Madaniyat va san’at sohasida mualliflik huquqi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	60000UZS
Hajmi	230.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Madaniyat va san’at sohasida mualliflik huquqi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON DAVLAT SAN’AT VA MADANIYAT INSTITUTI
“XALQ IJODIYOTI” FAKULTETI
“MADANIYAT VA SAN’AT MENEJMENTI” KAFEDRASI
MAVZU: MADANIYAT VA SAN’AT SOHASIDA MUALLIFLIK HUQUQI
Ta’lim yo‘nalishi: 60212000– Madaniyat va san’at muassasalarini tashkil etish
va boshqarish
“Senarinavistlik va madaniy - ommaviy tadbirlarni tashkil etish” fanidan
KURS ISHI
Bajardi: “Madaniyat va san ‘ at
muassasalaritashkil etish va boshqarish”
ta ‘ lim yo‘nalishi 4-kurs talabasi
Dehqonov Hasan ____ ______
(imzo)
Tekshirdi: “Madaniyat va san ‘ at
menejementi: kafedrasi katta o‘qituvchisi:
M.Xolmo‘minov ____ ______
(imzo)
TOSHKENT – 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH 3
I BOB. MUALLIFLIK HUQUQI HAQIDA UMUMIY
MA’LUMOT1 8
1.1. Mualliflik huquqining asosiy tamoyillari 8
1.2. San'at asarlari va mualliflik huquqi 10
II BOB. MADANIYAT VA SAN’AT SOHASIDAGI MUALLIFLIK
HUQUQI 27
2.1. Madaniy meros va mualliflik huquqi 27
2.2. Madaniyat sohasi uchun muhim huquqiy asos 28
XULOSA 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 31
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi Madaniyat sohasida mualliflik huquqi - bu mualliflar,
san'atkorlar va ijodkorlar tomonidan yaratilgan asarlar, g'oyalar, va ijodiy ishlar
ustidan ularga tegishli bo'lgan huquqiy huquqlardir. Ushbu huquqiy me’yorlar,
muallifning asarini himoya qilish, uni o'z ixtiyoriga ko'ra foydalanish va tarqatish
imkoniyatlarini ta'minlaydi. 1
Mualliflik huquqi quyidagi asosiy jihatlarni o'z ichiga oladi:
1. Yaratish, tarqatish va ko‘paytirish huquqi: Muallif o‘z asarini qanday qilib
tarqatishni yoki ko'paytirishni o'z ixtiyoriga olish huquqiga ega.
2. Ishlatish va o'zgartirish huquqi: Muallif asarini o‘zgartirish, qayta ishlash yoki
boshqa shakllarda foydalanish huquqini saqlaydi.
3. Mualliflik huquqi muddati: Mualliflik huquqlari odatda muallifning hayoti
davomida va uning o'limidan so'ng ma'lum bir muddat davomida saqlanadi. Muddati
mamlakatga qarab farq qiladi.
4. Haqqoniylik va himoya: Mualliflik huquqi muallifning asariga bo‘lgan
haqqoniylik va faoliyatini himoya qiladi. Bu qoidalar muallifni ushlab turish va
g'oyalarini himoya qilish maqsadida yaratilgan.
5. Madaniy meros: Mualliflik huquqlari, shuningdek, madaniy merosni saqlash
va rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular ijodkorlarning asarlarini zamonaviy
avlodlargacha yetkazishni ta’minlaydi.
Mualliflik huquqi har bir mamlakatda turlicha tartibga solinishi mumkin,
shuning uchun mualliflik huquqiga oid qonunlar va me'yoriy hujjatlarni bilish
muhimdir. Bu sohada mualliflar o'z huquqlarini himoya qilish, ularni amalga oshirish
va kerak bo'lganda qonuniy yordam olish uchun tegishli tashkilotlarga murojaat
qilishlari mumkin.
1
TDYU R. Ro‘ziyev, V. Topildiyev. Fuqarolik huquqi. Umumiy qism. O`quv qo`llanma T.: Cho‘lpon, 2011.
3

San’at sohasida mualliflik huquqi — bu san’at asarlarini yaratgan shaxsning o'z
asarlarini himoya qilish va boshqarish huquqidir. Mualliflik huquqi asar muallifiga o'z
yaratilgan asarlarini ijodiy, moliyaviy va boshqa jihatlardan himoya qilish
imkoniyatini beradi. Bu huquq, muallifning asarini nusxalash, tarqatish, ko'rsatish,
namoyish etish va boshqa shakllarda foydalanish huquqlarini o'z ichiga oladi.
San'at asarlariga quyidagilar kiradi:
1. Tasviriy san’at: rasmlar, haykallar, grafikalar va boshqalar.
2. Musiqa: kompozitsiyalar, qo'shiqlar, musiqiy yozuvlar.
3. Sahna san’ati: teatr asarlari, choreografiya, kinematografiya.
4. Adabiyot: she’rlar, hikoyalar, romanlar va boshqalar.
Mualliflik huquqi asarlar yaratilgan paytdan boshlab avtomatik ravishda tatbiq
etiladi va adabiy va san'at asarlarini himoya qilish uchun qonunlar har bir mamlakatda
farq qilishi mumkin. Aksariyat mamlakatlarda mualliflik huquqi bir necha yil
davomida (masalan, 70 yil) davom etadi, bu muddat muallifning o'limidan keyin
hisoblanadi.
Mualliflik huquqining muhim jihatlaridan biri shundaki, san’at asarlarni yaratgan
shaxs yoki tashkilot o'z asarlarini qanday qilib ishlatish yoki uzatish huquqiga ega.
Shuningdek, mualliflar o'z asarlarini ruxsatsiz ishlatishga qarshi himoya qilishlari
mumkin.
Kurs ishining maqsadi: Madaniyat va san’at sohasida mualliflik huquqi
mavzusi bir nechta muhim maqsadlarga xizmat qiladi:
Huquqiy himoya: asl asarlar, shu jumladan adabiy, badiiy, musiqiy va boshqa
intellektual ijod ijodkorlari va egalarining huquqlarini belgilashga yordam beradi.
Mualliflik huquqini himoya qilishning huquqiy asoslarini o'rnatish orqali u
ijodkorlarga o'z asarlaridan foydalanish va tarqatilishini nazorat qilish imkonini
4

beradi, bu esa ularning sa'y-harakatlari uchun tan olinishi va moliyaviy tovon olishini
ta'minlaydi.
Ijodkorlik va innovatsiyalarni rag ‘ batlantirish: Mualliflik huquqini himoya qilish
ijodkorlarni o'z ijodlarini ko'paytirish, tarqatish va moslashtirish bo ‘ yicha eksklyuziv
huquqlar bilan ta'minlash orqali yangi va original asarlar yaratishga undaydi. Ushbu
rag'batlantirish innovatsiyalar va ijodkorlik madaniyatini rivojlantiradi, turli xil va
boyituvchi madaniy va intellektual mahsulotlarning rivojlanishiga olib keladi.
Iqtisodiy manfaatlar: Mualliflik huquqini himoya qilish ijodiy sohalarning
iqtisodiy qiymatini qo ‘ llab-quvvatlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ijodkorlar va
mulkdorlarning huquqlarini himoya qilish orqali u mualliflik huquqi bilan
himoyalangan asarlarni ishlab chiqarish, tarqatish va ekspluatatsiya qilishga
investitsiyalarni rag'batlantiradi, jismoniy shaxslar, korxonalar va umuman iqtisodlar
uchun daromad manbalarini yaratadi.
Madaniyatni muhofaza qilish: Mualliflik huquqini himoya qilish inson
ifodalarining xilma-xilligini aks ettiruvchi asarlarni yaratish va tarqatishni
rag'batlantirish orqali madaniy merosni saqlash va targ'ib qilishga yordam beradi. Bu
an anaviy bilimlar, folklor va madaniy iboralarga hurmat va himoya qilinishiniʼ
ta minlaydi, ulardan ruxsatsiz foydalanish yoki ekspluatatsiya qilinishining oldini
ʼ
oladi.
Xalqaro hamkorlik: Mualliflik huquqi va uni himoya qilish mavzusi xalqaro
hamkorlikni va shartnomalar, bitimlar va konventsiyalar orqali huquqiy standartlarni
uyg'unlashtirishni rag'batlantiradi. Ushbu hamkorlik chegaralar osha mualliflik
huquqlariga o zaro hurmatni targ ib qiladi va transchegaraviy almashish va mualliflik
ʻ ʻ
huquqi bilan himoyalangan asarlarni litsenziyalashni osonlashtiradi.
Umuman olganda, mualliflik huquqi ob'ektlari va ularni himoya qilish masalalari
muhokamasi ijodkorlar, foydalanuvchilar va umuman jamiyat manfaatlarini
5

muvozanatlashga xizmat qiladi, bunda ijodkorlik, innovatsiyalar, madaniy xilma-
xillik va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, shu bilan birga shaxslar huquqlarini hurmat
qilish va jonli va dinamik rivojlanishni rivojlantirishga yordam beradi. madaniy
ekotizim.
Kurs ishining ob’ekti: Mualliflik huquqi ob’ektlari va ularni himoya qilish
mavzusi asl asar mualliflari va egalarining huquqlarini tartibga soluvchi qonunchilik
asoslari va tamoyillari atrofida aylanadi. Bu adabiy asarlar, badiiy asarlar, musiqiy
kompozitsiyalar, filmlar, dasturiy ta'minot va boshqa intellektual ijod kabi ijodiy
ifodaning turli shakllarini o'z ichiga oladi. Mavzu mualliflik huquqi bilan
himoyalangan asarlarning ta'rifini, mualliflik huquqini himoya qilish doirasini,
mualliflik huquqi egalariga berilgan huquqlarni, himoya qilish muddatini va ushbu
huquqlarni amalga oshirish mexanizmlarini o'z ichiga oladi.
Mavzuning asosiy jihatlariga quyidagilar kiradi:
Mualliflik huquqiga ega bo'lgan asarlarning ta'rifi: mualliflik huquqini himoya
qilish uchun qaysi turdagi ijodiy ishlarni aniqlash. Bu, odatda, aniq ifoda vositasida
yozilgan asl mualliflik asarlarini o'z ichiga oladi.
Mualliflik huquqi egalarining huquqlari: mualliflik huquqi egalariga berilgan
eksklyuziv huquqlarni belgilash, ular odatda asl asar asosida qayta ishlab chiqarish,
tarqatish, ijro etish, namoyish qilish va hosila asarlarni yaratish huquqlarini o'z ichiga
oladi.
Himoya muddati: Mualliflik huquqini himoya qilish muddatini belgilash, bu ish
turi, yurisdiktsiya va yaratilgan yoki nashr etilgan sana kabi omillarga qarab
o ‘ zgaradi.
Cheklovlar va istisnolar: Mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarlardan
mualliflik huquqi egasining ruxsatisiz ma'lum foydalanishga ruxsat beruvchi
6

cheklovlar va istisnolarni belgilash, masalan, adolatli foydalanish yoki muayyan
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan istisnolar.
Majburlash mexanizmlari: mualliflik huquqi egalariga o ‘ z huquqlarini ta'minlash
uchun mavjud bo'lgan huquqiy mexanizmlar va himoya vositalarini, shu jumladan
buyruqlar va zararni qoplash kabi fuqarolik himoya vositalarini, shuningdek
mualliflik huquqini buzganlik uchun jinoiy jazolarni tavsiflash.
Xalqaro shartnomalar va bitimlar: Mualliflik huquqi qonunchiligining xalqaro
jihatlarini, shu jumladan turli mamlakatlarda mualliflik huquqi standartlarini
uyg'unlashtiradigan va mualliflik huquqlarini transchegaraviy ta'minlash
mexanizmlarini ta'minlovchi shartnomalar va bitimlarni ko'rib chiqish.
Umuman olganda, mualliflik huquqi ob’ektlari va ularni himoya qilish sub'ekti
ijodkorlar, foydalanuvchilar va jamoatchilik manfaatlarini muvozanatlash maqsadida
mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarlarni yaratish, egalik qilish va ulardan
foydalanish bilan bog'liq huquqiy tamoyillar, huquqlar va majburiyatlarni o'z ichiga
oladi.
Kurs ishining predmeti: Mualliflik huquqi ob’ektlari va ularni himoya qilish
sub'ekti asl asar mualliflari va egalarining huquqlarini tartibga soluvchi huquqiy asos
va tamoyillarni o'z ichiga oladi. U mualliflik huquqini himoya qilish uchun qaysi
turdagi ijodiy asarlarni belgilash, ushbu himoyaning ko‘lami va muddatini belgilash,
mualliflik huquqi egalariga berilgan huquqlarni belgilash va ushbu huquqlarni amalga
oshirish mexanizmlarini belgilashni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, ushbu mavzu
mualliflik huquqini himoya qilish uchun cheklovlar va istisnolar, mualliflik huquqi
bilan bog'liq xalqaro shartnomalar va bitimlar hamda mualliflik huquqi qonuni va
rivojlanayotgan texnologiyalar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni o'z ichiga oladi.
Umuman olganda, u ijodkorlik va innovatsiyalarni rag'batlantirish o'rtasidagi
murakkab muvozanatni ko'rib chiqadi, shu bilan birga madaniy va intellektual
asarlardan adolatli foydalanish va ulardan foydalanish imkoniyatini ta'minlaydi.
7

Kurs ishining tuzilishi: Kirish 2 bob 4 paragraf xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
I BOB.MUALLIFLIK HUQUQI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT1
1.1. Mualliflik huquqining asosiy tamoyillari
Mualliflik huquqi (author’s rights) — asar muallifining o‘z asarini yaratish va
uning muhofazasi bilan bog'liq huquqlardir. Ushbu huquqlar muallifning o‘z
asarlariga nisbatan ma'lum huquqlarga ega bo'lishini ta'minlaydi. Mualliflik huquqi
asar yaratish bilan avtomatik ravishda muallifga beriladi va ko'plab mamlakatlarda
qonunlar bilan himoyalanadi. 2
Mualliflik huquqining asosiy jihatlari quyidagilardan iborat:
1. Asarni yaratish huquqi: Muallif o'z asarini yaratish va uni ortga qaytarish
huquqiga ega.
2. Mulk huquqi: Muallif asaridan pul ishlash va uni moliyaviy foyda olish
maqsadida sotish, tarqatish, ko'rsatish huquqiga ega.
3. Modifikatsiya qilish huquqi: Muallif asarini o'zgartirish, yangilash yoki
yangidan yozish huquqiga ega.
4. Ogohlantirish huquqi: Muallif o'z asarining nomini va haqiqiy muallifligini
quyidagicha taqdim etish huquqiga ega.
Mualliflik huquqi odatda muallifning umrining davomida va undan keyin
ma'lum bir vaqt davomida (masalan, ko'plab mamlakatlarda 70 yil) himoya qilinadi.
Mualliflik huquqi buzilishi holatlari, masalan, asarni izn olmab ishlatish yoki tarqatish
holatlari qonun bilan jazolanishi mumkin.
Fan, adabiyot va san’at asariga mualliflik huquqi uni yaratish fakti bo‘yicha
yuzaga keladi. Mualliflik huquqining yuzaga kelishi va amalga oshirilishi uchun
2
TDYU H.Rahmonqulov, O. Oqyulov O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga sharh. –T. 2011.
8

asarni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki biron-bir boshqa rasmiyatchilikka rioya etish talab
qilinmaydi.
Asarning asl nusxasida yoki nusxasida muallif sifatida ko‘rsatilgan shaxs, agar
boshqacha hol isbotlanmagan bo‘lsa, asar muallifi hisoblanadi.
Asar imzosiz yoki taxallus ostida chop etilgan taqdirda (muallifning taxallusi
uning kim ekanligiga shubha qoldirmaydigan hollar bundan mustasno), asarni chop
etgan, asarda ismi-sharifi yoki nomi ko‘rsatilgan noshir, agar boshqa dalillar
bo‘lmasa, muallifning vakili hisoblanadi hamda muallifning huquqlarini himoya
qilish va ularning amalga oshirilishini ta’minlash huquqiga egadir. Bu qoida bunday
asar muallifi o‘z shaxsini oshkor etguniga va o‘zining muallif ekanligini ma’lum
qilguniga qadar amalda bo‘ladi.
Mualliflik huquqi ijodiy faoliyat natijasi bo‘lmish fan, adabiyot va san'at
asarlariga nisbatan, ularning maqsadi va qadr-qimmati, shuningdek ifodalanish
usulidan qat'i nazar, tatbiq etiladi. Mualliflik huquqi quyidagi biron-bir obyektiv
shaklda bo‘lgan oshkor qilingan asarlarga ham, oshkor qilinmagan asarlarga ham
tatbiq etiladi:
- yozma (qo‘lyozma, mashinkalangan yozuv, notali yozuv va hokazo);
- og'zaki (omma oldida so‘zlash, omma oldida ijro etish va hokazo);
- ovozli yoki video yozuv (mexanik, magnitli, raqamli, optik va hokazo);
- tasvir (rasm, eskiz, manzara, tarh, chizma, kino-, tele-, video- yoki fotokadr va
hokazo);
- hajmli-fazoviy (haykal, model, maket, inshoot va hokazo); boshqa shakllardagi.
Mualliflik huquqi ijodiy faoliyat natijasi bo‘lmish fan, adabiyot va san'at
asarlariga nisbatan tatbiq etilishini anglatadi. Biroq, Fuqarolik kodeksi va amaldagi
boshqa qonun hujjatlarida«asar» tushunchasining legal ta'rifi mavjud emas.
9

Mualliflik huquqining obyekti to‘g'risida gap borar ekan, amaldagi qonun
hujjatlarida u yoki bu asarni mualliflik huquqi obyekti deb e'tirof etishga ta'sir
ko‘rsatmaydigan belgilar sanab o‘tilgan. Fuqarolik kodeksidada berilgan ta'rifga
muvofiq, «mualliflik huquqi» asarlarga nisbatan, ularning:
1) maqsadi;
2) qadr-qiymati;
3) ifodalanish usulidan qat'i nazar, tatbiq etiladi.
Bulardan anglashiladiki, asar o‘quvchilarning keng doirasi o‘rtasida tarqatish
yoki faqatgina tor doiradagi odamlar tanishishi uchun mo‘ljallanganligi ahamiyatga
ega emas. Masalan, talabaning kurs ishi taniqli muallif tomonidan yozilib, katta qadr-
qimmatga egaligidan yoki yozishni endigina boshlayotgan muallif tomonidan
yozilganligidan qat'i nazar, har qanday holatda ham asar, ya'ni kurs ishi mualliflik
huquqi obyekti sifatida e'tirof etiladi. Xuddi, shuningdek asar nashr etilganligi yoki
bittagina qo‘lyozma nusxada ekanligi, radio orqali eshittirilganligi yoki sahnada
o‘qilganligi ham ahamiyatga ega emas, ya'ni asarning ifodalanish usuli uni mualliflik
huquqi obyekti sifatida e'tirof etilishiga ta'sir qilmaydi.
Mualliflik huquqi oshkor qilingan asarlarga ham, oshkor qilinmagan asarlarga
ham tatbiq etiladi. Asarni oshkor qilish tushunchasi O‘zbekiston Respublikasining
2006 yil 20 iyulda qabul qilingan O‘RQ–42-sonli «Mualliflik huquqi va turdosh
huquqlar to‘g'risida»gi Qonunida mavjud. Chunonchi, mazkur Qonun 3-moddasining
to‘rtinchi xatboshisiga muvofiq, asarni oshkor qilish deyilganida: «muallifning
roziligi bilan amalga oshirilgan, asarni chop etish, omma oldida namoyish etish,
omma oldida ijro etish, efirga uzatish yoki boshqacha usulda yuborish yo‘li bilan ilk
bor asardan barchaning voqif bo‘lishi uchun imkon beradigan harakat» tushuniladi.
Bu o‘rinda shuni ta'kidlash joizki, asarning u yoki bu usulda oshkor qilinganligi
fakti ko‘pincha mualliflik huquqini muhofaza qilish uchun muhim ahamiyatga ega
10

bo‘ladi. Masalan, asarga bo‘lgan mualliflik to‘g'risida nizo paydo bo‘lganida, agar
muallifning asari nashr qilib bo‘lingan yoki o‘quvchilarning keng doirasiga ma'lum
bo‘lsa va boshqa shu kabi hollarda muallif o‘z huquqlarini muhofaza qilishi oson
bo‘ladi.
Biroq, roman u nashr etib bo‘linganidan keyingina mualliflik huquqi obyektiga
aylanadi (ya'ni, huquqiy muhofazaga ega bo‘ladi) deb o‘ylash noto‘g'ri bo‘ladi.
3. Ayni bir vaqtda huquqiy muhofaza obyektiga aylanish uchun asar obyektiv
ravishda mavjud bo‘lishi kerak. Ushbu qoida umuman huquq obyektlarining
barchasiga ham teng ravishda taalluqlidir. Masalan, uy qurish g'oyasi emas, balki
uyning o‘zi mulk huquqi obyekti bo‘lishi mumkin. Xuddi shuningdek, asarning o‘zi
ham obyektiv ravishda mavjud bo‘lishi kerak, zero, kartina yaratish fikrining birgina
o‘zi qonun bilan muhofaza qilinmaydi. Fuqarolik kodeksining 1041-moddasida
belgilanganiga ko‘ra mualliflik huquqi «biron-bir obyektiv shaklda bo‘lgan» asarga
nisbatan tatbiq etiladi. Mazkur modda ana shu shakllarning ro‘yxatini ham o‘z ichiga
olgan. Biroq, bu ro‘yxat tugal emas, uni yana davom ettirish mumkin. Bunda
yuqorida ta'kidlab o‘tilganidek, asar mavjud bo‘lishining (ifodalanishining) muayyan
shakli uni mualliflik huquqi ob'ekti sifatida e'tirof etish uchun ahamiyatga ega emas.
Masalan, asar nomoddiy, his qilib bo‘lmaydigan, ma'naviy predmet sifatida
namoyon bo‘ladi. Asarning u yoki bu obyektiv shaklda ifodalanishi, qoida tariqasida,
uni u yoki bu moddiy predmet shaklida — kitob, kasseta, haykal va boshqa shu
kabilarda aks ettiradi. Bundan faqatgina omma oldida so‘zlash, omma oldida ijro etish
va boshqa shu kabi asarni og'zaki ifodalash shakli mustasno. Bu o‘rinda shuni nazarda
tutish kerakki, intellektual ijodiy faoliyat natijasiga yoki individuallashtirish
vositasiga bo‘lgan mutlaq huquq bunday natija yoki individuallashtirish vositasi aks
ettirilgan moddiy ob'ektga bo‘lgan mulk huquqidan qat'i nazar mavjud bo‘ladi. Xuddi
shunga o‘xshash qoida «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g'risida»gi
Qonunda ham mavjud (38-modda, oltinchi qism): asarga bo‘lgan mualliflik huquqi
11

asar aks ettirilgan moddiy obyektga bo‘lgan mulk huquqi bilan bog'liq emas.
Qandaydir moddiy obyektga bo‘lgan mulk huquqini yoki egalik qilish huquqini
boshqa shaxsga berish ushbu obyektda aks ettirilgan asarga bo‘lgan mualliflik
huquqini boshqa shaxsga berishga sabab bo‘lmaydi, qonunda nazardatutilgan hollar
bundan mustasno.
4. Mualliflik huquqi obyektlari bo‘lgan asarlarda asarning shaklini farqlash qabul
qilingan. Bu o‘rinda shakl deyilganida asar tilining elementlari tushuniladi.
Asarlarning tili ular ijodning qaysi turiga taalluqliligiga qarab farqlanadi. Masalan,
musiqa asarlariga — tovushlar (notalar) tili, tasviriy san'at asarlariga — chiziqlar,
ranglar tili xosdir.
Ana shuni hisobga olgan holda mualliflik huquqi faqatgina asarning shakl
elementlarini yoki shakl va mazmun elementlarini birgalikda muhofaza qiladi.
Mazmun elementlarining birgina o‘zi qonun bilan muhofaza qilinmaydi.
Sharhlanayotgan moddaning uchinchi qismida belgilanganiga muvofiq, mualliflik
huquqi g'oyalar, printsiplar, uslublar, jarayonlar, tizimlar, usullar yoki
kontseptsiyalarga tatbiq etilmaydi.
Ushbu mustaqil ishining maqsadi va vazifasi fuqarolik huquqida mualliflik
huquqi obyektlarini o‘ganish va tahlil qilish.
- Mualliflik huquqi va uning normativ belgilanishi o’rganish,
- Intellektual mulk huquqi va boshqa turdosh huquqlarning amaliy ahamiyatini
tahlil qilish,
- Mualliflik huquqi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar o‘rganish,
- Mualliflik huquqining buzilishini taxlil qilish,
12

1.2. San'at asarlari va mualliflik huquqi
San'at asarlari va mualliflik huquqi zamonaviy madaniyatda muhim ahamiyatga
ega. Mualliflik huquqi – bu shaxsning o'z asarlarini yaratish va ularga egalik qilish
huquqidir. U san'at asarlariga, badiiy asarlar, adabiy asarlar, musiqa, kino, dasturiy
ta'minot va boshqa ijodiy ishlarga nisbatan qo'llaniladi. 3
San'at asarlariga mualliflik huquqi quyidagi jihatlarni o'z ichiga oladi:
1. Mualliflik huquqi asoslar: Mualliflik huquqi asar yaratilishi bilan avtomatik
ravishda paydo bo'ladi. Asar yaratgandagi shaxs, muallif sifatida tan olinadi va unga
tegishli huquqlar beriladi.
2. Mulk huquqi: Muallif, o'z asariga nisbatan moddiy va ma'naviy huquqlarga
ega bo'ladi. Moddiy huquqlar asarni ko'paytirish, tarqatish, namoyish etish va boshqa
tijorat faoliyatini o'z ichiga oladi. Ma'naviy huquqlar esa muallifning shaxsiy
huquqlarini, masalan, shaxsiyatini va naamdorligini himoya qilish huquqidir.
3. Yaroqlilik va muddatlar: Mualliflik huquqi asar joylashtirilgan paytdan
boshlab muallif vafotidan keyin 70 yilgacha amal qiladi, lekin bu mamlakatga qarab
o'zgarishi mumkin.
4. Ijodiy faoliyat erkinligi: Mualliflik huquqi san'atkorlarga o'z ijodini erkin
amalga oshirish va o'z fikrlarini ifoda etish imkonini beradi.
5. Boshqa huquqlar bilan birgalikda: Mualliflik huquqi ko'pincha boshqa huquq
va qonunlar bilan ham birgalikda amal qiladi, shuning uchun san'at asarlarini
yaratishda va ularni tarqatishda mualliflar boshqa qonunlarni ham hisobga olishi
zarur.
3
I.Zokirov Fuqarolik huquqi darslik 1-qism. –Toshkent. 2006.
13

Mualliflik huquqi san'at asarlarini himoya qilish va mualliflarni rag'batlantirish
orqali ijodiy faoliyatni rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. San'atkorlar va mualliflar
o'z ishlariga nisbatan himoya huquqlariga ega bo'lishi, ularni o'z ijodiy faoliyatida
qo'llab-quvvatlashga yordam beradi.
Mualliflik huquqi tasviriy san'atni himoya qiladi. Bunga rasmlar, fotosuratlar,
haykallar, stol o'yinlarining jihatlari va zargarlik buyumlari kiradi. Ushbu videoda biz
mualliflik huquqi qanday vizual asarlarni himoya qilishini, mualliflik huquqi egasi
bo'lish nimani anglatishini va vizual asarlaringizni AQSh Mualliflik huquqi idorasida
qanday ro'yxatdan o'tkazishingiz mumkinligini muhokama qilamiz.
Agar siz vizual yoki grafik rassom bo'lsangiz, mualliflik huquqi qonuni va siz
uchun mavjud bo'lgan himoya haqida bilishingiz kerak bo'lgan bir nechta asosiy
narsalar mavjud.
Birinchidan, mualliflik huquqi asl mualliflik asarlarini, shu jumladan asl tasviriy,
grafik va haykaltarosh san'at asarlarini himoya qiladi. Asar, agar u mustaqil ravishda
yaratilgan va etarlicha ijodiy bo'lsa, original hisoblanadi. Mualliflik huquqi haqida
gap ketganda, ijodkorlik turli yo'llar bilan namoyon bo'lishi mumkin va mavzu,
kompozitsiya, tasvirlash va dizayn elementlaridan foydalanish kabi badiiy tanlovlarni
aks ettiradi. Tabassumli yuzlar va yuraklar, shuningdek, tipografiya kabi umumiy
belgilar mualliflik huquqini himoya qilish uchun mos emas. Stilizatsiyalangan so'z
logotiplari yoki minimalist san'at kabi juda oddiy asarlar mualliflik huquqi bilan
himoyalanmasligi mumkin, ammo tovar belgisini himoya qilish kabi boshqa qonuniy
himoyalar mavjud bo'lishi mumkin.
Ikkinchidan, mualliflik huquqini himoya qilish asl asar moddiy tashuvchida
"o'rnatilgan" paytdan boshlab mavjudligini bilishingiz kerak. Tasviriy san'atda,
masalan, rasm chizish yoki raqamli san'atni yaratishda fiksatsiya sodir bo'ladi.
14

Mualliflik huquqi bilan himoyalanishi mumkin bo'lgan tasviriy san'at asarlari
misollari grafika, rasmlar, haykallar, illyustratsiyalar, me'moriy chizmalar va
boshqalarni o'z ichiga oladi. Fotosurat ham mualliflik huquqi bilan himoyalanishi
mumkin. Asaringiz mualliflik huquqi bilan himoyalangan bo lishi uchun boshqa hechʻ
narsa qilishingiz shart emas, lekin qo shimcha huquqiy himoya uchun uni AQSh
ʻ
Mualliflik huquqi idorasida ro yxatdan o tkazishingiz mumkin.
ʻ ʻ
Uchinchidan, mualliflik huquqi egasi sifatida siz nusxalarni yaratish, sotish yoki
boshqa yo'l bilan tarqatish huquqiga ega ekanligingizni bilishingiz kerak; ishni
moslashtirish; va o'z ishingizni, jumladan, internetda hammaga ko'rsating. Agar siz
birovning ishini shu yo‘llar bilan ishlatmoqchi bo‘lsangiz, egasidan ruxsat olishingiz
kerak.
Ishingizni ro'yxatdan o'tkazish
Garchi asaringiz tuzatilgan paytdan boshlab mualliflik huquqi bilan
himoyalangan bo lsa-da, AQSh Mualliflik Huquqlari byurosi uni bizda ro yxatdan
ʻ ʻ
o tkazishni tavsiya qiladi, bu sizning mulkingiz haqida ochiq qayd qilish, shuningdek,
ʻ
AQSH asarlari uchun huquqbuzarlik bo yicha da vo qo zg atish imkoniyati kabi
ʻ ʼ ʻ ʻ
qo shimcha qonuniy imtiyozlar uchun. va ayrim turdagi pul himoya vositalarini
ʻ
izlash. AQSh Mualliflik huquqi idorasida ro'yxatdan o'tish uchun ariza berish uchun
ariza, topshirish to'lovi va ishning nusxasi talab qilinadi (buni idora "depozit" deb
ataydi).
Ishingiz nashr etilganligiga qarab, bir nechta turli xil onlayn ariza variantlari
mavjud. Mualliflik huquqi maqsadlarida, asarning asl nusxasi yoki uning nusxasi
sotish, ijaraga berish, ijaraga berish, qarzga berish yoki asarning ushbu nusxasiga
egalik huquqini boshqa yo'l bilan o'tkazish yo'li bilan ommaga tarqatilganda san'at
asari nashr etiladi. San'at, shuningdek, asarning asl nusxasi yoki nusxalari sotish,
ijaraga berish, ijaraga berish yoki qarzga berish yoki keyinchalik tarqatish yoki
15

ommaviy namoyish qilish uchun taklif qilinganda nashr etiladi. San'at asarining
ommaviy namoyishi o'z-o'zidan nashrni tashkil etmaydi.
Masalan, mualliflik huquqi egasining ruxsati bilan rasmni tijorat galereyasida
ko'rsatish, agar u sotuvga qo'yilgan bo'lsa, nashr hisoblanadi. Aksincha, o'zining
kinetik san'atini o'zining old hovlisiga joylashtirgan haykaltarosh o'z ishlarini nashr
etmagan, chunki bu holda u shunchaki omma oldida namoyish etiladi.
Chop etilgan yoki nashr etilmagan bitta ishni ro'yxatdan o'tkazish uchun Standart
ilovadan foydalaning.
Xuddi shu muallifning o‘ntagacha nashr etilmagan asarlarini ro‘yxatdan
o‘tkazish uchun, agar muallif ham da’vogar bo‘lsa, “ Nashr qilinmagan asarlarni
guruh ro‘yxatidan o‘tkazish” ilovasidan foydalaning.
Chop etilgan asarlar uchun boshqa variantlar:
Davriy nashrlarga qo'shilgan hissalarni guruh ro'yxatidan gazeta, jurnal yoki
jurnal kabi davriy nashrga hissa sifatida birinchi marta nashr etilgan rasmlar yoki
san'at asarlari uchun foydalanish mumkin.
Muayyan sharoitlarda bitta arizada bir nechta asarlar ro'yxatga olinishi mumkin.
Fotograflar uchun qo'shimcha imkoniyatlar mavjud. Siz uchun eng yaxshi
variantni aniqlashda yordam olish uchun yordam guruhimizga murojaat qilishingiz
mumkin
Ijaraga ishlangan asarlar haqida eslatma
Umuman olganda, vizual yoki grafik san'atning muallifi va mualliflik
huquqining dastlabki egasi asarni yaratgan shaxsdir. Tasviriy san'at "ijaraga olingan
asar" sifatida yaratilganida, bu qoidaning cheklangan istisnolaridan biri. Rassom o'z
ish faoliyati doirasida (masalan, gazetadagi karikaturachi kabi) asarlar yaratganda,
ijaraga olingan asar yuzaga keladi. Rassomlar va buyurtmachilar, shuningdek, asar
16

ijaraga olinganligi to'g'risida yozma shartnomalar imzolashlari mumkin. Talablar
bo'yicha qo'shimcha ma'lumot olish uchun ijaraga olingan ishlarga qarang (30-raqam).
Agar san'at asari ijaraga olingan asar sifatida yaratilgan bo'lsa, ish beruvchi yoki
buyurtmachi muallif hisoblanadi va rassom emas, balki asarga mualliflik huquqiga
egadir.
Agar sizning ishingiz noqonuniy ravishda ishlatilsa
Agar ishingiz ruxsatingizsiz noqonuniy ravishda ishlatilsa va qonuniy istisno
yoki adolatli foydalanish kabi cheklov ostida bo'lmasa, sudga murojaat qilish
huquqiga egasiz. Biroq, agar sizning ishingiz AQSh ishi bo'lsa , federal sudga
huquqbuzarlik to'g'risida da'vo qo'zg'atishdan oldin uni Mualliflik huquqi idorasida
ro'yxatdan o'tkazishingiz kerak. Bundan tashqari, agar siz kimnidir ishingizdan
ruxsatingizsiz foydalanganligi uchun sudga topshirsangiz va advokatlik to'lovlarini
qoplashga harakat qilmoqchi bo'lsangiz yoki boshqa kompensatsiya turlarini (qonuniy
zarar deb ataladi) olishni istasangiz, ro'yxatdan o'tish vaqti muhim ahamiyatga ega.
Umuman olganda, mualliflik huquqi bo'yicha da'volar federal sudda hal qilinadi.
Jami 30 000 AQSh dollaridan kam bo'lgan zararlar bilan bog'liq mualliflik huquqiga
oid nizolarni hal qilish uchun Mualliflik huquqi idorasi ichidagi ixtiyoriy forum
bo'lgan Mualliflik huquqi da'volari kengashini (CCB) ham tanlashingiz mumkin. Bu
federal sudga tejamkor va soddalashtirilgan muqobil bo'lishi uchun mo'ljallangan.
CCB-dan foydalanish uchun siz mualliflik huquqini ro'yxatdan o'tkazish uchun ariza
topshirgan bo'lishingiz kerak.
17

II BOB. MADANIYAT VA SAN'AT SOHASIDAGI MUALLIFLIK
HUQUQI
2.1.Madaniy meros va mualliflik huquqi
Madaniy meros va mualliflik huquqi, odamlarning yaratuvchanlik faoliyati va
madaniy mevalarini himoya qilish maqsadida muhim tushunchalardir. Ularning har
biri o'ziga xos ahamiyatga ega. 4
Madaniy Meros
Madaniy meros — millatning tarixiy, madaniy va san'at asarlaridir. U xalqning
o'tmishi, madaniyati, an'analari va urf-odatlari bilan bog'liq bo'lib, avlodlardan
avlodlarga o'tib keladi. Madaniy merosni saqlash va uni kelajak avlodlarga etkazish,
insoniyat uchun muhimdir. Madaniy meros quyidagi turlarni o'z ichiga olishi
mumkin:
- Arxitekturaviy obidalar: Qadimiy qurilishlar, saroylar, masjidlar va boshqa
san'at asarlari.
- Xalq san'ati: Rassomchilik, haykaltaroshlik, qo'l san'ati va boshqalar.
- An'anaviy musiqalar va raqslar: Milliy musiqalar, marosimlar va raqslar.
- Til va adabiyot: Milliy tillar, afsonalar, folklor va adabiya asarlar.
Mualliflik Huquqi
Mualliflik huquqi — yaratuvchilar va ijodkorlarning o'z asarlarini himoya
qilishga qaratilgan qonuniy huquqlardir. Mualliflik huquqi, asarlarning mualliflariga
quyidagi huquqlarni taqdim etadi:
- Asarning foydalanish huquqi: Muallif asaridan kim va qanday foydalanishi
mumkinligini belgilash huquqiga ega.
4
R.Hojiyev TVChDPI Gumanitar fanlar akulteti “Ijtimoiy fanlar kafedrasi” o‘qituvchisi o‘quv uslubiy qo‘llanma
Fuqarolik huquqidan 2020-yil.
18

- Tijorat huquqi: Muallif o'z asarini sotish yoki litsenziyalash orqali iqtisodiy
foyda olish huquqiga ega.
- O'ziga xoslik va identifikatsiya huquqi: Muallif asarini o'z nomi bilan,
kimligini ochiq ko'rsatishi huquqiga ega.
Mualliflik huquqi muallifning asari yaratish vaqtida avtomatik ravishda
yuklanadi, biroq ko'plab mamlakatlar, mualliflik huquqini himoya qilishni ta'minlash
maqsadida maxsus ro'yxatdan o'tkazish jarayonini talab qiladi.
Madaniy meros va mualliflik huquqi bir-birini to'ldiradi. Madaniy merosni
saqlash va rivojlantirish, mualliflik huquqi orqali yaratuvchilarni himoya qilish bilan
bog'liq. Ularning har ikkalasi ham jamiyat va madaniyatning rivojlanishi uchun
muhim ahamiyatga ega.
Madaniy meros va mualliflik huquqi, insoniyatning madaniy va ijodiy faoliyatini
himoya qilish va rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Ularning asosiy tamoyillari
quyidagilardan iborat:
Madaniy Meros
1. Merosi Asosiyligi: Har bir jamiyat o'zining madaniy merosini saqlash va
avlodlarga etkazish majburiyatiga ega. Bu meros, tarixi, an'analari, san'ati va
madaniyatini o'z ichiga oladi.
2. Yana Yana Sifatlarni Saqlash: Madaniy merosni himoya qilish va saqlashda
sifat va o'ziga xosliklarni e'tiborga olish zarur. Bu, merosning asl holatini va
qadriyatlarini saqlashga yordam beradi.
3. Inson Huquqlari: Madaniy merosga ega bo'lish va uni saqlash inson
huquqlarining muhim qismi hisoblanadi. Har bir inson o'z madaniyati va merosidan
foydalanish huquqiga ega.
4. Mahalliy Jamiyatlar: Madaniy merosni yanada boyitishda mahalliy jamiyatlar
va ularning ishtirokidagi ahamiyatlik xususiyati katta. Jamiyatlar, o'z madaniyatini
saqlash va rivojlantirishda faol rol o'ynashlari lozim.
Mualliflik Huquqi
19

1. Mualliflik Huquqi: Mualliflik huquqi muallifning ijodiy ishlari ustidan
hukmronlikni ta'minlaydi. Bu, muallifning o'z asarlarini yaratish, tarqatish va
foydalanish huquqlarini himoya qilishga yordam beradi.
2. O'ziga Xoslik: Mualliflik huquqi asarning o'ziga xosligini himoya qiladi. Bu,
muallifning ijodiy yondashuvini va uning ishining noyobligini ta'minlaydi.
3. Ruxsatnoma: Muallif asarini boshqa shaxslar tomonidan foydalanishi uchun
ruxsat berishi yoki berishdan bosh tortishi mumkin. Ruxsat berish, odatda,
muallifning ijodiy huquqlarini himoya qiladi.
4. Muddati: Mualliflik huquqi muallifning hayoti davomida va lavozimining
bajarilishi tugagandan keyin bir muddat davomida amal qiladi. Muddati tugaganda,
asar jamoatchilikdan foydalanish uchun ochiq bo'ladi.
5. Yana Mualliflik Huquqlari: Mualliflik huquqi individual shaxslarning
huquqlarini himoya qilibgina qolmay, balki tashkilotlar va kompaniyalar kabi boshqa
sub'ektlar uchun ham amal qiladi.
Madaniy meros va mualliflik huquqi bir-birini to'ldiruvchi tushunchalar bo'lib,
madaniy merosni himoya qilish va mualliflik huquqini ta'minlash orqali O'zbekiston
o'z madaniyatini kelajak avlodlarga yetkazish va rivojlantirishda davom etmoqda.
Madaniy meroslarda mualliflik huquqi muhim ahamiyatga ega, chunki u
madaniy qadriyatlarni, san'at asarlarini va adabiy ijodlarni himoya qiladi. Mualliflik
huquqi, asar egalariga ularning ijodiy mehnatini himoya qilish va ulardan foydalanish
ustidan nazorat o'rnatish imkonini beradi. Bu esa, o'z navbatida, quyidagi jihatlar
bilan bog'liq:
1. Ijodiy Erkinlik: Mualliflik huquqi ijodkorlarga o'z asarlarini yaratishda
erkinlik beradi va ularni qo'llab-quvvatlaydi. Buning natijasida yangi asarlar, g'oyalar
va madaniy qadriyatlar paydo bo'ladi.
2. Iqtisodiy Himoya: Mualliflik huquqi asar egalariga o'z ijodiy ishlaridan pullik
foyda ko'rish imkoniyatini beradi. Bu ijodkorlarning iqtisodiy jihatdan barqaror
bo'lishiga yordam beradi.
20

3. Madaniy Merosni Saqlash: Mualliflik huquqi orqali madaniy meros
predmetlarini-himoya qilish, tarixiy va madaniy qadriyatlarimizni avloddan-avlodga
yetkazish imkoniyati oshadi.
4. Fikrlar Erkinligi: Mualliflik huquqi ijodkorlar va san'atkorlarning fikr va
g'oyalarini himoya qilishda muhim vosita sifatida ishlaydi. Bu esa, madaniyatning
rivojlanishi va zamonaviy muammolarga javob berish imkoniyatini oshiradi.
5. Reproduksiya va Tarqatishni Nazorat Qilish: Mualliflik huquqi shuningdek,
asarlarni reproduktsiya qilish va tarqatishni nazorat qilish orqali muallifning roziligini
ta'minlaydi. Bu muallifning asarini qanday foydalanilishi, kimlar tomonidan va
qayerda ko'rsatilishi haqida qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Umuman olganda, mualliflik huquqi madaniy merosni yanada boyitishda va
saqlashda muhim rol o'ynaydi, ijodkorlarni qo'llab-quvvatlash orqali madaniy san'at
va ilm-fan taraqqiyotini ta'minlaydi.
O'zbekistonda madaniy meros va mualliflik huquqi mavzusi juda ahamiyatli va
dolzarbdir. Madaniy meros — bu xalqning tarixiy, madaniy va san'at merosini,
an'analarini, ular yaratgan asarlarni o'z ichiga oladi. O'zbekistonning boy tarixiy
merosi, arxitektura yodgorliklari, adabiyot, musiqa va boshqa san'at turlari bu
mamlakatning madaniy xazinasini tashkil etadi.
Mualliflik huquqi esa yaratuvchilarning o'z asarlarini himoya qilishga qaratilgan
qonuniy huquqlardir. Bu huquq muallifga o'z asarini boshqarish, ulardan foydalanish
va nusxalash uchun rasman ruxsat berish imkoniyatini beradi. O'zbekistonda
mualliflik huquqi, jumladan, O'zbekiston Respublikasining "Mualliflik huquqi va
turdosh huquqlar to'g'risida"gi qonuni bilan tartibga solinadi.
Bu qonun mualliflik huquqini himoya qilish va asarlarni ishlatish bo'yicha
jumladan o'zgarishlar va yangiliklar o'z ichiga oladi. Shuningdek, O'zbekistonda
madaniy merosni saqlab qolish bo'yicha milliy va xalqaro tashabbuslar mavjud.
Bunda, UNESCO kabi tashkilotlar bilan hamkorlik muhim ahamiyatga ega.
21

Tarixiy asarlarni himoya qilish juda muhim jarayon bo'lib, bu asarlarning kelajak
avlodlarga yetib borishini ta'minlaydi. Tarixiy asarlarni himoya qilish quyidagi asosiy
yo'nalishlarni o'z ichiga oladi:
1. Qonunchilik va me'yorlar: Tarixiy asarlarni himoya qilish uchun maxsus
qonunlar va me'yorlar ishlab chiqiladi. Bu qonunlar asarlarni saqlash, tiklash va
ularga nisbatan e'tibor berishni tartibga soladi.
2. Restauratsiya va konservatsiya: Tarixiy asarlarni saqlab qolish uchun ularni
ta'mirlash va saqlash ishlarini bajarish zarur. Bu jarayonlar mutaxassislar tomonidan
amalga oshirilishi kerak.
3. Ommaviy tarbiyalash: Tarixiy obidalarni va ularning ahamiyatini odamlar
orasida keng targ'ib qilish, ularni qadrlash va saqlashga undash.
4. Ilmiy tadqiqotlar: Tarixiy asarlarni o'rganish va ularning tarixiy kontekstini
anglash uchun ilmiy tadqiqotlar olib borish zarur. Bu asarlarning qadriyatini oshiradi.
5. Xavfsizlik va monitoring: Tarixiy asarlarni himoya qilish uchun ularni xavfsiz
joylarda saqlash va uzluksiz monitoring qilish muhimdir. Bu asarlarning o'g'irlanishi
yoki zararlanishining oldini olishga yordam beradi.
6. Xalqaro hamkorlik: Tarixiy asarlarni himoya qilish bo'yicha xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik, tajriba almashish va global miqyosda himoya choralarini
ishlab chiqish zarur.
Tarixiy asarlarni himoya qilish, nafaqat madaniyat va tarixni saqlash, balki
milliy identitetni rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega.
Tarixiy asarlarni himoya qilishning asosiy tamoyillari quyidagilardir:
1. Izlanish: Tarixiy asarlarning asl holatini va tarixiy qiymatini aniqlash uchun
yetarlicha tadqiqot olib borilishi kerak. Bu, ularning madaniy meros sifatida
ahamiyatini anglashga yordam beradi.
2. Saqlash: Tarixiy asarlarni saqlash uchun zarur bo'lgan sharoitlarni yaratish
muhimdir. Bu, asarlarning fizik shikastlanishidan saqlanishni, shuningdek, iqlim
sharoitlari va boshqa omillarni hisobga olishni o'z ichiga oladi.
22

3. Qayta tiklash: Kerak bo'lganda, tarixiy asarlarni tiklash jarayoni boshqarilishi
kerak. Bu, asarlarning asl ko'rinishini maximum darajada saqlagan holda,
ehtiyotkorona bajarilishi lozim.
4. Ta'lim va targ'ibot: Tarixiy asarlarni himoya qilishda jamiyatni ularning
ahamiyati to'g'risida xabardor qilish va ta'lim berish muhimdir. Bu asarlarni saqlashga
bo'lgan jamoatchilik e'tiborini oshiradi.
5. Xavfsizlik: Tarixiy asarlarni himoya qilish uchun ularni xavfsiz joyda saqlash,
o'g'irlik va vayronagarchilik kabi tahdidlardan himoya qilish zarur.
6. Huquqiy himoya: Tarixiy asarlarni himoya qilishda qonuniy va huquqiy
chora-tadbirlar ham muhim ahamiyatga ega. Bu, asarlarni o'g'irlash va noqonuniy
savdosi kabi muammolarni hal qilishda yordam beradi.
Madaniy ma'lumotlar – bu madaniy meros, san'at, adabiyot, ilm-fan va boshqa
sohalarga oid bo'lgan turli xil ma'lumotlar va materiallardir. Ular asosan jamiyatning
madaniy-ijodiy faoliyati natijasida yaratiladi. Madaniy ma'lumotlar odatda kitoblar,
rasmlar, musiqa, filmlar, teatr asarlari, arxitektura va boshqa san'at asarlarida
namoyon bo'ladi.
Mualliflik huquqi – bu muallif yoki yaratuvchiga omanligini himoya qiladigan
va uning yaratuvchan ishlarini boshqalarga qarshi himoya qilib, ularga nisbatan
ma'lum huquqlarni beradigan qonuniy asosdir. Mualliflik huquqi orqali muallifga
asarini boshqarish, tarqatish, ko'paytirish va ijro etish kabi huquqlar beriladi.
Madaniy ma'lumotlar va mualliflik huquqi o'rtasidagi aloqalar:
1. Mualliflik huquqi tanqidiy ahamiyatga ega: Barcha madaniy ma'lumotlarning
mualliflari o'z asarlarini yaratish yo'liga kiritilgan intellektual mehnat va ijodkorlik
uchun qonuniy himoyaga ega bo'lishlari zarur.
2. Madaniy merosni himoya qilish: Madaniy ma'lumotlar mualliflik huquqi
yordamida himoya qilinadi, bu esa ijodkorlarga o'z asarlarini boshqarish va ulardan
moliyaviy foyda olish imkoniyatini beradi.
23

3. Ommaviy foydalanish va ta'lim: Mualliflik huquqi ba'zan madaniy
ma'lumotlardan foydalanishga cheklovlar qo'yishi mumkin, bu esa ta'lim va madaniy
almashuvda muammolar keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, turli mamlakatlarda
"adolatli foydalanish" kabi qoidalar mavjud.
4. Ruxsatnomalar va litsenziyalar: Mualliflar o'z asarlarini tarqatish va
foydalanish uchun boshqa shaxslar bilan ruxsatnomalar yoki litsenziyalar asosida
hamkorlik qilishi mumkin.
Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar, masalan, onlayn platformalar va
ijtimoiy tarmoqlar mualliflik huquqi bilan bog'liq yangi muammolarni ham keltirib
chiqaradi, bu esa madaniy ma'lumotlarning yaxlitligini va mualliflarni himoya qilishni
ta'minlash uchun yangi yondashuvlarni talab qiladi.
Madaniy ma'lumotlar va ularning mualliflik huquqi juda muhim va dolzarb
masaladir. Mualliflik huquqi, asosan, ijodiy asarlarni, jumladan, adabiyot, san'at,
ilmiy ishlar va boshqa madaniy materiallarni himoya qilishni nazarda tutadi.
Madaniy ma'lumotlarga quyidagi turdagi asarlar kirishi mumkin:
1. Adabiy asarlar: Kitoblar, maqolalar, she'rlar va boshqa yozma materiallar.
2. San'at asarlari: Rassomlik, haykaltaroshlik, fotografiya va boshqalar.
3. Musiqiy asarlar: Kompozitsiyalar, notalar va musiqa tomonidan yaratilgan
boshqa asarlar.
4. Kinolar va videolar: Film va boshqa audiovizual materiallar.
5. Dasturiy ta'minot: Kompyuter dasturlari va ilovalar.
Mualliflik huquqi asarni yaratgan shaxsga (muallifga) bir qator huquqlarni,
jumladan, uning asarini ko'rsatish, nusxasini chiqarish, tarqatish va o'zgartirish
huquqlarini beradi. Boshqa shaxslar mualliflik huquqini buzmasligi uchun asarni
foydalanishda muallifning ruxsati yoki litsenziyasi kerak bo'ladi.
Shuningdek, madaniy ma'lumotlar mualliflik huquqidan tashqari, boshqa himoya
mexanizmlariga, masalan, savdo belgilari, patentlar va qonunchilikka ham duch
24

kelishi mumkin. Yana, ko'plab davlatlar, shuningdek, xalqaro qonunlar (masalan,
Berne konvensiyasi) orqali mualliflik huquqlarini himoya qiladi.
Ma’muriy javobgarlik to g risidagi kodeksgaʻ ʻ intellektual mulk huquqini himoya
qilishga yo naltirilgan o zgartish va qo shimchalar kiritildi
ʻ ʻ ʻ 5
Birinchidan , mahsulot belgisi yoki х izmat ko rsatish belgisi egasining
ʻ
huquqlarini buzganlik uchun amaldagi moddaga ( MJTKning 177-moddasi ) tuzatish
kiritildi. Tuzatishlar kuchga kirgach, u tovar kelib chiqqan joy nomidan yoki firma
nomidan qonunga х ilof ravishda foydalanishni ham qamrab oladi.
Jarimalar oshirilib, fuqarolar uchun 5 EKIHdan 10 EKIHgacha ( hozir – 1
EKIHdan 3 EKIHgacha ), mansabdor sha х slar uchun esa 10 EKIHdan 20 EKIHgacha
( hozir – 3 EKIHdan 5 EKIHgacha ) miqdorni tashkil etadi. Xuddi shunday
huquqbuzarliklar ma’muriy jazo chorasi qo llanilganidan keyin bir yil davomida
ʻ
takror sodir etilganligi uchun jarimalar joriy etilmoqda. Bu holda fuqarolarga 10
EKIHdan 20 EKIHgacha, mansabdor sha х slarga esa 20 EKIHdan 30 EKIHgacha
miqdorda jarima solinadi.
Ikkinchidan , mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni, shuningdek i х tiroga,
foydali modelga va sanoat namunasiga bo lgan huquqlarni buzganlik uchun ma’muriy
ʻ
javobgarlik joriy etilmoqda ( quyidagi jadvalga qarang ).

Mualliflik huquqini va turdosh
huquqlarni buzish I х tiroga, foydali modelga va sanoat
namunasiga bo lgan huquqlarni buzish
ʻ
Huquqbuzarlik Jarima
miqdori Huquqbuzarlik Jarima miqdori
Asarlardan yoki
turdosh huquqlar
ob’yektlaridan qonunga fuqarolarga
– 1 EKIHdan 5
EKIHgacha Tegishli
patentlangan iхtironi,
foydali modelni, fuqarolarga – 5
EKIHdan 10
EKIHgacha
5
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Fuqarolik va oila huquqi darslik Toshkent ilm-ziyo –
2012.
25

хilof ravishda
foydalanish, хuddi
shuningdek asarlarning
yoki turdosh huquqlar
ob’yektlarining
kontrafakt nusхalarini
takrorlash, tarqatish,
barchaning e’tiboriga
yetkazish yoхud
asarlarning yoki
turdosh huquqlar
ob’yektlarining
nusхalarida ularning
tayyorlovchilari haqida,
ularni ishlab chiqarish
joylari to g risida,ʻ ʻ
shuningdek mualliflik
huquqining va turdosh
huquqlarning egalari
haqida yolg on
ʻ
aхborotni ko rsatish
ʻ mansabdor
shaхslarga – 5
EKIHdan 10
EKIHgacha
sanoat namunasini o z
ʻ
ichiga olgan mahsulot
yoki buyumni
ruхsatsiz tayyorlash,
qo llash, import
ʻ
qilish, sotishga taklif
etish, sotish, fuqarolik
muomalasiga boshqa
yo sinda kiritish yoki
ʻ
shu maqsadda saqlab
turish, shuningdek
iхtiro patenti bilan
muhofaza
qilinayotgan usulni
qo llash yoхud
ʻ
bevosita iхtiro patenti
bilan muhofaza
qilinayotgan usul
bilan tayyorlangan
mahsulotni fuqarolik
muomalasiga kiritish
yoki shu maqsadda
saqlab turish mansabdor
shaхslarga – 10
EKIHdan 20
EKIHgacha

Xuddi shunday
huquqbuzarliklar
ma’muriy jazo chorasi
qo llanilganidan keyin
ʻ fuqarolarga
– 5 EKIHdan 10
EKIHgacha
mansabdor Xuddi shunday
huquqbuzarliklar
ma’muriy jazo chorasi
qo llanilganidan keyin ʻ fuqarolarga – 10
EKIHdan 20
EKIHgacha
mansabdor
26

bir yil davomida takror
sodir etilgan bo lsaʻ shaхslarga – 10
EKIHdan 20
EKIHgacha bir yil davomida
takror sodir etilgan
bo lsa
ʻ shaхslarga – 20
EKIHdan 30
EKIHgacha
Asarlarning va turdosh huquqlar ob’yektlarining kontrafakt nusхalari,
shuningdek ularni takrorlash hamda tarqatish uchun foydalaniladigan materiallar va
uskunalar hamda boshqa huquqbuzarlik sodir etish qurollari musodara qilinadi.
Mazkur toifadagi huquqbuzarliklar to g risidagi ishlar ma’muriy sudlar
ʻ ʻ
tomonidan ko rib chiqiladi. Bunday huquqbuzarlikni ilk bor sodir etgan,
ʻ
huquqbuzarlik aniqlangan paytdan boshlab 30 kunlik muddatda iхtiyoriy ravishda
yo l qo yilgan huquqbuzarliklarni bartaraf etgan va (yoki) yetkazilgan moddiy zararni
ʻ ʻ
qoplagan huquqbuzarlarga nisbatan ma’muriy ish qo zg atilmaydi, boshlangani esa –
ʻ ʻ
to хtatiladi.
ʻ
2.2.Madaniyat sohasi uchun muhim huquqiy asos
Prezidentimiz tomonidan joriy yil 20-yanvar kuni “Madaniy faoliyat va
madaniyat tashkilotlari to g risida” gi Qonun imzolandi. Qayd etish joiz, ushbu
ʻ ʻ
hujjatda madaniy faoliyat va uning doirasida yuritiladigan maqsad va vazifalar,
vakolatlar, huquq va majburiyatlar aniq ifodalangan bo'lib, Vazirlar Mahkamasi,
Madaniyat vazirligi, Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi,
“O zbekkino” Milliy agentligi, mahalliy hokimliklarning madaniy faoliyat sohasidagi
ʻ
vakolatlari hamda vazifalari aniq ajratilgan holda belgilanib qo'yilgan.
Qonunning “Asosiy tushunchalar” nomli bobida “ijodkor”, “ijodiy jamoa”,
“ijodiy faoliyat”, “madaniy tadbirlar”, “madaniy tadbir tashkilotchisi”, “madaniyat
xodimi” singari tushunchalarga atroflicha yuridik ta rif berilgan. Ma lumki, madaniy
ʼ ʼ
faoliyat sohasida o tkazilgan turli tekshiruvlar jarayonida soha faoliyatiga tegishli
ʻ
xodimlarning mehnat faoliyatini to g ri baholash bilan bog liq tushunmovchiliklar va
ʻ ʻ ʻ
noaniqliklar mavjud bo lib, sohaning aniq maqsadlarini belgilash borasida
ʻ
qiyinchiliklar yuz bergan. Endilikda qonun bilan belgilab qo yilgan vakolatlar ta rifi
ʻ ʼ
27

madaniy sohaga nisbatan huquqiy munosabatning obyektivlashuvini ta minlabʼ
berishga xizmat qilmoqda.
Madaniy faoliyatda san at sohasining ko plab yo nalishlarini to liq qamrash,
ʼ ʻ ʻ ʻ
ularning faoliyatini to g ri baholash maqsadida soha mutaxassislarining maslahat
ʻ ʻ
organi bo lgan tarmoq badiiy kengashlarini tuzishga muhtojlik mavjud edi. Endilikda
ʻ
tasarrufida madaniyat tashkilotlari bo lgan davlat organlari va tashkilotlar,
ʻ
shuningdek, madaniyat tashkilotlari tomonidan teatr, musiqa va konsert faoliyati, sirk
san ati va tasviriy san at, arxitektura va dizayn bo yicha tarmoq badiiy kengashlarini
ʼ ʼ ʻ
tashkil etish huquqi qonun bilan mustahkamlandi. Tarmoqlarga oid badiiy kengashlar
tarkibiga, qoida tariqasida, taniqli ijodkorlar, madaniyat xodimlari, olimlar,
mutaxassislar, madaniyat tashkilotlari assotsiatsiyalarining (uyushmalarining)
vakillari kirishi mumkin ekanligi to g risidagi qonuniy norma kiritildi.
ʻ ʻ
Shuningdek, fuqarolar va ijodkorlarning madaniy faoliyat sohasidagi mulk
huquqi, mualliflik huquqi va turdosh huquqlar, ijod natijalarini olib chiqish va olib
kirish huquqi, ularning o ziga xos xususiyatlari qonunda ko rsatib qo yildi.
ʻ ʻ ʻ
Mazkur Qonunda Madaniyat vazirligiga davlat-xususiy sherikchilik asosida
ishlarni joriy etish masalalariga ham to'xtalib o'tilgan bo'lib, Madaniyat va san at
ʼ
muassasalarining tadbirkorlarga davlat-xususiy sherikchilik asosida berilishi byudjet
xarajatlarining kamayishi, yangi ish o rinlarining yaratilishi, madaniy obyektlar
ʻ
moddiy-texnik bazasining mustahkamlanishi, madaniy xizmat ko rsatish xizmati
ʻ
sifatining oshishini ta minlashga zamin yaratadi.
ʼ
Qonunda ommaviy-madaniy tadbirlar tushunchasiga aniqlik kiritilgan. Ushbu
tadbirlarni o tkazish tartibi, yong in xavfsizligi, tez tibbiy yorda ko rsatish, tadbir
ʻ ʻ ʻ
ishtirokchilarining xavfsizligini ta minlash shartlari aniq ko rsatib berilgan.
ʼ ʻ
Madaniy faoliyat sohasining o ziga xos yana bir ko rinishi — ijodiy
ʻ ʻ
buyurtmadir. Qonunchilikka ilk bor kiritilayotgan ushbu tushunchaga atroflicha
yuridik ta rif berilgan bo lib, ijodkorlarning bu boradagi faoliyati buyurtmachi bilan
ʼ ʻ
tuzilgan shartnoma asosida amalga oshirilishi belgilangan. Shu bilan birga, ijodiy
28

buyurtmani bajarganlik uchun ijodiy jamoalarga yoki ijodkorlarga mualliflik haqini
to lash miqdori va tartibi qonun bilan belgilab qo yildi.ʻ ʻ
Qonunda Madaniyat markazlari, milliy madaniy markazlar, teatr, sirk, konsert
tashkilotlari kabi madaniy tashkilotlarning har biriga ta rif berilib, ularning bir-biridan
ʼ
farqi, faoliyatining asosiy yo nalishlari hamda vazifalari, madaniy faoliyatda, shu
ʻ
jumladan, repertuar tanlashda mustaqil ekani ko rsatib o tilgan.
ʻ ʻ
Qonunda ilk bora madaniyat muassasalariga va tashkilotlarga madaniyat hamda
san at sohasida erishgan yutuqlari uchun “milliy” yoki “akademik” maqomini berish
ʼ
tartibi ham belgilandi. Unga ko ra, Vazirlar Mahkamasining taqdimnomasiga binoan
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan “Milliy” yoki “Akademik” maqomi
ʻ
berilishi mumkin.
Davlat madaniyat muassasalari va tashkilotlarining attestatsiyasi ular asosiy
faoliyatining samaradorligini baholash, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan
oqilona foydalanish, ularning tuzilmalarini tartibga solish maqsadida uch yilda bir
marta o tkazilishi qonun bilan belgilandi.
ʻ
Qonunda ko rsatilishiga ko ra, olis va borish qiyin bo lgan joylarda madaniyatni
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirish, madaniyat tashkilotlarining faoliyatini yo lga qo yish, ularning moddiy-
ʻ ʻ
texnika bazasini mustahkamlash, aholining estetik ehtiyojlarini qanoatlantirish va
aholiga ko rsatilayotgan madaniy xizmatlar sifatini yaxshilash bo yicha ishlarga
ʻ ʻ
davlat tomonidan ustuvor ahamiyat berilgan.
Xalq ijodiyoti, xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san ati, O zbekiston xalq
ʼ ʻ
o yinlari jumlasiga kiruvchi madaniyat obyektlari qonun darajasida mustahkamlandi.
ʻ
Qonun bilan fuqarolar, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo lmagan shaxslarning
ʻ
madaniy faoliyat sohasidagi huquq va majburiyatlari belgilandi. Madaniyat
yutuqlaridan foydalanish va jamiyatning madaniy hayotida ishtirok etish, ijodiy
jamoalar tarkibida yoki mustaqil ravishda, kasbiy yoki nokasbiy (havaskorlik) asosda
ijodiy faoliyat bilan shug ullanish, o z ehtiyojlariga, manfaatlari va qobiliyatiga
ʻ ʻ
(imkoniyatlariga) muvofiq madaniy faoliyat yo nalishlarini erkin tanlash, o z mulkida
ʻ ʻ
29

turgan madaniy boyliklarga qonunchilikda belgilangan tartibda egalik qilish, ulardan
foydalanish va ularni tasarruf etish, madaniy-ommaviy tadbirlar jarayonida
qonunchilikda taqiqlanmagan turli ramzlardan va o z fikrini oshkora ifoda etishningʻ
boshqa vositalaridan foydalanish kabilar shular jumlasidan.
Shu bilan birga, Qonun bilan yurtimizda yashovchi boshqa millatlar va
elatlarning milliy madaniyati, urf-odatlari va an analarini saqlash hamda
ʼ
rivojlantirish, o z madaniy va tarixiy muhitini tiklash huquqi kafolatlanmoqda.
ʻ
Konsert-tomosha faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziya olishning talab va
shartlari belgilanyapti.
Bir so z bilan aytganda, mazkur Qonun sohani tartibga solishga qaratilgan
ʻ
hujjatlardagi qarama-qarshiliklar va nomuvofiqliklarni bartaraf etish bilan birga,
sohadagi huquqiy-normativ bo shliqning bartaraf etilishini ta minlamoqda.
ʻ ʼ
Shuningdek, madaniyat tashkilotlari yuritayotgan faoliyat maydoni kengayib,
ko rsatilayotgan xizmat sifati ham yaxshilanayotgani quvonrli holdir.
ʻ
30

XULOSA
Xulosa o’rnida shu narsani aytishim mumkinki Madaniyat va san'at sohasida
mualliflik huquqi hayratezarlik va e'tiborga sazovor masalalardan biridir. Mualliflik
huquqi, ijodkorlarning o'z asarlarini himoya qilish, ularga nisbatan to'g'ri
munosabatda bo'lish va ijodiy ishning qiymatini tan olish imkonini beradi. Bu huquq
asosan ijodkor tomonidan yaratilgan asarlarni, jumladan, adabiyot, musiqa, san'at,
teatr va boshqa san'at shakllarini qamrab oladi.
Mualliflik huquqi, asar egasiga o'z ishini tarqatish, ko'paytirish va o'z nomidan
foydalanishga ruxsat berish huquqini taqdim etadi. Shu bilan birga, mualliflar o'z
asarlarini boshqalar tomonidan qadoqlanishi yoki o'zgarishi holatlariga qarshi himoya
qilish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Buning natijasida ijodkorlar o'z fikrlarini erkin
ifoda etib, madaniy merosni yanada boyitishga hissa qo'shadilar.
Biroq, mualliflik huquqini buzish muammosi keng tarqalgan. Internet va raqamli
texnologiyalarning rivojlanishi asarlarni o'lchovdosh va oson ko'chirish imkoniyatini
yaratdi, bu esa mualliflik huquqlari yoki asarlarning noqonuniy ravishda
ko'paytirilishi kabi muammolarni keltirib chiqartdi. Shu munosabat bilan, mualliflik
huquqini himoya qilish uchun qonunlar va me'yoriy hujjatlar ishlab chiqilgan bo'lib,
bu ijodkorlarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan.
Madaniyat va san'at sohasida mualliflik huquqi nafaqat ijodkorlar uchun, balki
jamiyat uchun ham muhimdir. Madaniy merosni saqlash va rivojlantirish,
ijodkorlarning qadriga yetish va ularning ishlarini qo'llab-quvvatlash, insoniyatning
madaniy o'sishiga hissa qo'shadi. Shuning uchun, mualliflik huquqini tushunish va
hurmat qilish har bir fuqaroning burchidir.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Toshkent-2021.
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharx Adolat T-2010.
3. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga sharx Adolat T-2015.
4. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi Toshkent-1996.
5. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharx Adolat T-2013.
6. Mualliflik va turdosh huquqlar to`g`risida qonun21.07.2006
7. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 03.12.2004 yildagi 714-II-son
8.“O‘zbekiston Respublikasining qonun hujatlariga qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar
kiritish, shuningdek ayrim qonun hujatllarni o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish”.
II. Asosiy adabiyotlar
1. TDYU R. Ro‘ziyev, V. Topildiyev. Fuqarolik huquqi. Umumiy qism.
O`quv qo`llanma T.: Cho‘lpon, 2011.
2. TDYU H.Rahmonqulov, O. Oqyulov O‘zbekiston Respublikasining
Fuqarolik kodeksiga sharh. –T. 2011.
3. I.Zokirov Fuqarolik huquqi darslik 1-qism. –Toshkent. 2006.
4. R.Hojiyev TVChDPI Gumanitar fanlar akulteti “Ijtimoiy fanlar
kafedrasi” o‘qituvchisi o‘quv uslubiy qo‘llanma Fuqarolik huquqidan 2020-yil.
5. . O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Fuqarolik va oila huquqi darslik Toshkent ilm-ziyo – 2012.
Internet manbalari:
1. www.lex.uz
2. www.norma.uz
3. www.constitution.uz
4. www.minjust.uz
32

32 bet. Madaniyat va san’at sohasida mualliflik huquqi

Sotib olish