Dokument ma'lumotlari

Narxi 18000UZS
Hajmi 352.5KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 31 Mart 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

20 Sotish

Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat soliqlarining oʻrni va ahamiyati

Sotib olish
Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat soliqlarining o rni va ahamiyatiʻ Mundarija: Kirish……………………………………………………………………………..2 Asosiy qism 1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida s oliqlarning budjet daromadlarini shakllantirishining ilmiy-nazariy asoslari. 2. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlashning tashkiliy- huquqiy asoslari 3. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlash masalalari Xulosa……………………………………………………………………………32 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..33 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda eng muhim masalalardan biri bu - byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirish va ularning iqtisodiy potensialidan foydalanish muammosidir. Mamlakat soliq tizimidagi muammolar iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalashning chuqurlashib borishiga mutanosib ravishda bosqichma- bosqich bartaraf etib borilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti ta’kidlaganidek, “Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini saqlab qolish, jumladan, Davlat byudjeti barcha darajada mutanosib, milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi barqaror bo‘lishini ta’minlash – eng muhim ustuvor vazifamizdir”. 1 Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjet masalasi juda muhim va murakkab masala bo‘lib hisoblanadi. Har bir hududning rivoji, aholisining turmush sharoiti, ijtimoiy himoya, kam ta’minlangan oila va shaxslarni yetarli darajada ijtimoiy himoya qilish, har bir hududdagi davlat hokimiyati organlarining moliyaviy masalalarini to‘g’ri hal qila bilishga bog’liqdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g’risida” gi farmoniga asosan, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo‘naltiril 2 makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o‘rta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsiona l o‘zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash, xarajatlarning ijtimoiy yo‘naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli rag’batlantiruvchi choralarni kengaytirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etishga alohida e’tibor qaratildi. 2 Mahalliy byudjetlarning daromad bazasini tubdan mustahkamlash va nomarkazlashtirish asosida hududlarni kompleks rivojlantirishni barqaror moliyalashtirish, byudjetlararo munosabatlarni yanada takomillashtirish, mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy erkinligini kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashish, yangi ish joylari yaratish hamda aholi bandligini ta’minlash, muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-transport va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish hisobiga soliq salohiyatini kengaytirish bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishda ularning mas’uliyatini oshirishni ta’minlash asosiy maqsadimizdir. Kurs ishining maqsadi : Ishning asosiy maqsadi mahalliy byudjetlarning mustaqilligini ta ’ minlashning hozirgi zamon muammolarini o ‘ rganish va ularning yechimi yuzasidan mahalliy byudjetlar moliyaviy imkoniyatlarini oshirishga qaratilgan ilmiy asoslangan xulosa va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat . Kurs ishining vazifalari . Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifa larni bajarish rejalashtirilgan:  Mahalliy byudjetlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ularning byudjet tizimida tutgan o‘rnini ochib berish;  Mahalliy byudjetlar faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslarini yoritish;  Mamlakatimizda mahalliy byudjetlar mustaqilligini ta’minlash amaliyotining tahlil qilish; Kurs ishining predmeti. Ishning predmeti mahalliy byudjet mustaqilligini ta’minlash jarayonlarida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar yig‘indisidan iborat. Kurs ishining obyekti sifatida O‘zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlari hamda Toshkent viloyati Uchtepa tumani mahalliy byudjeti faoliyati belgilab olindi. 3 1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida s oliqlarning budjet daromadlarini shakllantirishining ilmiy-nazariy asoslari. Davlat budjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo‘lib, davlatning funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. budjet so‘zi g‘azna ma’nosini bildirar ekan, uning mohiyati ham davlatning qo‘lida markazlashtirilgan pul jamg‘armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi. davlat budjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bo‘g‘inining asosiy qismidir. O‘zbekiston respublikasining budjet kodeksiga asosan davlat budjetiga quyidagicha tarif berilgan: “davlat budjeti - davlat pul mablag‘larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. mahalliy budjetlar -hududiy moliyaning asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadi. mahalliy budjetlarning daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig‘imlar, soliqsiz daromadlar, yuqori turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan tashkil topadi. mahalliy budjetlar bo‘g‘inlari tarkibiga mahalliy budjetlar bo‘g‘inlari tarkibiga quyidagilar kiradi:  qoraqalpog‘iston respublikasi budjeti ;  viloyatlar budjeti;  shaharlar budjeti;  tumanlar budjeti;  shaharlar tarkibidagi tumanlar budjeti (toshkent shahrida);  tumanlar tarkibidagi shaharlar budjeti. davlat budjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko‘rsatkichda bo‘ladi: 1. davlat budjetining daromadlari. 2. davlat budjetining harajatlari. daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatishi uchun moliyaviy baza hisoblanadi. budjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish qatnashchilari tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida 4 shakllangan bo‘lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni maqsadli fondler hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta taqsimlash xususiyatga egadir. davlat budjeti har yili ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. o‘zbekiston respublikasi davlat budjeti , uning daromad va xarajatlari boshqa iqtisodiy kategoriyalar: soliq, narx, kredit, foyda, tannarx, qiymat va hakazolar bilan birgalikda turli munosabatlarga kirishar ekan, ular ustidan moliyaviy nazoratni amalga oshiradi. davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin: 1. soliqlar va soliqlarga tenglashtiriluvchi majburiy to‘lovlar; 2. davlat mulkini xususiylashtirishdan keladigan daromadlar; 3. davlat zayomlari; 4. qog‘oz pullar emissiyasi va boshqalar. davlat daromadlari tizimida markaziy moliyaviy manba bo‘lib soliqlar hisoblanadi. soliqlar soliq qonunchiligi vositasida joriy etiladi. soliqlar asosan fiskal, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliqlarning fiskal funksiyasini kasb etsa , ayrim tarmoqlar rivojlarishini rag ‘ batlantirish maqsadida turli xil imtiyozlar beriladi va kam daromadli aholining soliqlardan ozod etish , ularni davlat tonmonidan moliyalashtirish hisobiga ijtimoiy vazifalar hal etiladi . hozirgi sharoitda davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali manbai bo ‘ lib soliqlar va ularga tenglashtirilgan majburiy to ‘ lovlar hisoblanadi . yuqorida respublikamizda davlat budjeti ikki pog ‘ onadan iborat ekanligiga to ‘ xtalgan edik . ularning har biriga muayyan daromad manbalari biriktirilgan . jumladan , respublika budjeti daromadlari umumdavlat soliqlari , yig ‘ imlari , bojlari , majburiy to ‘ lovlar va boshqa to ‘ lovlar hisobiga shakllantirilsa , mahalliy budjetlar daromadlari mahalliy soliqlar , yig ‘ imlar va boshqa majburiy to ‘ lovlar hisobiga shakllantiriladi . 1997 yil 24 aprelda o ‘ zbekiston respublikasining soliq kodeksi qabul qilindi va 1998 yil 1 yanvardan kuchga kirdi . ushbu kodeks soliqlar va yig ‘ imlarni yagona hujjatga to ‘ pladi , umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig ‘ imlarning aniq turlarini belgiladi . 1997 yil 24 aprelda o ‘ zbekiston respublikasining soliq kodeksi qabul qilindi va 1998 yil 1 yanvardan kuchga kirdi . ushbu kodeks soliqlar va yig ‘ imlarni yagona hujjatga to ‘ pladi , umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig ‘ imlarning 5 aniq turlarini belgiladi . shuningdek, davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning huquqiy asoslarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan 1997 yil 29-avgustda qabul qilingan “davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi va o‘zbekiston respublikasining budjet kodeksini keltirib o‘tishimiz mumkin. soliqlar soliqqa tortish ob ’ ektiga qarab uch guruhga bo ’ linadi : 1. oborotdan olinadigan soliqlar . bunda soliqlar xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlarning bevosita oborotidan undiriladi , ularga qo ’ shilgan qiymat solig ’ i , aktsiz solig ’ i , jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin , dizel yoqilg ’ isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq , bojxona bojlari , yig ’ imlari va boshqalar kiradi . 2. mol - mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar . bunday soliqlar soliq to ’ lovchi sub ’ ektlar tasarrufida mavjud bo ’ lgan mol - mulkdan , erdan va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat . 3. daromaddan olinadigan soliqlar . bunga yuridik shaxslardan olinadigan daromad ( foyda ) solig ’ i , infratuzilmani rivojlantirish solig ’ i , jismoniy shaxslarning daromad solig ’ i va boshqalar kiradi mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari koxonalar ho ’ jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to ’ lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to ’ lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo ’ shiladi ( er solig ’ i , mol - mulk solig ’ i , ekologiya solig ’ i va boshqalar ). shu o ’ rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan , ularni xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyaviy faoliyatiga ta ’ sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin : mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari koxonalar ho ’ jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to ’ lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to ’ lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo ’ shiladi ( er solig ’ i , mol - mulk solig ’ i , ekologiya solig ’ i va boshqalar ). shu o ’ rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan , ularni xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyaviy faoliyatiga ta ’ sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin : 1. tovar ( ish , xizmat ) lar oborotidan to ’ lanadigan soliqlar . bunday soliqlarga asosan egri soliqlar kiradi , ya ’ ni qo ’ shilgan qiymat solig ’ i , aktsiz solig ’ i jismoniy 6 shaxslardan transport vositalariga benzin , dizel yoqilg ’ isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq , bojxona bojlari . 2. ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar : pensiya fondiga ajratmalar , kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar , bandlik fondiga ajratmalar va boshqalar . 3. davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar : mol - mulk solig ’ i , er solig ’ i , suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq , er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar . 4. korxonalar foydasidan to’lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar. 2)o’zbekiston respublikasi davlat byudjeti soliqli daromadlarining amaldagi holati tahlili umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib, ular budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisoblanadi. soliqlar va majburiy to’lovlarning umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linishi: umumdavlat soliqlari va majburiy to’lovlar 1. yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 2. jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 3. qo’shilgan qiymat solig’i 4. aksiz solig’i 5. yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar 6. suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 7. bojxona to’lovlari 8. davlat boji 9. ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar 10. respublika yo’l jamg’armasiga yig’imlar soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to’lanadigan umumdavlat soliqlari: 11. yagona soliq to’lovi 12. tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq mahalliy soliqlar va yig’imlar 7 1. mol-mulk solig’i 2. yer solig’i 3. obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 4. jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 5. ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to’lanadigan mahalliy soliq: 6. yagona yer solig’i 1-jadval 2022 va 2023-yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri budjetlarining xarajatlarining hajmlari, respublika budjetidan ajratiladigan maqsadli subvensiyalarning yuqori chegarasi 1 (foizda) Hududlar nomi Mahalliy budjet xarajatlari Ish beruvchililarning chegirmalarini, ijtimoiy nafaqalarni va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirishga subvensiyalar 2022-yil 2023-yil 2022-yil 2023-yil Qoraqalpog'iston 100,0 100,0 50,8 50,6 Andijon 100,0 100,0 44,8 47,9 Buxoro 100,0 100,0 - - Jizzax 100,0 100,0 53,8 52,3 Qashqadaryo 100,0 100,0 - - Navoiy 100,0 100,0 - - Namangan 100,0 100,0 52,6 51,3 Samarqand 100,0 100,0 52,8 50,6 Surxondaryo 100,0 100,0 52,3 53,5 Sirdaryo 100,0 100,0 30,2 38,7 Toshkent v. 100,0 100,0 - - 1 Jadval “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida” 2011-yil 29-dekabrdagi PQ-1449-son va 2012-yil 22-dekabrdagi PQ-1675-son Qarorlarning ma’lumotlariga muvofiq tuzilgan . 8 Farg'ona 100,0 100,0 - - Xorazm 100,0 100,0 47,4 48,3 Toshkent shahri 100,0 100,0 - - Jami 100,0 100,0 26,8 27,2 O ‘ zbekiston respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajatlarini o ‘ sish tendentsiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daromadlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi . bu esa , qo ‘ shilgan qiymat solig ‘ i , aksiz solig ‘ i kabi barqaror daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi yuqori salmog ‘ ini ta ‘ minlashni taqozo qiladi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida budjet-soliq siyosatining asosiy vazifalari iqtisodiyotda ishlab chiqarish jarayoni o’stirishga va uning samaradorligini oshirishga, soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini ko’paytirishga qaratilgan bo’lishi kerak. O’zbekiston respublikasida soliq tushumlari 2018-yilda davlat budjeti daromadlarining(maqsadli jamg’armalarsiz) 77,9% ni tashkil etgan. soliq tushumlarining davlat budjeti daromadlaridagi ulushi %da davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan %da yuqoridagi diagrammadan ko’rinib turibdiki, davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan 1998-yili 32.4%dan 2016-yil 20.5%ga yoki 11.9 foizli punktga pasaygan, bu esa yaimga soliq bosimining birmuncha pasayganligidan dalolat beradi. demak, davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan qancha ulushni tashkil etishi tahlil qiladigan bo’lsak, bosqichma-bosqish tushib kelganligining guvohi bo’lamiz. 1998-yildan boshlab 2007-yilgacha keskin tarzda tushib kelgan , lekin davlat budjeti daromadlarini mustahkamlash uchun ancha keng ko’lamdagi islohatlarga yo’l qo’yildi, shuning uchun 2008-yildan boshlab yaimga nisbatan davlat budjeti daromadlari bosqichma-bosqich optimallashtirildi. oxirgi to’rt yilni tahlil qilar ekanmiz, undagi ko’rsatkich 22%dan 20,5%gacha pasaydi yoki 1.5 foizli punktga pasayganini ko’rishimiz mumkin. yuqoridagi diagrammadan ko’rinib turibdiki, davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan 1998-yili 32.4%dan 2016-yil 20.5%ga yoki 11.9 foizli punktga pasaygan, bu esa yaimga soliq bosimining birmuncha pasayganligidan dalolat beradi. demak, davlat 9 budjeti daromadlari yaimga nisbatan qancha ulushni tashkil etishi tahlil qiladigan bo’lsak, bosqichma-bosqish tushib kelganligining guvohi bo’lamiz. 1998-yildan boshlab 2007-yilgacha keskin tarzda tushib kelgan, lekin davlat budjeti daromadlarini mustahkamlash uchun ancha keng ko’lamdagi islohatlarga yo’l qo’yildi, shuning uchun 2008-yildan boshlab yaimga nisbatan davlat budjeti daromadlari bosqichma-bosqich optimallashtirildi. oxirgi to’rt yilni tahlil qilar ekanmiz, undagi ko’rsatkich 22%dan 20,5%gacha pasaydi yoki 1.5 foizli punktga pasayganini ko’rishimiz mumkin. 3)davlat byudjetini daromadlarini shakllantirishda soliqlarning ob’ektiv zarurligi yurtimizda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor vazifalari iqtisodiy erkinlashtirish, davlat boshqaruvchilik funksiyasini qisqartirish va uning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashdan iborat. shu bilan birgalikda milliy ishlab chiqarishni shakllantirish va rivojlantirish, budjet-soliq siyosati yaxlitligini ta’minlash, budjet kamomadiga yo’l qo’ymaslik muhim ustuvor vazifalar qatoriga kiradi. bu vazifalarni amalga oshirish uchun, avvalo, soliqlar orqali iqtisodiyotni boshqarish mexanizmini to’g’ri, oqilona ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish lozim bo’ladi. bu haqda fikr yuritar ekan birinchi prezident i.a. karimov shunday ta’kidlaydi: “soliq siyosatini takomillashtirish iqtisodi-yotni barqarorlashtirishga va moliyaviy ahvolni mustahkamlashga oid muammolarni hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. bozor munosabatlariga o’tish sharoitida soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda eng muhim boshqaruvchi o il bo’lib qoladi”. Soliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha sub’ektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatmaydi. jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektib amal qilishini talab etadi. qayd etish lozimki , hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun lozim bo’lgan moliyaviy mag’lablarni shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyotida qo’llanilgan emas. demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. soliqlar majburiy 10 to’lovlarni ifoda etuvchi pullik munosabatlarni bildiradi. bu munosabatlar soliq to’lovchilar bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida bo’ladi. S oliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha sub’ektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatmaydi. jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektib amal qilishini talab etadi. qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun lozim bo’lgan moliyaviy mag’lablarni shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyotida qo’llanilgan emas. demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. soliqlar majburiy to’lovlarni ifoda etuvchi pullik munosabatlarni bildiradi. bu munosabatlar soliq to’lovchilar bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida bo’ladi. S oliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha sub’ektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatmaydi. jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektib amal qilishini talab etadi. D avlat uchun budjet daromadlarining asosiy manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. davlat faoliyatining barcha yo’nalishlarini mablag’ bilan ta’minlashning asosiy manbalaridan biri davlat ustuvorligini amalga oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir. D avlat uchun budjet daromadlarining asosiy manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. davlat faoliyatining barcha yo’nalishlarini mablag’ bilan ta’minlashning asosiy manbalaridan biri davlat ustuvorligini amalga oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir. S oliq tizimini tartibga solish va mukammalashtirish moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi. iqtisodiyotni davlat tomonidan soliqlar orqali tartibga solish davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish vositasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi usul hisoblanadi. Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab uch guruhga bo’linadi: 11 1. oborotdan olinadigan soliqlar. bunda soliqlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig’imlari va boshqalar kiradi. 2. mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. bunday soliqlar soliq to’lovchi sub’ektlar tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkdan, erdan va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat. 3. daromaddan olinadigan soliqlar. bunga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaxslarning daromad solig’i va boshqalar kiradi. davlat byudjeti — davlatning muayyan vaqt (odatda bir yil) uchun mo ljallangan pul daromadlari va harajatlari majmui. d.b. davlat ixtiyoridagi pulʻ fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh bo g ini ʻ ʻ hisoblanadi. d.b. tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjet i (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yig indisi) vamahalliy (munitsipal) ʻ byudjet (hududiy tuzilmalar — o lka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul ʻ daromadlari va harajatlari)ga bo linadi. ikki turdagi byudjetlar nisbati ʻ mamlakatning ichki sharoitiga bog liq bo ladi. davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar ʻ ʻ (milliy xavfeizlikni ta minlash, jamoat tartibini saklash, atrof-muhitni himoya ʼ qilish, nochorlarga yordam berish , aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar ko rsatish va ʻ b.) ko rsatadi va bularning barchasi harajat talab qiladi. byudjet daromadlari ʻ soliqlar, solikdan tashqari yig imlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mul- ʻ kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablag lardan shakllanadi. byudjet ʻ daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bog liq. byudjet harajatlari uning daromadidan ortib ʻ ketsa, byudjet taqchilligi , ya ni kamo-madi yuzaga keladi. kamomad miqdori ʼ mamlakat yalpi millim mahsulotning 3—3,5% ga teng bo lishi me yoriy ʻ ʼ hisoblanadi. byudjet kamomadining g oyat oshib ketishi va uni daromad bilan ʻ 12 ta minlash mumkin bo lmaganda byudjet harajatlari qisqartiriladi. markaziy,ʼ ʻ mahalliy d.b.lari va d.b.dan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yig indisi davlatning yigma byudjetini tashkil etadi. ʻ d.b., odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. d.b.ni huku-mat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi. d.b. muayyan mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. jamiyatning iqtisodiy tuzumi , davlatning tabiati va faoliyatiga qarab d.b. mohiyati, uning daromadlari va harajatlari xususiyati hamda tarkibi turlicha bo ladi. sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy ʻ daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga faol aralashuvi d.b. mavqeining oshishiga sabab bo ladi, milliy daromad davlat ixtiyorida yig iladi va uning ʻ ʻ byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi ko payadi. hoz. rivojlangan ʻ mamlakatlarda d.b.ning asosiy qismi soliqlar (fuqarolarning shaxsiy daromadlaridan undiriladigan shaxsiy daromad solig i, ish haqi fondiga soliq va ʻ korxonalar, korporatsiyalar foydasidan undiriladigan foyda solig i va b.) hisobiga ʻ shakllanadi (mas, 1987 y.da aqshda soliq tushumlari d.b.ning 98% ini, buyuk britaniyada 96,7% ini, fransiyada 91,5% ini tashkil qildi). aqsh federal byudjetidan qilinadigan harajatlar orasida "da-romadlar darajasini ta minlash" ʼ (qariyalar, mehnatga layoqatsizlar , ishsizlar, nogironlar, tibbiy yordamga muhtojlar, boquvchisini yo qotgan oilalar va h.k.ga yordam ko rsatish) sarflari ʻ ʻ 40%, milliy mudofaa harajatlari (28—30%) eng muhim o rinda turadi. hoz. davrda ʻ oz sonli sotsialistax mamlakatlarda d.b. daromadlarining asosiy qismi davlat sektori (ijtimoiy mulk)dan tushadigan mablag lardan, kooperativlar, ʻ xususiy korxonalardan , aholidan olinadigan turli soliqlardan hosil bo ladi va asosan xalq ʻ xo jaligini rivojlantirish hamda ijtimoiy-maishiy tadbirlarga sarflanadi. ʻ O ʻ zbekiston respublikasining d . b . respublika d . b ., qoraqalpog ʻ iston respublikasi d .6., viloyatlar va toshkent sh . mahalliy byudjetlarini birlashti - radi . 13 o ʻ zbekistonning birinchi d . b . 1924—25 y . larda tuzilgan bo ʻ lib , uning hajmi 3,64 mln . so ʻ mni tashkil etgan edi . O zbekistonda yangi boshlanayotgan yil uchun d.b. yil yakuni (dek. oyiningʻ oxiri)da o zr oliy majlisi sessiyasida tasdiqlanadi va qabul qilingan d.b. qonun ʻ kuchiga ega bo ladi hamda amaliyotga joriy etiladi. o zbekiston mustaqillikka ʻ ʻ erishgandan so ng d.b.ning shakllanish xususiyatlari boshqariladigan bozor ʻ iqtisodiyotiga o tish davridagi o zgarishlar bilan bogliq holda bordi. o zbekistan ʻ ʻ ʻ respublikasi d.b. daromadlarining mutlaq ko pchilik qismi soliklar hisobiga ʻ olinmoqda. 1995 y.da o zbekistonda byudjet kamomadi 3%, 1996 y.da 3,5%, 1997 y.da ʻ 2,2%, 2000 y.da yalpi ichki mahsulotning 1 % (32,8 mlrd. so m)ga teng bo ldi. ʻ ʻ amalda bo lgan qonunchilikka muvofiq tashkil etiladigan byudjetdan tashqari ʻ jamg armalar (ijtimoiy sug urta jamg armasi, ish bilan ta minlashga ko maklashish ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ jamg armasi, kasaba uyushmalari federatsiyasi kengashi jamg armasi, yo l ʻ ʻ ʻ jamg armasi, o zbekiston respublikasi davlat mul-ki qo mitasi jamg armasi, ʻ ʻ ʻ ʻ mineral xom ashyo bazasini tak ishlab chiqarish fondi, o zini o zi boshqarish ʻ ʻ mahalliy organlarining maxsus fondlari)ning maqsadli yo nalishlarini ʻ saqlab qolgan holda , 1995 y.dan boshlab o zbekiston respublikasining birlashgan ʻ byudjetiga kiritildi. O ʻ zbekiston respublikasi d . b . da jami daromadlar va harajatlar o ʻ zgarishlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi , xo ʻ jaliklar va aholi daromadlarining o ʻ sishi asosiy ahamiyatga ega . o ʻ zbekistonda d . b . ni shakllantirish tartibi o ʻ zbekistan respublikasining 2001 y . 1 yanvardan kuchga kirgan " davlat byudjeti tizimi to ʻ g ʻ risida " qonuni (2000 y . 14 dek .) ga muvofiq olib boriladi . byudjet va iqtisodiy islohotlar qo ‘ mitasi , sanoat , qurilish va savdo masalalari qo ‘ mitasi hamda agrar va suv ho ‘ jaligi masalalari qo ‘ mitalari tomonidan navbatdagi yig ‘ ilish o ‘ tkazildi . deputatlar , mutasaddi vazirlik va idoralar mas ’ ul xodimlari ishtirok etgan yig ‘ ilishda “2020 yil uchun o ‘ zbekiston respublikasining davlat byudjeti to ‘ g ‘ risida ” gi qonuni loyihasi ko ‘ rib chiqildi . 14 2-rasm O’zbekiston Respublikasi mahalliy budjetlari daromadlari tarkibida mahalliy soliqlarning salmog’i tarkibiy dinamikasi 2 (jamiga nisbatan foizda) parlament quyi palatasiga kiritilgan 2020 yilga mo‘ljallangan byudjetnomani tasdiqlashda yangi amaliyot hayotga tatbiq etilmoqda va oliy majlis tomonidan birinchi marta davlat byudjeti qonun shaklida qabul qilinmoqda. ya’ni “2020 yil uchun o‘zbekiston respublikasining davlat byudjeti to‘g‘risida”gi qonun loyihasini xalqaro standartlarga muvofiq tayyorlash va byudjet ma’lumotlarining ochiqligini , shaffofligini yanada oshirish, byudjet mablag‘larining shakllanishi, sarflanishi ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish tartiblari belgilanmoqda. Y ig‘ilishda qayd etilganidek, 2020 yilda yalpi ichki mahsulotning o‘sishi keyingi yillarda uning ijobiy dinamikasini saqlab qolgan holda, 5,5 foiz (2021 yilda 5,8 foiz, 2022 yilda 6,2 foiz) miqdorda bo‘lishi nazarda tutilmoqda. xususan, 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli, 2009-yil 22-dekabrdagi PQ1245-son, 2010-yil 24-dekabrdagi PQ-1449-sonli, 2011-yil 30-dekabrdagi PQ-1675-sonli qarorlari ilovalari asosida tayyorlangan. 15 sanoat ishlab chiqarishi hajmi 6,5 foiz, qurilishda 9,3 foiz, qishloq xo‘jaligida 4 foiz va xizmatlar sohasida 5,6 foiz ko‘payadi, asosiy kapitalga investitsiyalar 10 foiz, tovarlar va xizmatlar eksporti hamda import 8 foiz o‘sadi. 2020 yilga mo‘ljallangan byudjet siyosati puxta o‘ylangan fiskal siyosatni amalga oshirishga, iqtisodiy ko‘rsatkichlarning mutanosib o‘sishiga va mamlakat moliyaviy tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan.“2020 yil uchun o‘zbekiston respublikasining davlat byudjeti to‘g‘risida”gi qonuni loyihasi bilan byudjet mablag‘larini rejalashtirish samaradorligini, ulardan foydalanish natijadorligini oshirishga hamda byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirishga yo‘naltirilgan bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilmoqda. B yudjetni rejalashtirishning barqarorligini oshirish maqsadida prognoz yili uchun davlat byudjeti va keyingi ikki yilga mo‘ljallangan byudjet yo‘nalishlarini tasdiqlash yo‘li bilan o‘rta muddatga mo‘ljallangan byudjetni rejalashtirish taklif qilinmoqda. 2020 yilda mamlakatning yalpi ichki mahsuloti 653,5 trillion so‘mni, davlat byudjeti daromadlarining tushumi 128,5 trillion so‘m yoki yalpi ichki mahsulotga nisbatan 19,6 foiz darajasida bo‘lishi prognoz qilinib, bu alohida sohalar rivojiga maqsadli xarajatlarni oshirish yo‘li bilan iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishni ta’minlaydi. 2020 yilda davlat byudjetining xarajatlari 131,1 trillion so‘mni tashkil etadi. bu o‘tgan yildagiga nisbatan 24 foizga ko‘p bo‘lib, bunda davlat byudjetining xarajatlari asosan ijtimoiy sohalarga yo‘naltiriladi. jumladan , ijtimoiy soha xarajatlari 66 trillion so‘mni yoki umumiy xarajatlarga nisbatan 50,3 foizni tashkil etadi. bunda ushbu xarajatlarning o‘sishi avvalgi yilga nisbatan 24 foiz ko‘payadi. maktabgacha ta’lim muassasalarini moliyalashtirishga 5,2 trillion so‘m, umumiy ta’limga 20,9 trillion so‘m yo‘naltiriladi, kadrlar tayyorlashga ajratiladigan mablag‘lar 3,9 trillion so‘mni tashkil etadi sog‘liqni saqlashga 14,8 trillion so‘m, madaniyat va sportni moliyalashtirish uchun 2,3 trillion so‘m, ilm-fanga 1 trillion so‘m yo‘naltiriladi. ijtimoiy nafaqalar, kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam to‘lash va kompensatsiya to‘lovlari uchun xarajatlar o‘tgan yildagiga nisbatan 27 foiz oshgan holda 6,6 trillion so‘mni tashkil etadi. 16 2. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlashning tashkiliy- huquqiy asoslari Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish davridan boshlab to hozirgi kungacha har bir sohada iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, byudjet sohasida olib borilayotgan islohotlarni alohida ta’kidlab o‘tish mumkin. Har bir davlatning iqtisodiy qudrati shu davlatning mukammal byudjetga ega ekanligi bilan ham ifodalanadi. Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng mana shu o‘tgan davr ichida chuqur iqtisodiy siyosat negizida barqaror moliyaviy tizimni, shuningdek, uning asosini tashkil etuvchi mahalliy byudjetlarni shakllantirish va ijro etish sohasida muayyan ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Mamlakat byudjetining tuzilishi birinchi navbatda davlat tuzilishiga bog’liq bo‘ladi. Unitar tuzilishga ega bo‘lgan mamlakatlarda byudjet tizimi ikki bo‘g’indan, ya’ni markaziy va mahalliy byudjetlardan, federal tuzilishga ega bo‘lgan mamlakatlarda byudjet tizimi uch bo‘g’indan, federal byudjet, hududlar byudjeti va mahalliy byudjetlardan iboratdir. Mahalliy byudjetlar byudjet tizimining quyi bo‘g’ini sifatida davlat moliya tizimining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mahalliy byudjetlar daromadlari bo‘lib mahalliy soliqlar va yig’imlar hisoblansa, mahalliy byudjet xarajatlarida asosiy o‘rinni ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari egallaydi. O‘zbekiston Respublikasida byudjet ijrosining amaldagi holatidan kelib chiqqan holda, mahalliy byudjetlarning hukumatning iqtisodiy-ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda mavqeyini yanada ko‘tarishga sabab bo‘layotgan qator omillarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Masalan, mahalliy moliya organlarining byudjet ijrosidan manfaatdorligini oshirish va shuning asosida byudjet xarajatlarini to‘g’ri va oqilona tarzda sarflanishi va byudjet tushumlarining yangi manbalarini qidirib topishga rag’batlantirishni ta’minlashdir. Shu o‘rinda Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan “2017- 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq hamda mahalliy byudjetlarning daromadlari bazasini tubdan mustahkamlash, yuqori turuvchi byudjetlar ajratmalariga qaramligini 17 qisqartirish, uy-joy-kommunal, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani modernizatsiyalash va texnik yangilash bo‘yicha strategik muhim investitsiya loyihalarni amalga oshirishni so‘zsiz ta’minlash yuzasidan mahalliy davlat hokimiyati organlarining mustaqil ish olib borishi va mas’uliyatini oshirish” masalalari bugungi kunning dolzarb masalasidir. Mahalliy byudjetlar byudjet tizimining asosiy bo‘g’inini tashkil etar ekan, avvalo byudjet tizimiga ta’rif berib o‘tish lozim, byudjet tizimi barcha darajadagi byudjetlar, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg’armalari, byudjet tizimi byudjetlarini tuzish va tashkil etish prinsiplari, ular o‘rtasida byudjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlar yig’indisini o‘zida ifodalaydi. Byudjet hujjatlari va byudjet hisobotlarining shakllari, byudjet tasnifi yagona bo‘lishi hamda byudjet tizimi byudjetlarining daromadlari va xarajatlarini shakllantirish hamda ijro etish, byudjet hisobini yuritish va byudjet hisobotini tuzishning yagona tartibini nazarda tutishi lozim. Byudjet tizimi O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiq bo‘lishi lozim. Byudjet tizimi byudjetlarida nazarda tutilgan xarajatlar hajmi ularning daromadlari va taqchillikni qoplash manbalari yig’indisining hajmiga muvofiq bo‘lishi kerak. Byudjet tizimi byudjetlarini tuzish va ijro etishda byudjetlarning mablag’lari mazkur byudjetlarning balansliligini ta’minlash uchun ular o‘rtasida qayta taqsimlanishi mumkin. Byudjet tizimi byudjetlarini tuzishda byudjet tasnifiga muvofiq, daromadlar ularning aniq manbalari bo‘yicha prognoz qilinadi, xarajatlar esa yo‘nalishlar bo‘yicha rejalashtiriladi, byudjet tizimi byudjetlarining mablag’lari muayyan byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilarga ushbu mablag’lardan belgilangan maqsadlarni moliyalashtirishda foydalanish uchun ajratiladi. Byudjet tizimi byudjetlari mustaqildir. Byudjet jarayoni ishtirokchilari byudjet tizimi byudjetlarini tuzish va ijro etishda o‘zlariga berilgan vakolatlar doirasida byudjet tizimi byudjetlarining belgilangan hajmdagi mablag’laridan foydalangan holda natijaga erishish zaruriyatidan kelib chiqadi. 18 Byudjet tizimi byudjetlarining barcha daromadlari Yagona g’azna hisobvarag’iga kiritiladi va ularning xarajatlarini to‘lash ushbu hisobvaraqdan amalga oshiriladi. Byudjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi prinsipi byudjet jarayonining har bir ishtirokchisi byudjet jarayonining har bir bosqichida o‘z harakatlari uchun javobgar bo‘lishidan iboratdir. Ochiqlik prinsipi Davlat byudjetini va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarini ko‘rib chiqish hamda qabul qilish tartib-taomillarining jamiyat va ommaviy axborot vositalari uchun ochiqligini; tasdiqlangan Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari to‘g’risidagi axborotning ommaviy axborot vositalarida va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida e’lon qilinishini (chop etilishini); Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari ijrosining borishi to‘g’risidagi axborot ommaviy axborot vositalarida chop etilishini, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida joylashtirilishi va yangilab borilishini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksiga muvofiq mahalliy byudjetlar tarkibiga quyidagi byudjetlarni o‘z ichiga oladi Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti tuzilmasiga Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi tumanlari va shaharlarining byudjetlari kiradi. Viloyatlar mahalliy byudjetlari tuzilmasiga viloyat byudjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va shaharlarining byudjetlari kiradi. Toshkent shahar mahalliy byudjeti tuzilmasiga shahar byudjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning byudjetlari kiradi. Byudjetning yaxlitliligi tufayli respublika o‘z tasarrufiga pul resurslarining yagona markazlashtirilgan jamg’armasini oladi, uni byudjet tizimining faqat biror-bir bo‘g’iniga taqdim etish mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga birlashtiriladigan barcha byudjetlarning majmui sifatida ifodalanadi. Respublika byudjet tizimining yaxlitligi va bir butunligi qonun tomonidan mustahkamlab qo‘yilgan, unda quyi byudjetlarning biri yuqori bo‘g’inga kirishi ko‘zda tutilgan. 19 1-jadval Romitan tumani budjeti daromadlarining 2022-2023-yil ijrosi 3 Tushumlarning nomi 2022-yil 2023-yil Farqi O‘sish (%) (+,-) DAROMADLAR JAMI 36 159,6 44 933,8 8 774,2 124 1. Bevosita soliqlar 11 225,9 14 532,6 3 306,7 130 Yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig‘i 1 119,7 3 256,2 2 136,5 291 Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovidan Davlat budjetiga ajratmalar 3 032,2 2 367,1 -665,1 78 Yagona soliq to‘lovidan Davlat budjetiga ajratmalar, shu jumladan kichik korxona va mikrofirmalar bo‘yicha 1 692,9 2 183,7 490,8 129 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 4 524,3 5 189,7 665,4 115 Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy va yuridik shaxslar daromadidan olinadigan qat’iy belgilangan soliq 857,0 1 536,0 679,1 179 2. Bilvosita soliqlar 13 507,5 14 822,3 1 314,8 110 Qo‘shilgan qiymat solig‘i 12 467,2 13 279,8 812,6 107 Aktsiz solig‘i, jami 0,0 0,0 0,0 0 Jismoniy shaxslar tomonidan transport vositalari uchun iste’mol qilinadigan benzin, dizel yeqilg‘isi va suyultirilgan gaz uchun soliq 1 040,3 1 542,5 502,2 148 3. Resurs to‘lovlari va mulk solig‘i 9 176,4 14 493,8 5 317,3 158 Yuridik shaxslar mol-mulkiga 4 825,5 9 545,3 4 719,7 198 3 Romitan tuman budjeti ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 20 solinadigan soliq Jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq 531,7 524,6 -7,2 99 Yer solig‘i (yagona yer solig‘idan tashqari) 2 365,1 1 655,7 -709,4 70 Yagona yer solig‘i 1 438,3 2 746,6 1 308,3 191 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 15,7 21,6 5,9 138 4.Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i 2 249,7 1 085,1 -1 164,6 48 5. Boshqa daromadlar - - - Mahalliy byudjetlarning ijtimoiy - iqtisodiy mohiyati uning quyidagi funksiyalarida namoyon bo ‘ ladi :  mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etuvchi pul fondlarini shakllantirish ;  bu pul fondlarini hududiy iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohalar o‘rtasida qayta taqsimlash va ishlatish;  mahalliy hokimiyatga bo‘ysinuvchi korxona, tashkilot va muassasalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyati ustidan nazorat olib borish. Mahalliy byudjetlar qonunda belgilangan tartibda o‘zining moliyaviy resurslariga ega. Mahalliy byudjetlarning daromadlari O‘zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksiga ko‘ra quyidagilardan tashkil topadi: Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining daromadlari: belgilangan normativlarga muvofiq umumdavlat soliqlari, shu jumladan:  yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i;  yagona soliq to‘lovi;  jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; 21  tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’iy belgilangan soliq;  qo‘shilgan qiymat solig‘i;  aksiz solig‘i;  yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;  mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, shu jumladan:  obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i;  transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;  mol-mulk solig‘i;  yer solig‘i;  yagona yer solig‘i;  ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish uchun yig‘im;  yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari;  bozorlardan tushadigan daromadlar; Boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi. Boshqa daromadlarga davlat tasarrufiga o‘tkazilgan mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar, davlat aktivlarini joylashtirishdan, ijaraga berishdan va sotishdan belgilangan normativlar bo‘yicha olingan daromadlar, qonun hujjatlariga muvofiq Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga yo‘naltiriladigan davlat bojlari, yig‘imlar, tovon pullari va jarima sanksiyalari, egasiz mol-mulkni, meros huquqi bo‘yicha davlat ixtiyoriga o‘tgan mol-mulkni, huquq bo‘yicha davlat daromadiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan xazinalarni realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi. 3. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligini ta’minlash masalalari 22 Mamlakatimizda olib borilayotgan byudjet-soliq siyosatiga ko‘ra mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash asos qilinib, u o‘zining tashkiliy-huquqiy asoslari bilan ifodalanadi. Mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligi hududlarning potensialidan kelib chiqib o‘zining daromadlari orqali ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarini to‘la qoplay olishi, byudjetning yuqori byudjetlardan subvensiya, dotatsiya hamda byudjet ssudalari olmasdan balans berishiga aytiladi. Mahalliy byudjetlar moliyaviy jihatdan barqarorligining vaqt bo‘yicha 3 xil turga bo‘lib o‘rganish mumkin:  joriy barqarorlik (joriy moliya yili ichida);  o‘rta muddatli barqarorlik (ikki yildan besh yilgacha);  uzoq muddatli barqarorlik ko‘rinishlarida bo‘ladi. Joriy moliya yilida byudjet balansliligini saqlab qolinganligi, kassa uzulishlarning yo‘qligi, o‘zgaruvchan iqtisodiy konyuktura holatlarida to‘g‘ri moliyaviy qarorlarning qabul qilinganligi - bularning barchasi joriy moliyaviy barqarorlik xususiyati hisoblanadi. O‘rta muddatli moliyaviy barqarorlikning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, hududlar o‘zini o‘zi boshqaruv organlarining kreditga layoqatliligi va investitsiyalash qobiliyatlari ma’lum imkoniyatlari mavjudligidir. Byudjet holatiga ta’sir etuvchi hududning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish strategiyasining mavjudligi va salbiy faktorlar harakatining qisqarishi – bu mahalliy byudjet moliyaviy barqarorligining uzoq muddatli faktori hisoblanadi. Mahalliy byudjet organlarining barqaror rivojlanayotgan sharoitida pul fondlarining va risklarning mavjud holatida o‘zining moliyaviy xavfsizligini saqlab qolishi mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligini anglatadi. Shu nuqtai nazardan aytish mumkinki, mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligi majburiy shartlari bo‘lib, daromadlar va xarajatlarning muvozanatliligi, to‘lovga layoqatliligi, byudjetning mustaqilligi, mahalliy boshqaruv organlari yuqori byudjetdan yordam olmasdan moliyaviy resurslarni byudjetga safarbar qila olish 23 qobiliyati, shuningdek barcha moliyaviy majburiyatlarni amalga oshirilishi hisoblanadi. Hududiy byudjetlarning moliyaviy barqarorligi ushbu byudjetlarning moliyaviy holatining eng asosiy xarakteristik jihati hisoblanadi. Mamlakatimiz qonunchiligida rasmiy “byudjet barqarorligi” tushunchasining mavjud emasligi uni aniqlashning bir qancha metodlari va usullarini ishlab chiqishni taqazo qiladi. Moliya nazariyasi va amaliy moliya faoliyatida moliyaviy barqarorlik doim balanslilik, stabillik va muvozanatlilik tushunchalari bilan tenglashtiriladi. Bizning nazarimizda, mahalliy byudjetlarning moliyaviy barqarorligi tushunchasiga mahalliy boshqaruv organlarininig o‘z funksiya va vazifalarini amalga oshirish va hududdagi aholini ijtimoiy qo‘llab quvvatlash uchun muhim bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan ta’minlash imkoniyatlarini xarakterlovchi moliyaviy holat sifatida qaraladi. Mahalliy moliya tizimning barqarorligi mahalliy hokimiyat organlarining munitsipal darajadagi o‘z daromadlari manbalariga va maksimal darajada byudjet majburiyatlari xarajatlarini to‘liq moliyalashtirishga zamin yaratadigan hajmda ularni safarbar qilish vakolatlariga ega bo‘lishi orqali ta’minlanadi. Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligi tushunchasi birinchi bor akademik G.B.Polyak tomonidan taklif etilgan. Olimning fikriga ko‘ra, hududiybyudjetlarning barqarorlik darajasi minimal byudjet xarajatlarini qoplash uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar hajmi bilan belgilanadi. Mahalliy byudjetlarda moliyaviy barqarorlik darajasi ko‘rsatkichlari ko‘rsatilgan. Quyidagi sxema orqali biz mahalliy byudjetlarimizning turli davrlardagi barqarorligini ko‘rishimiz mumkin. Afsuski, bizda ayrim hududlarimiz nobarqaror holatda ekanligini ta’kidlash joiz. Shu hududlarimizni moliyaviy barqarorligini ta’minlash, ularning moliyaviy imkoniyatlarini oshirish uchun mahalliy byudjetlar huquqiy asoslarining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Mahalliy byudjetlarning daromad bazasini tubdan mustahkamlash va nomarkazlashtirish asosida hududlarni kompleks rivojlantirishni barqaror moliyalashtirish, byudjetlararo munosabatlarni yanada takomillashtirish, mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy erkinligini kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga 24 ko‘maklashish, yangi ish joylari yaratish hamda aholi bandligini ta’minlash, muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-transport va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish hisobiga soliq salohiyatini kengaytirish bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishda ularning mas’uliyatini oshirishni ta’minlash maqsadida quyidagilar mahalliy byudjetlar darajasida soliq-byudjet siyosatining ustuvor vazifalari etib belgilangan:  birinchi, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning aniq turlarini ularga  biriktirib qo‘yish orqali mahalliy byudjetlarning daromad bazasini tubdan mustahkamlash;  ikkinchi, viloyatlar, shahar va tuman byudjetlarini subventsiyadan chiqarish, ularning yuqori turuvchi byudjetlar ajratmalariga bo‘lgan qaramligini bosqichma- bosqich qisqartirish, buning asosida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish masalalarini hal etishda mahalliy davlat hokimiyati organlari erkinligi va mas’uliyatini oshirish;  uchinchi, mahalliy byudjetlarning daromadlarini oshirish uchun tizimli asosda qo‘shimcha rezervlarni aniqlab borish;  to‘rtinchi, deputatlik va jamoat nazoratini keng jalb qilgan holda, mahalliy byudjetlarni shakllantirishning shaffofligini va uning bajarilishi ustidan nazoratni ta’minlash; beshinchi, mahalliy byudjetlar daromadlar bazasini mustahkamlash hamda xarajatlarining tasdiqlangan parametrlarini o‘z vaqtida, maqsadli moliyalashtirish, ijtimoiy soha obyektlari va infratuzilmani yanada rivojlantirish va tegishli darajada saqlab turishni ta’minlash ustidan mahalliy davlat hokimiyati organlari, moliya va soliq organlarining javobgarligini kuchaytirish. O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar yanada chuqurlashayotgan davrda, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi moliya, budjet sohasida ham chuqur o’zgarishlarni amalga oshirish hozirgi kunning asosiy talabidir. 25 O’zbekiston demokratik davlat qurishni o’z oldiga vazifa qilib qo’yar ekan, bunda davlat budjetini shakllantirish muhim o’rin tutadi. Iqtisodiyotda bozor munosabatlari asta - sekinlik bilan shakllanib va rivojlanib borayotgan bir paytda davlatning doimiy vazifalarini bajarishi uchun markazlashgan moliyaviy mablag’larga ega bo’lish zaruriyati kuchayib boradi. Demokratik davlat tuzilishining muhim tarkibiy qismi mahalliy davlat boshqaruv organlari va ularning faoliyati hisoblanadi. Mahalliy davlat boshqaruv organlari o’zlariga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun, muayyan mulk va moliya - budjet huquqiga ega bo’lishi shart. Mahalliy hokimiyat idoralari hokimlar, xalq deputatlari kengashlari o’z vakolatlari doirasida davlat moliya faoliyatini amalga oshiradilar. Hududiy davlat boshqaruv organlari moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy qismi - bu mahalliy budjet hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrda qabul qilingan “Budjet tizimi to’g’risida” gi qonunida mahalliy budjetlarga quyidagicha ta’rif berilgan: “Mahalliy budjet – Davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratilgan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi” 4 . Mahalliy budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlanadi. Respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog‘lom avlodni tarbiyalash asosida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi va aniq tarzda moliyaviy qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda mahalliy budjetlarni samarali ijrosining ahamiyati kattadir. Mahalliy budjetlar orqali xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport muasassalarini, mahalliy hokimiyat boshqaruv organlarini, kam ta’minlangan oilalarga beriladigan nafaqalar moliyalashtirib boriladi. Shu bilan 4 O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonuni. 2000-yil 14-dekabr. 2-modda 26 birga mahalliy budjetlar aholini ijtimoiy himoya qilish borasida davlatning olib borayotgan siyosatining joylardagi asosiy tayanchi hisoblanadi. Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining deyarli 100 foizi mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtiriladi. Mahalliy budjetlar O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetining muhim va ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahalliy budjetlarga e’tibor yanada kuchaymoqda. Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «beshinchi ustuvor yo’nalish- markaziy va yuqori davlat boshqaruv organi idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tuzilmalariga fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga bosqichmabosqich o’tkaza borishni ta’minlash» 5 zarurdir. Mahalliy budjetlarning mavqeini yanada oshirish hukumatimizning budjet siyosatini samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim omil ekanligi shubhasizdir, bu borada ularni yanada qo’llab-quvvatlashga harakat qilinmoqda. Bu budjetlarning rejasini shakllantirish va mablag‘larini xarajat qilish miqdori viloyat, tuman, shahar hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Mahalliy budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini moliyaviy mablag‘lari bilan ta’minlab boriladi. Mahalliy budjetlar O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti tuzilishining asosiy qismi sifatida o’zida 14 ta mustaqil budjetni mujassamlashtiradi. Biz bilamizki, budjet iqtisodiy ishlab chiqarish hosilasi, u nimani va qancha yaratsa shunga qarab shakllanadi. Uning mavjudligi iqtisodiy zarurat va buni ijtimoiy ne’matlarni takroran yaratilib turilishi yuzaga keltiradi. Budjet iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir etishning faol vositasi hisoblanadi. U iqtisodiyotni o’sishiga qayta ta’sir etganda, ishlab chiqarish resurslarini rivojlantirishni budjetdan moliyalashtirish orqali yuz beradi. Makroiqtisodiyotdagi real aylanishda davlat o’z tovar va xizmatlari bilan ishtirok etsa, moliyaviy aylanishda budjetdagi puli bilan ishtirok etadi. Oddiy 5 Karimov I. A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. Xalq so‘zi. 2002 yil 30 avgust. 27 qilib aytganda, mahalliy budjet ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini aholiga yetkazishning asosiy kanallaridan biri hisoblanadi. Mazkur budjetlar orqali markazlashgan jamg‘armalar aholining ayrim qatlamlari o’rtasida taqsimlanadi. Mahalliy budjetlardan ishlab chiqarish sohasining tarmoqlari, birinchi navbatda, oziq-ovqat va mahalliy sanoat, kommunal xo’jalik va aholining turmush kechirishi uchun zurur bo’lgan aholiga xizmat ko’rsatish sohasi moliyalashtiriladi. O’zbekiston Respublikasining hokimiyat va boshqaruv, markaziy va mahalliy idoralari amalga oshiradigan moliyaviy faoliyat ular oldiga qo’ygan maqsad va vazifalarga, berilgan vakolatlarga muvofiq turli shaklda amalga oshiriladi. Mahalliy hokimiyat idoralari hokimlar, xalq deputatlari kengashlari o’z vakolatlari doirasida mahalliy moliya faoliyatini amalga oshiradilar. Mahalliy davlat hokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati moliyaviy masalalar sohasidagi qarorlar, farmoyishlar chiqarish, tegishli budjetlarni tasdiqlash va ijrosini ta’minlash, o’z hududidagi davlat idoralari, korxonalari, tashkilotlar, moliyaviy faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish, tegishli ma’muriy- hududiy birlik ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi tadbirlar ishlab chiqish, ularni moliyalashtirish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish kabi shakllarda amalga oshadi. Moliyaviy faoliyati amalga oshiruvchi barcha davlat idoralari qanday darajada bo’lishidan, vakolatlari doirasidan qat’iy nazar mamlakat iqtisodiy va moliyaviy qudratini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni va rivojlanishni ta’minlash, mahalliy moliyani mustahkamlash yo’lida harakat qiladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 7-moddasida aytilishicha, O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko’zlab va O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va uning asosida chiqarilgan boshqa qonunlarga muvofiq davlatning moliyaviy faoliyati uning 28 hokimiyat, boshqaruv hamda mahalliy hokimiyat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa qonunlarga muvofiq davlat idoralari tomonidan mahalliy moliyani boshqarish davlat va jamiyat manfaatlariga xizmat qiluvchi bir qator tamoyillarga, yetakchi qoidalarga muvofiq ravishda olib borilishi lozim. Bu tamoyillar moliya, kredit, soliq va bank sohasidagi qonunlarda belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentyabrdagi «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi Qonunda mahalliy davlat hokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati asoslari belgilab qo’yilgan. Davlat idoralari tomonidan moliyaviy faoliyatning amalga oshirilishida quyidagi tamoyillarga amal qilinadi. Davlat moliya idoralari bilan o’zaro munosabatlar davomida barcha korxonalar, birlashmalar, fuqarolar ham qonunlarga qat’iy amal qilishlari lozim. Qonuniylik tamoyiliga amal qilish moliyaviy munosabatlar barqarorligini ta’minlash, davlat moliya faoliyatidan ko’zlangan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish, oqibatda davlat moliyaviy va iqtisodiy qudratining, qolaversa, mustaqillikning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Moliyaviy faoliyat turli darajadagi davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi idoralarning huquqiy holatlari va ularga yuklatilgan vazifalar ularga taalluqli qonunchilik hujjatlarida belgilab qo’yilgan. «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi Qonunda viloyat, tuman, shahar hokimlari tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy faoliyat bu sohada mahalliy idoralarga berilgan vakolatlar va ularning huquqiy holati belgilab qo’yilgan. Mahalliy davlat idoralari tarkibidagi Moliya boshqarmalari va moliya bo’limlarining huquqiy holatlari belgilangan tartibda ular to’g’risidagi tasdiqlangan nizomlarga ko’ra belgilanadi. Mahalliy boshqaruv organlarining rolini oshirish bevosita ularni moliyabudjet huquqlarini oshirishni, ularga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda etarli mablag‘lar bilan ta’minlashni talab etadi. Mamlakatimiz demokratik Davlat qurilishini o’z oldiga vazifa qilib quygan ekan, bunda mahalliy o’z-o’zini boshqarish muhim o’rin tutadi. Mahalliy boshqaruv 29 organlarining rolini oshirish bevosita ularni moliya-budjet huquqlarini oshirishni, ularga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda yetarli mablag‘lar bilan ta’minlashni talab etadi. 1-jadval O‘zbekiston Respublikasida YIM da va mahalliy budjet xarajatlarida hududlarning hissasi 6 (foizlarda) YIMdagi hissasi Mahalliy budjet xarajatlaridagi hissasi 2010-yil 2022-yil 2023-yil 2010-yil 2022-yil 2023-yil Qoraqalpog'iston 2,8 2,5 2,3 6,4 5,9 6,6 Andijon 8,1 8,3 7,4 7,9 7,5 8,1 Buxoro 6,4 6,6 6,3 5,9 5,6 5,3 Jizzax 2,9 2,6 2,6 3,9 3,8 3,8 Qashqadaryo 6,4 6,4 7,0 8,3 9,4 8,9 Navoiy 3,9 4,0 4,6 3,7 3,3 3,8 Namangan 3,2 5,0 4,7 7,1 7,0 7,3 Samarqand 7,7 7,3 7,5 8,5 9,0 8,9 Surxondaryo 5,1 5,1 5,4 6,9 6,7 6,5 Sirdayro 2,1 2,1 2,0 3,2 3,0 3,1 Toshkent vil. 9,9 9,7 9,7 8,0 8,3 8,4 Farg'ona 10,2 9,4 9,1 9,3 9,4 9,9 Xorazm 4,5 3,8 3,9 5,2 5,0 5,0 Toshkent shahri 13,4 14,3 14,0 15,1 15,4 13,8 O'zbekiston Respublikasi 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 O ’ zbekiston Respublikasi Prezedenti I . Karimov ma ’ ruzasida bayon qilingan talablardan kelib chiqqan holda , 2013- yil iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo ’ nalishlari belgilandi , jumladan , soliq - budjet sohasida islohotlarni chuqurlashtirish , davlat xarajatlarini sarflash mexanizmini maqbullashtirgan holda ularni qisqartirish lozim bo ’ ladi . 6 Jadval “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida” gi 2010-yil 22-dekabrdagi PQ-1245-son va 2011-yil 29- dekabrdagi PQ-1449-son Qarorlarning ma’lumotlariga muvofiq tuzilgan 30 Respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog‘lom avlodni tarbiyalash, «Obod turmush yili» 7 va boshqa dasturlarni ro’yobga chiqarish asosida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi va aniq tarzda qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda» mahalliy budjetlarni rolini yanada oshirish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahalliy budjetlar mustaqil huquqiy tashkilot hisoblanadi. Mahalliy budjet mablag‘larining asosiy qismi ijtimoiy-madaniy tadbirlarga va aholini ijtimoiy himoyalash tadbirlariga yo’naltiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida budjet siyosatining ahamiyati, budjet jarayonlarida mahalliy budjetlarning roli, mahalliy boshqaruv organlari faoliyati, moliya va budjet siyosati masalalari hududiy iqtisodiyot taraqqiyoti va mahalliy budjetlar muammolarni hal etishning dolzarb masalalaridir. Mamlakatimizda byudjet tizimi taraqqiyotining hozirgi bosqichi davlatning yaxlit byudjet va ijtimoiy siyosatining manfaatlari mushtarakligini ta’minlash asosidagi o‘ta mas’uliyatli vazifalarini samarali boshqarilishi talab etmoqdaki, ushbu vazifani ikki jihatini ajratib ko‘rsatish muhimdir. Birinchidan davlat ijtimoiy siyosatining joylardagi ijobiy ijrosi yoki hududiy iqtisodiyot muammolari keskinlashuvining oldini olinishidir, ikkinchidan mahalliy byudjet huquq va majburiyatlaring kengayib borishi sharoitida shunga mos tarzda ular imkoniyatlarini yaxshilashning zarurligidir. Ushbu har ikki jihatning o‘zaro bog’liq tarzda birgalikda olib borilishi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoting hozirgi kundagi o‘ta muhim moammosini ijobiy hal etishga imkon beradi. Xulosa Iqtisodiyotni ko’p yillik rivojlanishida soliqlar va soliqqa tortish jarayonlarini samarali boshqarishning ahamiyati juda katta hisoblanadi. chunki soliqlar va soliqqa tortish jarayonlarini samarali boshqarmay turib soliq siyosatini 7 O‘zbekiston Respublikasi Prezedenti I. Karimov ma’ruzasi. 2012-yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilda islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari.2013-yil 21-fevral 31 amalga oshirib, mamlakatning soliq tizimini yaratib bo’lmaydi. soliqlarsiz esa mamlakatning iqtisodiyotini umuman tasavvur qilishning iloji yo’q. qo’shimcha ravishda shuni ham ta’kidlab o’tishimiz joizki, mamlakatimizda olib borilayotgan budjet-soliq siyosati samarasi o’laroq xususiy sektorga keng imkoniyatlar eshiklari ochilgan. xususan, soliq yukining yildan-yilga kamaytirilayotganligi soliq to’lovchilarga bu borada yanada ko‘proq mablag’ni o‘z faoliyatida qayta foydalanish imkoniyatini yaratayotgan bo’lsa, ularga berilayotgan imtiyozlar va preferensiyalar evaziga esa faoliyatni yanada samarali tashkil qilish hamda yangi innovatsion g’oyalarni amaliyotga tadbiq etish imkoniyati paydo bo‘lmoqda. bu esa mamlakatimizning kelajakda yanada rivojlanishi uchun samarali hisoblanadi. Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalashning hozirgi sharoitida mahalliy hokimiyat organlarini o‘z hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy hamda moliyaviy boshqarishdagi rolini oshirish zaruriyati paydo bo‘lmoqda. Bu zaruriyatning paydo bo‘lishi o‘z navbatida mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy resurslarni izlash va ularni ko‘paytirish muammosini keltirib chiqaradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ta’kidlaganidek: “Hayotning o‘zi va o‘tgan yillar tajribasi hududlarni kompleks rivojlantirishni va infratuzilma faoliyatini tubdan o‘zgartirishni ta’minlash, tumanlar, shaharlar, viloyatlar va Qoraqalpog’iston Respublikasidagi kechiktirib bo‘lmaydigan va istiqbolli vazifalarni amalga oshirish yuzasidan hokimlik va tarmoqlarni boshqarish organlarining kuch va harakatini aniq muvofiqlashtirish” bugungi kunda nihoyatda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda mahalliy byudjetni shakllantirish va mahalliy idoralar tomonidan ularni boshqarishda fikrimizcha, bir qator muammolar mavjud. Masalan, mahalliy byudjet daromadlarining asosiy qismi byudjetlararo tartibga solish kanallari orqali, me’yorlari har yili qayta ko‘rib chiqiladigan umudavlat soliqlaridan ajratmalar normativlari asosida shakllantiriladi. Lekin bu normativlar har yili o‘zgarib turuvchi, nobarqarordir. Bu nobarqarorlik soliqlarni taqsimlashni amaldagi tartibiga ko‘ra viloyatlar orasida byudjet daromadlarining kishi boshiga to‘g’ri keladigan hajmi bir-biridan juda 32 katta farq qilishiga olib keladi. Mahalliy byudjet taqchilligini qoplashga ajratiladigan subventsiyalar esa bu tafovutga ta’sir qilayotgani yo‘q. Subventsiyalar ajratishning amaldagi tartibi, fikrimizcha, donor hududlarni o‘z soliq imkoniyatlarini oshirishga rag’batlantirmaydi va subventsiya oluvchilarda ham o‘z daromad va yig’imlarini oshirishga qiziqish uyg’otmaydi. Yana bir masala, ma’lumki, hozirda byudjetlararo tartibga solish amaliyoti mahalliy byudjetlar daromadlarining asosiy (80%) qismini shakllanishini ta’minlamoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent. “O‘zbekiston”. 2013. (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan). 2. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. - T.: “Adolat”, 2015 y. 33 3. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to‘g`risida”gi Qonuni. Xalq so‘zi, 29 avgust 1997 y. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san`atini rivojlantirishni yanada qo‘llab-quvvatlash to‘g`risida” 2010 yil 30 martdagi PF-4210-sonli Farmoni. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2023-2016-yillarda O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish Dasturi to‘g`risida ”gi PQ-1754-sonli Qarori (2023 yil 10 may) 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2013 8. -yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi 1887-sonli Qarori (2023 yil 25 dekabr). 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasinig 2014- yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi 2099-sonli Qarori (2013 yil 25 dekabr) 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2023 11. -yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi 1675-sonli Qarori (2022 yil 30 dekabr). 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2009- yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘g`risida”gi qarori. 2008 -yil 29 -dekabr. ( PQ- 1024.) 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag`batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g`risida”gi PF-3620-sonli Farmoni (2005 yil 20 iyun). 34 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy himoya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g`risida”gi PF- 3619-sonli Farmoni (2005 yil 14 iyun). 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g`risida”gi PQ- 100-sonli Qarori (2005 -yil 15 -iyun). Internet saytlar 1. www.ziyo.net 2. www.arxiv.uz 3 www.edu.uz 4. www.aim.uz 5 .www.baho.uz 35

Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat soliqlarining oʻrni va ahamiyati

Sotib olish