Mahalliy byudjet daromadlari tarkibi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	308.4KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

22 Sotish

Mahalliy byudjet daromadlari tarkibi

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIY ALAR VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIY OT
FAKULTETI MOLIY A VA MOLIY AVIY
TEX NALOGIY ALAR Y O’NALISHI
MOLIY A FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Mahalliy by udjet daromadlari t ark ibi
Bajardi: 2-k urs 23.132-guruh t alabasi
Abduraimov a Shohsanam

Komissiy a a’zolari:____________________________
____________________________
1

Himoy a nat ijasi: « ______» baho « ___»
________________ 20___y .

Mundarija

Kirish

I-bob: Mahalliy byudjet lar daromadlari
shak llanishining nazariy huquqiy asoslari.
1.1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining iqtisodiy mohiyati.
1.2. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining huquqiy
me’yoriy asoslari.
1.3. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishi yuzasidan
xorijiy tajriba.

II-bob: O‘zbek ist on Respublik asi mahalliy byudjet lar
daromadlari shak llanishining amaldagi holat i t ahlili.
2.1. Mahalliy byudjetlarning o‘z daromadlari shakllanishining
amaldagi holati
2.2. Tartibga soluvchi daromadlar mahalliy byudjetlarning
daromadlarini shakllantirish manbasi sifatida

X ulosa

Foy dalanilgan adabiy ot lar ro‘y xat i

2

Kirish
O‘zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlar davlat
moliyasining muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Mahalliy byudjet
daromadlari tarkibi va ularning shakllanish mexanizmlari hududiy
iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy infratuzilma barqarorligi hamda mahalliy
hokimiyat organlarining mustaqilligini ta’minlashda alohida o‘rin
tutadi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar,
xususan, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini kengaytirish,
ularning mustaqilligini oshirish va samarador boshqaruv tizimini yo‘lga
qo‘yish davlat moliyasini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib kelmoqda. Shu nuqtayi nazardan, mahalliy byudjetlarning
daromad manbalari va ularning shakllanishi jarayonlarini chuqur
o‘rganish dolzarb masalalardan hisoblanadi.
3

Mazkur kurs ishi mahalliy byudjet daromadlari tarkibini o‘rganish,
ularning turlari, shakllanish manbalari va ularni boshqarish
mexanizmlarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Ishda mahalliy byudjet
daromadlarining o‘ziga xos xususiyatlari, ularning qonunchilikdagi
asoslari hamda bu boradagi xorijiy tajriba ham ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishi ning ob’ekti va predmeti . Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti bo’lib
m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni
rivojlantirishda soliqlarning amaldagi holatini o’rganish va tahlil qilish jarayoni
hisoblanadi. Ishning predmeti m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirish
mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning amaldagi
holatini o’rganish va tahlil qilish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy
munosabatlar yig’indisidan iborat.
Kurs ishi ning maqsadi v a v azifalari. Ishning asosiy maqsadi
mahalliy budjetlarning daromad manbasini shakllantirish va
mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni barqarorligini
ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va soliqlarning
ahamiyatini oshirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
Ishning maqsad idan kelib chi q ib q uyidagi vazifalarni bajarish
rejalashtirilgan:
- h ududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda mahalliy
budjetlarning roli va ahamiyati ni yoritish ;
- mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirishda mahalliy
hokimiyatlarning rolini o’rganib chiqish;
- ma h alliy budjet daromadlar bazasini ng iqtisodiy ta h lil qilish;
4

- m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy
shaxslardan olinadigan yer soli g’ ining amaldagi holatini tahlil qilish;
- mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy
shaxslardan undirila digan mol - mulk soli g’ ining amaldagi holati tahlilini
qilish;
- mahalliy budjet daromadlari bazasini mustahkamlashda
rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarining tajribalarini o’rganish;
- mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va
hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarni takomillashtirish
yo’llarini yoritish va boshqalar.
Kurs ishi m avzu si ning nazariy - amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy
ishidagi ilmiy taklif va tavsiyalarlardan mahalliy budjetlarning
daromad manbasini shakllantirish va mustahkamlashga hamda
hududiy iqtisodiyotni barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining
samaradorligini oshirish va soliqlarning ahamiyatini oshirishga
qaratilgan kelgusi ilmiy-tadqiqotlarni yanada kengaytirish va
chuqurlashtirishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi
natijalarining amaliy ahamiyati ishni yozish jarayonida olingan takliflar
va tavsiyalardan mahalliy budjetlarning daromad manbasini
shakllantirish va mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni
barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va
soliqlarning ahamiyatini oshirishga qaratilgan chora tadbirlar tizimini
ishlab chiqilishida, kelajakda nazariy va amaliy jihatdan qurollangan
yetuk mutaxassislar yetishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi hamda
5

iqtisodiy oliy o’quv yurtlarida moliya va soliqlar bo’yicha fanlarni
o’qitishda foydalanilishi mumkin.
I-bob. Mahalliy by udjet lar daromadlari
shak llanishining nazariy -huquqiy asoslari.
1.1. Mahalliy by udjet lar daromadlarining iqt isodiy
mohiy at i.

Har qanday demokratik davlat tuzimining zaruriy komponenti
mahalliy o’zo’zini boshqarishdir. Mahalliy boshqaruv va ijroiya
organlariga yuklangan vazifalarni bajarish uchun ularga muayyan
mulkiy va moliyaviy byudjet huquqlari beriladi.
Bu huquqlar o‘z byudjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash,
bajarish hamda ular boshqaruviga berilgan korxonalarni boshqarish
va ulardan daromad olish imkoniyatini yaratadi.
Hududiy davlat boshqaruv organlari moliyaviy tizimining asosiy
tarkibiy qismi – bu o‘z mahalliy byudjeti hisoblanadi.
“Mahalliy byudjet – Davlat byudjetining tegishli viloyat, tuman,
shahar pul mablag‘lari jamg‘armasini tashkil etuvchi bir qismi bo‘lib,
unda daromadlar mablag‘lari va ulardan tushumlar miqdori,
shuningdek moliya yili mobayinida aniq maqsadlar uchun ajratilgan
mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”.
6

Mahalliy byudjetlar O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetida
muhim tarkibiy qismni tashkil etadi va mahalliy hukumat organlarining
faoliyat ko’rsatishlarida moliyaviy manba bo’lib hisoblanadi.
Mahalliy byudjetlar ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini
aholiga etkazishning asosiy yo’nalishini belgilab beruvchi vositadir.
Mahalliy byudjetlar orqali ijtimoiy iste’mol fondlari aholining ayrim
guruhlari o‘rtasida taqsimlanadi.
Mahalliy byudjetlarning iqtisodiy mohiyati ularning vazifalarida
namoyon bo’ladi. Ular:
· hukumat mahalliy organlarining faoliyatini moliyaviy ta’minoti
bo‘lib hsoblanadigan pul fondlarini shakllantirish;
· mazkur hudud iqtisodiyot tarmoqlariga bu fondlarni taqsimlash
va ishlatish;
· mahalliy hukumat organlariga qarashli korxonalar,, tashkilotlar
muassasalarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini nazorat qilish kabi
vazifalarni bajaradi.
Mahalliy byudjetlar umumdavlat iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini
amalga oshirishda, birinchi navbatda davlat mablag‘larini taqsimlash
va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va aholiga
etkazish asosan byudjet tizimi orqali amalga oshiradi. Ma’lumki,
iste’mol fondlarining asosiy qismi byudjetlar orqali shakllantiriladi.
Bunda xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, uy-joy komunal
xizmat sohasi bilan bog’liq asosiy xarajatlar mahalliy byudjetlar
hisobidan amalga oshiriladi.
7

Davlat tomonidan ijtimoiy himoya bilan bog‘liq siyosatni amalga
oshirish katta miqdordagi moddiy va moliyaviy resurslarni talab qiladi
va bu muhim vazifalar mahalliy hokimiyat organlariga yuklatilgan.
Aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog‘liq chora tadbirlarni
moliyalashtirish asosan mahalliy byudjetlar hisobidan amalga
oshiriladi.
Umumdavlat pul mablag‘larini byudjet zvenolari o‘rtasida
taqsimlanishining asosini, hududiy davlatlar mustaqilligi, ularni davlat
tomonidan moliyaviy, qo’llabquvatlanishi, ular daromadlarini hududiy
manbalar hisobidan shakllanishi tamoyillari tashkil etadi. Ushbu
tamoyillardan kelib chiqqan holda, mahalliy byudjetlarning
daromadlari o‘z daromadlari va boshqariladigan manbalar hisobidagi
daromadlardan shakllanadi.

8

1-chizma
Mahalliy byudjetlar tarkibi

Manba: Talabani izlanishi dav omida ak s et t irildi.
9
Mahalliy byudjetlar

Qoraqalpog ‘iston
davlat byudjeti
Viloyatlar
byudjetlari Toshkent shahar
byudjeti

Respublika byudjeti
Tumanlar byudjetlari
Shaharlar byudjetlari

Umumiy byudjeti
Tumanlar byudjetlari
Umum viloyat

byudjeti

Viloyatga bo’ysinuvchi
tumanlar byudjetlari

Viloyatga bo’ysinuvchi
shaharlar byudjetlari

t
tttttt
tttt

Mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan sohalar qonunchilik
bilan belgilab berilgan va O‘zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi
to‘g‘risida»gi qonunda mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan
sohalar quyidagicha guruxlangan:
· fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash jismoniy tarbiya va sport
(mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan tashkilotlar
bo‘yicha);
· ijtimoiy ta’minot;
· aholini ijtimoiy himoya qilish;
· mahalliy hokimiyat organlari faoliyatini ta’minlash;
· iqtisodiyot turli tarmoqlarining byudjet tashkilotlarini saqlash; ·
qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini amalga oshirish; ·
qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar.
10

2-chizma
Mahalliy byudjet daromadlarining shakllanish sxemasi
Keyingi paytlarda mahalliy byudjet daromadlari ichida ijtimoiy
infrstrukturani rivojlantirish uchun soliq kengroq o’rnini egalalb
bormoqda.
11

Sizlarga quyida xavola etilayotgan chizma orqali umumdavlat
ahamiyatidagi soliq tushimlarini bir qismini Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga
ajratish normativlari ko’rsatib o‘tilgan.
3-chizma .
Mahalliy soliqlar va yig’imlarning turlari 1

Har qanday demokratik davlat tuzumining zaruriy komponenti
mahalliy o’zo’zini boshqarish hisoblanadi. U joylardagi saylangan
1
Muallif tomonidan
12 Mahalliy soliqlar va
yig’imlar

Dexqon
bozorilardan bir
martalik yig'im

Mol-mulk solig’i

Jismoniy shaxslar
tomonidan yoqilg’ini
ishlatishganlik uchun
solig’i

Sovdo xuquqi uchun
yig’im

Ayrim tovarlarni sotish
xuquqini beruvchi
litsenziya yig’imi

Avtotransport
vositalarini olib
sotganlik uchun yig’im

Yer solig‘i

Reklama solig‘i
Yuridik shaxslarning
ro’yxatga olinganlik
uchun yig’im

Obodonlashtirish
infratuzilmani
rivojlantirish solig’i

boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Mahalliy boshqaruv
va ijroiya organlariga yuklangan vazifalarni bajarish uchun ularga
muayyan mulkiy va moliyaviy-byudjet huquqlari beriladi.
Mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy bazasi ularning
byudjetlari hisoblanadi. Bu organlarga berilgan byudjet va mulkiy
huquqlar ularga o‘z byudjetlarini tuzish, ko‘rib chiqish, tasdiqlash va
bajarish imkoniyatlarini beradi, hamda ular qaramog‘iga berilgan
korxonalarni samarali boshqarish va ulardan daromad olish
imkoniyatini beradi.
Mahalliy hokimiyat organlari, o‘z daromadlari manba’lari bazasini
ko’payishidan manfatdordirlar. Chunki, bu daromadlar hokimiyatlar
oldidagi vazifalarni moddiy jihatdan moliyalashtirish manbasi sifatida
va ularni mustaqil sarflash imkonini beradi.
Mahalliy byudjetlar xarajatlarini doimo oshib borishi, o‘z
mablag‘larini etishmasligi sababli, yuqori byudjetdan qo‘shimcha
mablag‘lar ajratish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu zaruriyat asosan
tartibga soluvchi daromadlar, ya’ni yuqori byudjet mablag‘laridan
beriladigan mablag‘lar hisobiga bajariladi.
Respublikamizda mahalliy byudjetlarning daromad manbalarini
tartibga solish maqsadida:
· qo‘shilgan qiymat solig‘idan;
· aktsizlardan;
· korxonalar daromadi (foydasi)ga soliqdan;
· jismoniy shaxslar daromad solig‘idan ajratmalar qilinadi.
13

Mahalliy byudjetni daromad bazalarni mustahkamlashda ular
ixtiyoriga berilgan mahalliy soliq va yig‘imlar bo‘yicha tadbirlar muhim
o‘rin tutadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mahalliy byudjetlar
mahalliy soliqlar va yig’imlarni tashkil etish va boshqarishda mustaqil
bo‘lsalarda, Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqarilgan tegishli
me’yorlar doirasida faoliyat yuritadilar. Mahalliy byudjetlar
amaliyotidagi muhim xususiyat byudjet tizimi to‘g‘risidagi Qonunda
belgilanganidek, mahalliy byudjetlar taqchilligiga yo‘l qo’ymasligidir.
Davlat moliya siyosatida mahalliy byudjetlar daromadlari va
xarajatlarining balansligi respublika byudjeti subsidiyalari orqali
kafolatlanmoqda.
Aholi yashash sharoitini yaxshilash, turar joy va kommunal
xizmatlar bilan bog‘liq xarajatlar hamda ijtimoiy sohani rivojlantirish
mahalliy byudjetlar xarajatlarining asosiy yo’nalishini tashkil etadi.
Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va boshqarish
tizimida mahalliy byudjetlar rioya qilishi lozim bo’lgan muayyan
cheklanishlar muhim ahamiyatga ega.
Mahalliy byudjetlar uchun:
· O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko‘zda tutilmagan
manbalar
hisobiga o’z byudjetlarini to’ldirish yoki maqsadli fondlar tashkil
etish;
· Byudjet ssuddalaridan tashqari boshqa har qanday qarz
omillarini amalga oshirish;
· Byudjet qonunchiligida ko‘zda tutilgan holatlarda o‘z byudjet
14

xarajatlarining tasdiqlangan ajratmalardan ortib ketishiga yo‘l qo‘yish;
· Boshqa shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va vosiylik
xatlari berish;
· Yuridik va jismoniy shaxslarga byudjet ssuddalarini berish
taqiqlanadi.
Mahalliy byudjetlarning davlat byudjet siyosatidagi tutgan o‘rni
mahalliy byudjetlar daromadlarini tashkil etish hamda uning tarkibini
belgilashda moliyaviy asos hisoblanadi.
Mahalliy byudjetlarning mavqeini yanada oshirish hukumatning
byudjet siyosatini samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim
omil ekanligi ahamiyatga molikdir. Bu yerda Prezidentimizning fikr-
mulohazalari diqqatga sazovordir: «Davlat byudjeti daromadlarining
katta qismini joylarga berish, mahalliy byudjetlarni mustahkamlash
zurur. Bu esa mintaqalar mustaqilligini oshirish, ularning
tashabbuskorliligini, byudjetning ijrosidan manfatdorligi va bu
boradagi mas’uliyatini oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, bu
narsa mahalliy byudjetlarga tushumlarni yangi manbalarini qdirib
topishga rag’batlantiradi, joylarda byudjet intizomini
mustahkamlaydi».
Mahalliy byudjetlarni boshqarish samaradorligini oshirishning
muhim vazifalaridan biri u yoki bu hududlar ishlab chiqarish kuchlari
taraqqiyoti va ijtimoiy ehtiyojlari darajasini byudjet resurslari bilan
ta’minlanganligi darajasiga o‘zaro bog‘liq holda olib borishdan iborat.
Albatta, ehtiyojlarning o‘sib borishi, ishlab chiqaruvchi kuchlar
taraqqiyoti kabi ob’ektiv umumiqtisodiy qonunlarning amal qilishi
15

obe’ktiv reallik va zaruriyat bo’lganidek hamda u yoki bu hudud ishlab
chiqaruvchi kuchlar taraqqiyotini ta’minlash uchun davlat
byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va muvofiqlashtirishda
aynan shu masalalarga asosiy etiborni qaratadi. U yoki bu hudud,
mahalliy byudjetining byudjet tizimida tutgan o’rni, avvalo, mazkur
mahalliy byudjetning daromadlari va harajatlari tarkibining
optimalligiga, mazkur hudud iqtisodining mamlakt yalpi ichki
mahsulotini yaratishdagi ulushiga, ushbu hudud aholisi dinamikasi va
boshqa strategik makroiqtisodiy ko’rsatkichlariga hamda boshqa
omillarga bog’liq bo’ladi.

1.2. Mahalliy by udjet lar daromadlari shak llanishining
huquqiy me’y oriy asoslari.
Mahalliy byudjetlar daromadlarini boshqarishni tadqiq qilish
uchun ularni xarajatlari qismini o’rganish lozim. Mahalliy byudjet
xarajatlari ob’ektiv iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ikki tomonlama
xususiyatga ega. Birinchidan, u xalq xo‘jaligi tarmoqlarini moliyaviy
ta’minlashga qaratilgan xarajatlardan iborat. Ikkinchidan esa bu
xarajatlar korxonalarning daromadidan tashkil topadi. Mahalliy
byudjet mablag’larini egasi sifatida amaldagi me’yoriy xujjatlarga
asoslanib, umumiy hajmi byudjet to’g’risidagi qonunda belgilangan
miqdorda pul mablag’larini ajratadi. Byudjet xarajatlariga davlat
hokimiyati, davlat boshqaruv idoralari, moliya-kredit idoralari tizimi
orqali ta’sir tegishli mablag’larga ehtiyoj sezilgan paytdan to ularni
16

sarf-xarajat qilgunga qadar bo’lgan butun davr davomida yuz berib
turadi.
Mahallay byudjetlar O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining
tarkibiy qismi sifatida quyidagi tamoyillar asosida boshqariladi:
- qonunchilik bazasini unifikatsiyalash;
- pul tizimi qurilishi, byudjetni klassifikatsiyalash tizimi,
byudjetning hisobkitob tizimi, byudjet jarayonining birligi;
- byudjet qurilishini ma’muriy-hududiy bo‘linishiga mosligi;
- davlat byudjetini tashkil qiluvchi byudjetlarni o‘zaro
bog‘liqligi;
- davlat daromadlar va xarajatlarining tengligi (yo‘l qo’yilishi
mumkin bo’lgan byudjet taqchilligini hisobga olgan holda);
- davlat daromadlari va xarajatlarining aniq manbalari va
yo‘nalishlarini rejalashtirish;
- davlat byudjetining xarajatlarini byudjet tizimining
qonuniga ko‘ra amalga oshirish;
- kapital va joriy xarajatlarni bir-biridan ajratish;
- byudjetlarning mustaqilligi;
- hisobotlarning byudjet ijrosining to‘g‘ri bajarilishi ustidan
nazorat.
Mahalliy byudjet daromadlari manbalari, ularning tashkil topishi
hamda nisbatlari, «O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi» va «Byudjet
tizimi to’g’risida»gi qonunda mahalliy byudjet daromadlarining manbai
ko’rsatilgan.
17

O‘zbekiston Respublikasining (2021-yil 16-fevral 8-son) «Byudjet
tizimi to’g’risida»gi qonunining 36-moddasida ko’rsatilishicha
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va boshqa moliya organlari
Davlat byudjeti va uning tarkibiga kiruvchi byudjetlarning qonun
xujjatlarida belgilangan ko’rsatkichlar doirasida bajarilishi uchun
javobgardir. Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasining 2013 yil 27-dekabrgi «Mahalliy
davlat hokimiyati idoralari to‘g‘risida»gi qonunning 3-bobida (11-15-
moddalari) mahalliy davlat hokimiyati idoralarining moliyaviy asoslari
ko‘rsatib berilgan. Ushbu qonunning 12-moddasida ko’rsatilishicha
viloyat, tuman, shahar kengashlari tegishli byudjetlarni tasdiqlaydilar.
Viloyat moliya boshqarmalari mahalliy byudjetlarning ijro
etilishini taminlaydi va mahalliy byudjetni O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligining qonun xujjatlarida belgilangan vakolati doirasida
ijro etadilar.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi bo’yicha
muomalalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasi Davlat
byudjetining kassa ijrosi to‘g‘risida”gi yo’riqnomasiga muvofiq amalga
oshiriladi.
Mahalliy byudjet xarajatlarini boshqarish tartiblari O’zbekiston
Respublikasining qonunlari‚ Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda
Moliya vazirining qator yo’riqnomalarida belgilab berilgan.
18

Jumladan‚ O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2024 yil 21-
avgust 168 - sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi
Davlat byudjetini tuzish va ijro etish qoidalari” O‘zbekiston Respublikasi
Davlat byudjeti hamda o‘zida birlashtirilgan Respublika byudjeti,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni va
davlat maqsadli jamg’armalarini tuzish va ijro etish tartibini belgilab
beradi.
Byudjet ajratmalarini tasarrufchilarini moliyalashtirish xarajat
bo‘limlari, boblari, paragraflari, guruhlari bo‘yicha (birinchi guruh
bo’yicha – xarajat turi, ob’ekti va kichik ob’ekti bo’yicha) amalga
oshiriladi.
Byudjet tashkilotlari va byudjetdan boshqa mablag’lari
oluvchilarni moliyalashtirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Maxkamasining 2023-yil 28-mart 5-son qarorida belgilangan.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri
byudjetlarida yilning ayrim davrlarida daromadlar va xarajatlar
o’rtasida vujudga keladigan vaqtinchalik kassa tafovutlarini qoplashga
respublika byudjetidan ssudalar berilishi mumkin.
Byudjet ssudalarini ajratish tartibi “Qoraqalpog‘iston Respublikasi
byudjetiga, mahalliy byudjetlarga byudjet ssudalari berish va olingan
byudjet ssudalarini uzish tartibi to’g’risida”gi Nizomda (2021 yil 16-
fevralda 8-son bilan ro’yxatga olingan) ko‘zda tutilgan tartibda amalga
oshiriladi.
Moliya yili oxiriga Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti,
viloyatlar, Toshkent shahar byudjetlari, tuman va shahar byudjetlari
19

hisob varaqlaridagi mablag’ qoldiqlari, shu jumladan, ijtimoiy-madaniy
tashkilotlar va kontingenti shahobchasini kengaytirish rejasi
bajarilmasligi oqibatida foydalanilmagan qoldiqlar tegishli ravishda
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shaxri hokimliklari, shahar va tumanlar hokimiyatlari ixtiyorida qoladi.
Tasdiqlangan aylanma kassa mablag‘lari miqdoridan ortiq
mablag‘ qoldig‘i respublika byudjeti, viloyatlar va Toshkent shaxri
byudjetlari byudjet mablag’larining erkin qoldig’i bo’lib, O‘zbekiston
Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonunning 32-moddasiga
muvofiq foydalanilishi mumkin.
Byudjetlar o‘rtasidagi daromad va xarajatlarning har qanday
ko‘rinishidagi taqsimlanishi vertikal va gorizontal nomutanosiblikka
olib kelishi mumkin.
Byudjet nomutanosibligining mavjudligi bu faqat davlatlarning
o‘tish davriga xos emas. Xususan, gorizontal nomutanosiblik xarajatlar
hajmiga ta’sir ko‘rsatadigan iqtisodiy aktivlikning, tabiiy resurslarning
va demografik omillarning notekis taqsimlanishi oqibatidir. Ma’lumki,
gorizontal va vertikal nomutanosiblikni tenglashtirish, tekislash
maqsadida yuqori byudjetlardan moliyaviy yordamlarining turli
shakllari ishlatiladi.
Respublikamizda iqtisodiy salohiyati past bo‘lgan hududlarda
umumdavlat va mahalliy soliqlar ularning o‘z daromad bazalarini
shakllantirishlari uchun kamlik qiladi, ularga yukori byudjetlardan
dotatsiya va subventsiyalar ajratiladi.

20

1.3. Mahalliy by udjet lar daromadlari shak llanishi
y uzasidan xorijiy t ajriba.
Har bir davlat uchun byudjet samarali ijrosini ta’minlash byudjet
siyosatining hamda byudjet jarayonini boshqarishning asosiy
talablaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Davlat byudjeti samarali ijrosini ta’minlash O‘zbekiston uchun
ham moliyabyudjet islohotlarini amalga oshirishdagi muhim
masaladir. Prezidentimiz akademik I.Karimov ta’kidlaganidek ko’rsatib
o‘tganidek, «Islohotlarning ikkinchi bosqichida byudjet siyosatining
eng muhim vazifasi iqtisodiyotni byudjet taqchilligini cheklash hisobiga
barqarorlashtirish vazifalarini hal etishdan iborat. Shu orqali iqtisodiy
faoliyatni jonlantirishni rag’batlantiruvchi ijtimoiy ahamiyatga ega
bo’lgan joriy xarajatlarni mablag’ ajratish va kamomad o‘rtasida eng
maqbul mutanosiblikni ta’minlashdir. Kundalik iste’mol uchun va
iqtisodiyotni qayta qurish uchun zarur bo’lgan davlat xarajatlarini
bundan buyon ham keskin qisqartirish yordamidagina byudjetdagi
muvozanatni saqlash yo‘lidagi urinish iqtisodiy axvolning
mushkullashuviga va islohot jarayonining cho‘zilib ketishigi olib kelishi
mumkin». 2

O’tgan asr oxirgi o’n yilliklari davomida qator davlatlardagi, shu
jumladan ayrim rivojlangan mamlakatlardagi byudjet inqirozlari
natijasida davlat byudjeti samarali ijrosi masalalariga e’tibor keskin
ortdi. Bunday salbiy holatlarga sabab bo‘lgan omillar har bir davlatda
o‘zgacha bo‘lgan bo‘lsada, ularning barchasi uchun xos bo‘lgan ikki
2
Karimov I.A. “O‘zbekiston iqtisodiy isloHotlarini chuqurlashtirish yo‘lida”.T.:O‘zbekiston,1995, 61 b .
21

umumiy yo‘nalishni belgilash mumkin. Ayrim mamlakatlarda inqiroz
sababi bo‘lib xarajat va daromadlar o’rtasidagi tafovut va demak, ko‘p
xolatlarda inflyatsion xarakterga ega manbalar orqali qoplanadigan
byudjet taqchilligining o‘sib borishi xos bo‘lgan bo‘lsa, boshqa
davlatlarda mazkur holat xorijiy davlatlardan yuqori hajmlarda qarzlar
jalb qilib va demak, davlat sektori xarajatlarining keskin ko’tarilishi
evaziga iqtisodiy o’sishga erishish bo’ldi. Ammo ikkala xolatda ham
ularning natijasi o‘laroq ko’proq yoki kamroq darajada byudjetning
yirik taqchilligi va uning bilan bog‘liq pul-kredit sohalaridagi
nomutanosibliklar yuzaga kela boshladi. Bularning barchasi tashqi
jamg’armalar oqimlarining keskin kamayishiga (tashqi qarzlar darajasi
ularni to’lash imkoniyatlari doirasidan keskin oshib ketadi) va valyuta
kurslari tizimining buzilishiga olib keldi. Bunday holatlarning tahlili
mana shu o‘n yilliklar davomida ko‘plab mamlakatlarning byudjet
tizimlarida o‘ziga xos o‘nglab bo‘lmas salbiy o‘zgarishlar yuzaga
kelganidan dalolat bera boshladi. Byudjet taqchilliklari, katta hajmdagi
tashqi qarzlar, xo’jalik faoliyatining ko’plab turli ko’rsatmalar orqali
yurgazilishi yoki boshqacha qilib aytganda reglamentlashtirilishi va
protektsionizm siyosati inflyatsiyani chuqurlashuviga olib keldi,
valyutalar almashtirish kurslarining barqaror emasligi va foiz
stavkalarining o‘sishi kabi omillar makroiqtisodiyot darajasidagi qator
muammolarning keskinlashuviga sabab bo’ldi.
Mana shunday sharoitlarda ayrim davlatlar hukumatlari oldida
qo’shimcha daromadlarni safarbar qilish, harajatlarni kamaytirish va
22

ikkala tadbirni ham birga qo’llagan holda davlat moliyasini
sog‘lomlashtirish vazifasi ko‘ndalang bo‘lib turdi.
Hozirgi kunda davlat byudjeti samarali ijrosini ta’minlashning
davlat tadbirlari ichida g’aznachilik xizmatidan keng foydalanish va
byudjet amaliyotida shu asosda tub o’zgarishlarni amalga oshirish
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Aslida g’azna nima o‘zi? Sodda qilib g’azna tushunchasini
ta’riflasak, g’azna - davlat byudjetining daromadlari va xarajatlarini
boshqarishni amalga oshiradigan maxsus moliyaviy organdir.
G‘aznachilik tizimi turli davlatlarda turli ko‘rinishga ega. Aksariyat
davlatlarda u moliya vazirliklari qoshida tashkil topgan bo‘lib, muayyan
huquqlarga ega va o’z faoliyatini amalga oshirishda unga bo‘ysunadi.
Ayrim davlatlarda esa g’azna davlat mablag‘larini boshqarishda asosiy
funktsiyani bajarib, soliq-byudjet va bojxona siyosati funktsiyalarini
amalga oshiradigan departamentlar, boshqarmalarni o‘z ichiga oladi.
G’azna tizimi yagona qo‘lda byudjet daromadlari va xarajatlarini
jamlash imkonini beradi va demak, byudjet mablag‘larini o‘zga
maqsadlarga va samarasiz sarf qilish holatlarini keskin kamaytiradi.
G‘aznachilik tizimida vaqtinchalik kassa uzilishlariga chek qo‘yiladi,
barcha birlamchi to‘lov hujjatlari g’azna qo’lida bo’ladi va demak
byudjet ijrosining maksimal darajadagi asosliligi, tahlilning sifati va
tezkorligi ta’minlanadi.
G‘aznachilik tizimi byudjet mablag‘lari oqimlarini samarali
boshqarish, byudjet xarajatlari joriy ijrosiga nisbatan kamroq kassa
qoldiqlari bilan qanoatlanish va uning natijasida davlat byudjeti
23

daromadlari va xarajatlarining tezkor va yakuniy balansliliga erishishga
imkon beradi.
G‘azna Markaziy bankdan, umuman, bank tizimidan yoki xususiy
sektordan olinadigan qarzlar hajmini keskin kamaytirishga turtki
beradi. Undan tashqari, rivojlangan moliya tizimini shakllantirishda
davlat moliyaviy resurslarini malakali boshqarish va byudjetni
to’xtovsiz ijro etish, hamda byudjet mablag’larini oluvchilar tomonidan
mablag’larni maqsadli ishlatishni nazorat qilishni ta’minlaydi. 3

Bunday tizimni joriy qilish pirovardida g’azna organlari davlat
moliyaviy oqimlarini barcha byudjet bo’g’inlari, nobyudjet va maqsadli
jamg’armalar resurslari hamda byudjet mablag’lari oluvchilarning
byudjetdan tashqari mablag’larini ishlatilishini kompleks nazorat
qilishga erishadilar. Talab darajasidagi nazoratni tashkil qilinishi o’z
navbatida byudjet mablag’larini belgilangan muddatlar va hajmlarda
byudjet tashkilotlariga o’tkazish hamda bu boradagi uzilishlarga chek
qo‘yadi.
G‘aznachilik tizimi byudjet ijrosini ta’minlash davomida quyidagi
vazifalarni bajaradi:
- haqiqiy xarajatlarni joriy moliya yiliga belgilangan reja
ko’rsatkichlarga to‘g‘ri kelishini ta’minlash;
- o‘zgarayotgan iqtisodiy vaziyat va byudjetga tushayotgan
daromadlarni e’tiborga olgan holda xarajatlar hajmini to‘g‘rilab borish;
3 Pashkov V.I. i Solskiy B.V. «Kaynacheyskoye ispolneniye munitsipalnogo budjeta: god spustya».
«Finansi», 2000 g., №8
24

- to‘lovlarni qayta ko‘rib chiqish davomida ularning qat’iy
maqsadli bo’lishiga erishish va ajratilgan mablag’larni samarasiz
ishlatilishini oldini olish.
Byudjetning g‘azna orqali ijrosi kassaning yagonaligiga
asoslanadi. Mazkur tamoyil shuni belgilaydiki, tegishli byudjet kassa
ijrosini olib boruvchi organ Markaziy bank muassasasida yagona hisob
raqami ochadi va unga tushayotgan barcha daromadlar va byudjet
taqchilligini qoplaydigan manbalardan tushumlar jamlanadi va
byudjetda ko‘zda tutilgan barcha to‘lovlar amalga oshiriladi.
Bu shuni bildiradiki, byudjet muassasalarining banklardagi hisob
raqamlari yopiladi va g’aznada ular uchun shaxsiy hisob varaqlar
ochiladi. Mazkur hisob varaqlarida byudjet majburiyatlari limitlari,
olingan moliya mablag’lari hamda tegishli byudjet hisobidan
majburiyatlar ijrosining holati aks ettiriladi.
G‘aznachilik organlariga quyidagi vazifalar yuklatiladi:
- g‘azna hisobidagi pul mablag‘larini boshqarish, byudjet
mablag‘larini maqsadli ishlatish bo‘yicha avvaldan va joriy nazorat;
- davlat byudjeti resurslari hajmining qisqa muddatli
istiqbollari;
- davlat hokimiyati va boshqaruv organlari uchun davlat
moliyasining holati haqida ahborotlar yig‘ish, qayta ishlash va tahlil
qilish;
- tegishli byudjet moliyaviy operatsiyalari haqida ma’lumotlar
tayyorlash. Ushbu vazifalarni bajarish uchun g’azna organlari:
25

- respublika va mahalliy byudjetlar kassa ijrosini amalga
oshiradi, bank tizimi tegishli hisoblaridagi mablag'larga egalik qiladi,
turli darajadagi byudjetlar o'rtasida daromadlarni taqsimlaydi;
- davlat byudjeti mablag'larini foydalanuvchilari va
oluvchilarining jamlanma reestrini yurgizadi, davlat byudjeti
mablag’lari harakat operatsiyalarini hisobga oladi, hisobotlarni yig'adi,
qayta ishlaydi, tahlil qiladi va tayyorlaydi;
- daromadlarning qisqa muddatli istiqbollarini
va davlat byudjeti xarajatlarining kassa ijrosini olib boradi ;
- g‘azna hududiy organlari ishlariga rahbarlik qiladi.
Har qanday davlat iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishi
davlat moliyaviy va moddiy resurslarining holati haqidagi ob’ektiv va
tezkor axborotlarni olishga hamda ularni samarali boshqarishga
bog’liq. Hukumat o’z hisob raqamidagi har kunlik tushumlar, qanday
va qancha hajmlarda bugun va kelajakda qilinishi kerak bo’lgan
xarajatlar hamda har kunlik olinajak daromadlar istiqboli to‘g‘risida
ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Bunday ma’lumotlarni etkazib beruvchi
organ bo‘lib g‘azna hisoblanadi.
Davlat moliyasini samarali boshqarish vazifasini amalga oshirish
uchun g’azna yagona hisob raqamiga ega bo’lishi kerak va unda
davlatning barcha moliyaviy resurslari jamlanishi, ijroiya hokimiyati
organlarining byudjet ijrosi borasidagi barcha operatsiyalar aks
ettiriladi. Yagona hisob raqami Markaziy bankda ochiladi. Bu
tamoyilning mohiyati shundaki, g’aznachilikda alohida manbalardan
tushgan pul mablag‘lari maxsus yo’nalishga ega emas hamda muayyan
26

yoki avvaldan belgilangan xarajatlarni qoplashga yo‘naltirilmaydi,
aksincha ular yagona, umumiy va bo‘linmas jamg‘armani tashkil qiladi
va undan barcha davlat xarajatlari uchun mablag‘lar olinadi.
Ayni paytda davlat daromadlari va xarajatlarining yagonaligi
barcha mablag’larning bitta kassaga tushishi va undan barcha to’lovlar
amalga oshirilishi degani emas, albatta. Chunki buning hatto texnik
tomondan ham iloji yo‘qdir. Amalda jamg‘armaning yagonaligi
davlatga tushayotgan barcha pul mablag’lari yagona, umumiy hisob
raqamiga kirim qilinadi va davlat undan amalga oshirayotgan barcha
to‘lovlari uchun yo’nalishi va manzilidan qat’iy nazar mablag‘larni
ko‘chiradi.
Yagona hisob raqami tizimining ro‘yobga chiqarilishi moliyaviy
rejalashtirishning tubdan yangi tizimiga o’tishga imkon beradi. Uning
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- byudjet xarajatlarini moliyalashtirishni uzluksiz to’lab borish
maqsadlarida pul mablag’lari borligi istiqbollarini tayyorlab borish;
- kassa tanqisligi davr va xarajatlarini aniqlash;
- qarzlarga o'z vaqtida xizmat ko'rsatish va ularni boshqarish;
- kassa tanqisligi davrlarida xarajatlarni moliyalash-tirishning
variantlarini aniqlash.
G‘aznachilik tizimining joriy qilinishi moliya vazirliklari uchun
mavjud moliyaviy tizimda ro’y berayotgan jarayonlarga faol ta’sir etish
va uning orqali mamlakat iqtisodiyotining rivojlantirishni
jadallashtirishga keng imkon yaratadi. Oxirgi yillarda ko’pchilik
mamlakatlarda g‘aznachilik organlari o‘zlarining turli darajadagi
27

byudjetlar ijrosini ta’minlash kabi asosiy funktsiyalaridan tashqari
umuman davlat molisi tizimida faolroq rol o‘ynay boshladilar. Ular
iqtisodiyot va davlat moliyalari sohalarida universal vazifalarga ega
o’ziga xos davlat moliyaviy organlariga aylanib bormoqdalar. Masalan,
g’aznalar vaqtinchalik erkin byudjet mablag’lariga ega bo‘lib, ularni
banklararo kreditlar bozori hamda korxona va tashkilotlar uchun kredit
resurslari sifatida ishlatmoqdalar. Hisob raqamlaridagi kassa
qoldiqlarini ishlatib, g‘aznalar vaqtinchalik erkin byudjet mablag’larini
depozitlar yoki qimmatli qog‘ozlarga joylab va shu yo‘l bilan byudjet
uchun qo’shimcha daromadlar jalb qilish uchun kapitallar bozorida
ham qarz oluvchi yoki qarz beruvchi sifatida ishtirok etmoqdalar. 4

G‘aznachilik tizimining faoliyati nafaqat davlat moliyaviy
resurslarini safarbar qilish orqali davlat xarajatlarini muntazam
boshqarish imkoniyatinigina yaratib qolmay, ular ustidan samarali
nazorat tashkil qilish imkonini ham beradi. G‘aznachilik tizimida
qilinayotgan xarajatlarni eng yuqori darajadagi «tiniqliligi» va
hisobotga topshirilishiga erishiladi.
G‘aznachilik tizimlari o‘z shakli, oldiga qo‘yilgan vazifalari va
mavjud huquqiy asoslari bilan turli davlatlarda turli ko’rinishlargi ega.
Jumladan AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Keniya,
Tanzaniya kabi davlatlarda g’aznachilik tizimining «kengaytirilgan
funktsiyali» tizimi xos bo‘lib, bunday tizimda g‘aznalar davlatning
iqtisodiy va moliyaviy siyosatini yaratish va yurgazish uchun
mas’uldirlar. G‘aznalar amalga oshiradigan kengaytirilgan vazifalarga
4
Bezdenejnix A.V. «Institut kaznacheystva kak instrument gosudarstvennogo vliyaniya na ekonomiku
gosudarstva», «Finansi», 2003 g., №2, str. 25.
28

ayrim hollarda to’lovlar (davlatga tushadigan va ular tomonidan
amalga oshiriladigan) ham kirishi mumkin, ammo bu vazifa ular uchun
asosiy emas qo‘shimcha vazifa hisoblanadi.
AQShda kongress byudjet tuzishda faol ishtirok etadi. Bu erda
kongress hatto byudjet ijrosi davomida dastlabki tasdiqlangan
xarajatlar amalga oshirishni chegaralash uchun ham kongressning
roziligi kerak. Qolgan mamlakatlarda byudjet tuzishda asosiy rolni
hukumat o‘ynaydi. Bu erda moliya vazirligi yoki g‘azna kuchli
pozitsiyaga va keng ma’muriy huquqlarga ega. Germaniyada esa
iqtisodiy sharoitlar talab qilgan holatlarda moliya vazirligi xarajatlarni
kamaytirish huquqiga ham ega.
Yangi Zelandiyada mavjud bo‘lgan tizim Evropa mamlakatlaridagi
yaqqol ma’muriy yo‘nalishga ega bo‘lgan tizimlardan keskin farq qiladi.
Mazkur tizim ijroiya hokimiyat rejalashtirish organlari tomonidan
amalga oshiriladigan kuchli ta’sirga ega bo’lsada, uning o‘zga
tizimlarda jiddiy farqi tizim doirasida boshqarish mas’uliyatini
nomarkazlashtirilganligidadir. Tarmoq vazirliklariga mablag‘larni
ajratish uchun asos bo‘lib Yangi Zelandiyada vazir va byudjet tashkiloti
bosh ijroiya direktorining g‘azna ruxsati bilan tuzilgan sotib olishlar
haqidagi shartnomalar hisoblanadi. Undan keyin shartnoma shartlari
va kelishilgan maxsulotni etkazish uchun mas’uliyat vazirliklarga
yuklatiladi. Ammo Yangi Zelandiya g’aznasi byudjet kassa ijrosini olib
borish huquqiga ega va har kuni davlat muassasalarining bankdagi
hisob raqamlari qoldiqlarini tozalab boradi. U yana byudjet
mablag‘larini ishlatuvchi davlat boshqarish organlarining
29

majburiyatlarini xarajatlarni amalga oshirish uchun orderlar berishni
tartibga solish orqali «Davlat moliyalari to‘g‘risidagi» qonunga asosan
nazorat qilib boradi.
Yangi Zelandiyada davlat moliyalarini boshqarishda buxgalteriya
hisobini yurgazishda jiddiy islohot amalga oshirdi. Uning mohiyati
shundan iboratki, buxgalteriya hisobi to’la ajratmalar usuliga va
buxgalteriya hisobi qabul qilingan umumiy tamoyillari tizimiga
o‘tkazildi. Undan tashqari, Yangi Zelandiyaning davlat moliyasini
boshqarish tizimi yuqori darajada nomarkazlashtirilgan va unda
byudjet tashkilotlarining xizmatlar ko‘rsatishga nisbatan shartnomalari
tuzishga urg‘u berilgan.
Yuqorida to‘xtab o‘tilganidek, respublikamizda xalqaro moliyaviy
muassasalar yordamida yangi g’aznachilik tizimini shakllantirish ishlari
boshlab yuborilgan. Xorijiy mamlakatlarning g‘aznachilik amaliyoti
tajribalarini o‘rganish naqadar muhim bo‘lsa, yaqin xorijdagi ma’lum
davr umumiy tarixga ega bo‘lgan mamlakatlarning bu boradagi
tajribalari biz uchun undan ham muhimroqdir. Tabiiyki,
respublikamizda davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish borasidagi
ishlarning boshlang‘ich bosqichida biz kabi sharoitlarga ega bo‘lgan
sobiq ittifoq respublikalari hamda boshqa markazlashtirilgan rejali
iqtisodiyotga (MRI) ega bo’lgan Sharqiy Evropa davlatlarida mazkur
ishlar qanday amalga oshirilganligi, mavjud yutuqlar va kamchiliklarga
diqqat - e’tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir.
30

Xalqaro ekspertlarning ta’biricha, g’aznachilik tizimini
shakllantirishda Hamdo’stlik davlatlari ichida Latviya va Qozog’iston
respublikalari nisbatan yaxshi natijalarga erishishgan.
II-bob: O‘zbek ist on Respublik asi mahalliy byudjet lar
daromadlari shak llanishining amaldagi holat i
t ahlili.
2.1. Mahalliy by udjet larning o‘z daromadlari
shak llanishining amaldagi holat i

Ma’lumki, byudjet tizimi daromadlari ularni u yoki bu darajadagi
byudjetlar daromadlariga kiritish tartibi va shartlariga qarab tasniflash
mumkin. Ushbu me’zon bo’yicha mustahkamlangan (biriktirilgan) va
tartibga soluvchi daromadlarga ajratiladi.
Mustahkamlangan ( biriktirilgan) daromadlar tegishli byudjetga
doimiy yki uzoq muddatli asosda to‘liq yoki qisman (qattiq me’yorda)
kelib tushadigan daromadlardir. Bunday daromadlarga tegishli
byudjetlarga biriktirib qo’yilgan daromadlar kiradi. Byudjet tizimining u
yoki bu darajasiga ushbu daromadlarni biriktirib qo‘yishning huquqiy
asosi soliq va byudjet qonunchiligi hisoblanadi. Masolan soliq
31

kodeksida nazarda tutilgan mahalliy soliqlar mahalliy byudjetga to‘liq
o‘tkaziladi.(7-modda) . Respublikamizning byudjet qonunchiligiga
muvofiq odatda, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, suv
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kabi umumdavlat soliqlari
turli darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlanmaydi va ular to‘la
hajmda respublika byudjeti yoki mahalliy byudjet hisobiga o’tkaziladi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi , viloyatlar
hokimiyatlari moliya organlarining takliflari bo‘yicha mahalliy soliqlar
qaysi darajadagi byudjetga , jumladan yuqori byudjetga to‘la xajmda
o‘tkazilishini belgilaydi. Turli darajadagi byudjetlarga ajratmalar
normativlari belgilangan va mahalliy byudjetlarga to‘la xajmda
o‘tkazilishi kerak bo‘lgan umumdavlat soliqlari soliq to’lovchi
joylashgan shahar, tuman, hududidagi mahalliy byudjetlarga kelib
tushadi. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra daromadlarni bunday biriktirib
qo’yish tizimi o‘zini to‘la oqlaydi. Chunki ayrim byudjetlarni tuzish
texnikasi soddalashadi, bu u yoki bu darajadagi byudjet tizimiga to‘liq
kelib tushadigan daromadlar ro‘yxati oldindan ma’lum bo’lishi bilan
bog‘liqdir. Undan tashqari bu mahalliy organlarining byudjeti
mustaqilligini oshiradi.
Biriktirib qo‘yilgan daromadlar ro‘yxatini belgilashda byudjet
tizimi samaradorligiga ta’sir etuvchi ba’zi omillarni aniqlash kerak .
Xususan bunda daromadlarni taqsimlashda ayrim byudjetlarda
ortiqcha daromadlar hosil bo’lib, qolganlarida ularning etishmasligi
kuzatilishi mumkin Ya’ni bunda nomutanosiblik bo’lishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak . Masalan sanoati rivojlangan hududlarda yuridik
32

shaxslardan daromad yoki foyda solig‘i bo’yicha kelib tushadigan
tushumlar xajmi yuqori bo‘ladi , shu sababli ulardan biriktirib qo‘yilgan
daromad sifatida foydalanish mahalliy byudjet daromadlarini
taqsimlashda nomutanosiblikka olib kelishi mumkin. Mahalliy
byudjetlarga o‘z funktsiyalarini bajarish uchun soliqlarni biriktirib
qo‘yilar ekan, avvalo bu soliqlar qanday soliqlar bo‘lishi va bu holatning
iqtisodiyotga ta’sirini aniqlab olish kerak.
Biriktirilgan daromadlar – bu byudjet sub’ektiga tegishli
mablag‘dir, ya’ni yuqori byudjetni chetlab o‘tib, doimiy asosda, odatiy
belgilangan ulushda tegishli byudjetga kelib tushuvchi mablag‘lardir.
Biriktirilgan daromadlar asosini mahalliy soliqlar va yig‘imlar, odatiy
ulushda va doimiy asosda mhalliy byudjetlarga berilgan umumdavlat
soliqlaridan o‘tkazmalar tashkil etadi. Davlat mahalliy hukumat
organlariga ular biriktirilgan daromadlarning o‘rtacha mavjudligini
moliyaviy resurs sifatida, ularga biriktirilgan vazifalarni bajarish uchun
tao’dim etadi. Shu y¤l bilan davlat turli darajadagi byudjetlarni
bosho’arib turadi, ularning daromad va xarajatlarini balanslashtiradi.
Mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibida,
ma¦alliy solio’ va yig‘imlarning yuo’ori salmo¢¢a ega ekanligi yuo’orida
ta’kidlab ¤tildi. Jumladan, Toshkent sha¦ar ma¦alliy byudjeti
daromadlarida ¦am ma¦alliy solio’ va yiYoimlar yuqori salmog‘ga
egadir.
Mahalliy soliqlar, eng avvalo, resurslarning tarmoqlar aro
taqsimlanishiga ta’sir qilmasligi, soliq yukini boshqa ma’muriy
birliklarga yuklamasligi kerak. Mahalliy soliqlar etarlicha egiluvchan va
33

davlat xarajatlari bilan proportsional ravishda o‘zgarishi kerak, ya’ni
boshqarish oson soliqlar bo‘lishi kerak. Bulardan tashqari, markaziy
hukumat maxalliy xokimiyat organlari ustidan samarali nazoratni
amalga oshirishi, mahalliy hukumat organlarini qo‘llab — quvvatlashi
maqsadida ularni boshqarib tura olishi kerak. Bunday sharoitlarning
bo‘lmasligi byudjetlar nazoratini qiyinlashtiradi va korruptsiyaning
kuchayishiga sabab bo‘ladi.
Biriktirilgan daromadlar termini ushbu mablag‘larni yuridik
jihatdan byudjet huquqi sub’ektiga tegishli ekanligini, ya’ni ushbu
daromadlarni to‘liq, doimo yoki uzoq muddatga tegishli byudjetlarga
biriktirib qo‘yilganligini anglatadi.
O’zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarga biriktirilgan
daromadlar mahalliy soliqlar va tushumlardan hamda har yili yangi
byudjet yili uchun davlat byudjetini tasdiqlash mobaynida davlat
tomonidan mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlardan tashkil
topadi. Mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlarning ko‘p qismini,
avvalambor mahalliy soliqlar va tushumlar tashkil qiladi.
Biriktirilgan soliqlar to‘g‘ri va egri soliqlarga bo’linadi.
O‘zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarning biriktirilgan
daromadlari tarkibi to’g’ri soliqlar salmoqli o’rinni egallaydi.
G‘arbiy Evropa davlatlarining mahalliy byudjetlarida to‘g‘ri soliqlar
salmoqli o‘rinni egallaydi. Ularning biriktirilgan daromadlardagi
salmog‘i 70-75 foizni tashkil qilsa, egri soliqlar 3-4 foizni tashkil qiladi,
boshqa soliq va daromadlar esa 20-25 foizni tashkil qiladi.
34

Yaponiyada to‘g‘ri soliqlar 85 foizni tashkil etsa, egri soliqlar 15
foizni tashkil qiladi. 5

Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, egri soliqlarning mahalliy
byudjetlar biriktirilgan daromadlaridagi salmog’i turli davlatlarda
turlichadir.
To’g’ri soliqlarning turlari bo’yicha mahalliy byudjetlarning
biriktirilgan daromadlaridagi nisbati ham turli davlatlarda turlichadir.
Skandinaviya mamlakatlarida biriktirilgan daromadlar foyda solig’i,
aholidan olinadigan daromad solig’idan tushadigan tushumlar
biriktirilgan daromadlar jami summasining 80-90 foizini tashkil etadi.
Belgiya, Germaniya, Avstriya davlatlarida xuddi shu ko’rsatkich 50%
dan ortiqdir. Irlandiyada esa mol-mulk solig‘i yagona biriktirilgan soliq
hisoblanadi. Niderlandiyada esa mulk soliqlari hisobiga barcha
biriktirilgan soliqlarning 2/3 qismi to‘g‘ri keladi. Yaponiyada esa
mahalliy byudjetlarga biriktirilgan soliqlardan tushadigan
daromadlarning 48 % uy-joy solig‘i xissasiga, 21 % esa ko‘chmas mulk
solig‘iga to‘g‘ri keladi. 6

O‘zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlariga biriktirilgan
soliqlar tarkibiga mol-mulk solig‘i kiradi.
Mahalliy byudjetlarga biriktirilgan resurs soliqlari tarkibiga er
solig‘i kiradi. Ushbu soliqning iqtisodiy mazmuni soliq to‘lovchilarni yer
resurslaridan oqilona va samarali foydalanishga undashdir. Ushbu
5 L.A.Drobozina «Finansi». M.:-2019 y.
6 L.A.Drobozina «Finansi. Denejnoye obrasheniye. Kredit». M.:-2 0 17 y
.

35

soliq so‘nggi yillarda mahalliy byudjetlarning qat’iy daromad turlariga
aylanib bormoqda.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 25 dekabr 2023
yildagi «O‘zbekiston Respublikasining 2024-yildagi Davlat byudjetining
parametrlari to‘g ‘risida»gi 886-sonli qaroriga muvofiq, mahalliy
hokimiyat organlarining javobgarlik va manfaatdorliklarini oshirish,
shuningdek belgilangan xarajatlarni o‘z vaqtida moliyalashtirilishi,
ajratmalarning to‘liq hajmda belgilangan byudjetlarga kelib tushishini
ta’minlash maqsadida, quyidagi soliqlar bo’yicha tushumlarning to’liq
hajmda mahalliy byudjetlar ixtiyoriga berilishi belgilandi:
- suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
- atrof-muhitni ifloslantirganlik uchun soliq va to‘lovlar;
- mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq;
- yuridik shaxsni tashkil qilmay, tadbirkorlik faoliyati bilan
shug’illanuvchi jismoniy shaxslar daromadidan soliq;
- alohida turdagi tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchi yuridik
va jismoniy shaxslar daromadidan qat’iy soliq;
- respublikada ishlab chiqariladigan pivo, o‘simlik yog‘i, gilam
va gilam mahsulotlari, billur va billurdan yasalgan yoritish jihozlari,
mebel, video-audio mahsulotlari, xo‘jalik sovuni, kumushdan yasalgan
oshxona anjomlari bo‘yicha aktsiz solig‘i.
Mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibida
mahalliy soliqlar va yig‘imlarning yuqori salmoqqa ega ekanligini
yuqorida ta’kidlab o‘tdik.
36

Chet davlatlarda mahalliy hokimiyat organlari tomonidan
qo’llaniladigan mahalliy soliqlar O‘zbekiston Respublikasida mahalliy
soliqlardan tubdan farq qiladi.
Ko‘pgina chet davlatlarda mahalliy hokimiyat organlari mahalliy
soliq sifatida yuqori byudjetlarga biriktirilgan soliqga ustamalar
o’rnatadilar. Ustama soliq hajmi mahalliy hokimiyat organlari
tomonidan belgilanadi. Ko’pincha ustama soliqlar daromad, er hamda
qo’shilgan qiymat soliqlariga belgilanadi. Undan tashqari mahalliy
hokimiyat organlari ko’cha reklamasi va shunga o’xshash ko’pgina
qo’shimcha mahalliy soliqlarni joriy qilish huquqiga egadirlar.
Frantsiyada esa kommunal umumiy transportlarga mahalliy soliqlar
joriy qilingan.
O‘zbekistonda mahalliy soliqlarni joriy qilishdan maqsad,
birinchidan, mavjud davlat soliqlari tomonidan soliqqa tortilmagan
daromadlarni soliqqa tortish orqali soliq tizimining o’z vazifalarini
bajarishdagi imkoniyatlarini kengaytirish bo’lsa, eng asosiysi, mahalliy
hokimiyat organlarini moliya-byudjet huquqlarini kengaytirish va ularni
mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlashdan manfaatdorligi
oshirishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlarga biriktirilgan
daromadlar tahlilidan ko‘rinib turibdiki, ularning salmog‘i 2022-yilgi
byudjetga asosan oshgan. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki,
davlatning ko’zlagan maqsadi mahalliy hokimiyatlarni mahalliy
byudjetlarning daromadlarini mustahkamlashdagi manfaatdorligini
oshirishdir
37

2.2. Tart ibga soluv chi daromadlar mahalliy by udjet larning
daromadlarini shak llant irish manbasi sifat ida.
Mahalliy byudjetlar daromadlar bazasini yanada mustahkamlash,
byudjetlararo munosabatlarni isloh qilishning asosiy y¤nalishlaridan
biri hisoblanadi.
Respublikamizda mahalliy soliqlar va soliqsiz tushumlardan
shakllangan daromadlar mahalliy byudjetlar xarajatlarining juda kam
o’ismini o’oplaganligi tufayli, ma¦alliy byudjetlar daromadlarining
asosiy qismi byudjetlararo tartibga solish orqali shakllantiriladi.
Tartibga solinadigan daromadlar - bu yuqori byudjetlardan quyi
byudjetga, ularning daromad va xarajatlarini boshqarib turish
(balanslashtirish) maqsadida beriladigan pul mablag‘lari majmuasidir.
Tartibga solinadigan daromadlarga ushbu maqsadlar uchun
ishlatiladigan barcha moliyaviy resurslar, ya’ni alohida umumdavlat
soliqlaridan o‘tkazmalar, dotatsiyalar, subventsiyalar, yuqori
byudjetdan o‘zaro hisob-kitob asosida olingan mablag‘lar kiradi.
Shunday qilib, tartibga solinadigan daromadlar bu yuqori
hukumat organlari tomonidan quyi hukumat organlariga qonunchilik
aktlari (qonunlar, qarorlar, nizomlar, buyruqlar) asosida beriladigan
daromadlardir.
38

Mablag‘larning berilishi oldindan, ya’ni rejalashtirilgan yilning
boshida, boshqarish rejasi va rejalashtirilgan yilning byudjet
tog‘risidagi qonunchilik aktiga asosan yoki yuqori ijro etuvchi va
tartibga soluvchi organlarning ko‘rsatmasiga binoan byudjetni bajarish
jarayonida amalga oshiriladi. Mahalliy byudjetlarning tartibga
solinadigan daromadlarini umumiy tuzilishini quyidagi 2.3.1-rasmda
ko’rishimiz mumkin.

Mahalliy by udjet larning t art ibga soluv chi daromadlari
2.3.1-rasm

O‘zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlari daromadlarida
tartibga soluvchi soliqlarning salmog‘i juda kattadir. Bular: yuridik
39 Tartibga soluvchi daromadlar

Umumdavlat
soliqlaridan
o’tkazmalar

Dotatsiyalar,
subventsiyalar
O’zaro hisob-kitoblar
asosida yuqori
byudjetlardan olingan
mablag’lar

Yuridik shaxslar
daromad (foyda)
solig’idan

Qo’shilgan qiymat
solig’i va aksiz solig’idan

Jismoniy shaxslar
daromadlaridan
olinadigan soliqlardan

shaxslar daromadi (foydasi)ga solio’, jismoniy shaxslar daromadiga
solio’, qo’shilgan qiymat solig‘i va aksiz soliqlaridir.
Daromad (foyda) solig‘i to‘g‘ri soliqlar turkumiga kiradi.
O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, bozor
iqtisodiyotiga o’tish davrida ushbu soliq daromad solig‘i sifatida joriy
qilindi. Daromad (foyda) solig‘ini joriy qilishdan asosiy maqsad korxona
va tashkilotlarning soliq yukini kamaytirib berishdir. Bunda hisobot
davrida moliyaxo’jalik faoliyatini natijalaridan soliqqa tortiladigan
daromadga ega bo’lgan, mulkchilik shaklidan qat’i nazar, har qanday
yuridik shaxs daromad (foyda) solig‘i to’lovchilari, deb hisoblanadi.
Byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlari yuqori darajadagi
byudjet tizimidan quyi byudjetga, respublika byudjetidan – viloyat
byudjetlariga ,( viloyat byudjetidan – tuman byudjetlariga va h.k.)
o‘tkaziladigan mablag‘lardan iborat. Tartibga solinuvchi daromadlarga
umumdavlat soliqlari va boshqa to‘lovlar kirib, ular bo‘yicha keyingi
moliya yili uchun mahalliy byudjetlarga ajratmalar (foizlarda)
normativlari belgilanadi. Bu normativlarga O’zbekiston respublikasi
byudjet tizimining tartibga solinuvchi daromadlarini beruvchi
byudjetlar to’g’risidagi huquqiy xujjat yoki davlatimiz byudjet tizimining
boshqa darajadagi byudjetdan unga beriladigan tartibga soluvchi
daromadlarni taqsimlaydigan darajadagi byudjet to’g’risidagi qarorlar
bilan belgilanadi.
Shunda yilib, tartibga solinuvchi daromadlarni har bir quyi
byudjetga o’tkazish uchun yuridik asos bo‘lib yuqori darajadagi
byudjetni tasdiqlash to’g’risidagi normativ – huquqiy xujjat hisoblanadi.
40

Masalan tartibga solinuvchi daromadlardan ajratmalar viloyatlar
byudjetlariga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining keyingi
moliya yili uchun O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va porametrlar prognozi to‘g‘risidagi
qarori asosida, tumanlar byudjetlariga esa , viloyatlarning halq
deputatlari Kengashlari qarorlariga asosan o’tkaziladi. Amaldagi
byudjet qonunchiligiga muvofoq yuridik shaxslarga solinadigan
daromad yoki foyda solig‘i , jismoniy shaxslarga solinadigan daromad
solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i , aktsiz solig‘i tartibga soluvchi soliqlar
sifatida belgilanishi mumkin.
Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetlar tarkibida birinchi
moliyaviy manba sifatida qaralsa ham, bu soliqlar va yig‘imlar mahalliy
byudjetga biriktirilgan xarajatlarini moliyalashda yetarli moliyaviy
manba bo‘la olmaydi.
Byudjet parametrlarini belgilash vaqtida umumdavlat soliqlaridan
ajratmalar bslgilanadi. Bu jaraen har yili byudjet parametrlarini
tasdiqlash paytida ishlab chiqiladi va Vazirlar Mahkamasining
karorlariga asosan belgilanadi.
Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ulushi har yili mahalliy
byudjetlarning o‘z daromadlarining tushumi xamda ular tomonidan
amalga oshiriladigan xarajatlarning miqdoriga qarab o’zgartirib
boriladi.
Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika
byudjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy byudjetlarni boshqarib
borish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili
41

mahalliy byudjetlarning o‘z daromad manbalari (soliqlari) ko‘payib
qolsa, umumdavlat soliqlaridan ajratma berishning hojati qolmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to‘g‘risida» gi
qonunining 5 — moddasida byudjet tizimining asosiy printsiplari
belgilangan bo’lib, unga muvofiq byudjetlarni shakllantirishda turli
darajadagi byudjetlar o‘zaro bog‘liqligi hamda Davlat byudjeti
balansliligini ta’minlash shart. Respublika byudjetidan subventsiyalar
va dotatsiyalar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent
shahar byudjetlariga tasdiqlangan Davlat byudjeti doirasida ajratiladi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent
shahar byudjetlaridan byudjet subventsiyalari va dotatsiyalari
tumanlar va shaharlar byudjetlariga tegishli tasdiqlangan byudjetlar
doirasida ajratiladi. Ularning miqdori quyidagilarga bog’liq bo‘ladi:
1. Hududning moliyaviy holatiga o’z
daromadlari bazasining etarliligiga;
2. Ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik va
boshqa umumdavlat dasturlari va vazifalariga;
3. Hududlar bo‘yicha tovar ( ish, xizmat)lar
qiymatidagi farq;
4. Har bir hududdagi aholi soniga;
5. Byudjet assignovatsiyasidagi hududlarda
joylashgan tashkilotlar ehtiyojlarga; 6. Mintaqalarda
moliyaviy disbalansni yo'qotishga ta’sir etuvchi boshqa
omillar.
42

Endi ularning mohiyatini ko‘rib chiqsak. Dotatsiya( lotincha
dotatio-hadya, xayr- ehson) byudjetni tartibga solishusuli sifatida – o‘z
daromadlari va byudjetni tartibga solishning boshqa mablag‘lari ,
xususan, tartibga soluvchi daromadlaridan ajratmalar etishmagan
taqdirda xarajatlar va daromadlar o’rtasidagi farqni qoplash uchun
yuqori byudjetdan quyi byudjetga qat’iy summada beg’araz va
qaytarilmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’laridir.
Dotatsiyaning bir qancha kamchiliklari ham mavjud. Bunga
byudjetlarda nazarda tutilmagan tadbirlarni mablag’ bilan uzluksiz
ta’minlab turish uchun joylarda byudjetlardan qo‘shimcha
daromadlarni yo‘naltirishda davlat hokimiyati mahalliy organlari
manfaatdorligi va moliya organlari javobgarligi pasayishini aytish
mumkin. Undan tashqari dotatsiya quyi byudjetning ijrosini yuqori
byudjetga – daromadlarni to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishiga qaram
qilib qo‘yadi. , mana shu daromadlar hisobidan dotatsiya summalari
o’tkaziladi.
Subventsiya( lotincha subvenire-yordamga kelish ) yuqori
byudjetdan quyi byudjetga muayyan maqsadlarda foydalanish sharti
bilan beg’erez adratiladigan pul mablag’laridan iborat. Dotatsiyalardan
farqli ravishda subventsiya muayyan bir tadbirlarni moliyalashtirish
uchun ajratiladi va undan maqsadli foydalanish tartibi buzilgan
holda , u qaytarilishi lozim.
Maxalliy byudjetlarning bu daromad turining o’ziga xos
tomonlari mavjud. Yuqori byudjetlardan ajratiladigan subventsiya va
dotatsiyalar boshqa daromad turlaridan farq qilib, bu daromad turlari
43

yil boshida tasdiqlangan reja miqdorida olinadi, ya’ni bu daromad
turlariga yil davomida o’zgartirishlar kiritilmaydi.
J adv al-4
2023-y il uchun O‘zbek ist on Respublik asining respublik a
budjet idan Qoraqalpog‘ist on Respublik asi budjet iga v a
v iloy at larning mahalliy budjet lariga ajrat iladigan t art ibga
soluv chi budjet lararo t ransfert lar miqdorlari
T/r Hududlar nomi Daromadlar* Xarajatlar**
1. Qoraqalpog‘iston
Respublikasi 2 703,30 5 375,70
2. Andijon viloyati 3 802,70 6 608,20
3. Buxoro viloyati 3 817,20 4 463,10
4. Jizzax viloyati 2 184,90 3 469,30
5. Qashqadaryo viloyati 4 561,20 8 380,20
6. Navoiy viloyati 2 993,60 2 993,60
7. Namangan viloyati 3 713,40 6 613,30
8. Samarqand viloyati 4 958,80 7 155,10
9. Surxondaryo viloyati 3 042,30 6 291,20
10. Sirdaryo viloyati*** 1 406,10 2 492,30
11. Toshkent viloyati 5 866,20 5 866,20
12. Farg‘ona viloyati 5 437,80 7 618,80
13. Xorazm viloyati*** 2 719,20 4 160,60
14. Toshkent shahri*** 7 739,30 7 739,30
J ami 54 946,00 79 226,90
* Mobil aloqa xizmati, tamaki va alkogol mahsulotlari, shu
jumladan pivo uchun aksiz solig‘idan tushumlari hisobdan
ajratiladigan mablag‘larni inobatga olgan holda
** Mahalliy budjetlar hisobidan so‘ndiriladigan davlat qarziga
xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarni inobatga olgan holda
*** Davlat tibbiy sug‘urta jamg‘armasiga transfertlar — 2 418,1
mlrd so‘m (shundan, Sirdaryo viloyati — 711,2 mlrd so‘m, Xorazm
viloyati — 3,6 mlrd so‘m, Toshkent shahri — 1 703,3 mlrd so‘m

J adv al-5
44

2024-y il uchun O‘zbek ist on Respublik asining respublik a
budjet idan Qoraqalpog‘ist on Respublik asi budjet iga v a
v iloy at larning mahalliy budjet lariga ajrat iladigan t art ibga
soluv chi budjet lararo t ransfert lar miqdorlari
T/r Hududlar nomi Daromadla
r* Xarajatlar**
1. Qoraqalpog‘iston
Respublikasi 3 069,30 5 147,30
2. Andijon viloyati 4 087,30 6 001,10
3. Buxoro viloyati 4 232,40 4 593,50
4. Jizzax viloyati 2 415,60 3 304,20
5. Qashqadaryo viloyati 4 879,10 5 806,20
6. Navoiy viloyati 2 904,10 3 086,60
7. Namangan viloyati 3 564,70 5 548,70
8. Samarqand viloyati 5 191,70 6 780,20
9. Surxondaryo viloyati 3 104,50 4 937,30
10. Sirdaryo viloyati*** 1 502,10 2 403,90
11. Toshkent viloyati 5 668,00 6 185,30
12. Farg‘ona viloyati 5 399,00 7 342,60
13. Xorazm viloyati*** 2 879,00 4 082,80
14. Toshkent shahri*** 9 163,30 9 677,20
J ami 58 060,10 74 896,70
* Tamaki, alkogol mahsulotlari, shu jumladan pivo (import qilingan
mahsulotlardan tashqari) hamda mobil aloqa xizmatlari uchun aksiz
solig‘i bo‘yicha transfertlarni inobatga olmagan holda.
** Mahalliy budjetlar hisobidan so‘ndiriladigan davlat qarziga xizmat
ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarni inobatga olgan holda.
*** Davlat tibbiy sug‘urta jamg‘armasiga transfertlar — 2 848,3 mlrd
so‘m (shundan Sirdaryo viloyati — 842,4 mlrd so‘m, Xorazm viloyati —
4,2 mlrd so‘m, Toshkent shahri — 2 001,7 mlrd so‘m).
45

Respublikamiz iqtisodiyotida davom etayotgan iqtisodiy islohotlar
davrida soliqlarni iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi muhim vosita
sifatida ularni doimiy isloh qilib borishni talab qiladi. Hozirgi kunda
aholi daromadlarining salmoqli hissasi xususiy sektorda
shakllanmoqda. Davlat tomonidan bu daromadlarni boshqarish
imkoniyatlari cheklangan, bu daromadlarni ma’muriy tarzda davlat
xarajatlariga yo’naltirish bozor iqtisodiyoti printsiplariga zid. Faqatgina
soliqlar orqali aholi daromadlarini byudjet daromadlariga jalb qilish
mumkin.
Soliqlarning taqsimlanish xarakteriga ko’ra mahalliy byudjet
daromadlari o’z daromadlari hisobiga ko’ra va daromadlarni turli
darajadagi byudjetlar o’rtasida qayta taqsimlanishi hisobiga
shakllanadi. Daromadlarni byudjetlararo taqsimlanishida soliq
cheklovlari va soliqlarning biror byudjetga biriktirib qo’yilishi muhim
ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida solikdar
umumdavlat va mahalliy soliqqa ajratilgan. Shu ma’noda, mahalliy
byudjet daromadlari mahalliy va umumdavlat soliqlari hisobiga
shakllanadi. Umumdavlat soliqlarining mahalliy byudjetlarga
ajratiladigan qismi har yili qabul qilinadigan qonun va me’yorlar
asosida amalga oshiriladi.
Mahalliy byudjetlarning daromadlarini mustahkamlash hozirgi
byudjet islohotlariyushg asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Bu borada
mulkni, erni va tabiiy resurslarni soliqqa tortish asosiy rol o‘ynaydi.
Keyingi samarali manba bo’lib, jismoniy shaxslar daromad soliqlarini
uzoq muddatga mahalliy byudjetlarga biriktirib qo‘yish hisoblanadi.
46

Soliq yukini juda yuqori ko’tarishning iloji yo’qligini nazarda
tutgan holda maxalliy byudjet daromadlari tarkibida soliqsiz
daromadlarning ham rolini oshirishga e’tibor qaratish lozim.
Mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlash borasida
mahalliy hukumatning soliq undirish va soliq bazalarini kengaytirishga
bo‘lgan qiziqishlarini rag’batlantirishni oshirish, ya’ni ortiqcha
undirilgan soliqlarning maxalliy byudjetlarga tushadigan qismini
oshirishni yo‘lga qo‘yish yaxshi samara beradi.
Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlar mahalliy byudjet
xarajatlarini qoplash uchun etarli emas, maxalliy byudjet
daromadlarining asosiy qismini boshqariladigan daromadlar hisobiga
ta’minlanadi. Bu soliqlar bo’yicha ajratiladigan me’yorlar soliqlar va
hududlar bo’yicha tabaqalashtirilgan bo’ladi va har yili hukumat qarori
asosida qayta ko‘rib chiqiladi. O‘zbekistonda bu me’yorlarning yildan -
yilga oshib borishini kuzatishimiz mumkin. Buni mahalliy byudjet
xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga qoplash va
yuqori byudjetlardan quyi byudjetlarga transfertlar hajmini
kamaytirish zaruriyati bilan izohlashimiz mumkin. Me’yorlarni
aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq tushumlarining kutilayotgan
rejasi, mahalliy byudjet xarajatlarining kutilayottan minimumi hisobga
olinadi. Ba’zi viloyatlarda bu me’yorlar 100% qilib belgilanadi, bunday
soliqlar ko’p tushadigan viloyatlarda mazkur me’yorlar minimum
darajada belgilanadi. Chunki, soliq bazasining yuqoriligi me’yorlarni
past belgilashga sabab bo‘ladi.
47

Bunday hududlarda sanoat va savdoning rivojlanganligi soliq
salohiyataning yuqori darajasini ta’minlab beradi. Lekin bu
me’yorlarning qisqa muddatlarda o’zgarishi mahalliy byudjetlarning
rag’batlantirish darajasini pasaytiradi va boqimandalik kayfiyatini
uyg‘otadi, bizning fikrimizcha, shu nuqtai - nazardan olganda, bu
me’yoriy darajalarni uzoqrok muddatlar uchun belgilanishi maqsadga
muvofiq.
X ulosa
Mazkur Kurs ishimizni o’rganib, tahlillar qilish natijasida quyidagi
xulosalarga keldik :
1. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni
yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish masalalari Respublikamiz
hukumati tomonidan bosqichma-bosqich sezilarli darajada olib
borilmoqda. Bu borada budjet tizimi bo’yicha ham bir qancha amalga
oshirilganligini bitiruv malakaviy ishimizning yuqoridagi boblarida
ko’rib chiqildi va budjetlararo munosabatlarni takomillashtirish
yuzasidan paydo bo’layotgan muommolar xam borligi ko’rsatib o’tildi.
2. O’zbekistonda olib borila yo tgan islo h otning chu q urlashishi
mahalliy hokimiyat organlarini h ududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
48

rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya-budjet so h asidagi
h u q u q larini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini
musta h kamlashni talab q iladi. Mahalliy budjetlarning salmo g’ i oshishi
ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bog’liq bo’lib davlat
i q tisodni, ijtimoiy infrastrukturani, ishchi kuchini tay yo rlash bilan
bog’liq xarajatlarni joylarga berib bormo q da. Mahalliy budjetlardan
davlat takror ishlab chiqarish jara yo niga ta’sir etishda keng
foydalanmo q da, mahalliy bosh q aruv davlatning joylarda ma q sadga
muvofi q b o’ lgan vazifalarini bajaradi.
3. Iqtisodiy islo h otlarni chu q urlashtirish Markaziy va mahalliy
davlat hokimiyati organlarining xu q u q lari va vazifalarini ancha
o’ zgartiradi. I q tisodiyotni barqarorlashtirishning bu bos q ichida
hududiy rivojlanish va islo h qilishning asosiy vositalari sifatida
Q ora q alpo g’ iston Respubli k asi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarning
ijtimoiy - iqtisodiy muammolarini hal qilishdagi xu q u q lari va
vakolatlarini bosqichma bosqich kengaytirib borish zarur.
4. Mahalliy budjetlar taraqqiyotidagi muhim xususiyatlardan biri
joylarda iqtisodiy – ijtimoiy muammolarni hal etishda mahalliy
budjetlar manfaatdorligi hamda imkoniyatlarining oshirilishi
hisoblanadi.
5. Mahalliy budjetlar daromadlar tarkibida mahalliy soliqlar
ulushini oshirish choralari ko’rilishi maqsadga muvofiqdir, bu
yo’nalishda mulk solig’idan tushumlarning real oshirish yo’llaridan biri
aholining uy joylarini hozirgi daromadidan kelib chiqqan holda
49

bosqichma-bosqich TIB idoralari tomonidan bozor narxida baholashni
o’tkazishdan olinishi mahalliy budjet daromadini oshiradi.
6. Budjet tizimi to’g’risidagi qonunning 25-moddasida kelgusi
moliya yili uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan o’rnatilgan muddatda
Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent
shahar hokimlariga tegishli budjetlar loyihasini tayyorlash uchun
budjet so’rovi yuborib, ushbu qonunning 26-moddasiga binoan
mahalliy budjetlarning tegishli budjetlar loyihasini belgilangan
shakllarga muvofiq qabul qilib olsada, lekin kelgusi yil budjetini
tasdiqlashda ushbu summa loyihadagiga nisbatan kamayishiga yo’l
qo’yiladi. Ushbu salbiy holatni bartaraf qilish maqsadida mahalliy
budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha me’yorlar asosida amalga
oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirgi bosqichda mahalliy
budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha kishi boshiga to’g’ri keladigan
me’yorlar asosida hisoblash hamda tuman koeffitsentlarini hisobga
olish eng oddiy va ob’ektiv usul hisoblanadi.
Mahalliy budjet daromadlarini shaklllantirishda va hududiy
iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyatini oshirish
jarayonida mavjud muammolarni hal etishga q aratilgan mulo h azalarni
amalga oshirish ma q sadida quyidagilarni taklif q ilamiz.
1. Mahalliy budjetlar ijrosi bo’yicha t o’ li q “ shaffofli k” ni, ya’ni
oshkorali k ni ta’minlash. Budjetga soliq va bosh q a to’lovlarni amalga
oshiruvchi h ar bir yuridi k va jismoniy shaxslar budjetga t o’ lagan
mabla g’ lari q anday ma q sadlarga sarflanganligi h a q ida t o’ li q axborot
olish imkoniyatiga ega b o’ lishi kerak.
50

2. Mahalliy budjetlar daromadlar bazasini yanada
mustahkamlash va takomillashtirishda quyidagi muammolarning
yechimini hal qilish lozim, ya’ni korxona va tashkilotlarning moliyaviy
faoliyati yomonlashganda (i q tisod bo’yicha komissiya a’zolari
tomonidan) soliq to’lovlari va bo q imanda summalarini kechib
yubormasli k hamda uzo q muddatga muzlatmaslik, chunki summalarni
budjetga tushmasligi budjet daromadlar salmog’ini pasaytiradi.
3. Har bir soliq to’lovchi hoh u yuridik shaxs yoki u jismoniy shaxs
bo’lsin, to’layotgan soliqlarini qayerga, nima uchun va qanday
maqsadlarga sarflanayotganligini ongli ravishda tushuna bilishi
uchun kengroq matbuotdan foydalanishni, ayniqsa mahalliy soliqlarni
undirishda xalq orasida targ’ibot-tashviqot ishlarini tashkil
etishda mahalliy hokimiyat vakillari kuchidan foydalanishning
qonuniy asosini yaratish.
4. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’ini to’liq hisoblattirish va
to’lattirish maqsadida jismoniy shaxslarning mol-mulkini texnik
inventarlash kadastr buyurosi (TIB) tomonidan bosqichma-bosqich
bozor narxida narxlash.
5. Jismoniy shaxslarga sovg’a va meros tariqasida beriladigan pul
va moddiy boyliklar qiymati (20 mln-dan tashqari) shu jismoniy
shaxslarga daromad sifatida kelayotganligi sababli ushbu o’rtacha
mablag’lar bir martalik daromad sifatida soliqqa tortilishi kerak.
Masalan ko’chmas mulk, avtotransport, hisobiga o’tkazilgan
mablag’lar, zebu-ziynatlar.
51

6. Mahalliy hokimiyat organlarining rejadan ortiqcha soliqlar tushumini
yig’uvchanligini rag’batlantirish maqsadida tartibga soluvchi soliqlar
bo’yicha belgilangan rejadan ortiqcha tushumlarning 50 foizi mahalliy
budjetlar ixtiyorida qoldirilishi maqsadga muvofiqdir.
7 . Budjetlar ijrosi ustidan nazorat q iluvchi vakolatli organlar
o’ rtasida o’ zaro h amkorli k , tajriba va axborot almashuv tizimini y o’ lga
q o’ yish lozim. Bunda ob ’ ektlarni or q ama - ketin tekshirish , ya ’ ni bir birini
takrorlamasli kk a e ’ tibor q aratish kerak b o’ ladi .
Ushbu k o’ rsatib o’ tilgan takliflardan k o’ zlangan m aq sad
Respubli k amizning kelgusida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ravna q i,
ulkan iqtisodiy o’ zgarishlarni ta’minlashda, hozir sarflanayotgan h ar bir
s o’ m budjet mabla g’ i respubli k amizning kelajak ravna q i va isti q boli
uchun o’ z natija va samarasini berishi kerak , deb hisoblaymiz.
52

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. O‘zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksi. Toshkent, 2013 yil (so‘nggi
tahrirlari bilan).
2. Abdukarimov I., Jo‘raev N. va boshqalar. "Moliyaviy boshqaruv va davlat
byudjeti". Toshkent: Iqtisodiyot, 2020.
3. Mirziyoyev Sh. M. "Yangi O‘zbekiston strategiyasi". Toshkent: "O‘zbekiston"
nashriyoti, 2021.
4. Bozorov A., Qodirov A. "Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish va
boshqarish". Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.
5. G‘ulomov S.S., Ergashev I.S. "Moliya va byudjet tizimi". Toshkent: IQTISOD-
MOLIYA, 2021.
6. Musurmonova D.T., Jalilov F.R. "Hududiy iqtisodiyot va byudjet tizimi". Toshkent:
"Yangi asr avlodi", 2018.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va farmonlari:
"Hududiy byudjetlar mustaqilligini oshirishga doir chora-tadbirlar" (2022 yil).
Quyida "Mahalliy byudjet" mavzusida lotin alifbosida foydalanishingiz mumkin
bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxati:
8. O‘zbekiston Respublikasining "Byudjet tizimi to‘g‘risida"gi Qonuni.
9. O‘zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida"gi Qonuni.
10. Qurbonov X.R., Mamatqulov A.N. "Mahalliy byudjetlar iqtisodiyoti". Toshkent:
O‘quv qo‘llanma, 2020.
11. Nazarov S.N. "Davlat moliyasi". Toshkent: Moliya, 2019.. Jumayev A.M. "Mahalliy
byudjetlarni boshqarish asoslari". Toshkent: Universitet nashriyoti, 2021.
12. Eldorbekov Sh.A. "Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish". Samarqand:
SamDChTI nashri, 2020.
13. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. "O‘zbekistonda byudjet jarayoni".
Hisobot va materiallar.
14. Nazarov H. "Davlat moliyaviy siyosatida mahalliy byudjetlarning o‘rni".
Toshkent: Moliya instituti, 2022.
53

15. Bo‘ronov M. "Mahalliy byudjetlarning tartibga solinishi". Toshkent: 2018.
16. Qodirov R. "Byudjet nazoratining mexanizmlari". Toshkent: Adolat, 2019.
17. Nazarov A. "Mahalliy byudjetlar daromad manbalari". Toshkent: Mehnat, 2020.
18. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
19. Xolov A.A. "Byudjet mablag‘larini taqsimlash usullari". Toshkent: Moliya, 2021.
Foy dalanilgan int ernet say t lari
1. http://www.referat.ru - Referatlar, insholar, kurs ishlari, iqtisod va
boshqalar.
2. http://www.bilimdon.uz -O’zbekistonda fan va ta’lim. Virtual bilimlar
supermarketi.
3. http://www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
4. http://www.nalog.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi
5. http://www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi

54

Sotib olish