va xorijlik atoqli teatr arboblarining, ijodiy guruhlarning sahna
asarlari namoyish etiladigan dargohga aylandi. Andijonda jamoatchilik asosida
faoliyat ko‘rsatayotgan yoshlar teatri davlat tasarrufiga olinib, Abbos Bakirov
nomli yoshlar va bolalar teatriga aylantirildi. Respublika Prezidentining 1995-yil
20-oktabrdagi „O‘zbekistonda teatr va musiqa san’atini yanada rivojlantirishni
qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida“gi, 1998- yil 26-
martdagi „O‘zbekistonda teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida“gi farmonlari
asosida teatrlar davlat budjeti hisobiga qo‘llab-quvvatlandi. Farmonga binoan
Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi qoshida
1998-yilda „O‘zbekteatr“ ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
Birlashma teatr jamoalariga xalqimizning boy ma’naviy olamini, uning madaniy
merosi , milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat hissini uyg‘otuvchi
spektakllar yaratishda, iste’dodli yoshlarni teatrga jalb qilishda, teatrlarning
6

moddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlashda, ijodiy xodimlarni ijtimoiy himoya
qilishda ko‘maklashdi. „O‘zbekteatr“ birlashmasi va barcha teatrlar 5 yilga barcha
turdagi soliqlardan ozod qilindi. Murakkab o‘tish davri qiyinchiliklariga
qaramasdan bironta teatrning yopilishiga yo‘l qo‘yilmadi. Òeatr binolari
ta’mirlandi, ichki jihozlari yangilandi. Alisher Navoiy nomli davlat akademik katta
opera va balet teatri Yaponiya tomonidan 1995-yilda bepul ajratilgan 47 mln iyen
(1500 ming AQSH dollari) qiymatiga teng yangi uskunalar bilan jihozlandi.
Respublikamizda 36 ta professional teatr faoliyat ko‘rsatmoqda. Har bir viloyatda
qo‘g‘irchoq teatrlari bolalarga xizmat ko‘rsatmoqda. 1996- yilda Òoshkentda
Koreya drama va estrada milliy teatri tashkil etildi va shu yilning dekabr oyida o‘z
faoliyatini boshladi. Davlat akademik rus drama teatri 1999-yilda hozirgi zamon
talablari darajasida tubdan qayta qurilgan muhtasham binoga ko‘chirildi va
o‘zining 64- teatr mavsumini yangi binoda boshladi. 2001- yilda respublika teatr
san’atida muhim tarixiy voqea sodir bo‘ldi. Hamza nomidagi O‘zbek akademik
drama teatri binosi muhtasham koshona shaklida qayta qurildi, zamonaviy teatr
uskunalari va mebellar bilan jihozlandi. 2001- yil 21- sentabrda Prezident farmoni
bilan unga Milliy teatr maqomi berildi, O‘zbekiston Milliy akademik drama teatri
deb ataldi. Respublika teatrlari Vatan tarixini sahna asarlari orqali yoritishga
alohida e’tibor berdilar. Milliy akademik drama teatri va Qashqadaryo musiqali
drama teatri jamoalari „Sohibqiron“, Xorazm viloyati musiqali drama va komediya
teatri „Jaloliddin Manguberdi“, Abror Hidoyatov nomli O‘zbek davlat teatri
„Buyuk ipak yo‘li“ kabi tarixiy dramalarni sahnaga qo‘ydi. O‘zbekistonda
Respublika va xalqaro teatr festivallari bo‘lib o‘tdi. 1992-yil mart—aprel oylarida
bo‘lib o‘tgan „Navro‘z“ mintaqaviy festivalda Markaziy Osiyo mamlakatlari
teatrlarining eng yaxshi sahna asarlari namoyish etildi. 1997-yil oktabrda
Toshkentda bo‘lib o‘tgan „Teatr: Sharq-G‘arb“ xalqaro festivalda Yaponiya,
Hindiston, Syangan, Turkiya, Rossiya, Buyuk Britaniya teatr san’atkorlarining
chiqishlari bo‘ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan festivalda
O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston teatrlarining 15 ta eng yaxshi tarixiy sahna
asarlari namoyish etildi. O‘zbekiston teatr ustalari Germaniya, Fransiya, Slovakiya,
7

Hindiston, AQSH, Belgiya, Misr, Rossiya teatr festivallarida qiziqarli spektakllar
bilan ishtirok etdilar. Teatr san’atining rivojiga, iste’dodli aktyorlarni izlab
topishiga talabalarning „Nihol“ respublika festivali, „aktyor mahorati“ festivallari,
yoshlar teatrlarining „Humo“ festivallari ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Muxtasar
aytganda, respublikamiz teatr san’ati xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz ma’naviyatini
boyitish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyasini singdira borish , vatanparvarlik
tuyg‘ularini kuchaytirish, axloqiy, estetik tarbiya maktabi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Mustaqillik yillarida kino san’ati ham rivojlandi. Kino san’atining ijodkor ustalari
— Shuhrat Abbosov, Yo‘ldosh A’zamov, Elyor Eshmuhamedov, Ali Hamrayev,
Rashid Malikov, Jahongir Fayziyev, Sharof Boshbekov va boshqalar zamonaviy
kinofilmlar yaratish ishlarida peshqadamlik qildilar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish
sharoitida xususiy kinostudiyalar vujudga keldi. 1992-yil fevralda Latif
Fayziyevning dastlabki xususiy kinostudiyasi „Fayzifilm“ ro‘yxatga olindi. 1996-
yilda „O‘zbekfilm“ tasarrufida 8 ta studiya, shuningdek 30 ga yaqin mustaqil
ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996- yil 29- aprelda e’lon qilingan „O‘zbekkino
davlat aksionerlik kompaniyasini tuzish to‘g‘risida“gi Prezident farmoni milliy
kino san’atining rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Farmonning ijrosini ta’minlash
maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi „O‘zbekkino“ davlat aksionerlik
kompaniyasini tashkil etish va uning faoliyati masalalari to‘g‘risida“ qaror qabul
qildi. Qarorga binoan „O‘zbekkino“ davlat aksionerlik kompaniyasi tuzildi.
Mazkur kompaniya Davlat mulk qo‘mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi,
Tashqi iqtisodiy aloqalar milliy banki tomonidan moliyaviy jihatdan qo‘llab-
quvvatlandi. „O‘zbekkino“ kompaniyasi qoshida Respublika kino arboblari ijodiy
assotsiatsiyasi ta’sis etildi. Kino tarmog‘i tashkilotlariga davlat budjetidan
ajratiladigan har yillik dotatsiyalar 2000-yilgacha saqlab qolindi. Kino sohasining
iqtidorli yoshlari uchun xorijiy kino akademiyalari va o‘quv markazlarida o‘qish,
malakasini oshirish ishlari amalga oshirildi. 1991—2002- yillarda O‘zbekiston
kinostudiyalarida 60 ga yaqin badiiy filmlar suratga olindi. „Temir xotin“,
„Ko‘zlarim yo‘lingda“, „Dallol“, „Sharif va Ma’rif“, „Tilla bola“, „Buyuk Amir
Temur“, „Yulduzingni ber, osmon“, „Kenja singil“, „Voiz“, „O‘tgan kunlar“,
8

„Piyoda odam“ va boshqa filmlarda milliylik va yangi, zamonaviy ijodiy
erkinlikning an’anaviy badiiy uslub bilan uyg‘unligi yaqqol namoyon bo‘ldi. 1997-
yilning 22—29-may kunlari Òoshkentda jahonning 32 ta davlati va 8 ta xalqaro
tashkilotning madaniyat va san’at arboblari ishtirokidagi „Umuminsoniy
qadriyatlar va milliy taraqqiyot“ shiori ostida XII Xalqaro Òoshkent kinofestivali
bo‘lib o‘tdi. „Buyuk Amir Temur“ filmini yaratishdagi operatorlik mahorati uchun
Rifqat Ibrohimovga xalqaro jyurining maxsus mukofoti — „Neksiya“
avtomashinasi berildi. Mustaqillik yillarida o‘nlab hujjatli kinofilmlar yaratildi.
„O‘zbekiston bahori“ (rej. Sh.Qurbonboyev, E.Xachaturov), „Mustaqillikning besh
yilligi“ („O‘zbekiston havo yo‘llari“ milliy kompaniyasining faoliyati haqida),
„Ulkan odim“ („O‘zDAEWOOavto“ zavodi haqida) shular jumlasidandir. Milliy
ma’naviyat, ma’rifat namoyandalari faoliyatiga bag‘ishlangan „Istiqlol fidoyilari“
ruknidagi hujjatli filmlar, XX asrning 20-yillarida Germaniyada ta’lim olgan
iste’dodli yoshlarimizga bag‘ishlangan „Ular Germaniyada o‘qigan edilar“ filmlari
yaratildi. Prezident Islom Karimovning „O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida...“
nomli asari asosida yaratilgan beshta videofilm, „O‘zbekiston Qahramonlari“
ruknidagi kinoocherklar, „Umid qaldirg‘ochlari“ hujjatli filmi va boshqalar
bugungi hayotimizni, istiqlol tufayli erishgan yutuqlarimizni teran anglab olishga
ko‘maklashmoqda. Istiqlol yillarida tasviriy san’at ham rivojlandi, rassomchilik
yangi ma’no-mazmun bilan boyidi. 1997- yilda Prezident farmoniga muvofiq
O‘zbekiston Badiiy akademiyasining tashkil etilishi va „Tasviriy oyina“ respublika
ijodiy uyushmasining tuzilishi, ularni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi
tasviriy san’at rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Iste’dodli yoshlarni izlab
topish , yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash ishlari yo‘lga qo‘yildi.
O‘zbekiston xalq rassomlari Malik Nabiyev, Bahodir Jalolov, qobiliyatli
mo‘yqalam sohibi Zayniddin Faxriddinov va boshqalar xalqimiz ongida milliy
g‘urur, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otuvchi qator san’at asarlarini
yaratdilar. Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, fan va
ma’naviy-ma’rifiy sohada dunyoga mashhur bobokalonlarimizning portretlari
yaratildi. Tasviriy san’at ustalarining sa’y-harakatlari bilan Vatanimizda qadimdan
9

shakllangan nafis san’at maktablarining noyob an’analari, tasviriy va miniatura
san’atining nodir durdonalari qaytadan o‘rganildi, boyitildi, dunyo uzra namoyish
qilindi. AQSH, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqa
mamlakatlarda o‘zbek rassomlarining ko‘rgazmalari bo‘lib o‘tdi. Yetakchi rassom-
dizaynerlar — L. Sadriddinov, F. Toshmuhamedov, K. Tursunov, T. Turg‘unov, T.
Qo‘ziyev o‘z asarlari bilan Hindiston, Xitoy, Portugaliya, Bolgariya, Gretsiya,
Avstraliya kabi mamlakatlarda o‘tkazilgan badiiy ko‘rgazmalarida qatnashdilar.
1999-yil avgust oyida Badiiy akademiyaning Markaziy ko‘rgazma zalida
O‘zbekiston mustaqilligining 8 yilligiga bag‘ishlab „Eng ulug‘, eng aziz“
mavzusida o‘tkazilgan respublika badiiy ko‘rgazmada Toshkent, Samarqand,
Buxoro, Xorazm, Farg‘ona vodiysi va boshqa viloyatlar san’at ustalarining
600 dan ortiq rasmlari , grafikalari (bo‘yoqsiz rasm), dizaynlari, haykaltaroshlik
asarlari, xalq hunarmandchiligi va amaliydekorativ san’at namunalari namoyish
etildi. Shahar ko‘chalariga bugungi hayotimizni tasvirlovchi rasmlar o‘rnatildi,
muhtasham binolarning devorlari naqshlar bilan bezatildiki, bular odamlarga
huzur-halovat, zavq bag‘ishlaydi. 1992- yilda „O‘zbekdavlatsirk “ respublika
birlashmasining tashkil etilishi sirk san’atining rivojlanishida, yosh iste’dodli
ijrochilarni qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Òoshkent sirki
zamonaviy talablar asosida qayta ta’mirlandi, unga dorbozlar sulolasi asoschisi,
O‘zbekiston xalq artisti Toshkenboy Egamberdiyev nomi berildi. An’anaviy sirk
san’atining unutilgan turlari tiklandi va rivojlandi. Iste’dodli yoshlarga amaliy
yordam berish maqsadida 1996- yilda estrada-sirk kolleji ochildi. Respublika
shaharlarida faoliyat yuritayotgan sirk guruhlari soni ko‘paydi. Agar 1990-yilda 7
ta an’anaviy sirk guruhi faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2001-yilda ularning soni 20 tadan
oshdi, sirkchilarning ijrochilik mahoratlari o‘sdi. O‘zbekiston sirk ustalarining chet
ellarga gastrol safarlari uyushtirildi. Misr, Iordaniya, Falastin, Pokiston,
Malayziya, Hindiston, Xitoy, Suriya, Livan, Eron, Birlashgan Arab Amirligida
gastrol safarlarida bo‘lgan respublikamiz sirk ustalari O‘zbek milliy sirk san’atini
namoyish etdilar. Olimjon Òoshkenboyev rahbarligidagi „O‘zbekiston dorbozlari“
guruhi 1996-yildan boshlab Yevropa mamlakatlarida gastrol safarida bo‘lib, 2000
10

dan ziyod tomosha ko‘rsatdilar. 15 yoshli Karima Zaripova 1997-yil yanvarda
Parijdagi Buglion sirkida bo‘lgan yosh sirk artistlarining xalqaro festivalida
qatnashib „Plastik etyud“ (besuyak o‘yini) janrida festivalning eng oliy mukofoti
— oltin medalni qo‘lga kiritdi. 1998-yilda Òoshkent sirkida Karima Zaripova
rahbarligida iste’dodli yoshlarga ko‘maklashuvchi bolalar studiyasi ochildi.
Studiya bolalarga sirk sirlarini o‘rgatib, katta manejga yo‘llaydi. O‘zbek sirkchilari
1999-yilda Birlashgan Arab Amirligining Dubay shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro
festivalda, 1999-yilda Saratov shahrida bo‘lib o‘tgan Butunrossiya sirk festivalida,
2000-yilda Xitoyning Uxan shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro sirk festivalida, 2001-
yil yanvarda Belgiyaning Lyej shahrida bo‘lib o‘tgan Yevropa sirklarining 10-
festivalida muvaffaqiyatli qatnashib, sovrinli o‘rinlarni egalladilar.
Sirkchilarimizning sa’yharakatlari natijasida o‘zbek sirkiga xos turli nomer va
attraksionlar xalqaro sirk dasturlaridan o‘rin egalladi. 1993-yilda Toshkentda yangi
„Hayvonot bog‘i“ ochildi. Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo‘shiqchilik
san’ati rivojlandi. Respublika Madaniyat ishlari vazirligi , 1992-yilda tashkil etilgan
„Xalq ijodi va madaniy-ma’rifiy ishlar respublika markazi“, markazning
viloyatlardagi bo‘limlari musiqa va qo‘shiqchilik san’atini, havaskorlik va folklor
jamoalari faoliyatini rivojlantirish, unutilgan xalq ohanglarini tiklash maqsadida
turli xil ko‘rik-tanlovlar, festivallar tashkil etmoqda. 1992-yilda Toshkentda
„Asrlarga tengdosh navolar“ va „Boqiy ovozlar“, Xorazm viloyatida folklor
jamoalari, askiya, qiziqchi va masxarabozlarning, Qo‘qonda katta ashula, lapar va
yalla ijrochilarining ko‘rik-tanlovlarini o‘tkazdi. 1994-yil may oyida Parijda bo‘lib
o‘tgan „Sharq musiqasi“ festivalida Munojot Yo‘lchiyeva va Shavkat Mirzayevlar
ishtirok etib, o‘zbek milliy qo‘shiqchilik san’atini jahonga namoyish etdilar. 1996-
yil aprel oyida Òurkiston saroyi, Bahor majmuasi va boshqa ijodiy konsert
tashkilotlari negizida tashkil etilgan „O‘zbeknavo“ gastrol-konsert birlashmasi
xalq orasidan iste’dodli qo‘shiqchilarni izlab topish va ko‘rik-tanlovlarga jalb
etish, musiqa va qo‘shiqchilik san’ati bo‘yicha xalqaro hamkorlikni rivojlantirish
kabi tadbirlarni amalga oshirdi. Musiqa-raqs san’atini rivojlantirish davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Respublika Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 5-
11

dekabrdagi „O‘zbekiston — Vatanim manim“ qo‘shiqlar bayrami to‘g‘risida“gi
farmoni qo‘shiqchilik san’atini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 1996-yil
ko‘rik tanlovini o‘tkazish barcha viloyat, shahar va tumanlarida „O‘zbekiston —
Vatanim manim“ qo‘shiq tanlovining birinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi, unda 54
mingdan ziyod qo‘shiqchilar qatnashdi. Òanlovning yakunlovchi bosqichi avgust
oyida o‘tdi. 700 ta qo‘shiqchi qatnashdi, ulardan 10 tasi mukofotlandi. O‘zbekiston
Prezidentining 1996yil 27-avgustdagi farmoni bilan bunday ko‘rik tanlov har yili
avgust oyida o‘tkaziladigan bo‘ldi va avgust oyining uchinchi yakshanba kuni
„O‘zbekiston — Vatanim manim“ qo‘shiq bayrami kuni deb belgilandi. Bu tanlov
jarayonida yuzlab Vatan, mustaqillikni e’zozlovchi yangi qo‘shiqlar yaratildi.
„O‘zbekiston — Vatanim manim“, „Men seni sevaman — O‘zbekiston“, „Vatan
yagonadir“, „Mustaqillik gullari“, „Ona yurtim“, „O‘zbekiston askarlari“
qo‘shiqlari shular jumlasidandir. 1997- yil 11- martda qabul qilingan Respublika
hukumatining „Sharq taronalari“ Xalqaro musiqa festivalini o‘tkazish to‘g‘risida“
qarori musiqa san’atining noyob namunalarini keng targ‘ib qilish, rivojlantirishda
dasturulamal bo‘lib xizmat qildi. 1997- yil 25- avgust — 2- sentabr kunlari
Samarqandda bo‘lib o‘tgan „Sharq taronalari“ birinchi Xalqaro festivalida
dunyoning 40 dan ortiq mamlakatidan ijrochilar, san’atshunoslar, jamoat arboblari
ishtirok etdilar, festivalda yangragan o‘zbek ohanglari, kuy-qo‘shiqlari jahon uzra
aks-sado berdi. Ozarbayjonlik Simara Imonova oliy mukofot — Granpriga sazovor
bo‘ldi. 1- o‘rin Munojot Yo‘lchiyeva va hindistonlik Shainu Khulanaga nasib etdi.
Har ikki yilda Samarqandda „Sharq taronalari“ Xalqaro festivalini o‘tkazish
an’anaga aylandi. Jamiyat madaniy-ma’rifiy hayotida, aholida tarixiy xotirani
tiklash va mustahkamlashda muzeylarning ahamiyati katta. Shu boisdan ham
mustaqillik yillarida mavjud muzeylarni ta’mirlash, ularni yangi eksponatlar bilan
boyitish, yangi muzeylar barpo etishga alohida e’tibor berildi. 1992-yilda
Namanganda ulug‘ o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab muzeyi, Xorazmda hofiz
Hojixon Boltaboyev nomli maqomchilar muzeyi, Urganchda Xorazm amaliy
san’ati va tarixi muzeyi , Buxoroda temirchilik muzeyi, Samarqand viloyatining
Oqtosh shahrida xalq baxshisi Islom shoir Nazar o‘g‘lining uy-muzeyi, 1993- yilda
12

Toshkentda o‘zbek ayollari orasidan chiqqan birinchi huquqshunos olima Hadicha
Sulaymonova muzeyi, O‘zbek raqqosasi Mukarrama Turg‘unboyeva muzeyi,
Navoiy viloyatining Tomdi tumanida mashhur cho‘pon, ikki marta Mehnat
Qahramoni Jaboy Bashmanov muzeyi, 1994- yilda Toshkentda xalq rassomi Usta
Muhiddin Rahimov muzeyi, 1996- yilda O‘zbekiston Gidrometeorologiya muzeyi,
1997- yilda Buxoroda mashhur zarb qiluvchi Salim Hamidov muzeyi, shuningdek
oliy ta’lim muassasalarida ko‘plab muzeylar ochildi. 1996- yil 1- sentabr kuni
Toshkentda Osiyoda yagona bo‘lgan Olimpiya shon-shuhrat muzeyi ochildi. Bu
muzey o‘zbekistonlik sportchilarning xalqaro musobaqalaridagi muvaffaqiyatlarini
namoyish etadigan, mamlakatimizda sport harakatining rivojini rag‘batlantiradigan
markaz bo‘lib qoldi. 1996- yil 18- oktabrda Toshkentda Temuriylar tarixi davlat
muzeyi ochildi. Muzey temuriylar davri ruhini aks ettiruvchi o‘sha davrga xos
tarixiy jihozlar, qurol-aslahalar, lashkarboshilar va oddiy jangchilarning kiyim-
boshlari, oltindan yasalgan uy-buyum ashyolari, musiqa asboblari, Amir Temur,
Bobur qo‘lyozmalari, Ulug‘bekning astronomik qurilmalari va boshqa 2000 dan
ortiqroq tarixiy, madaniy yodgorliklar bilan jihozlangan. Temuriylar tarixi davlat
muzeyi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan madaniy, ma’naviy, ma’rifiy ishlar,
ilmiy tafakkur markaziga aylandi. O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi yangi binoga
ko‘chirildi hamda ajdodlarimizning ko‘p ming yillik hayoti va madaniyatini ilmiy,
xolisona aks ettiruvchi yangi eksponatlar bilan qayta jihozlandi. O‘zbekiston davlat
san’at muzeyi Yaponiya hukumati tomonidan beg‘araz ajratilgan 38,8 mln iyen pul
mablag‘i hisobiga ta’mirlandi, yangi muzey jihozlari , asbob-uskunalari bilan
yanada boyidi. O‘zbekiston Prezidentining 1998-yil 12-yanvardagi „Muzeylar
faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida“ gi farmoni va uning
bajarilishini ta’minlashga qaratilgan respublika hukumatining „Muzeylar
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida“ gi qarori mamlakatimizda
muzey ishini rivojlantirish istiqbollarini belgilab berdi. Madaniyat ishlari vazirligi,
„Oltin meros“ jamg‘armasi, Badiiy akademiya, Moliya vazirligi, Mehnat vazirligi
muzeylar rahbariyati bilan hamkorlikda muzeylarning rivojlanishi va moliyaviy
ta’minoti bo‘yicha dastur ishlab chiqildi. Muzeylar davlat muhofazasiga olindi,
13

ularni ta’mirlash, muzey eksponatlarini boyitish davlat budjeti hisobidan moliyaviy
jihatdan qo‘llab-quvvatlandi. Muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, ilmiy-uslubiy
yordam ko‘rsatish, moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash maqsadida 1998-yilda
„O‘zbekmuzey“ Respublika jamg‘armasi tuzildi. Aholining muzeyshunoslik
madaniyatini oshirishga ko‘maklashuvchi „Moziydan sado“ jurnali ta’sis etildi va
u 1999-yildan boshlab o‘zbek, rus va ingliz tillarida nashr etila boshlandi. Faqat
1999 yilda muzeylarning asosiy fondi 7544 ta tarixiy va madaniy yodgorliklar
bilan boyidi. O‘zbekistonda umumiy maydoni 137150 kv m ni tashkil etadigan 510
ta muzey faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularda 1,3 milliondan ortiq ajdodlarimiz tarixi,
betakror madaniyatini aks ettiruvchi nodir buyumlar—eksponatlar saqlanmoqda va
aholiga namoyish etilmoqda. Mamlakatimizning me’moriy yodgorliklarga boy 10
ta shahri tarixiy shaharlar ro‘yxatiga kiritilgan. 2500 ta me’moriy obida, 2700 ta
arxeologik yodgorlik, 1800 monumental san’at asari davlat muhofazasiga olingan.
Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi 3 ta muzey-qo‘riqxonalarida butun
dunyoda eng nodir tarixiy yodgorliklar, me’moriy obidalar, monumental san’at
asarlari saqlanib qolgan, davlat muhofazasida yangidan chiroy ochayotgan
muzeylar sifatida e’tirof etilgan. Mustaqillik sharofati bilan Samarqand muzey-
qo‘riqxonasining Registon maydoni yodgorliklari, Shohizinda, Bibixonim
me’moriy majmuasi, Amir Temur maqbarasi, Afrosiyob muzeyi, Ruhobod
majmuasi, Buxorodagi Kalon minorasi va masjidi, Mir-Arab madrasasi , Savdo
gumbazlari, Sitorayi Mohi Xosa ansambli, Bahouddin Naqshband majmuasi,
Xivaning Ichan qal’asidagi Ko‘hna ark, Muhammad Aminxon madrasasi va
masjidi, Islomxo‘ja minorasi, Toshhovli saroyi, Jome masjidi, Shahrisabzdagi Dor-
us-saodat, Dor-ust-tilovat ansambllari, Amir Temurning Oq saroyi, Termizdagi
Hakim at-Termiziy, Imom Termiziy, Sulton Saodat, Qirqqiz me’moriy yodgorlik
majmualari qayta ta’mirlandi. Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabzdagi
betakror me’moriy yodgorliklar Jahon xalqaro madaniy meros ro‘yxatiga
kiritilgan.
14

1.2. Madaniyat va san’at iqtisodiyoti istiqbolini oldindan belgilash
Istiqbolni oldindan aytib berish madaniyat va san'at sohasining kelajakdagi
me'yoriy yoki maqbul holatlari, ulgurib erishish va bu boradagi rejalarni ro‘yobga
chiqarishning Alternativ yo‘llari va muddatlari to‘g‘risidagi ehtimolga yaqin
marralarni ishlab chiqishdir. Madaniyat va san'at muassasalarining ijtimoiy-
iqtisodiy dasturlarini va rejalarini ishlab chiqishdan avval istiqboli oldindan
belgilanadi. Istiqbol ilmiy tahlillar asosida, uzoqni ko‘zlab mufassal axborotlarga
tayangan holda belgilanadi. Bunday tadbir madaniy taraqqiyotning ustivor
yo‘nalishlarini aniqlashga yo‘l ochadi, madaniyat muassasalarini axborotlar bilan
ta'minlaydi, ishonch bilan qarorlar qabul qilishda yordam beruvchi asosli
mezonlarni ishlab chiqadi.
Istiqbolni belgilash madaniy tadqiqot uslublarini, madaniy rivojlanish
tizimlarining uslublarini va ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi:
• izchillik. Istiqbolni belgilash uzluksiz jarayon bo‘lib, madaniyat va san'at
sohasida muayyan sharoitdagi o‘zgarishlar tahliliy baholanadi, rejalash bilan
marralarni aniqlash o‘rtasidagi bog‘liqliklar ta'minlanadi;
•taraqqiyot bilan soha yo‘nalishi o‘rtasidagi mutanosiblik.
Madaniyat va san'atda taraqqiyot qonuniyatlari va soha yo‘nalishlarini teng
olib boruvchi muvozanat bo‘lib, uning doirasida yaqin kelajak istiqboli belgilanadi
va rejalarga tegishli o‘zgarishlar kiritiladi;
Nazariya bilan amaliyot muvofiqligi. Madaniyat va san'at iqtisodiy
istiqbolini ilmiy-texnika istiqboli bilan muvofiqlashtirib belgilash;
Xilma-xillik. Muayyan jarayon istiqbolini belgilash uchun shu soha xilma-
xil jarayonlarini o‘rganish.
Madaniyat va san'at iqtisodiyoti istiqbolini belgilash mezonlari
quyidagilardan iborat:
Istiqbolning ko‘lami. Istiqbolni belgilaydigan sohalar soni;
istiqbolni belgilaydigan sohadagi jarayonlar hajmi. Istiqbolni belgilash davrlari:
uzoq muddatli (5— 10 yil), o‘rtacha muddatli (1 — 5 yil), qisqa muddatli (1 yil),
15

tezkor (bir va bir necha oy) muddatlarda bo‘ladi. Istiqbolni belgilashdan maqsad:
tadqiqotlar, me'yorni tahlil qilish.
Istiqbolni tez belgilash davrida o‘rganilayotgan madaniyat va san'at
ob'ektida muhim sifat va miqdor o‘zgarishlari ro‘y bermasligi mumkin. Ya'ni
ko‘rilayotgan voqyealar sifat jihatidan emas, balki miqdor jihatidan ortishi
mumkin. Qisqa muddatli istiqbolni belgilashda faqat miqdor o‘zgarishlargina
hisobga olinadi. O‘rtacha va uzoq muddatli istiqbollarni belgilashda
o‘rganilayotgan madaniyat ob'ektida ham miqdor, ham sifat o‘zgarishlar hisobga
olinadi. Me'yor jihatdan istiqbolni belgilaganda muayan vaqt mobaynida zimmaga
qo‘yilgan maqsadga qay darajada erishilgani tadqiq etiladi.
Madaniyat va san'at amaliyotida iqtisodiy istiqbolni belgilash uch bosqichda
olib boriladi:
O‘tmish saboqlarini o‘rganish-o‘tmishdagi jarayonlar va turli voqyealar
holatlarining o‘zgarishini o‘rganish va ularning xarakterini aniqlash muhim
vazifadir. Istiqbolni belgilash uchun tashkiliy ishlar ko‘rilib, tekshirilayotgan
jarayonning dinamik andozasi quriladi.
Diagnostika — istiqbolni belgilash usullari aniq belgilanadi va tanlanadi.
Prognozlash (oldindan aytish)—kamchiliklar va amalga oshirilayotgan ishlar
ko‘lami aniqlanadi.
Hozir madaniyat sohasining iqtisodiy istiqbolini belgi-
lashning turli usullaridan foydalanilmoqda. Tahliliy (analitik)usul—olingan natija
va kelajakdagi amalga oshiriladigan vazifalar taqsimlanadi va rejalar tavsifi ishlab
chiqiladi. Bu quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: dastlabki jarayonni
o‘zgartirish va boshlang‘ich ishlash, empirik (amaliy) faoliyat va vazifalarni
tanlash, empirik vazifalar o‘lchovlarini aniqlash, ekstrapolyasiya (narsa va
hodisaning bir qismini kuzatish asosida olingan xulosalarni uning boshqa qismiga
yoyish yoki tatbiq etish va aniqlikni baholash.
Tahlillarning bog‘lanish usuli, ikki va undan ortiq harakat
ko‘rinishlarini baholash orqali tahlil qilish.
16

Inqiroz holatlarining tahlili — bir va undan ortiq omillar ta'siridagi alomatlarni,
ularning natijalarini o‘rganib, xulosalar chiqarish. Turli omillar o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni aks ettiruvchi funksiyalar omillarini aks ettiruvchi inqiroziy
tenglamalarni aniqlash.
Dispersion tahlil — turli jarayonlarda bir-biriga o‘xshash va bir-biridan farq
qiluvchi omillar o‘rganilib, tegishli xulosalar chiqariladi.
O‘xshash jarayonlar usuli—istiqbolni belgilovchi jarayonlarda muhim
manbalardagi umumiylik va ish tarzining bir-biriga nisbatan o‘rinli imkoniyatlari
ko‘rib chiqiladi.
Ekspert baholash usuli — kun tartibiga qo‘yilgan vazifani o‘lchamdagi
usullar bilan hal etish mumkin bo‘dmagan hollarda qo‘llaniladi. U madaniy
taraqqiyot modelini malakali mutaxassislar (ekspertlar) fikri asosida yaratishga
imkon tug‘diradi. Ekspertning baholash usulini qo‘llash tartibi:
• ekspert so‘rovlar jadvalini ishlab chiqish;
• madaniyat va san'at faoliyatida katta tajribaga ega bo‘lgan mutaxassislardan
ekspertlar tanlash;
• so‘rovlar jadvaliii ekspertlar tomonidan to‘ldirish;
• olingan manbalarning ishonchliligini aniqlash maqsadida so‘rov natijalariga
tahliliy ishlov berish.
Morfologik tahlil usuli — amalda istiqbolli va keng foydalaniladigan qonun-
qoidalar to‘plamini tatbiq etish, rejalashtirishning eng maqbullarini, iqtisodiy
mezonlar bo‘yicha tanlash.
Sohaga intellektual kuchlarni jalb etish ekspertlarni faol ijodiy jarayonlarga
jalb etishga asoslangan bo‘lib, vazifa ilg‘or g‘oyalar "konsentratsiyasi" ortishi va
g‘oyalar generatsiya jarayonini jadallashtirish yo‘li bilan hal etiladi.
Taqlidiy shakllash usuli asosan ehmda dialog rejimida yechimlarni izlashda
foydalaiiladi. Bunda kutilajak natijalarni olish maqsadida iqtisodiy-matematik
modellar bazasida turli xil boshlang‘ich chegaralangan shartlar hamda maqsadga
muvofiq variantlar izlanadi. Shuni ta'kidlash lozimki, odatda amalda ekspertlar
17

jamoasi bahrlar, maqsadlar daraxtini ko‘rish, morfologik analiz va ssenariy
yozishni o‘z ichiga olgan bir emas, bir necha usullar majmuidan foydalanadilar.
Madaniyat sohalarida ko‘proq tarqalgan iqtisodiy — matematik andoza —
matritsiali model. U to‘g‘ri burchakli jadval (matritsa) sifatida namoyon bo‘ladi,
ularning element (belgi)lari orqali iqtisodiy ob'ektlar aloqalari aks ettiriladi. Bu
ob'ektlarning soni, ahamiyati matritsa qoidalarida ko‘rsatiladi.
Istiqbol butun mamlakat bo‘ylab viloyat, tuman, madaniyat va san'at
tarmoqlari va turlari, muammolar va hokazolar bo‘yicha ishlab chiqiladi. Istiqbol
qisqa, o‘rtacha va uzoq muddatlarga bo‘lib belgilanadi, har yili belgilanadigan
madaniy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari qisqa muddatli belgilash hisoblanadi.
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish uch yildan besh
yilgacha tuzilib, har yili tahlil qilinadigan istiqbol rejalari o‘rtacha muddatli
prognozlash hisoblanadi. uzoq. Muddatli istiqbolni belgilash rejalari madaniyat va
san'at
iqtisodiyoti sohasi uchun ko‘pincha o‘n yilga mo‘ljallab ishlab chiqiladi.
Madaniyat va san'at sohasini ko‘rsatadigan xizmat turlariga
asosan quyidagi muassasalarga ajratish mumkin:
Teatr-tomosha (barcha tur va janrdagi teatrlar, konsert zallari, "o‘zbeknavo",
sirklar, kinoteatrlar va h.k.);
Madaniy-ma'rifiy muassasalar (kutubxonalar, klublar, madaniyat va istirohat
bog‘lari, muzeylar, ko‘rgazma zallari va b.);
• "o‘zteleradio";
• nashriyot mahsulotlari ishlab chiqarish (kitob, jurnal, gaze-
ta va boshqalar).
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish
guruhlarga bo‘linib, muassasalar faoliyatiga qarab amalga oshiriladi. Bu guruhlar
teatrlar., kinoteatrlar, kutubxonalar va boshqalardir. Madaniyat muassasalari
miqdrriga ta'sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar quyidagilardir: mamlakat
aholisining soni, hududlarga tarqalganlik darajasi, qishloq aholi punktlari miqdori,
turlicha ahrli soniga ega shaharlar soni, mintaqalardagi ahrli tarkibi — yoshi, kasb-
18

kori, ijtimoiy holati va boshqa turli belgilari. Aholini xizmatlar bilan ta'minlashda
tegishli me'yorlardan har bir muassasa guruhlari uchun foydalaniladi. Madaniyat
va san'at iqtisodiyoti istiqboli rejasidagi xizmatlar hajmini ungacha bo‘lgan
davrdagi me'yorlarning haqiqiy hajmi bilan solishtirish aholini madaniyat
muassasalari, ularning dinamikasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish darajalarini
aniqlashga olib keladi.
Teatr san'ati taraqqiyoti istiqboli quyidagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra aniqlanadi:
barcha janr va turdagi teatrlar tarmogi (dramatik, opera, operetta, qo‘g‘irchoq,
bolalar va b.), teatrlar sig‘imi (o‘rinlar soni), ya'ni sotiladigan o‘rinlar soni, teatr
jamoalari ishining sifati, ijodiy mehnat hajmini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlar—
yepertuarlar, ertalab, kechqurungi tomosha zallarining bandligi, namoyish etilgan
spsktakllarning umumiy soni, jumladan doimiy (asosiy sahnada) hamda safarlarda
va boshqa ko‘rsatkichdar.
Teatr jamoalari ishining samarali ko‘rsatkichlarida tomosha zallarining
bandligi (to‘ldirilishi) juda muhimdir. U quyidagicha aniqlanadi:
Bunda 3 — tomosha zallaridagi o‘rinlarning bandligi;
t— bir yillik tushumlar miqdori;
s— teatrlar sig‘imi;
m — bir yillik spektakllar soni.
Teatr jamoalari ishi sifatining yana bir muhim ko‘rsatkichi—bir spektaklga
to‘g‘ri keladigan tomoshabinlarning o‘rtacha miqdori. Bu kattalik istiqbollashning
foizlarda ifodalangan tushumlar (o‘rinlarning bandligi) miqdorida ko‘rinishida
tijoratasari sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich aholining teatr repertuariga qiziqishi
va aktyorlar rol o‘ynashining sifatiga qarab aniqlanadi.
Kino san'ati san'atning eng ommaviy turidir. Kinoseanslarni hatto uzoq
qishloq joylardagi ahrli ham tomosha qilish imkoniga ega. Kino tarmoqlari
rivojlanishining istiqboli shahar va qishloq joylari aholisi uchun kinomoslamalar
umumiy miqdori,Shuningdek kinomoslamalarning turi (doimiy va ko‘chma) va
qanday idoraga tegishliligiga qarab belgilanadi. Bunda shahar va qishloq
hududlarining kinolashtirilish darajasining o‘sishi e'tiborga olinadi. Shaharlarni
19

kinolashtirish darajasi doimiy kinomosla- malardan aholining har 1000 kishiga
tomosha zallarida to‘g‘ri keladigan o‘rinlar soniga qarab aniqlanadi. Qishloq
joylarda esa, bir kinomoslamaga qancha tomoshabin to‘g‘ri kelishiga qarab
aniqlanadi.
Madaniyat va san'at istiqbolini belgilashda aholining kino tarmoqlari
xizmatiga ehtiyojlari hajmini aniqlash uchun ularning kinoseanslarga o‘rtacha
qatnashishi ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Bu ko‘rsatkich aholining bir yil
davomida kinoseanslarga qatnashi umumiy miqdrrini aholi soniga nisbati bilan
aniqlanadi. Kinematografiya taraqqiyotida kinomahsulotlar turi (badiiy, xronikal-
hujjatli, ilmiy-ommabop, qisqa metrajli o‘quv filmlari, multfilmlar va b.) Ham juda
muhim hisoblanadi. Barcha yoshdagi va ijtimoiy guruhlardagi aholining madaniy
darajasini yuksaltirishda kutubxonalar katta ahamiyatga ega. Asosan ommaviy
kutubxonalarning xizmati beqiyosdir. Ommaviy kutubxonalarga bo‘lgan ehtiyoj
shahar va qishloqlar uchun belgilangan alohida me'yorlar asosida hisoblanadi.
Kutubxonalar istiqbolini oldindan belgilashda kutubxonalar ishi
samaradorligini oshirishni e'tiborga olish zarur. Bu kitoblarning o‘qilishi
(o‘qishxonlik), kitob fondining aylanishi, kutubxonalarga qatnashish va boshqa
ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi. O‘qishxonlik yil davomida kutubxonalardan
foydalangan kitobxonlar miqdorining bir yilda berilgan kitoblar hajmiga nisbati
bilan aniqlanadi, ya'ni bunda bitta kitobxonga bir yilda o‘rtacha berilgan kitoblar
soni aniqlanadi. Kutubxonalar kitob fondining kitob aylanishi bir yil davomida
kitob fondi hajmining kitob berish (tarqatish)ga nisbati bilan aniqlanadi.
Kutubxonalarga qatnash bir kitobxonning bir yilda o‘rtacha qatnashi miqdori bilan
aniqlanib, bir yildagi kitobxonlar sonining qatnash miqdoriga nisbati bilan
aniqlanadi. Kitob fondining hajmi, uning tarkibi, tizimi kutubxonalar faoliyat
ko‘rsatishi samaradorligiga ta'sir ko‘rsatadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda
madaniyat va san’at sohasini rivojlantirish, jahon miqyosidagi ilg‘or tajribalar
asosida zamonaviy madaniyat va san’at muassasalari barpo etish, ularning moddiy-
texnik bazasini mustahkamlash, ijodkor ziyolilarni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlash masalalariga davlatimiz tomonidan ustuvor ahamiyat qaratib
20

kelinmoqda.
Aholi, xususan, yoshlarning madaniy saviyasini yuksaltirish, ularni milliy va
umumbashariy madaniyatning eng yaxshi namunalaridan bahramand etish, shu
asosda ma’naviy yetuk, barkamol shaxslarni tarbiyalash, yosh iste’dod egalarining
qobiliyati va salohiyatini ro‘yobga chiqarish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirildi. Shu bilan birga, madaniyat va san’at sohasini boshqarishda eskicha usullar
saqlanib qolayotgani, mavjud muammolarni hal etish bo‘yicha kompleks
yondashuvning yetishmasligi, madaniyat muassasalarining faoliyatini tashkil etish,
aholiga madaniy xizmat ko‘rsatishda oqsoqlikka yo‘l qo‘yilayotgani, aksariyat
joylarda madaniyat va san’at maskanlarining moddiy-texnik bazasi bugungi kun
talablariga javob bermasligini qayd etish zarur. Ayniqsa, soha uchun yuqori malakali
kadrlar tayyorlashda mavjud talab va ehtiyojlarni hisobga olmaslik, ularni qayta
tayyorlash, malakasini oshirish borasida puxta tizim yaratilmagani madaniyat
sohasida yagona davlat siyosatini samarali amalga oshirish, bu yo‘nalishdagi ustuvor
vazifalarni to‘liq bajarish imkonini bermayapti. Mamlakatimizni yangilash va
modernizatsiya qilishning bugungi yangi bosqichida madaniyat va san’atning
hayotimizdagi o‘rni va ahamiyatini oshirish, yosh avlodimizni milliy va
umuminsoniy qadriyatlar, ona yurtga mehr va sadoqat ruhida tarbiyalash maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at sohasini yanada rivojlantirish va
takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan chora-tadbirlar dasturi
(keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Dasturning asosiy yo‘nalishlari etib belgilangan quyidagi vazifalar ijro uchun qabul
qilinsin: madaniyat va san’at muassasalari faoliyatini tashkil etish va
samaradorligini oshirish borasidagi qonunchilikni takomillashtirish. Jumladan,
muzeylar va teatrlar faoliyatini takomillashtirish hamda moddiy-texnik bazasini
mustahkamlashga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish. Moddiy
madaniy meros va arxeologiya obyektlarini muhofaza qilish va ulardan samarali
foydalanish mexanizmlarini yanada takomillashtirish; madaniyat va san’at
muassasalari, teatrlar, muzeylar, badiiy jamoalar, madaniyat va aholi dam olish
maskanlari, madaniyat va istirohat bog‘lari faoliyati, moddiy-texnik bazasi holatini
21

atroflicha o‘rganish, ularni ta’mirlash va zarur jihozlar, musiqa asboblari bilan
ta’minlash, samarali ijodiy faoliyat uchun qulay shart-sharoitlar yaratish. O‘zbek
milliy raqs va xoreografiya san’atini yanada rivojlantirish, madaniyat va san’at
rivojiga katta hissa qo‘shgan taniqli san’atkorlar, jahon miqyosidagi nufuzli ko‘rik-
tanlovlarda yuqori o‘rinlarni egallagan yoshlarni moddiy qo‘llab-quvvatlash;
yoshlarni san’at maskanlariga, xususan, teatr va muzeylar, konsert tomoshalariga
muntazam jalb etish, o‘zbek va jahon madaniyatining eng sara namunalaridan
bahramand etish orqali ularning ma’naviy-axloqiy, estetik didi va madaniy
darajasini yanada yuksaltirish. Madaniyat va istirohat bog‘lari hududida “Nuroniylar
maskan”larini tashkil etib, faxriylarning madaniy dam olishlari uchun zarur
sharoitlar yaratish; “Seni kuylaymiz, zamondosh!”, “Debyut” kabi teatr san’ati
ko‘rik-festivallari samaradorligini oshirish orqali buyuk siymolar, zamonamiz
qahramonlari obrazi, bugungi kunda yurtimizda amalga oshirilayotgan ulkan
bunyodkorlik ishlarini aks ettirgan, badiiy yuksak sahna asarlarini yaratish. “Bahor
nafasi” xalqaro san’at festivali, “Boysun bahori” xalqaro folklor festivali, “Yoshlik
bahori” respublika yosh opera ijrochilari festivali singari tadbirlar, turli xalq
sayllarini tashkil etib, ularga xorijiy sayyohlarni keng jalb etish; madaniyat va san’at
yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarining malakali kadrlar va mutaxassislarga bo‘lgan
talab va ehtiyojlarini o‘rganish, bu borada kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish, zamonaviy ilg‘or
tajribalardan foydalanish, dunyoning mashhur musiqachilari, bastakorlari ishtirokida
ijodiy uchrashuvlar, mahorat darslari tashkil etish, madaniyat va san’at
yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarini o‘quv dasturlari va notalar, o‘quv qo‘llanma va
darsliklar, ilmiy-metodik adabiyotlar bilan ta’minlash; O‘zbekistonning yuksak
madaniyati va san’atini xalqaro maydonda yanada keng targ‘ib etish, xalqaro ko‘rik-
tanlov va festivallarda mamlakatimiz vakillarining ishtirokini kuchaytirish,
Samarqand shahrida o‘tkaziladigan “Sharq taronalari” xalqaro musiqa festivali
nufuzini yanada oshirish, boshqa turli tadbirlarda chet ellik madaniyat va san’at
namoyandalari keng qatnashishlarini ta’minlash, xalqaro ilmiy-amaliy anjumanlar
tashkil etish, sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy
22

etish va ulardan samarali foydalanish.
2. O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi 2017-yilning 1-oktabriga qadar:
muzeylar va teatrlar faoliyatini takomillashtirish hamda ularning moddiy-texnik
bazasini mustahkamlash kompleks chora-tadbirlarini;
yoshlarni teatr va muzeylarga, konsert-tomosha tadbirlariga tizimli ravishda
jalb etish orqali ularning ma’naviy-axloqiy, estetik va madaniy darajasini yanada
yuksaltirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturini;
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi va
Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda mamlakatimizdagi konsert-tomosha va teatr
muassasalarining ijodiy xodimlari uchun grim va postijyor mahsulotlari, oyoq
kiyimlar, maxsus liboslar, jumladan, balet san’ati uchun liboslar, yuksak darajada
ishlangan sahna dekoratsiyalari va konstruksiyalari, parda va sahna liboslarini
tayyorlashga ixtisoslashgan qo‘shma korxona tashkil etish yuzasidan takliflarini
Vazirlar Mahkamasiga kiritsin.
3. O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish
va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Madaniyat vazirligi va Toshkent shahri
hokimligi bilan birgalikda bir oy muddatda Toshkent shahri, Buxoro ko‘chasi, 10-
uyda joylashgan binoni “O‘zbekkonsert” davlat muassasasi tasarrufiga o‘tkazish va
ushbu binoda jahon andozalariga to‘liq mos keladigan, akademik jamoalarning
badiiy dasturlari namoyish etiladigan, jonli ijroga mo‘ljallangan zamonaviy konsert
zalini barpo etish bo‘yicha Vazirlar Mahkamasiga taklif kiritsin.
4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va Moliya
vazirligi 2018/2019 o‘quv yilidan boshlab O‘zbekiston davlat konservatoriyasida
madaniyat va san’at yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalari,
shuningdek, maktabdan tashqari ta’lim muassasalari uchun malakali musiqa
pedagoglarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishga
ixtisoslashtirilgan fakultet tashkil etish yuzasidan zarur choralarni amalga oshirsin.
5. Quyidagilar Dasturni amalga oshirishni moliyalashtirish manbalari etib
belgilansin:
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiya dasturlari mablag‘lari;
23

O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari
Madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari
ta’lim va tibbiyot muassasalarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirish
jamg‘armasi;
tijorat banklarining kredit mablag‘lari;
yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik xayriyalari, qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan boshqa manbalar.
6. O‘zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at sohasini yanada
rivojlantirish va takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan chora-
tadbirlar dasturini amalga oshirish bo‘yicha Respublika komissiyasi tarkibi 2-
ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Respublika komissiyasi (A.Aripov):
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahri, tumanlar va
shaharlarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi va tegishli
hududlarning hokimlari boshchiligida Dasturni amalga oshirish bo‘yicha bir hafta
muddatda tegishli ishchi guruhlar tashkil etsin;
vazirlik va idoralar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar va Toshkent shahri hokimliklari tomonidan har bir davlat va xo‘jalik
boshqaruvi organlari, viloyat, shahar, tumanlar bo‘yicha Dastur asosida ikki hafta
muddatda hududiy dasturlar ishlab chiqilishini ta’minlasin, ularni tasdiqlasin hamda
ularda nazarda tutilgan tadbirlar o‘z vaqtida amalga oshirilishini muvofiqlashtirsin;
Dasturda nazarda tutilgan chora-tadbirlarning bajarilishiga mas’ul bo‘lgan
vazirlik va idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini tizimli asosda
muvofiqlashtirib, belgilangan tadbirlarning to‘liq va sifatli bajarilishi ustidan
monitoring olib borsin va nazorat qilsin.
7. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shahri hokimliklari:
24

Dasturni amalga oshirish yuzasidan ikki hafta muddatda hududiy dasturlarni
ishlab chiqib, Respublika komissiyasiga tasdiqlash uchun kiritish;
Dasturni amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan mahalliy byudjet
mablag‘larining rejalashtirilishi va to‘liq ajratilishi, homiylik xayriyalari jalb
etilishini ta’minlash;
hududlarda madaniyat sohasida faoliyat yuritayotgan yuqori malakali
xodimlar, jumladan, iqtidorli yosh mutaxassislar uchun munosib turar joy
sharoitlarini yaratish maqsadida hududlar markazlarida imtiyozli ipoteka kreditlari
asosida ko‘p qavatli xizmat uylarini qurish, shuningdek, yuqorida ko‘rsatilgan
toifadagi mutaxassislar uchun uy-joylar ajratish;
madaniyat va istirohat bog‘larida aholi, ayniqsa, bolalar va yoshlar
xavfsizligini ta’minlash maqsadida mavjud attraksion va boshqa o‘yin
qurilmalarining xavfsizlik qoidalariga muvofiqligini ta’minlash choralarini ko‘rsin.
8. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining
Bosh vaziri A.Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Davlat
maslahatchisi X.Sultonov zimmasiga yuklansin.
25

II.BOB. MADANIYAT VA SAN’ATDA TARAQQIYOT QONUNLARI.
SOHA ISTIQBOLNI OLDINDAN KO’RA OLISH VA AMALGA
OSHIRISH
2.1. Soha istiqbolni oldindan ko’ra olish va amalga oshirish
«Madaniyat» tushunchasi rivojlanishi darajasining umumlashtiruvchi
ko’rsatkichi bo’lib, bir qancha ma’noni bildiradi. Masalan, jamiyat madaniyati,
ayrim shaxs madaniyati, va nihoyat, inson faoliyatining ayrim turi madaniyati
haqida so’z yuritish mumkin. Inson faoliyati moddiy va ma’naviy boyliklar
yaratuvchi turlarga bo’linadi. Shu sababli, moddiy va ma’naviy madaniyat farq
qilinadi.
Insoniyat madaniyati o’suvchan, o’zgaruvchan, chunki hozirgi avlod avvalgi
avlodlar madaniy qadriyatlaridan ijodiy foydalanish asosidagina yanada
rivojlanishi mumkin.
O’zbekistonning noyob madaniyati yillar, asrlar davomida shakllanib, uni
saqlash, rivojlantirish ko’p millatli respublikaning yuqori ma’lumotli insonlari -
fan, adabiyot, san’at arboblari vazifasidir.
Inson hayoti faoliyatining muhim tarkibiy qismi butun insoniyat tomonidan
jamlangan madaniy boylikka ega bo’lishi, shu jumladan boshqaruv madaniyatini
egallashdir.
Menejment madaniyati juda muhimdir. Insoniyat o’z rivojlanish jarayonida
juda katta menejment tajribasini jamlagan. Bozor sharoitida bu tajriba boshqaruv
samaradorligini oshirishga xizmat qilishi kerak. Menejmentning vujudga kelishi va
rivojlanishi, avvalo boshqaruv madaniyati darajasi yuksalishi bilan bog’liqdir.
chunki, menejment yo’llari, usullari, vosita va uslublariga tanqidiy baho berish
yo’li bilan, ularning eng yaxshilari jahon tajribasida qo’lanishi uchun ajratib
olinadi.
Menejment madaniyati inson madaniyatining tarkibiy qismi bo’lish bilan
birga qator o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. Madaniyatga ega bo’lish menejer
uchun faqat zarur emas, balki shartdir, chunki har bir tashkilotning har bir
26

bo’linmasi samarali ishlashi uchun uning xodimlari yuksak madaniyatga ega
bo’lishlari kerak.
Menejment madaniyati darajasi xodimlar, ayniqsa, menejerlar madaniyatini,
menejment jarayoni madaniyati, boshqaruv texnikasi, mehnat sharoitini aks
ettiruvchi ko’rsatkichlar bo’yicha baholanadi. Menejment madaniyati unsurlarining
turli-tumanligi boshqaruv jarayonida turli-tuman me’yorlarga, jumladan, axloqiy,
huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, estetik me’yorlarga rioya qilish
zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Axloqiy me’yorlar insonning axloq va odob sohasidagi xulqini tartibga
soladi. Ular jumlasiga ijtimoiy burchni to’g’ri tushunish, kishi o’rtasida insoniy
munosabat va o’zaro hurmat, vijdonlilik, haqiqatgo’ylik, kamtarlik va hokazolar
kiradi. Boshqaruv jaaryonida axloqiy me’yorlarga rioya qilish uning madaniyati
yuqori darajasidan dalolat beradi.
Tashkiliy me’yorlar tashkilot tarkibini, alohida bo’linma va shaxslar
faoliyati tarkibi va tartibini, ichki tartib faoliyat turlarini, xodimlar vazifalarini,
axborotni qayta ishlash va foydalanish jarayonini belgilaydi.
Texnikaviy me’yorlar korxonaning va uning bo’linmalarining
boshqaruv uchun zarur uskuna, texnika va transport vositalari, asboblar bilan
qurollanganlik darajasini bildiradi.
Estetik talablar va me’yorlar ham boshqaruv jarayonida qo’llaniladigan
texnika vositalari va uskunalar, ham boshqaruv xodimlarini o’rab turuvchi tashqi
muhit uchun belgilanadi.
Menejment madaniyati tarkibiga boshqaruv xodimlari madaniyati,
boshqaruv jarayonlari madaniyati, mehnat sharoiti madaniyati va hujjatlar yuritish
madaniyati kiradi.
Menejment madaniyatining barcha unsurlari o’zaro bog’liq va o’zaro ta’sir
etuvchidir. Shu bilan birga ular orasida boshqaruv xodimlari madaniyati yetakchi
ahamiyatga ega. Menejer boshqaruv jarayoni madaniyatining yuqori darajasiga
erishishi va o’z mehnatini tashkil etishni takomillashtirib borishi kerak.
27

Boshqaruv xodimlari madaniyati ko’p omillarga bog’liq, umumiy madaniyat
darajasi, ishbilarmonlik sifatlari, boshqaruv ilmini chuqur va har tomonlama bilish
va uni o’z faoliyati jarayonida qo’llay olish bilan xarakterlanadi.
Har bir korxona va tashkilot menejeri o’z vazifasini bajarish jarayonida
jamoaning boshqa a’zolari bilan munosabatda bo’lar ekan ishbilarmon kishilar
o’rtasida mavjud axloqiy qoidalarga bo’ysunadi. Har bir jamoada xayrixohlik,
insonga hurmat muhiti mavjud bo’lishi kerak. Boshqaruv madaniyati sansalorlik,
mansabparastlik, shavqatsizlik, qo’pollikka ziddir. Boshqaruv tizimida,
shuningdek, davlat me’yorlariga rioya qilmaslik, va’dabozlik, faoliyatga noto’g’ri
baho berish va boshqa xususiyatlarga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Amaliy faoliyatda
fandan foydalanish, mehnatga ijodiy yondashish, tadbirkorlik, javobgarlik,
tashabbus va mustaqillik, xo’jasizlikka, byurokratizm, qonun buzuvchilikka,
murosasizlik, vijdoniylik, kamtarlik va oddiylik boshqaruv xodimlari madaniyatini
ifodalaydi.
Boshqaruv madaniyati uchun boshqaruv jarayonini tashkil etish madaniyati
darajasi muhim ahamiyatga ega. Boshqaruv jarayoni madaniyatiga rioya qilish
korxonada zamonaviy boshqaruv jarayoni qo’llanilishini bildiradi.
Boshqaruv jarayoni madaniyati shuningdek, boshqaruv mehnatini
(boshqaruv mehnatini maqbul taqsimlash, kooperatsiya qilish va chegaralash,
ishchilar sonini meyorlash, kadrlarni to’g’ri joylashtirish va ulardan foydalanish)
va ishlovchi ish joyini (ish joyi va binoning qulayligi, ularning sanitariya-tozalik
talablariga javob berishi), maqbullashtirish, majlislarni, suxbatlarni, tashrifchilarni
qabul qilish, uchrashuv, telefon orqali so’rash, mehnatkashlar xatlari bilan
tanishishni to’g’ri tashkil etish va rasmiylashtirishni ham qamrab oladi.
Boshqaruv jarayonida turli-tuman texnika - oddiy kalkulyatordan tortib
murakkab EHMlargacha qo’llaniladi. Menejerlar bu texnika imkoniyatlari va
maqbul foydalanish sohalarini bilishlari lozim bo’lib, bu boshqaruv madaniyati
darajasini bildiradi.
Nizo - bu aniq shaxs yoki guruhlardan iborat bo’lgan ikki yoki undan ortiq
tomon o’rtasida murosa mavjud bo’lmasligidir. Har bir tomon o’z nuqtai nazari
28

qabul qilinishiga intilib, boshqa tomonning shunday harakat qilishi uchun
to’sqinlik qiladi. (masalan ikki muxandis stanok yaratib, har biri o’z loyihasini
qabul qilishini talab qiladi). Nizo ko’pincha tajovuz, tahdid, munozara,
dushmanlik, urush va hokazolar bilan tenglashtirilib, doimo nomaqbul hodisa
sifatida qabul qilinadi, unga imkoni boricha yo’l qo’ymaslik, yoki tezlik bilan
vujudga kelgan chog’da hal etish zarur deb hisoblaydilar. Nizoga nisbatan bunday
munosabat «ilmiy boshqaruv» va «ma’muriy maktabga» mansub mualliflar
asarlarida aks ettirilgan.
Shunday qilib, nizo ma’lum bir vazifa bajarishi va korxona faoliyati
samaradorligi ortishi uchun xizmat qilishi mumkin, yoki biror vazifani bajarishga
to’sqinlik qilib, shaxsiy qoniqish va korxona faoliyati samaradorligi pasayishiga
olib kelishi mumkin.
Nizolarni boshqarish uchun nizoli vaziyat vujudga kelish sabablarini bilish
lozim. Nizolarning t o’ rt asosiy turi mavjud: shaxsning ichki nizosi, shaxs va guruh
o’rtasidagi nizo, shaxslar o’rtasidagi nizo, guruhlar o’rtasidagi nizo.
Sh axsning ichki nizosi bir kishiga qarama-qarshi topshiriq berilgan va undan
bir-birini inkor etuvchi natija talab qilingan holda vujudga keladi. Masalan, sex
boshlig’iga ishlab chiqarish boshlig’i mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishni
talab qilsa, korxona SNB bo’limi boshlig’i ishlab chiqarish jarayonini
sekinlashirish yo’li bilan mahsulot sifatini yaxshilashni talab qiladi. Bunday holda
nizoning asosiy sababi - yagona rahbarlik tamoyilining buzilishidir. Shaxs ichki
nizosi, shuningdek, ishlab chiqarish talablari xodimlar shaxsiy manfaatlariga
muvofiq bo’lmasligi natijasida vujudga kel a d i . Masalan, o’sha sex boshlig’i
shanba va yakshanba kunlarini oilasi davrasida o’tkazishni rejalashtirg a n edi, lekin
u juma kuni rahbar shanba kunini ish kuni deb e’lon qilishi va shoshilinch
buyurtmani bajarish zarurligi haqida buyruq lar oladi. Natijada ham ishda, ham
oilada nizoli vaziyat vujudga keladi.
Guruhlar o’rtasida nizo - guruhlar o’rtasida kelishmovchiliklar vujudga
kelgan h oldir , masalan, kasaba qo’mitasi va ma’muriyat o’rtasida, korxona chiziqli
boshqaruvi bilan shtabli boshqaruvchilar o’rtasida ro’y berish mumkin. Ch iziqli
29

rahbarlar ko’pincha shtab mutaxassislari tavsiyalarini tan olmaydilar, har bir
masala bo’yicha ularga tobe ekanliklarini ro’kach qiladilar. Shtab xodimlari o’z
navbatida o’z qarorlarini mustaqil hal etish imkoniyatiga ega emasliklaridan norozi
bo’ladilar. Bu vaziyat vazifani bajarishga qarshilik qiluvchi nizoga misol bo’ladi.
Ularning asosiy sababi resurslarning cheklanganligi, masalalarni hal
etishning o’zaro bog’liqligi, maqsad, qadriyatlardagi farqlar, hayotiy tajriba va
xulqdagi farqlar, qoniqarsiz kommunikatsiyalardir.
Ba’zi tashkiliy tizimlar va munosabatlar vazifalar o’zaro bog’liqligidan kelib
chiquvchi nizolar ro’y berishi uchun sharoit yaratadi. Shu sababli o’zaro bog’liq
bo’linmalar rahbarlari bitta umumiy rahbarga bo’ysunushi kerak, chunki shunday
qilinganda nizo vujudga kelishi ehtimoli kamayadi. Masalan, mehnat va ish haqi
bo’limi, moliya bo’limi o’zaro bog’liq bo’lib, bitta rahbar - boshliq yoki bosh
iqtisodchiga bo’ysunadilar.
Kishilar xulqi va hayotiy tajriba lari farq qilishi ham nizoga olib kelishi
mumkin. B a’zan har bir so’z uchun janjallashuvchi kishilar ham uchrab turadi.
Bunday kishilar nizoli vaziyat vujudga kelishiga sababchi bo’ladilar.
Qoniqarsiz kommunikatsiyalar, ya’ni axborot almashinuvi q i yinlashuvi nizo
uchun ham sabab, ham uning oqibati bo’lishi mumkin. Masalan, har bir bo’lim
yoki xodim bajarishi lozim bo’lgan vazifalar aniq belgilab qo’yilmagan taqdirda
ham bo’limlar, ham ayrim xodimlar o’rtasida nizo kelib chiqishga olib keladi. Bir
necha nizo manbaining mavjud bo’lishi nizoli vaziyat ehtimolini ko’paytiradi.
Bir tomon ikkinchi tomonga o’z nuqtai nazari to’g’ri ekanligini uqtirish
natijasida bunday nizolar vujudga keladi.
Badiiy menejerning muvaffaqiyati va samaradorligini belgilovchi omillardan
biri dizaynerlik (ijtimoiy - madaniy loyiha tuzish) qobiliyatidir. “Loyiha” atamasi
lotin tilidan kelib chiqqan b о ‘lib, “projectus” s о ‘zma-s о ‘z “oldinga tashlangan”
degan ma’noni anglatadi va loyiha sifatida namoyon b о ‘ladigan boshqaruv obyekti
uni istiqbolli joylashtirish imkoniyati bilan ajralib turadi. Turli manbalar loyiha
konsepsiyasini har xil y о ‘llar bilan izohlashsa-da, barcha ta’riflar vazifalar va
ishlarning murakkabligi tufayli loyihaning boshqaruv obyekti sifatida
30

xususiyatlarini aniq k о ‘rsatib beradi, ushbu kompleksning aniq maqsadlar va vaqt,
byudjet, moddiy va mehnat resurslariga erishish uchun aniq y о ‘naltirilganligi va
boshqaruv hamda muvofiqlashtirish jarayoni - loyihani boshqarish deb ataladi.
Dastlab, bu konsepsiya murakkab texnik loyihalarni boshqarish bilan bog‘liq
b о ‘lib, endi u ijtimoiy-madaniy sohaga о ‘tdi. Dastlab “menejment” atamasi faqat
sanoat ishlab chiqarish sohasida ishlatilgan. Boshqaruv tamoyillari va qonunlari
inson faoliyatining boshqa sohalarida q о ‘llanila boshlaganda, bu tushunchalarni
farqlash uchun “art menejment” atamasi muomalaga kiritildi. Bu holda biz sanoat
b о ‘lmagan xizmat k о ‘rsatish sohasi - san’at va madaniyatni nazarda tutamiz.
Shunday qilib, boshqaruv jarayon sifatida har qanday uyushgan tizimlarning
(partiyalar, armiya, ishlab chiqarish, xizmat k о ‘rsatish, fan va hokazolarning
vazifasi b о ‘lsa), ularning о ‘ziga xos tuzilishi saqlanishini ta’minlash, faoliyat
rejimini saqlab qolish, dasturlarni amalga oshirish, keyin “san’atni boshqarish”
iqtisodiy ta’sir olish uchun, bozor iqtisodiyotida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
boshqarish sifatida talqin etiladi. Shuningdek, “menejment” ham boshqaruv
jarayoni, ham ma’muriy-boshqaruv xodimlari (tashkilot va boshqaruv bilan
professional shug‘ullanuvchi turli darajadagi menejerlar majmui) deb ataladi. “Art-
menejer”ning zamonaviy tushunchasi esa, muayyan shaxsning professional
boshqaruv faoliyatiga tegishli ekanligini anglatadi. Menejerlarga b о ‘lgan talab tor
ixtisoslashuv va mehnat taqsimoti natijasida faoliyatning alohida mutaxassislari va
taraflari faoliyatini muvofiqlashtirish zaruriyati tug‘ilganda namoyon b о ‘ladi. Har
qanday mahsulotni ishlab chiqarish va sotish shaxs tomonidan amalga oshirilar
ekan, boshqaruvga ehtiyoj qolmaydi (chunki uni ishlab chiqaruvchining о ‘zi
amalga oshiradi). Biroq, ishlab chiqarish jarayoni (kino ishlab chiqarish,
k о ‘rgazma tashkiloti, zargarlik buyumlari, ommaviy bayramlarni tashkil etish,
konsert va teatr faoliyatlari, moda dizayni va boshqalar.) turli mutaxassislarning
birgalikdagi say-harakatlarini talab qilsa, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish
uchun boshqaruv kerak. Ma’lumki, menejment-muayyan hokimiyatga ega b о ‘lgan,
muayyan bilim va tajribaga ega b о ‘lgan va faqat о ‘zaro bog‘liq b о ‘linmalarga
(iyerarxik tashkilotga) ayrim tuzilmalar doirasida amalga oshiriladigan boshqaruv
31

jarayonidir. Bundan kelib chiqadiki, menejer ishi butun ishlab chiqarish zanjirida
hal qiluvchi ahamiyatga ega b о ‘lib, tashkilotdagi ichki munosabatlarnigina qamrab
olmaydi, balki tashkilotning tashqi dunyo bilan о ‘zaro aloqasini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, menejer darajasi qanchalik yuqori b о ‘lsa, u ichki aloqalarni
boshqaradi, tashkilotning tashqi aloqalar guruhlari (yetkazib beruvchilar, davlat
organlari, mijozlar va boshqalar) bilan aloqalari uchun uning mas’uliyati katta
b о ‘ladi. “Kerakli kelajak modeli” asosida loyihani amalga oshirish qobiliyati, ya’ni
samarali tasavvur, haqiqatni ijodiy va erkin о ‘zgartirish madaniyatning mohiyati
bilan belgilanadi, bu birinchi navbatda “loyiha” (ya’ni ideal, ma’naviy) dunyoni
о ‘zlashtirish va о ‘zgartirish usullari va natijalari - tabiat, jamiyat va insonning о ‘zi
ekanligini anglatadi. Texnologiya - loyihani amalga oshirish usullari va vositalari
haqidagi bilimlar majmui ijtimoiy-madaniy dizayn texnologiyasi, dizaynerning
muayyan mafkuraviy munosabatini, uning loyiha faoliyati obyektiga nisbatan
pozitsion о ‘zini belgilashni nazarda tutadi, bu ikki muqobil о ‘zgarish (rivojlanish)
yoki saqlanib qolishda amalga oshirilishi mumkin. Loyiha maqsadlarining
belgilanishi va tabiati, dizaynerning qiymat pozitsiyasiga qarab, loyihaning
muvaffaqiyati nuqtai nazaridan ham, amalga oshirilgan о ‘zgarishlarning
maqbulligi va foydasi nuqtai nazaridan ham muhim oqibatlarga olib keladi.
Dizaynerning pozitsiyasiga qarab, loyiha strategiyasining ikki turi farqlanadi: -
birinchi turdagi loyiha faoliyatining obyekti b о ‘lgan madaniyatning о ‘ziga xos
xususiyatlarini maksimal tushunish va k о ‘rib chiqishga qaratilgan. Bunday holda,
loyihaning maqsadi mintaqaning madaniy maydonini - loyihani amalga oshirish
obyektini saqlab qolish (saqlash) va faqat madaniyat subyektining о ‘z- о ‘zini
rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlarni yaratishdir. Rivojlanish
jarayonlarining о ‘zi vaziyatni saqlab qolish va barqarorlashtirish maqsadlarining
“ustiga” q о ‘yilgandek ishga solinadi. - ikkinchi turdagi loyihalarda о ‘z madaniy
namunalarini (qadriyatlar, me’yorlar, texnologiyalar) shu tufayli о ‘zgartiriladigan,
“sun’iy” о ‘zgartiriladigan “begona” madaniy kontekstga eksport qilish ustuvor
vazifa hisoblanadi. Madaniyatda loyihalarni boshqarish uchun ikkita global
yondashuv mavjud: - Angliya-Amerika (natijalar rejalashtirilgan maqsadlarni
32

amalga oshirish darajasi bilan о ‘lchanadi), unda maqsadli usul (maqsadlar b о ‘yicha
boshqaruv) tizimiy tahlili q о ‘llagan; - Fransuz usuli guruhli loyihalarni ijtimoiy va
madaniy maqsadda amalga oshirishni nazarda tutadi. Zareyevning ta’rifiga k о ‘ra,
“ichki” makonda adabiyotda ijtimoiy dizaynning nazariy asoslari uch xil, ammo
bog‘liq yondashuvlardan kelib chiqishi mumkin: obyektga y о ‘naltirilgan,
muammoga y о ‘naltirilgan, mavzuga y о ‘naltirilgan (tezaurus). Bu barcha
yondashuvlar samaradorligiga asoslangan va natijada jamiyat va shaxs haqiqiy
ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ishni tashkil etishga y о ‘naltirilgan. Yaqin-
yaqingacha, loyiha boshqaruvida eng keng tarqalgan о ‘tgan asrning 70- 80-
yillaridagi nazariy ishlanmalarni belgilangan obyektlarga y о ‘naltirish yondashuvi
edi. Loyihaning maqsadi, ushbu yondashuvlar nuqtai nazaridan, mavjud ijtimoiy
yoki madaniy obyektni yangi yoki qayta qurishga qaratilgan edi. Obyekt muayyan
tuzilishga ega b о ‘lishi, lekin uni amalga oshirishda turli ijtimoiy aloqalar,
munosabatlar ham ta’siri b о ‘lishi mumkin. Obyektga y о ‘naltirilgan yondashuvning
о ‘ziga xosligi - bu loyihaning tabiiy tabiati va uning ilmiy haqiqiyligi obyektivlik
sifatida xarakterlanadi. Bu yerda konsepsiyaning zaifligi aniqlanadi. Shunday qilib,
bashorat qilinayotgan obyektning ilmiy haqiqiyligi faqat eng umumiy qoidalarda
tasdiqlangan va muayyan boshqaruv qaroriga nisbatan tortishuv natijasida yuzaga
keladi. 1986-yildan beri bir guruh Rossiyalik tatqiqotchi - olimlar bashoratli
ijtimoiy loyiha faoliyati hisobidan ijtimoiy diagnostika tadqiqotlar, mavjud
resurslar va tartibga solinadigan ijtimoiy vaziyatga m о ‘ljallangan rivojlanish
maqsadlari ma’lumotlarni olib, joriy va istiqbolli ijtimoiy ahamiyatga ega
muammolar yechimlari namunalarini ishlab chiqish jarayoniga gumanitar bilim
integratsiyaga qaratilgan muayyan ijtimoiy texnologiya, degan g‘oyani ilgari
surishdi. Muammoga y о ‘naltirilgan yondashuv quyidagilar bilan tavsiflanadi:
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning obyektiv va subyektiv omillarini teng deb
hisoblash; dizaynni ijtimoiy diagnostika ishining organik va yakuniy bosqichi
sifatida tushunish; qaror qabul qilish jarayonining diagnostika va konstruktiv
bosqichlari о ‘rtasidagi munosabatlarga e’tibor berish. K о ‘rib chiqilayotgan
yondashuvning о ‘ziga xos xususiyatlarini – uning muammoli yoki maqsadli
33

y о ‘nalishi sifatida tavsiflash imkonini beradigan holatlari tahlil qilindi [4].
Bugungi kunda eng ommabop, konsepsiyasiga asoslangan mavzuga y о ‘naltirilgan
(tezaurus) yondashuv loyihaning subyektiv y о ‘nalishi hayotning boshqa
subyektlarini tanlash erkinligi bilan cheklangan bozor iqtisodiyotida samarali
b о ‘lib kelmoqda. Zamonaviy sharoitda dizaynning subyektiv y о ‘nalishi ilgari
ijtimoiy tuzilishga xos b о ‘lmagan yangi xususiyatlarni aks ettiradi. Biz ijtimoiy
loyiha faoliyati uchun eng muhim zamonaviy Yevropa turi ijtimoiy tashkilotning
uch xususiyatlarini k о ‘rsatadi: an’anviy normativ rolini pasayishi, idrok dunyo
b о ‘linishi va ijtimoiy hayotning beqarorlashtiruvchi omil sifatida kelayotgan
о ‘zgarishlar tezligi. Bunday yondashuv ijtimoiy va madaniy voqelikni, birinchi
navbatda, madaniy kodekslarga muvofiq dunyoning rasmini shakllantiradigan
kundalik hayot darajasida hal qilish imkonini beradi. Ijtimoiy dizayn yondashuvi
ijtimoiy hayotni zamonaviy tashkil etishning yetakchi usullaridan biri, jamiyatni
boshqarish va ijtimoiy dizayn (qanday obyektlar yaratilishidan qat’iy nazar) loyiha
faoliyati mavzusining xususiyatlari, uning dunyoqarashini kengaytiradi. Bu
tushuncha ijtimoiy-madaniy sohada subyekt-subyekt munosabatlarini rivojlantirish
zamon talabiga aylanganligi nuqtai nazaridan ham maqbulroqdir. Bugungi kunda,
eng keng tarqalgan maqsad loyihalar natijalari 2 turdan iborat tashkiliy yoki
muammo y о ‘naltirilgan loyihalar va mavzu y о ‘naltirilgan loyihalar sifatida
namoyon b о ‘lmoqda. “Ijtimoiy-madaniy dizayn - bu vazifalarning maksimal
noaniqligi va ularning yechimlarining о ‘zgaruvchanligi sharoitida muammolarni
hal qilish texnologiyasi” degan ta’rifga asoslanib, loyiha faoliyatining umumiy
qoidalari va mafkuraviy asoslarini aniqlaydigan konseptual qoidalarni
aniqlashtiradi. Ijtimoiy-madaniy loyiha maqsadli blok b о ‘lib, u amaliy tadbirlar
tizimi orqali amalga oshiriladi. Loyiha g‘oyasini yaratish va uni amalga oshirish
shartlari va usullarini ishlab chiqish asosiy tamoyillar tizimi, ya’ni asosiy
boshlang‘ich nuqtalari, nazariy va mafkuraviy asoslari hamda loyiha faoliyatining
eng umumiy standartlarini tashkil etadi. Ijtimoiy-madaniy dizayn tamoyillari ikki
tomonlama funksiyani bajaradi: birinchidan, ular dizaynerning dunyoqarashini,
shuningdek, u tomonidan ishlab chiqilgan tushunchalar, loyihalar, dasturlar,
34

tashabbuslarning uslubi va axloqiy intonatsiyasini aniqlaydi. Ularni amalga
oshirish darajasiga k о ‘ra (loyihaning maqsadli va mazmuniy qismida) dasturning
organikligiga, uning yaratuvchanlik yoki destruktivligiga qarab baho berish
mumkin. Ikkinchidan, bu tamoyillar ijtimoiymadaniy loyihalash texnologiyasining
nazariy asosini tashkil etadi. Ijtimoiy-madaniy dizayn yetakchi tamoyillari
quyidagilarni о ‘z ichiga oladi: 1. “Tanqidiy о ‘zgartirish arafasida” tamoyili; 2.
Shaxsning “bevosita rivojlanish zonasi”ni optimallashtirish tamoyili; 3. Ijtimoiy-
madaniy dizayn jarayoni va natijalarini shaxsiylashtirish tamoyili; 4.
Konservatsiya va о ‘zgarishga optimal y о ‘naltirilganlik tamoyili; 5. Muammo-
maqsad va mavzu-maqsadli y о ‘nalish tamoyili. Ijtimoiy-madaniy dizaynning
о ‘ziga xos tamoyillari asosan texnologik harakterga ega: - loyihalanayotgan
о ‘zgarishlarning mutanosibligi tamoyili, ya’ni ularning loyiha auditoriyasining
asosiy tarkibiy elementi vazifasini bajaruvchi shaxsning fiziologik, aqliy, ekologik
va ijtimoiy-madaniy tabiatiga muvofiqligi; - ijtimoiy va shaxsiy maqsadga
muvofiqligi prinsipi, uni amalga oshirishda kutilgan natijalarning me’yoriy
maqsadlar va shaxsiy ehtiyojlarga muvofiqligini ta’minlash, eksperimental
tekshirishning tashkiliy shakllarini ishlab chiqish va taklif etilgan dizayn
yechimlaridan eng ijtimoiy jihatdan samarali variantni joriy etish; - insonning
tabiiy, ijtimoiy va madaniy muhit bilan о ‘zaro ta’sirining barcha asosiy
y о ‘nalishlari va shakllarini hisobga olishni о ‘z ichiga olgan murakkablik prinsipi; -
real aniqlangan va foydalanish mumkin resurslar (iqtisodiy, xodimlar, axborot)
asosida madaniy muhim muammolarni hal qilish realizm tamoyili; iqtisodiy
imkoniyatlarini va loyihaning ijtimoiy samaradorligini hisoblash; madaniyat
sohasida allaqachon mavjud ijobiy y о ‘llardan foydalanishni maksimal hal qilish;
mavjud madaniy faoliyatlarni izchil о ‘zgartirish kabi yangilikka munosabatlar;
tatqiqotda va loyihalarda chegaralarini asoslash [4]. Tushunchalardan qat’iy nazar,
ijtimoiy-madaniy loyihalarning xususiyatlari: 1. Ma’lum maqsadga erishishga
y о ‘naltirilganlik. Asosiy va ikkinchi darajali maqsadlarni ajratish bilan
maqsadlarni tarkibiy belgilash (target managementmaqsadlar b о ‘yicha boshqarish)
deb nomlanadigan usuldan foydalanishni talab qiladi.
35

2.2. Madaniyat va san'atda taraqqiyot qonuniyatlari
Dastlab "funktsiya" va "vazifa" iboralarining lug’aviy ma'nosi to’g’risida ikki
og’iz so’z. "Funktsiya" -bu lotincha so’z bo’lib, biror kimsa yoki narsaning ish,
faoliyat doirasi, vazifasi degan ma'nolarni bildiradi. "Vazifa" - bu amalga
oshirilishi, hal qilinishi lozim bo’lgan masala, o’rganilishi lozim bo’lgan, ko’zda
tutilgan maqsad, yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi,
mansab, amal demakdir. "Funktsiya" tushunchasi "vazifa" tushunchasiga nisbatan
torroq, ma'noga ega. Zero, funktsiya faqat o’z faoliyat doirasidagi vazifalarni o’z
ichiga oladi. "Vazifa" esa o’z faoliyat doirasidan tashqarida ham bo’lishi mumkin.
Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid aniq
vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi. Demak,
boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni aniqlash,
ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri tashkil
qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mazmuni u yoki bu
faoliyatni tashkil qilishdan kelib chiqadi. Masalan, ishlab chiqarishning dastlab ki
bosqichida:
 loyihalash;
 konstruktorlik;
 R ejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq funktsiyalar paydo bo’ladi.
Keyingi funktsiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash, ya'ni,
 mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish;
 mehnat normalari, materiallari sarfini belgilash;
 asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq,
funktsiyalar paydo bo’ladi.
Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun:
- ishlab chiqarish vositalari, texnika;
- xom-ashyo;
36

- energiya;
- transport kabi moddiy ta'minot vositalari zarur. Shundan keyin:
- kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish;
- mehnatni tashkil qilish;
- ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish kabi bir qator tashkiliy funktsiyalar kelib
chiqadi. Ko’rinib turibdiki, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning
funktsiyalarida namoyon bo’layapti. Zero: funktsiyalar faoliyat turlarining,
sub'ektining boshqarish ob'ektiga aniq ta'sir qilish yo’nalishlarini aks ettiradi.
Boshqaruv funktsiyalaridan tashqarida boshqaruv jarayonining o’zi ham bo’lishi
mumkin emas. Funktsiyalar tarkibini, ularning ko’lamini va mazmunini aniqlash
boshqaruvchi xodimlar sonini belgilash, boshqaruv apparatining tashkiliy tarkibini
loyihalash uchun muhim asos bo’lib hisoblanadi. Boshqarish funktsiyalarn - ko’p
qirrali tushunchadir. Shu sababli ularni muhim belgilar buyicha turkumlarga ajratib
o’rganish zaruriyati tug’iladi. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi va
mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun
zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida
uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi. G’arb menejmentining bugungi zamonaviy
nazariyasi boshqarish funktsiyalarini tasniflashda, eng avvalo uning asosiy
(umumiy) funktsiyalariga ustuvorlik beradi:
 rejalashtirish;
 tashkil qilish;
 tartibga solish va muvofiqlashtirish;
 nazorat;
 rag’batlantirish (motivlashtirish).
Boshqarish rejalashtirishdan boshlanib, faoliyatni tashkil qilish, uni rag’batlantirish
bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda muvofiqlashtirish barcha
funktsiyalar jarayonida o’z aksini topadi. Bu funktsiyalar boshqaruvning hamma
bosqichlariga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarga ega bo’lib, boshqaruv
37

apparatining barcha rahbarlari va mutaxassislari faoliyatida mavjud bo’ladi. Ularni,
shuningdek, boshqaruvning hamma tomonlarini qamragan funktsiyalar deyish ham
mumkin, chunki ular boshqaruv tizimini ham bo’yiga (vertikaliga), ham eniga
(gorizontaliga) qamrab oladi. Boshqarish funktsiyasini tasniflashning ikkinchi
yondoshuvida boshqarish ishini aniq ijrochilar bo’yicha taqsimlashga ustuvorlik
beriladi. Bunda bir butun aniq funktsiyalar tizimi ajratiladi. Masalan, zamonaviy
g’arb firmalarida ishlab chiqarishga oid 20-25 tadan kam bo’lmagan funktsiyalar
ajratiladi. Bular quyidagilardir:
 asosiy ishlab chiqarishni boshqarish;
 qo’shimcha ishlab chiqarishni boshqarish;
 ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni boshqarish;
 marketingni boshqarish;
 moliviy boshqarish;
 sifatni boshqarish;
 mehnatni boshqarish;
 xodimlarni boshqarish;
 innovatsiyani boshqarish va hakazo.
Bunday holda ishlab chiqarishni boshqarish faoliyatining ayrim turlari va sohalari
alohida ajralib turadi. Boshqarishning yuqorida sanab o’tilgan asosiy funktsiyalari
ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida muhim o’rin tutishi zarur bo’lganligi
tufayli ularni mufassal ko’rib chiqamiz.
Asosiy funktsiyalar:
1. Rejalashtirish
Boshqarishning asosiy va dastlabki funktsiyasidir. Har qanday boshqarish reja
tuzishdan boshlanadi. Bu rejada boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga
oshirish muddatlari belgilanadi, vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab
38

chiqiladi, xalq xo’jaligi bo’g’inlarining o’zaro aloqalari o’rnatiladi.
Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv
xodimi o’zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati
ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni
uyushtiradi.
2. Tashkil qilish. Bu funktsiya boshqaruv ob'ekti doirasida barcha boshqariluvchi
va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta'minlaydi.
3. Muvofiqlashtirish va tartibga solish;
Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish
boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Muvofiqlashtirish mablag’larni tejash
maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish
imkonini beradi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u sodir
bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qilish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini
amalga oshirishni maqsad qilib qo’yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi
ehtimol tug’ilgan og’ishlarning oldi olinadi.
4. Nazorat. Bu funktsiyaning maqsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish"
emas, balki boshqaruv ob'ektida sodir bo’layotgan jarayonlarni hisobga olish,
tekshirish, tahlil qilish va ma'lum tartibda shu ob'ekt faoliyatini o’z vaqtida sozlab
turishdir. Ta'sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning funktsional ishidir.
Muntazam nazorat yo’q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bo’lmaydi.
Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funktsiyalar quyidagicha bo’ladi:
 boshqarishning iqtisodiy funktsiyalari;
 boshqarishning sotsial funktsiyalari;
 boshqarishning ma'naviy-ma'rifiy funktsiyalari.
Qayd qilingan funktsiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma'lum darajada tartibga
solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega.
Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e'tibordan chetda
qolmasligi kerak.
39

Maqsad - bu muddao, murod, ya'ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda
tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini
ushalishiga yo’naltiradi. Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya'ni bir
maqsadning boshqa bir maqsadga bo’ysunishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning
quyi maqsadlarga ega bo’lishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan
o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini
tug’diradi. Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid
aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi.
Demak, boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni
aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri
tashkil qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi
va mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish
uchun zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon
sifatida uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi.
40

XULOSA
Xulosa qilib aytganda Mamlakatimiz taraqiyoti pillapoyasidan yangi-yangi
cho’qqilar sari qadam qo’yar ekan, biz yashayotgan zamon sur’atlari shiddat bilan
tezlashib, oldimizga yana qancha muammo va mashaqqatlar paydo bo’lar ekan,
tabiiyki ma’naviy hayotimiz ham anashu sinovlarda toblanib, yuksalib,
jamiyatimiz millatimizning yorug’ va sog’lom kelajagini ham qanday tahdid va
to’fonlardan – davr o’zgarishi bilan ularning ko’rinishi va shakli o’zgarishiga
qaramayotgan – bezavol saqlash va asrab qolishga qodir bo’lish darkor.
Sharq qadimiy madaniyat o’chg’i va jahon sivilizatsiyasining beshigi deya
bejiz ta’riflanmagan. Vatanimiz sivilizatsiyasining sharq sivilizatsiyasi quchog’ida
voyaga yetgani va uning qadriyatlarini o’ziga aks ettirganini, unga va butun dunyo
madaniyatdiga ulkan ta’sir ko’rsatganini doimo esda tutush darkor. Ishonchimiz
komilki, xalqimiz tarixining murakkab jarayonlarini irodasi chiniqib har qanday
hujum va tazyiqlarga qaramasdan, ma’naviy olami kuchayib borayotgani bizni
ko’rolmaydigan kuchlar ham bu haqiqatni tan olayotganini mamnuniyat bilan qayd
etamiz. Chunki xalq – bamisoli ulug’ va sharafli yo’ldan ilgarilab boryotgan ulkan
karvon. Uni yo’ldan chalg’itishga urunuvchilar, payt poylab orqasidan hamla
qiluvchilar hamisha bo’lgan, bundan keyin ham bo’lishi mumkin. Karvon bexatar
bo’lmas degan gap bejiz aytilmagan. Ammo xalq karvonini hech qanday kuch
ortga qaytarolmaydi. Nega deganda, xalqning qalbida ne-ne ajdodlardan meros
yengilmas kuch madaniy ma’naviyat bor.
Mustaqil vatanimiz oliy maqsad qilib olgan ozod va obod Vatan, erkin va
farovon hayotni barkamol ezgu g’oyalarni hayotiy e’tiqodiga aylantirgan yetuk
insonlargina bunyod eta oladi.
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
2013.- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2015 Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2018 u. -120 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b.
6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.:
Eksmo, 2010.-432 s.
7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. -
M.: Prospekt, 2009. - 120 s.
8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye
posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s.
9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы
i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M.
Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
42

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish