Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat soliqlarining oʻrni va ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	18000UZS
Hajmi	352.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat soliqlarining oʻrni va ahamiyati

Sotib olish

Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat
soliqlarining o rni va ahamiyatiʻ
Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………………..2
Asosiy qism
1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida s oliqlarning budjet
daromadlarini shakllantirishining ilmiy-nazariy asoslari.
2. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlashning tashkiliy-
huquqiy asoslari
3. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlash masalalari
Xulosa……………………………………………………………………………32
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..33
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda eng muhim masalalardan biri bu -
byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirish va ularning iqtisodiy
potensialidan foydalanish muammosidir. Mamlakat soliq tizimidagi muammolar
iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalashning chuqurlashib borishiga
mutanosib ravishda bosqichma- bosqich bartaraf etib borilmoqda. Mamlakatimiz
Prezidenti ta’kidlaganidek, “Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash
va iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini saqlab qolish, jumladan, Davlat byudjeti
barcha darajada mutanosib, milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi
barqaror bo‘lishini ta’minlash – eng muhim ustuvor vazifamizdir”. 1
Hozirgi bozor
iqtisodiyoti sharoitida byudjet masalasi juda muhim va murakkab masala bo‘lib
hisoblanadi. Har bir hududning rivoji, aholisining turmush sharoiti, ijtimoiy
himoya, kam ta’minlangan oila va shaxslarni yetarli darajada ijtimoiy himoya
qilish, har bir hududdagi davlat hokimiyati organlarining moliyaviy masalalarini
to‘g’ri hal qila bilishga bog’liqdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g’risida” gi farmoniga asosan, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va
liberallashtirishga yo‘naltiril 2
makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va
yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirish, makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul
qilingan o‘rta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsiona l o‘zgarishlarni
chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o‘sish
sur’atlarini ta’minlash, xarajatlarning ijtimoiy yo‘naltirilganini saqlab qolgan holda
Davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy
byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo
munosabatlarni takomillashtirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish
tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini
takomillashtirish va tegishli rag’batlantiruvchi choralarni kengaytirish,
investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va
hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etishga alohida e’tibor qaratildi.
2

Mahalliy byudjetlarning daromad bazasini tubdan mustahkamlash va
nomarkazlashtirish asosida hududlarni kompleks rivojlantirishni barqaror
moliyalashtirish, byudjetlararo munosabatlarni yanada takomillashtirish, mahalliy
davlat hokimiyati organlarining moliyaviy erkinligini kuchaytirish, kichik biznes
va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashish, yangi ish joylari yaratish
hamda aholi bandligini ta’minlash, muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-transport va
ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish hisobiga soliq salohiyatini kengaytirish
bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishda
ularning mas’uliyatini oshirishni ta’minlash asosiy maqsadimizdir.
Kurs ishining maqsadi : Ishning asosiy maqsadi mahalliy byudjetlarning
mustaqilligini ta ’ minlashning hozirgi zamon muammolarini o ‘ rganish va ularning
yechimi yuzasidan mahalliy byudjetlar moliyaviy imkoniyatlarini oshirishga
qaratilgan ilmiy asoslangan xulosa va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat .
Kurs ishining vazifalari . Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi
vazifa larni bajarish rejalashtirilgan:
 Mahalliy byudjetlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ularning
byudjet tizimida tutgan o‘rnini ochib berish;
 Mahalliy byudjetlar faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslarini yoritish;
 Mamlakatimizda mahalliy byudjetlar mustaqilligini ta’minlash
amaliyotining tahlil qilish;
Kurs ishining predmeti. Ishning predmeti mahalliy byudjet mustaqilligini
ta’minlash jarayonlarida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar yig‘indisidan
iborat.
Kurs ishining obyekti sifatida O‘zbekiston Respublikasi mahalliy
byudjetlari hamda Toshkent viloyati Uchtepa tumani mahalliy byudjeti faoliyati
belgilab olindi.

3

1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida s oliqlarning budjet
daromadlarini shakllantirishining ilmiy-nazariy asoslari.
Davlat budjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo‘lib, davlatning
funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. budjet so‘zi
g‘azna ma’nosini bildirar ekan, uning mohiyati ham davlatning qo‘lida
markazlashtirilgan pul jamg‘armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini
amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi.
davlat budjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bo‘g‘inining asosiy qismidir.
O‘zbekiston respublikasining budjet kodeksiga asosan davlat budjetiga
quyidagicha tarif berilgan: “davlat budjeti - davlat pul mablag‘larining (shu
jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan
jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori,
shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar
sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. mahalliy budjetlar -hududiy
moliyaning asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadi. mahalliy budjetlarning
daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig‘imlar, soliqsiz daromadlar, yuqori
turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan tashkil topadi. mahalliy
budjetlar bo‘g‘inlari tarkibiga mahalliy budjetlar bo‘g‘inlari tarkibiga quyidagilar
kiradi:
 qoraqalpog‘iston respublikasi budjeti ;
 viloyatlar budjeti;
 shaharlar budjeti;
 tumanlar budjeti;
 shaharlar tarkibidagi tumanlar budjeti (toshkent shahrida);
 tumanlar tarkibidagi shaharlar budjeti.
davlat budjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko‘rsatkichda bo‘ladi:
1. davlat budjetining daromadlari. 2. davlat budjetining harajatlari.
daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatishi uchun moliyaviy
baza hisoblanadi. budjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish
qatnashchilari tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida
4

shakllangan bo‘lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni
maqsadli fondler hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta
taqsimlash xususiyatga egadir. davlat budjeti har yili ishlab chiqiladi va
tasdiqlanadi. o‘zbekiston respublikasi davlat budjeti , uning daromad va xarajatlari
boshqa iqtisodiy kategoriyalar: soliq, narx, kredit, foyda, tannarx, qiymat va
hakazolar bilan birgalikda turli munosabatlarga kirishar ekan, ular ustidan
moliyaviy nazoratni amalga oshiradi. davlat budjeti daromadlarini
shakllantirishning davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning shartli ravishda
quyidagicha guruhlash mumkin: 1. soliqlar va soliqlarga tenglashtiriluvchi
majburiy to‘lovlar; 2. davlat mulkini xususiylashtirishdan keladigan daromadlar; 3.
davlat zayomlari; 4. qog‘oz pullar emissiyasi va boshqalar. davlat daromadlari
tizimida markaziy moliyaviy manba bo‘lib soliqlar hisoblanadi. soliqlar soliq
qonunchiligi vositasida joriy etiladi. soliqlar asosan fiskal, iqtisodiy va ijtimoiy
ahamiyatga ega. davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliqlarning fiskal
funksiyasini kasb etsa , ayrim tarmoqlar rivojlarishini rag ‘ batlantirish maqsadida
turli xil imtiyozlar beriladi va kam daromadli aholining soliqlardan ozod etish ,
ularni davlat tonmonidan moliyalashtirish hisobiga ijtimoiy vazifalar hal etiladi .
hozirgi sharoitda davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali manbai
bo ‘ lib soliqlar va ularga tenglashtirilgan majburiy to ‘ lovlar hisoblanadi . yuqorida
respublikamizda davlat budjeti ikki pog ‘ onadan iborat ekanligiga to ‘ xtalgan edik .
ularning har biriga muayyan daromad manbalari biriktirilgan . jumladan , respublika
budjeti daromadlari umumdavlat soliqlari , yig ‘ imlari , bojlari , majburiy to ‘ lovlar va
boshqa to ‘ lovlar hisobiga shakllantirilsa , mahalliy budjetlar daromadlari mahalliy
soliqlar , yig ‘ imlar va boshqa majburiy to ‘ lovlar hisobiga shakllantiriladi . 1997 yil
24 aprelda o ‘ zbekiston respublikasining soliq kodeksi qabul qilindi va 1998 yil 1
yanvardan kuchga kirdi . ushbu kodeks soliqlar va yig ‘ imlarni yagona hujjatga
to ‘ pladi , umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig ‘ imlarning aniq turlarini
belgiladi . 1997 yil 24 aprelda o ‘ zbekiston respublikasining soliq kodeksi qabul
qilindi va 1998 yil 1 yanvardan kuchga kirdi . ushbu kodeks soliqlar va yig ‘ imlarni
yagona hujjatga to ‘ pladi , umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig ‘ imlarning
5

aniq turlarini belgiladi . shuningdek, davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning
huquqiy asoslarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan 1997 yil 29-avgustda qabul
qilingan “davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi va o‘zbekiston respublikasining budjet
kodeksini keltirib o‘tishimiz mumkin. soliqlar soliqqa tortish ob ’ ektiga qarab uch
guruhga bo ’ linadi :
1. oborotdan olinadigan soliqlar . bunda soliqlar xo ’ jalik yurituvchi
sub ’ ektlarning bevosita oborotidan undiriladi , ularga qo ’ shilgan qiymat solig ’ i ,
aktsiz solig ’ i , jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin , dizel yoqilg ’ isi
va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq , bojxona bojlari , yig ’ imlari
va boshqalar kiradi .
2. mol - mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar . bunday soliqlar soliq
to ’ lovchi sub ’ ektlar tasarrufida mavjud bo ’ lgan mol - mulkdan , erdan va
boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat .
3. daromaddan olinadigan soliqlar . bunga yuridik shaxslardan olinadigan
daromad ( foyda ) solig ’ i , infratuzilmani rivojlantirish solig ’ i , jismoniy shaxslarning
daromad solig ’ i va boshqalar kiradi mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning
ayrimlari koxonalar ho ’ jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga
to ’ lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to ’ lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali
ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo ’ shiladi ( er solig ’ i , mol - mulk solig ’ i ,
ekologiya solig ’ i va boshqalar ). shu o ’ rinda soliqlarni guruhlashning asosi
hisoblangan , ularni xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyaviy faoliyatiga ta ’ sir
etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin : mamlakatimizda amal qilayotgan
soliqlarning ayrimlari koxonalar ho ’ jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan
byudjetga to ’ lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to ’ lovlar kelgusi davr
xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo ’ shiladi ( er solig ’ i , mol -
mulk solig ’ i , ekologiya solig ’ i va boshqalar ). shu o ’ rinda soliqlarni guruhlashning
asosi hisoblangan , ularni xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyaviy faoliyatiga ta ’ sir
etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin :
1. tovar ( ish , xizmat ) lar oborotidan to ’ lanadigan soliqlar . bunday soliqlarga
asosan egri soliqlar kiradi , ya ’ ni qo ’ shilgan qiymat solig ’ i , aktsiz solig ’ i jismoniy
6

shaxslardan transport vositalariga benzin , dizel yoqilg ’ isi va suyultirilgan gaz
ishlatganlik uchun olinadigan soliq , bojxona bojlari .
2. ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar : pensiya fondiga
ajratmalar , kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar , bandlik fondiga
ajratmalar va boshqalar .
3. davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar : mol - mulk solig ’ i , er solig ’ i , suv
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq , er osti boyliklaridan foydalanganlik
uchun soliq va boshqalar .
4. korxonalar foydasidan to’lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig’i,
infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar.
2)o’zbekiston respublikasi davlat byudjeti soliqli daromadlarining amaldagi
holati tahlili umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib, ular
budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisoblanadi. soliqlar va majburiy
to’lovlarning umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linishi: umumdavlat soliqlari
va majburiy to’lovlar
1. yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i
2. jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i
3. qo’shilgan qiymat solig’i
4. aksiz solig’i
5. yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar
6. suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
7. bojxona to’lovlari
8. davlat boji
9. ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar
10. respublika yo’l jamg’armasiga yig’imlar
soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to’lanadigan umumdavlat
soliqlari:
11. yagona soliq to’lovi
12. tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq
mahalliy soliqlar va yig’imlar
7

1. mol-mulk solig’i
2. yer solig’i
3. obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i
4. jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz
ishlatganlik uchun olinadigan soliq
5. ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi
xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im soliq solishning soddalashtirilgan
tartibida to’lanadigan mahalliy soliq:
6. yagona yer solig’i
1-jadval
2022 va 2023-yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va
Toshkent shahri budjetlarining xarajatlarining hajmlari, respublika
budjetidan ajratiladigan maqsadli subvensiyalarning yuqori chegarasi 1

(foizda)
Hududlar nomi Mahalliy
budjet xarajatlari Ish beruvchililarning
chegirmalarini, ijtimoiy
nafaqalarni va markazlashtirilgan
investitsiyalarni moliyalashtirishga
subvensiyalar
2022-yil 2023-yil 2022-yil 2023-yil
Qoraqalpog'iston 100,0 100,0 50,8 50,6
Andijon 100,0 100,0 44,8 47,9
Buxoro 100,0 100,0 - -
Jizzax 100,0 100,0 53,8 52,3
Qashqadaryo 100,0 100,0 - -
Navoiy 100,0 100,0 - -
Namangan 100,0 100,0 52,6 51,3
Samarqand 100,0 100,0 52,8 50,6
Surxondaryo 100,0 100,0 52,3 53,5
Sirdaryo 100,0 100,0 30,2 38,7
Toshkent v. 100,0 100,0 - -
1 Jadval “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risida” 2011-yil 29-dekabrdagi PQ-1449-son va 2012-yil 22-dekabrdagi PQ-1675-son Qarorlarning
ma’lumotlariga muvofiq tuzilgan .

8

Farg'ona 100,0 100,0 - -
Xorazm 100,0 100,0 47,4 48,3
Toshkent shahri 100,0 100,0 - -
Jami 100,0 100,0 26,8 27,2

O ‘ zbekiston respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajatlarini o ‘ sish
tendentsiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daromadlari hajmini uzluksiz oshirib
borishni taqozo qiladi . bu esa , qo ‘ shilgan qiymat solig ‘ i , aksiz solig ‘ i kabi barqaror
daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi yuqori salmog ‘ ini
ta ‘ minlashni taqozo qiladi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida budjet-soliq siyosatining
asosiy vazifalari iqtisodiyotda ishlab chiqarish jarayoni o’stirishga va uning
samaradorligini oshirishga, soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish maqsadida
yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini ko’paytirishga qaratilgan bo’lishi
kerak. O’zbekiston respublikasida soliq tushumlari 2018-yilda davlat budjeti
daromadlarining(maqsadli jamg’armalarsiz) 77,9% ni tashkil etgan. soliq
tushumlarining davlat budjeti daromadlaridagi ulushi %da davlat budjeti
daromadlari yaimga nisbatan %da yuqoridagi diagrammadan ko’rinib turibdiki,
davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan 1998-yili 32.4%dan 2016-yil 20.5%ga
yoki 11.9 foizli punktga pasaygan, bu esa yaimga soliq bosimining birmuncha
pasayganligidan dalolat beradi. demak, davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan
qancha ulushni tashkil etishi tahlil qiladigan bo’lsak, bosqichma-bosqish tushib
kelganligining guvohi bo’lamiz. 1998-yildan boshlab 2007-yilgacha keskin tarzda
tushib kelgan , lekin davlat budjeti daromadlarini mustahkamlash uchun ancha keng
ko’lamdagi islohatlarga yo’l qo’yildi, shuning uchun 2008-yildan boshlab yaimga
nisbatan davlat budjeti daromadlari bosqichma-bosqich optimallashtirildi. oxirgi
to’rt yilni tahlil qilar ekanmiz, undagi ko’rsatkich 22%dan 20,5%gacha pasaydi
yoki 1.5 foizli punktga pasayganini ko’rishimiz mumkin. yuqoridagi
diagrammadan ko’rinib turibdiki, davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan
1998-yili 32.4%dan 2016-yil 20.5%ga yoki 11.9 foizli punktga pasaygan, bu esa
yaimga soliq bosimining birmuncha pasayganligidan dalolat beradi. demak, davlat
9

budjeti daromadlari yaimga nisbatan qancha ulushni tashkil etishi tahlil qiladigan
bo’lsak, bosqichma-bosqish tushib kelganligining guvohi bo’lamiz. 1998-yildan
boshlab 2007-yilgacha keskin tarzda tushib kelgan, lekin davlat budjeti
daromadlarini mustahkamlash uchun ancha keng ko’lamdagi islohatlarga yo’l
qo’yildi, shuning uchun 2008-yildan boshlab yaimga nisbatan davlat budjeti
daromadlari bosqichma-bosqich optimallashtirildi. oxirgi to’rt yilni tahlil qilar
ekanmiz, undagi ko’rsatkich 22%dan 20,5%gacha pasaydi yoki 1.5 foizli punktga
pasayganini ko’rishimiz mumkin. 3)davlat byudjetini daromadlarini
shakllantirishda soliqlarning ob’ektiv zarurligi yurtimizda iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishning ustuvor vazifalari iqtisodiy erkinlashtirish, davlat
boshqaruvchilik funksiyasini qisqartirish va uning iqtisodiyotga aralashuvini
cheklashdan iborat. shu bilan birgalikda milliy ishlab chiqarishni shakllantirish va
rivojlantirish, budjet-soliq siyosati yaxlitligini ta’minlash, budjet kamomadiga yo’l
qo’ymaslik muhim ustuvor vazifalar qatoriga kiradi. bu vazifalarni amalga oshirish
uchun, avvalo, soliqlar orqali iqtisodiyotni boshqarish mexanizmini to’g’ri, oqilona
ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish lozim bo’ladi. bu haqda fikr yuritar ekan
birinchi prezident i.a. karimov shunday ta’kidlaydi: “soliq siyosatini
takomillashtirish iqtisodi-yotni barqarorlashtirishga va moliyaviy ahvolni
mustahkamlashga oid muammolarni hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
bozor munosabatlariga o’tish sharoitida soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga
oshirishda eng muhim boshqaruvchi o il bo’lib qoladi”.
Soliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi
barcha sub’ektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat
ko’rsatmaydi. jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy
samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektib amal qilishini
talab etadi. qayd etish lozimki , hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish
uchun lozim bo’lgan moliyaviy mag’lablarni shakllantirishning soliqlardan boshqa
usuli jahon amaliyotida qo’llanilgan emas. demak, hukmron kuch sifatida davlat
mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. soliqlar majburiy
10

to’lovlarni ifoda etuvchi pullik munosabatlarni bildiradi. bu munosabatlar soliq
to’lovchilar bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida bo’ladi.
S oliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi
barcha sub’ektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat
ko’rsatmaydi. jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy
samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektib amal qilishini
talab etadi. qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish
uchun lozim bo’lgan moliyaviy mag’lablarni shakllantirishning soliqlardan boshqa
usuli jahon amaliyotida qo’llanilgan emas. demak, hukmron kuch sifatida davlat
mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. soliqlar majburiy
to’lovlarni ifoda etuvchi pullik munosabatlarni bildiradi. bu munosabatlar soliq
to’lovchilar bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida bo’ladi.
S oliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi
barcha sub’ektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat
ko’rsatmaydi. jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy
samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektib amal qilishini
talab etadi.
D avlat uchun budjet daromadlarining asosiy manbai hisoblangan soliqlar
katta ahamiyatga ega. davlat faoliyatining barcha yo’nalishlarini mablag’ bilan
ta’minlashning asosiy manbalaridan biri davlat ustuvorligini amalga oshirishning
iqtisodiy vositasi soliqlardir.
D avlat uchun budjet daromadlarining asosiy manbai hisoblangan soliqlar
katta ahamiyatga ega. davlat faoliyatining barcha yo’nalishlarini mablag’ bilan
ta’minlashning asosiy manbalaridan biri davlat ustuvorligini amalga oshirishning
iqtisodiy vositasi soliqlardir.
S oliq tizimini tartibga solish va mukammalashtirish moliyaviy tizimni
rivojlantirishga yordam beradi. iqtisodiyotni davlat tomonidan soliqlar orqali
tartibga solish davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish vositasida
jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi usul hisoblanadi.
Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab uch guruhga bo’linadi:
11

1. oborotdan olinadigan soliqlar. bunda soliqlar xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo’shilgan qiymat solig’i,
aktsiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi
va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig’imlari
va boshqalar kiradi.
2. mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. bunday soliqlar soliq
to’lovchi sub’ektlar tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkdan, erdan va
boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat.
3. daromaddan olinadigan soliqlar. bunga yuridik shaxslardan olinadigan
daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaxslarning
daromad solig’i va boshqalar kiradi.
davlat byudjeti — davlatning muayyan vaqt (odatda bir yil) uchun
mo ljallangan pul daromadlari va harajatlari majmui. d.b. davlat ixtiyoridagi pulʻ
fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh bo g ini
ʻ ʻ
hisoblanadi. d.b. tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjet i (mamlakat
miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yig indisi) vamahalliy (munitsipal)
ʻ
byudjet (hududiy tuzilmalar — o lka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul
ʻ
daromadlari va harajatlari)ga bo linadi. ikki turdagi byudjetlar nisbati
ʻ
mamlakatning ichki sharoitiga bog liq bo ladi. davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar
ʻ ʻ
(milliy xavfeizlikni ta minlash, jamoat tartibini saklash, atrof-muhitni himoya
ʼ
qilish, nochorlarga yordam berish , aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar ko rsatish va
ʻ
b.) ko rsatadi va bularning barchasi harajat talab qiladi. byudjet daromadlari
ʻ
soliqlar, solikdan tashqari yig imlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mul-
ʻ
kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablag lardan shakllanadi. byudjet
ʻ
daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning byudjet
salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga
hamda aholining soniga bog liq. byudjet harajatlari uning daromadidan ortib
ʻ
ketsa, byudjet taqchilligi , ya ni kamo-madi yuzaga keladi. kamomad miqdori
ʼ
mamlakat yalpi millim mahsulotning 3—3,5% ga teng bo lishi me yoriy
ʻ ʼ
hisoblanadi. byudjet kamomadining g oyat oshib ketishi va uni daromad bilan
ʻ
12

ta minlash mumkin bo lmaganda byudjet harajatlari qisqartiriladi. markaziy,ʼ ʻ
mahalliy d.b.lari va d.b.dan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli
fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga
yaratiladigan maxsus fondlar) yig indisi davlatning yigma byudjetini tashkil etadi.
ʻ
d.b., odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. iqtisodiy beqarorlik sharoitida u
chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. d.b.ni huku-mat tuzadi va yuqori
qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi.
d.b. muayyan mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlarni ham
ifodalaydi. jamiyatning iqtisodiy tuzumi , davlatning tabiati va faoliyatiga qarab
d.b. mohiyati, uning daromadlari va harajatlari xususiyati hamda tarkibi turlicha
bo ladi. sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy
ʻ
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga faol aralashuvi d.b. mavqeining
oshishiga sabab bo ladi, milliy daromad davlat ixtiyorida yig iladi va uning
ʻ ʻ
byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi ko payadi. hoz. rivojlangan
ʻ
mamlakatlarda d.b.ning asosiy qismi soliqlar (fuqarolarning shaxsiy
daromadlaridan undiriladigan shaxsiy daromad solig i, ish haqi fondiga soliq va
ʻ
korxonalar, korporatsiyalar foydasidan undiriladigan foyda solig i va b.) hisobiga
ʻ
shakllanadi (mas, 1987 y.da aqshda soliq tushumlari d.b.ning 98% ini, buyuk
britaniyada 96,7% ini, fransiyada 91,5% ini tashkil qildi). aqsh federal byudjetidan
qilinadigan harajatlar orasida "da-romadlar darajasini ta minlash"
ʼ
(qariyalar, mehnatga layoqatsizlar , ishsizlar, nogironlar, tibbiy yordamga
muhtojlar, boquvchisini yo qotgan oilalar va h.k.ga yordam ko rsatish) sarflari
ʻ ʻ
40%, milliy mudofaa harajatlari (28—30%) eng muhim o rinda turadi. hoz. davrda
ʻ
oz sonli sotsialistax mamlakatlarda d.b. daromadlarining asosiy qismi davlat
sektori (ijtimoiy mulk)dan tushadigan mablag lardan, kooperativlar,
ʻ xususiy
korxonalardan , aholidan olinadigan turli soliqlardan hosil bo ladi va asosan xalq
ʻ
xo jaligini rivojlantirish hamda ijtimoiy-maishiy tadbirlarga sarflanadi.
ʻ
O ʻ zbekiston respublikasining d . b . respublika d . b ., qoraqalpog ʻ iston
respublikasi d .6., viloyatlar va toshkent sh . mahalliy byudjetlarini birlashti - radi .
13

o ʻ zbekistonning birinchi d . b . 1924—25 y . larda tuzilgan bo ʻ lib , uning hajmi 3,64
mln . so ʻ mni tashkil etgan edi .
O zbekistonda yangi boshlanayotgan yil uchun d.b. yil yakuni (dek. oyiningʻ
oxiri)da o zr oliy majlisi sessiyasida tasdiqlanadi va qabul qilingan d.b. qonun
ʻ
kuchiga ega bo ladi hamda amaliyotga joriy etiladi. o zbekiston mustaqillikka
ʻ ʻ
erishgandan so ng d.b.ning shakllanish xususiyatlari boshqariladigan bozor
ʻ
iqtisodiyotiga o tish davridagi o zgarishlar bilan bogliq holda bordi. o zbekistan
ʻ ʻ ʻ
respublikasi d.b. daromadlarining mutlaq ko pchilik qismi soliklar hisobiga
ʻ
olinmoqda.
1995 y.da o zbekistonda byudjet kamomadi 3%, 1996 y.da 3,5%, 1997 y.da
ʻ
2,2%, 2000 y.da yalpi ichki mahsulotning 1 % (32,8 mlrd. so m)ga teng bo ldi.
ʻ ʻ
amalda bo lgan qonunchilikka muvofiq tashkil etiladigan byudjetdan tashqari
ʻ
jamg armalar (ijtimoiy sug urta jamg armasi, ish bilan ta minlashga ko maklashish
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
jamg armasi, kasaba uyushmalari federatsiyasi kengashi jamg armasi, yo l
ʻ ʻ ʻ
jamg armasi, o zbekiston respublikasi davlat mul-ki qo mitasi jamg armasi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
mineral xom ashyo bazasini tak ishlab chiqarish fondi, o zini o zi boshqarish
ʻ ʻ
mahalliy organlarining maxsus fondlari)ning maqsadli yo nalishlarini
ʻ saqlab
qolgan holda , 1995 y.dan boshlab o zbekiston respublikasining birlashgan
ʻ
byudjetiga kiritildi. O ʻ zbekiston respublikasi d . b . da jami daromadlar va harajatlar
o ʻ zgarishlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi , xo ʻ jaliklar va aholi
daromadlarining o ʻ sishi asosiy ahamiyatga ega . o ʻ zbekistonda d . b . ni shakllantirish
tartibi o ʻ zbekistan respublikasining 2001 y . 1 yanvardan kuchga kirgan " davlat
byudjeti tizimi to ʻ g ʻ risida " qonuni (2000 y . 14 dek .) ga muvofiq olib boriladi .
byudjet va iqtisodiy islohotlar qo ‘ mitasi , sanoat , qurilish va savdo masalalari
qo ‘ mitasi hamda agrar va suv ho ‘ jaligi masalalari qo ‘ mitalari tomonidan
navbatdagi yig ‘ ilish o ‘ tkazildi . deputatlar , mutasaddi vazirlik va idoralar mas ’ ul
xodimlari ishtirok etgan yig ‘ ilishda “2020 yil uchun o ‘ zbekiston respublikasining
davlat byudjeti to ‘ g ‘ risida ” gi qonuni loyihasi ko ‘ rib chiqildi .
14

2-rasm
O’zbekiston Respublikasi mahalliy budjetlari daromadlari tarkibida
mahalliy soliqlarning salmog’i tarkibiy dinamikasi 2

(jamiga nisbatan foizda)
parlament quyi palatasiga kiritilgan 2020 yilga mo‘ljallangan byudjetnomani
tasdiqlashda yangi amaliyot hayotga tatbiq etilmoqda va oliy majlis tomonidan
birinchi marta davlat byudjeti qonun shaklida qabul qilinmoqda. ya’ni “2020 yil
uchun o‘zbekiston respublikasining davlat byudjeti to‘g‘risida”gi qonun loyihasini
xalqaro standartlarga muvofiq tayyorlash va byudjet ma’lumotlarining ochiqligini ,
shaffofligini yanada oshirish, byudjet mablag‘larining shakllanishi, sarflanishi
ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish tartiblari belgilanmoqda.
Y ig‘ilishda qayd etilganidek, 2020 yilda yalpi ichki mahsulotning o‘sishi
keyingi yillarda uning ijobiy dinamikasini saqlab qolgan holda, 5,5 foiz (2021
yilda 5,8 foiz, 2022 yilda 6,2 foiz) miqdorda bo‘lishi nazarda tutilmoqda. xususan,
2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli, 2009-yil 22-dekabrdagi
PQ1245-son, 2010-yil 24-dekabrdagi PQ-1449-sonli, 2011-yil 30-dekabrdagi PQ-1675-sonli qarorlari ilovalari
asosida tayyorlangan.
15

sanoat ishlab chiqarishi hajmi 6,5 foiz, qurilishda 9,3 foiz, qishloq xo‘jaligida 4
foiz va xizmatlar sohasida 5,6 foiz ko‘payadi, asosiy kapitalga investitsiyalar 10
foiz, tovarlar va xizmatlar eksporti hamda import 8 foiz o‘sadi. 2020 yilga
mo‘ljallangan byudjet siyosati puxta o‘ylangan fiskal siyosatni amalga oshirishga,
iqtisodiy ko‘rsatkichlarning mutanosib o‘sishiga va mamlakat moliyaviy
tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan.“2020 yil uchun o‘zbekiston
respublikasining davlat byudjeti to‘g‘risida”gi qonuni loyihasi bilan byudjet
mablag‘larini rejalashtirish samaradorligini, ulardan foydalanish natijadorligini
oshirishga hamda byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirishga yo‘naltirilgan
bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilmoqda. B yudjetni
rejalashtirishning barqarorligini oshirish maqsadida prognoz yili uchun davlat
byudjeti va keyingi ikki yilga mo‘ljallangan byudjet yo‘nalishlarini tasdiqlash yo‘li
bilan o‘rta muddatga mo‘ljallangan byudjetni rejalashtirish taklif qilinmoqda.
2020 yilda mamlakatning yalpi ichki mahsuloti 653,5 trillion so‘mni, davlat
byudjeti daromadlarining tushumi 128,5 trillion so‘m yoki yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 19,6 foiz darajasida bo‘lishi prognoz qilinib, bu alohida sohalar rivojiga
maqsadli xarajatlarni oshirish yo‘li bilan iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishni
ta’minlaydi.
2020 yilda davlat byudjetining xarajatlari 131,1 trillion so‘mni tashkil etadi.
bu o‘tgan yildagiga nisbatan 24 foizga ko‘p bo‘lib, bunda davlat byudjetining
xarajatlari asosan ijtimoiy sohalarga yo‘naltiriladi. jumladan , ijtimoiy soha
xarajatlari 66 trillion so‘mni yoki umumiy xarajatlarga nisbatan 50,3 foizni tashkil
etadi. bunda ushbu xarajatlarning o‘sishi avvalgi yilga nisbatan 24 foiz ko‘payadi.
maktabgacha ta’lim muassasalarini moliyalashtirishga 5,2 trillion so‘m, umumiy
ta’limga 20,9 trillion so‘m yo‘naltiriladi, kadrlar tayyorlashga ajratiladigan
mablag‘lar 3,9 trillion so‘mni tashkil etadi sog‘liqni saqlashga 14,8 trillion so‘m,
madaniyat va sportni moliyalashtirish uchun 2,3 trillion so‘m, ilm-fanga 1 trillion
so‘m yo‘naltiriladi. ijtimoiy nafaqalar, kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam
to‘lash va kompensatsiya to‘lovlari uchun xarajatlar o‘tgan yildagiga nisbatan 27
foiz oshgan holda 6,6 trillion so‘mni tashkil etadi.
16

2. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlashning tashkiliy-
huquqiy asoslari
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish davridan boshlab to hozirgi
kungacha har bir sohada iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa,
byudjet sohasida olib borilayotgan islohotlarni alohida ta’kidlab o‘tish mumkin.
Har bir davlatning iqtisodiy qudrati shu davlatning mukammal byudjetga ega
ekanligi bilan ham ifodalanadi. Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng
mana shu o‘tgan davr ichida chuqur iqtisodiy siyosat negizida barqaror moliyaviy
tizimni, shuningdek, uning asosini tashkil etuvchi mahalliy byudjetlarni
shakllantirish va ijro etish sohasida muayyan ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakat byudjetining tuzilishi birinchi navbatda davlat tuzilishiga bog’liq
bo‘ladi. Unitar tuzilishga ega bo‘lgan mamlakatlarda byudjet tizimi ikki
bo‘g’indan, ya’ni markaziy va mahalliy byudjetlardan, federal tuzilishga ega
bo‘lgan mamlakatlarda byudjet tizimi uch bo‘g’indan, federal byudjet, hududlar
byudjeti va mahalliy byudjetlardan iboratdir. Mahalliy byudjetlar byudjet
tizimining quyi bo‘g’ini sifatida davlat moliya tizimining asosiy tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi. Mahalliy byudjetlar daromadlari bo‘lib mahalliy
soliqlar va yig’imlar hisoblansa, mahalliy byudjet xarajatlarida asosiy o‘rinni
ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari egallaydi. O‘zbekiston Respublikasida
byudjet ijrosining amaldagi holatidan kelib chiqqan holda, mahalliy byudjetlarning
hukumatning iqtisodiy-ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda mavqeyini yanada
ko‘tarishga sabab bo‘layotgan qator omillarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Masalan,
mahalliy moliya organlarining byudjet ijrosidan manfaatdorligini oshirish va
shuning asosida byudjet xarajatlarini to‘g’ri va oqilona tarzda sarflanishi va
byudjet tushumlarining yangi manbalarini qidirib topishga rag’batlantirishni
ta’minlashdir. Shu o‘rinda Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan
“2017- 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasiga muvofiq hamda mahalliy byudjetlarning daromadlari bazasini
tubdan mustahkamlash, yuqori turuvchi byudjetlar ajratmalariga qaramligini
17

qisqartirish, uy-joy-kommunal, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy
infratuzilmani modernizatsiyalash va texnik yangilash bo‘yicha strategik muhim
investitsiya loyihalarni amalga oshirishni so‘zsiz ta’minlash yuzasidan mahalliy
davlat hokimiyati organlarining mustaqil ish olib borishi va mas’uliyatini oshirish”
masalalari bugungi kunning dolzarb masalasidir. Mahalliy byudjetlar byudjet
tizimining asosiy bo‘g’inini tashkil etar ekan, avvalo byudjet tizimiga ta’rif berib
o‘tish lozim, byudjet tizimi barcha darajadagi byudjetlar, davlat maqsadli
jamg’armalari byudjetlari va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari
jamg’armalari, byudjet tizimi byudjetlarini tuzish va tashkil etish prinsiplari, ular
o‘rtasida byudjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlar
yig’indisini o‘zida ifodalaydi. Byudjet hujjatlari va byudjet hisobotlarining
shakllari, byudjet tasnifi yagona bo‘lishi hamda byudjet tizimi byudjetlarining
daromadlari va xarajatlarini shakllantirish hamda ijro etish, byudjet hisobini
yuritish va byudjet hisobotini tuzishning yagona tartibini nazarda tutishi lozim.
Byudjet tizimi O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishiga
muvofiq bo‘lishi lozim. Byudjet tizimi byudjetlarida nazarda tutilgan xarajatlar
hajmi ularning daromadlari va taqchillikni qoplash manbalari yig’indisining
hajmiga muvofiq bo‘lishi kerak. Byudjet tizimi byudjetlarini tuzish va ijro etishda
byudjetlarning mablag’lari mazkur byudjetlarning balansliligini ta’minlash uchun
ular o‘rtasida qayta taqsimlanishi mumkin. Byudjet tizimi byudjetlarini tuzishda
byudjet tasnifiga muvofiq, daromadlar ularning aniq manbalari bo‘yicha prognoz
qilinadi, xarajatlar esa yo‘nalishlar bo‘yicha rejalashtiriladi, byudjet tizimi
byudjetlarining mablag’lari muayyan byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari
oluvchilarga ushbu mablag’lardan belgilangan maqsadlarni moliyalashtirishda
foydalanish uchun ajratiladi. Byudjet tizimi byudjetlari mustaqildir.
Byudjet jarayoni ishtirokchilari byudjet tizimi byudjetlarini tuzish va ijro etishda
o‘zlariga berilgan vakolatlar doirasida byudjet tizimi byudjetlarining belgilangan
hajmdagi mablag’laridan foydalangan holda natijaga erishish zaruriyatidan kelib
chiqadi.
18

Byudjet tizimi byudjetlarining barcha daromadlari Yagona g’azna
hisobvarag’iga kiritiladi va ularning xarajatlarini to‘lash ushbu hisobvaraqdan
amalga oshiriladi. Byudjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi prinsipi byudjet
jarayonining har bir ishtirokchisi byudjet jarayonining har bir bosqichida o‘z
harakatlari uchun javobgar bo‘lishidan iboratdir. Ochiqlik prinsipi Davlat
byudjetini va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarini ko‘rib chiqish hamda
qabul qilish tartib-taomillarining jamiyat va ommaviy axborot vositalari uchun
ochiqligini; tasdiqlangan Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari
byudjetlari to‘g’risidagi axborotning ommaviy axborot vositalarida va O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida e’lon qilinishini (chop
etilishini); Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari ijrosining
borishi to‘g’risidagi axborot ommaviy axborot vositalarida chop etilishini,
shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida
joylashtirilishi va yangilab borilishini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasi Byudjet
Kodeksiga muvofiq mahalliy byudjetlar tarkibiga quyidagi byudjetlarni o‘z ichiga
oladi Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti tuzilmasiga Qoraqalpog‘iston
Respublikasining respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi tumanlari va
shaharlarining byudjetlari kiradi. Viloyatlar mahalliy byudjetlari tuzilmasiga
viloyat byudjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va shaharlarining byudjetlari kiradi.
Toshkent shahar mahalliy byudjeti tuzilmasiga shahar byudjeti va shahar tarkibiga
kiruvchi tumanlarning byudjetlari kiradi. Byudjetning yaxlitliligi tufayli
respublika o‘z tasarrufiga pul resurslarining yagona markazlashtirilgan
jamg’armasini oladi, uni byudjet tizimining faqat biror-bir bo‘g’iniga taqdim etish
mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga birlashtiriladigan
barcha byudjetlarning majmui sifatida ifodalanadi. Respublika byudjet tizimining
yaxlitligi va bir butunligi qonun tomonidan mustahkamlab qo‘yilgan, unda quyi
byudjetlarning biri yuqori bo‘g’inga kirishi ko‘zda tutilgan.
19

1-jadval
Romitan tumani budjeti daromadlarining 2022-2023-yil ijrosi 3

Tushumlarning nomi
2022-yil 2023-yil Farqi O‘sish
(%) (+,-)
DAROMADLAR JAMI 36 159,6 44 933,8 8 774,2 124
1. Bevosita soliqlar 11 225,9 14 532,6 3 306,7 130
Yuridik shaxslardan olinadigan
daromad
(foyda) solig‘i 1 119,7 3 256,2 2 136,5 291
Savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalari uchun yagona soliq
to‘lovidan Davlat budjetiga
ajratmalar 3 032,2 2 367,1 -665,1 78
Yagona soliq to‘lovidan Davlat
budjetiga ajratmalar, shu
jumladan kichik korxona va
mikrofirmalar bo‘yicha 1 692,9 2 183,7 490,8 129
Jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig‘i 4 524,3 5 189,7 665,4 115
Tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi jismoniy va
yuridik shaxslar daromadidan
olinadigan qat’iy belgilangan
soliq 857,0 1 536,0 679,1 179
2. Bilvosita soliqlar 13 507,5 14 822,3 1 314,8 110
Qo‘shilgan qiymat solig‘i 12 467,2 13 279,8 812,6 107
Aktsiz solig‘i, jami 0,0 0,0 0,0 0
Jismoniy shaxslar tomonidan
transport vositalari uchun
iste’mol qilinadigan benzin,
dizel yeqilg‘isi va suyultirilgan
gaz uchun soliq 1 040,3 1 542,5 502,2 148
3. Resurs to‘lovlari va mulk
solig‘i 9 176,4 14 493,8 5 317,3 158
Yuridik shaxslar mol-mulkiga
4 825,5 9 545,3 4 719,7 198
3 Romitan tuman budjeti ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
20

solinadigan soliq
Jismoniy shaxslar mol-mulkiga
solinadigan soliq 531,7 524,6 -7,2 99
Yer solig‘i (yagona yer solig‘idan
tashqari) 2 365,1 1 655,7 -709,4 70
Yagona yer solig‘i 1 438,3 2 746,6 1 308,3 191
Suv resurslaridan foydalanganlik
uchun soliq 15,7 21,6 5,9 138
4.Obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish
solig‘i 2 249,7 1 085,1 -1 164,6 48
5. Boshqa daromadlar - -
-

Mahalliy byudjetlarning ijtimoiy - iqtisodiy mohiyati uning quyidagi
funksiyalarida namoyon bo ‘ ladi :
 mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil
etuvchi pul fondlarini shakllantirish ;
 bu pul fondlarini hududiy iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohalar
o‘rtasida qayta taqsimlash va ishlatish;
 mahalliy hokimiyatga bo‘ysinuvchi korxona, tashkilot va muassasalar
moliyaviy-xo‘jalik faoliyati ustidan nazorat olib borish.
Mahalliy byudjetlar qonunda belgilangan tartibda o‘zining moliyaviy
resurslariga ega. Mahalliy byudjetlarning daromadlari O‘zbekiston
Respublikasining Byudjet Kodeksiga ko‘ra quyidagilardan tashkil topadi:
Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar
mahalliy byudjetlarining daromadlari: belgilangan normativlarga muvofiq
umumdavlat soliqlari, shu jumladan:
 yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i;
 yagona soliq to‘lovi;
 jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
21

 tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’iy belgilangan
soliq;
 qo‘shilgan qiymat solig‘i;
 aksiz solig‘i;
 yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;
 suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
 mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, shu jumladan:
 obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i;
 transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik
uchun olinadigan soliq;
 mol-mulk solig‘i;
 yer solig‘i;
 yagona yer solig‘i;
 ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi va ayrim
turdagi xizmatlarni ko‘rsatish uchun yig‘im;
 yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan
tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari;
 bozorlardan tushadigan daromadlar;
Boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi. Boshqa daromadlarga davlat
tasarrufiga o‘tkazilgan mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar, davlat aktivlarini
joylashtirishdan, ijaraga berishdan va sotishdan belgilangan normativlar bo‘yicha
olingan daromadlar, qonun hujjatlariga muvofiq Qoraqalpog‘iston Respublikasi
byudjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga yo‘naltiriladigan
davlat bojlari, yig‘imlar, tovon pullari va jarima sanksiyalari, egasiz mol-mulkni,
meros huquqi bo‘yicha davlat ixtiyoriga o‘tgan mol-mulkni, huquq bo‘yicha davlat
daromadiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan xazinalarni realizatsiya qilishdan tushgan
tushumlar va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi.
3. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlash masalalari
22

Mamlakatimizda olib borilayotgan byudjet-soliq siyosatiga ko‘ra mahalliy
byudjetlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash asos qilinib, u o‘zining
tashkiliy-huquqiy asoslari bilan ifodalanadi. Mahalliy byudjetlarning moliyaviy
barqarorligi hududlarning potensialidan kelib chiqib o‘zining daromadlari orqali
ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarini to‘la qoplay olishi, byudjetning yuqori
byudjetlardan subvensiya, dotatsiya hamda byudjet ssudalari olmasdan balans
berishiga aytiladi. Mahalliy byudjetlar moliyaviy jihatdan barqarorligining vaqt
bo‘yicha 3 xil turga bo‘lib o‘rganish mumkin:
 joriy barqarorlik (joriy moliya yili ichida);
 o‘rta muddatli barqarorlik (ikki yildan besh yilgacha);
 uzoq muddatli barqarorlik ko‘rinishlarida bo‘ladi.
Joriy moliya yilida byudjet balansliligini saqlab qolinganligi, kassa
uzulishlarning yo‘qligi, o‘zgaruvchan iqtisodiy konyuktura holatlarida to‘g‘ri
moliyaviy qarorlarning qabul qilinganligi - bularning barchasi joriy moliyaviy
barqarorlik xususiyati hisoblanadi. O‘rta muddatli moliyaviy barqarorlikning
o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, hududlar o‘zini o‘zi boshqaruv
organlarining kreditga layoqatliligi va investitsiyalash qobiliyatlari ma’lum
imkoniyatlari mavjudligidir. Byudjet holatiga ta’sir etuvchi hududning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish strategiyasining mavjudligi va salbiy faktorlar harakatining
qisqarishi – bu mahalliy byudjet moliyaviy barqarorligining uzoq muddatli faktori
hisoblanadi.
Mahalliy byudjet organlarining barqaror rivojlanayotgan sharoitida pul
fondlarining va risklarning mavjud holatida o‘zining moliyaviy xavfsizligini saqlab
qolishi mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligini anglatadi. Shu nuqtai
nazardan aytish mumkinki, mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligi
majburiy shartlari bo‘lib, daromadlar va xarajatlarning muvozanatliligi, to‘lovga
layoqatliligi, byudjetning mustaqilligi, mahalliy boshqaruv organlari yuqori
byudjetdan yordam olmasdan moliyaviy resurslarni byudjetga safarbar qila olish
23

qobiliyati, shuningdek barcha moliyaviy majburiyatlarni amalga oshirilishi
hisoblanadi.
Hududiy byudjetlarning moliyaviy barqarorligi ushbu byudjetlarning
moliyaviy holatining eng asosiy xarakteristik jihati hisoblanadi. Mamlakatimiz
qonunchiligida rasmiy “byudjet barqarorligi” tushunchasining mavjud emasligi uni
aniqlashning bir qancha metodlari va usullarini ishlab chiqishni taqazo qiladi.
Moliya nazariyasi va amaliy moliya faoliyatida moliyaviy barqarorlik doim
balanslilik, stabillik va muvozanatlilik tushunchalari bilan tenglashtiriladi. Bizning
nazarimizda, mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligi tushunchasiga
mahalliy boshqaruv organlarininig o‘z funksiya va vazifalarini amalga oshirish va
hududdagi aholini ijtimoiy qo‘llab quvvatlash uchun muhim bo‘lgan moliyaviy
resurslar bilan ta’minlash imkoniyatlarini xarakterlovchi moliyaviy holat sifatida
qaraladi. Mahalliy moliya tizimning barqarorligi mahalliy hokimiyat organlarining
munitsipal darajadagi o‘z daromadlari manbalariga va maksimal darajada byudjet
majburiyatlari xarajatlarini to‘liq moliyalashtirishga zamin yaratadigan hajmda
ularni safarbar qilish vakolatlariga ega bo‘lishi orqali ta’minlanadi.
Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligi tushunchasi birinchi bor akademik
G.B.Polyak tomonidan taklif etilgan. Olimning fikriga ko‘ra,
hududiybyudjetlarning barqarorlik darajasi minimal byudjet xarajatlarini qoplash
uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar hajmi bilan belgilanadi. Mahalliy byudjetlarda
moliyaviy barqarorlik darajasi ko‘rsatkichlari ko‘rsatilgan. Quyidagi sxema orqali
biz mahalliy byudjetlarimizning turli davrlardagi barqarorligini ko‘rishimiz
mumkin. Afsuski, bizda ayrim hududlarimiz nobarqaror holatda ekanligini
ta’kidlash joiz. Shu hududlarimizni moliyaviy barqarorligini ta’minlash, ularning
moliyaviy imkoniyatlarini oshirish uchun mahalliy byudjetlar huquqiy asoslarining
asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Mahalliy byudjetlarning daromad
bazasini tubdan mustahkamlash va nomarkazlashtirish asosida hududlarni
kompleks rivojlantirishni barqaror moliyalashtirish, byudjetlararo munosabatlarni
yanada takomillashtirish, mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy
erkinligini kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga
24

ko‘maklashish, yangi ish joylari yaratish hamda aholi bandligini ta’minlash,
muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-transport va ijtimoiy infratuzilmani jadal
rivojlantirish hisobiga soliq salohiyatini kengaytirish bo‘yicha aniq maqsadga
yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishda ularning mas’uliyatini oshirishni
ta’minlash maqsadida quyidagilar mahalliy byudjetlar darajasida soliq-byudjet
siyosatining ustuvor vazifalari etib belgilangan:
 birinchi, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning aniq turlarini
ularga
 biriktirib qo‘yish orqali mahalliy byudjetlarning daromad bazasini
tubdan mustahkamlash;
 ikkinchi, viloyatlar, shahar va tuman byudjetlarini subventsiyadan
chiqarish, ularning yuqori turuvchi byudjetlar ajratmalariga bo‘lgan qaramligini
bosqichma- bosqich qisqartirish, buning asosida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish masalalarini hal etishda mahalliy davlat hokimiyati organlari erkinligi
va mas’uliyatini oshirish;
 uchinchi, mahalliy byudjetlarning daromadlarini oshirish uchun
tizimli asosda qo‘shimcha rezervlarni aniqlab borish;
 to‘rtinchi, deputatlik va jamoat nazoratini keng jalb qilgan holda,
mahalliy byudjetlarni shakllantirishning shaffofligini va uning bajarilishi ustidan
nazoratni ta’minlash;
beshinchi, mahalliy byudjetlar daromadlar bazasini mustahkamlash hamda
xarajatlarining tasdiqlangan parametrlarini o‘z vaqtida, maqsadli
moliyalashtirish, ijtimoiy soha obyektlari va infratuzilmani yanada rivojlantirish
va tegishli darajada saqlab turishni ta’minlash ustidan mahalliy davlat hokimiyati
organlari, moliya va soliq organlarining javobgarligini kuchaytirish.
O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar yanada
chuqurlashayotgan davrda, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani
kabi moliya, budjet sohasida ham chuqur o’zgarishlarni amalga oshirish hozirgi
kunning asosiy talabidir.
25

O’zbekiston demokratik davlat qurishni o’z oldiga vazifa qilib qo’yar
ekan, bunda davlat budjetini shakllantirish muhim o’rin tutadi. Iqtisodiyotda
bozor munosabatlari asta - sekinlik bilan shakllanib va rivojlanib borayotgan bir
paytda davlatning doimiy vazifalarini bajarishi uchun markazlashgan moliyaviy
mablag’larga ega bo’lish zaruriyati kuchayib boradi.
Demokratik davlat tuzilishining muhim tarkibiy qismi mahalliy davlat
boshqaruv organlari va ularning faoliyati hisoblanadi. Mahalliy davlat boshqaruv
organlari o’zlariga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun, muayyan mulk va
moliya - budjet huquqiga ega bo’lishi shart. Mahalliy hokimiyat idoralari
hokimlar, xalq deputatlari kengashlari o’z vakolatlari doirasida davlat moliya
faoliyatini amalga oshiradilar.
Hududiy davlat boshqaruv organlari moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy
qismi - bu mahalliy budjet hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining 2000-yil
14-dekabrda qabul qilingan “Budjet tizimi to’g’risida” gi qonunida mahalliy
budjetlarga quyidagicha ta’rif berilgan:
“Mahalliy budjet – Davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul
mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromadlar
manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq
maqsadlar uchun ajratilgan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda
tutiladi” 4
. Mahalliy budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlanadi. Respublikamizda qabul qilingan
ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini
aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog‘lom avlodni tarbiyalash asosida aholi
farovonligini oshirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi va
aniq tarzda moliyaviy qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda mahalliy budjetlarni
samarali ijrosining ahamiyati kattadir.
Mahalliy budjetlar orqali xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, madaniyat va
sport muasassalarini, mahalliy hokimiyat boshqaruv organlarini, kam
ta’minlangan oilalarga beriladigan nafaqalar moliyalashtirib boriladi. Shu bilan
4 O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonuni. 2000-yil 14-dekabr. 2-modda
26

birga mahalliy budjetlar aholini ijtimoiy himoya qilish borasida davlatning olib
borayotgan siyosatining joylardagi asosiy tayanchi hisoblanadi. Aholini ijtimoiy
himoya qilish xarajatlarining deyarli 100 foizi mahalliy budjetlar tomonidan
moliyalashtiriladi.
Mahalliy budjetlar O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetining muhim va
ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahalliy
budjetlarga e’tibor yanada kuchaymoqda. Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «beshinchi ustuvor yo’nalish- markaziy
va yuqori davlat boshqaruv organi idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining
quyi tuzilmalariga fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga
bosqichmabosqich o’tkaza borishni ta’minlash» 5
zarurdir.
Mahalliy budjetlarning mavqeini yanada oshirish hukumatimizning budjet
siyosatini samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim omil ekanligi
shubhasizdir, bu borada ularni yanada qo’llab-quvvatlashga harakat qilinmoqda.
Bu budjetlarning rejasini shakllantirish va mablag‘larini xarajat qilish miqdori
viloyat, tuman, shahar hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Mahalliy
budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini moliyaviy
mablag‘lari bilan ta’minlab boriladi. Mahalliy budjetlar O’zbekiston
Respublikasi Davlat budjeti tuzilishining asosiy qismi sifatida o’zida 14 ta
mustaqil budjetni mujassamlashtiradi.
Biz bilamizki, budjet iqtisodiy ishlab chiqarish hosilasi, u nimani va
qancha yaratsa shunga qarab shakllanadi. Uning mavjudligi iqtisodiy zarurat va
buni ijtimoiy ne’matlarni takroran yaratilib turilishi yuzaga keltiradi. Budjet
iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir etishning faol vositasi hisoblanadi. U
iqtisodiyotni o’sishiga qayta ta’sir etganda, ishlab chiqarish resurslarini
rivojlantirishni budjetdan moliyalashtirish orqali yuz beradi.
Makroiqtisodiyotdagi real aylanishda davlat o’z tovar va xizmatlari bilan
ishtirok etsa, moliyaviy aylanishda budjetdagi puli bilan ishtirok etadi. Oddiy
5 Karimov I. A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini
shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. Xalq so‘zi. 2002 yil 30 avgust.
27

qilib aytganda, mahalliy budjet ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini aholiga
yetkazishning asosiy kanallaridan biri hisoblanadi. Mazkur budjetlar orqali
markazlashgan jamg‘armalar aholining ayrim qatlamlari o’rtasida taqsimlanadi.
Mahalliy budjetlardan ishlab chiqarish sohasining tarmoqlari, birinchi
navbatda, oziq-ovqat va mahalliy sanoat, kommunal xo’jalik va aholining
turmush kechirishi uchun zurur bo’lgan aholiga xizmat ko’rsatish sohasi
moliyalashtiriladi.
O’zbekiston Respublikasining hokimiyat va boshqaruv, markaziy va
mahalliy idoralari amalga oshiradigan moliyaviy faoliyat ular oldiga qo’ygan
maqsad va vazifalarga, berilgan vakolatlarga muvofiq turli shaklda amalga
oshiriladi. Mahalliy hokimiyat idoralari hokimlar, xalq deputatlari kengashlari
o’z vakolatlari doirasida mahalliy moliya faoliyatini amalga oshiradilar.
Mahalliy davlat hokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati moliyaviy masalalar
sohasidagi qarorlar, farmoyishlar chiqarish, tegishli budjetlarni tasdiqlash va
ijrosini ta’minlash, o’z hududidagi davlat idoralari, korxonalari, tashkilotlar,
moliyaviy faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish, tegishli ma’muriy-
hududiy birlik ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi tadbirlar ishlab
chiqish, ularni moliyalashtirish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish kabi
shakllarda amalga oshadi.
Moliyaviy faoliyati amalga oshiruvchi barcha davlat idoralari qanday
darajada bo’lishidan, vakolatlari doirasidan qat’iy nazar mamlakat iqtisodiy va
moliyaviy qudratini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni va rivojlanishni ta’minlash,
mahalliy moliyani mustahkamlash yo’lida harakat qiladi.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 7-moddasida
aytilishicha, O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini
ko’zlab va O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda uning asosida
qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga
oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va uning asosida
chiqarilgan boshqa qonunlarga muvofiq davlatning moliyaviy faoliyati uning
28

hokimiyat, boshqaruv hamda mahalliy hokimiyat idoralari tomonidan amalga
oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa
qonunlarga muvofiq davlat idoralari tomonidan mahalliy moliyani boshqarish
davlat va jamiyat manfaatlariga xizmat qiluvchi bir qator tamoyillarga, yetakchi
qoidalarga muvofiq ravishda olib borilishi lozim. Bu tamoyillar moliya, kredit,
soliq va bank sohasidagi qonunlarda belgilab qo’yilgan.
O’zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentyabrdagi «Mahalliy davlat
hokimiyati to’g’risida»gi Qonunda mahalliy davlat hokimiyat idoralarining
moliyaviy faoliyati asoslari belgilab qo’yilgan. Davlat idoralari tomonidan
moliyaviy faoliyatning amalga oshirilishida quyidagi tamoyillarga amal qilinadi.
Davlat moliya idoralari bilan o’zaro munosabatlar davomida barcha korxonalar,
birlashmalar, fuqarolar ham qonunlarga qat’iy amal qilishlari lozim. Qonuniylik
tamoyiliga amal qilish moliyaviy munosabatlar barqarorligini ta’minlash, davlat
moliya faoliyatidan ko’zlangan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish,
oqibatda davlat moliyaviy va iqtisodiy qudratining, qolaversa, mustaqillikning
mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Moliyaviy faoliyat turli darajadagi davlat
hokimiyati va boshqaruv idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat
moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi idoralarning huquqiy holatlari va ularga
yuklatilgan vazifalar ularga taalluqli qonunchilik hujjatlarida belgilab qo’yilgan.
«Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi Qonunda viloyat, tuman,
shahar hokimlari tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy faoliyat bu sohada
mahalliy idoralarga berilgan vakolatlar va ularning huquqiy holati belgilab
qo’yilgan. Mahalliy davlat idoralari tarkibidagi Moliya boshqarmalari va moliya
bo’limlarining huquqiy holatlari belgilangan tartibda ular to’g’risidagi
tasdiqlangan nizomlarga ko’ra belgilanadi.
Mahalliy boshqaruv organlarining rolini oshirish bevosita ularni
moliyabudjet huquqlarini oshirishni, ularga yuklangan vazifalarni amalga
oshirishda etarli mablag‘lar bilan ta’minlashni talab etadi. Mamlakatimiz
demokratik Davlat qurilishini o’z oldiga vazifa qilib quygan ekan, bunda
mahalliy o’z-o’zini boshqarish muhim o’rin tutadi. Mahalliy boshqaruv
29

organlarining rolini oshirish bevosita ularni moliya-budjet huquqlarini oshirishni,
ularga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda yetarli mablag‘lar bilan
ta’minlashni talab etadi.
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida YIM da va mahalliy budjet xarajatlarida
hududlarning hissasi 6
(foizlarda)
YIMdagi hissasi Mahalliy budjet
xarajatlaridagi hissasi
2010-yil 2022-yil 2023-yil 2010-yil 2022-yil 2023-yil
Qoraqalpog'iston 2,8 2,5 2,3 6,4 5,9 6,6
Andijon 8,1 8,3 7,4 7,9 7,5 8,1
Buxoro 6,4 6,6 6,3 5,9 5,6 5,3
Jizzax 2,9 2,6 2,6 3,9 3,8 3,8
Qashqadaryo 6,4 6,4 7,0 8,3 9,4 8,9
Navoiy 3,9 4,0 4,6 3,7 3,3 3,8
Namangan 3,2 5,0 4,7 7,1 7,0 7,3
Samarqand 7,7 7,3 7,5 8,5 9,0 8,9
Surxondaryo 5,1 5,1 5,4 6,9 6,7 6,5
Sirdayro 2,1 2,1 2,0 3,2 3,0 3,1
Toshkent vil. 9,9 9,7 9,7 8,0 8,3 8,4
Farg'ona 10,2 9,4 9,1 9,3 9,4 9,9
Xorazm 4,5 3,8 3,9 5,2 5,0 5,0
Toshkent shahri 13,4 14,3 14,0 15,1 15,4 13,8
O'zbekiston Respublikasi 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

O ’ zbekiston Respublikasi Prezedenti I . Karimov ma ’ ruzasida bayon
qilingan talablardan kelib chiqqan holda , 2013- yil iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo ’ nalishlari
belgilandi , jumladan , soliq - budjet sohasida islohotlarni chuqurlashtirish , davlat
xarajatlarini sarflash mexanizmini maqbullashtirgan holda ularni qisqartirish
lozim bo ’ ladi .
6 Jadval “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risida” gi 2010-yil 22-dekabrdagi PQ-1245-son va 2011-yil 29- dekabrdagi PQ-1449-son Qarorlarning
ma’lumotlariga muvofiq tuzilgan

30

Respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda
aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog‘lom
avlodni tarbiyalash, «Obod turmush yili» 7
va boshqa dasturlarni ro’yobga
chiqarish asosida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan ijtimoiy siyosatning
ta’sirchanligi va aniq tarzda qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda» mahalliy
budjetlarni rolini yanada oshirish lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahalliy budjetlar mustaqil huquqiy tashkilot
hisoblanadi. Mahalliy budjet mablag‘larining asosiy qismi ijtimoiy-madaniy
tadbirlarga va aholini ijtimoiy himoyalash tadbirlariga yo’naltiriladi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida budjet siyosatining ahamiyati, budjet jarayonlarida
mahalliy budjetlarning roli, mahalliy boshqaruv organlari faoliyati, moliya va
budjet siyosati masalalari hududiy iqtisodiyot taraqqiyoti va mahalliy budjetlar
muammolarni hal etishning dolzarb masalalaridir. Mamlakatimizda byudjet
tizimi taraqqiyotining hozirgi bosqichi davlatning yaxlit byudjet va ijtimoiy
siyosatining manfaatlari mushtarakligini ta’minlash asosidagi o‘ta mas’uliyatli
vazifalarini samarali boshqarilishi talab etmoqdaki, ushbu vazifani ikki jihatini
ajratib ko‘rsatish muhimdir. Birinchidan davlat ijtimoiy siyosatining joylardagi
ijobiy ijrosi yoki hududiy iqtisodiyot muammolari keskinlashuvining oldini
olinishidir, ikkinchidan mahalliy byudjet huquq va majburiyatlaring kengayib
borishi sharoitida shunga mos tarzda ular imkoniyatlarini yaxshilashning
zarurligidir. Ushbu har ikki jihatning o‘zaro bog’liq tarzda birgalikda olib
borilishi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoting hozirgi kundagi o‘ta muhim
moammosini ijobiy hal etishga imkon beradi.
Xulosa
Iqtisodiyotni ko’p yillik rivojlanishida soliqlar va soliqqa tortish
jarayonlarini samarali boshqarishning ahamiyati juda katta hisoblanadi. chunki
soliqlar va soliqqa tortish jarayonlarini samarali boshqarmay turib soliq siyosatini
7 O‘zbekiston Respublikasi Prezedenti I. Karimov ma’ruzasi. 2012-yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilda islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari.2013-yil 21-fevral

31

amalga oshirib, mamlakatning soliq tizimini yaratib bo’lmaydi. soliqlarsiz esa
mamlakatning iqtisodiyotini umuman tasavvur qilishning iloji yo’q. qo’shimcha
ravishda shuni ham ta’kidlab o’tishimiz joizki, mamlakatimizda olib borilayotgan
budjet-soliq siyosati samarasi o’laroq xususiy sektorga keng imkoniyatlar eshiklari
ochilgan. xususan, soliq yukining yildan-yilga kamaytirilayotganligi soliq
to’lovchilarga bu borada yanada ko‘proq mablag’ni o‘z faoliyatida qayta
foydalanish imkoniyatini yaratayotgan bo’lsa, ularga berilayotgan imtiyozlar va
preferensiyalar evaziga esa faoliyatni yanada samarali tashkil qilish hamda yangi
innovatsion g’oyalarni amaliyotga tadbiq etish imkoniyati paydo bo‘lmoqda. bu
esa mamlakatimizning kelajakda yanada rivojlanishi uchun samarali hisoblanadi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, iqtisodiyotni erkinlashtirish va
modernizatsiyalashning hozirgi sharoitida mahalliy hokimiyat organlarini o‘z
hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy hamda moliyaviy boshqarishdagi rolini oshirish
zaruriyati paydo bo‘lmoqda. Bu zaruriyatning paydo bo‘lishi o‘z navbatida
mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy resurslarni izlash va ularni
ko‘paytirish muammosini keltirib chiqaradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ta’kidlaganidek: “Hayotning o‘zi va
o‘tgan yillar tajribasi hududlarni kompleks rivojlantirishni va infratuzilma
faoliyatini tubdan o‘zgartirishni ta’minlash, tumanlar, shaharlar, viloyatlar va
Qoraqalpog’iston Respublikasidagi kechiktirib bo‘lmaydigan va istiqbolli
vazifalarni amalga oshirish yuzasidan hokimlik va tarmoqlarni boshqarish
organlarining kuch va harakatini aniq muvofiqlashtirish” bugungi kunda nihoyatda
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda mahalliy byudjetni shakllantirish
va mahalliy idoralar tomonidan ularni boshqarishda fikrimizcha, bir qator
muammolar mavjud. Masalan, mahalliy byudjet daromadlarining asosiy qismi
byudjetlararo tartibga solish kanallari orqali, me’yorlari har yili qayta ko‘rib
chiqiladigan umudavlat soliqlaridan ajratmalar normativlari asosida
shakllantiriladi. Lekin bu normativlar har yili o‘zgarib turuvchi, nobarqarordir. Bu
nobarqarorlik soliqlarni taqsimlashni amaldagi tartibiga ko‘ra viloyatlar orasida
byudjet daromadlarining kishi boshiga to‘g’ri keladigan hajmi bir-biridan juda
32

katta farq qilishiga olib keladi. Mahalliy byudjet taqchilligini qoplashga
ajratiladigan subventsiyalar esa bu tafovutga ta’sir qilayotgani yo‘q.
Subventsiyalar ajratishning amaldagi tartibi, fikrimizcha, donor hududlarni o‘z
soliq imkoniyatlarini oshirishga rag’batlantirmaydi va subventsiya oluvchilarda
ham o‘z daromad va yig’imlarini oshirishga qiziqish uyg’otmaydi.
Yana bir masala, ma’lumki, hozirda byudjetlararo tartibga solish amaliyoti
mahalliy byudjetlar daromadlarining asosiy (80%) qismini shakllanishini
ta’minlamoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent.
“O‘zbekiston”. 2013. (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan).
2. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. - T.: “Adolat”, 2015 y.
33

3. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to‘g`risida”gi
Qonuni. Xalq so‘zi, 29 avgust 1997 y.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq badiiy
hunarmandchiligi va amaliy san`atini rivojlantirishni yanada qo‘llab-quvvatlash
to‘g`risida” 2010 yil 30 martdagi PF-4210-sonli Farmoni.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2023-2016-yillarda
O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish Dasturi
to‘g`risida ”gi PQ-1754-sonli Qarori (2023 yil 10 may)
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasining 2013
8. -yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat
byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi 1887-sonli Qarori (2023 yil 25 dekabr).
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasinig 2014- yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va
Davlat byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi 2099-sonli Qarori (2013 yil 25 dekabr)
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasining 2023
11. -yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat
byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi 1675-sonli Qarori (2022 yil 30 dekabr).
12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasining 2009- yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va
davlat byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi qarori. 2008 -yil 29 -dekabr. ( PQ-
1024.)
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikrofirmalar va kichik
korxonalarni rivojlantirishni rag`batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g`risida”gi PF-3620-sonli Farmoni (2005 yil 20 iyun).
34

14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlarini
huquqiy himoya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g`risida”gi
PF- 3619-sonli Farmoni (2005 yil 14 iyun).
15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari
tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy
talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g`risida”gi PQ- 100-sonli Qarori
(2005 -yil 15 -iyun).
Internet saytlar
1. www.ziyo.net
2. www.arxiv.uz
3 www.edu.uz
4. www.aim.uz
5 .www.baho.uz
35

Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat soliqlarining oʻrni va ahamiyati

Sotib olish