Mahsulotning hayotiy sikli tushunchasi, bosqichlari egri chizig'i - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Mahsulotning hayotiy sikli tushunchasi, bosqichlari egri chizig'i

Sotib olish

Mahsulotning hayotiy sikli tushunchasi, bosqichlari,
egri chizig`i
Mundarija
Kirish ...........................................................................................................2
I-BOB. Mahsulotning hayotiy sikli tushunchasi, bosqichlari,
egri chizig`i .................................................................................................3
I.1. Mahsulotning hayotiy sikli tushunchasi................................................3
I.2. Mahsulotning hayot sikli bosqichlari....................................................3
I.3. Mahsulot hayot siklining egri chizig`i..................................................5
I.4. Sifat mahsulotlarining hayot sikli tahlili...............................................8
II-BOB. Sifat halqasi (hayotiy sikl tamoyili), mahsulot sifatini
boshqarish kategoriyasi ............................................................................9
II.1. Mahsulot sifatini boshqarish kategoriyasi ................................................. 9
II.2. Sifat halqasi (hayotiy sikl tamoyili) .......................................................... 19
II.3. Sifat menejmenti tizimini hujjatlashtirish ................................................ 23
Xulosa........................................................................................................23
Adabiyotlar ro`yxati.................................................................................27

Kirish.
Mahsulotning hayot sikli tushunchasi har qanday iste'molchiga
yo'naltirilgan korxona faoliyatida asosiy hisoblanadi. Hayotiy siklning
bosqichini to'g'ri aniqlash orqali siz korxona uchun eng mos bo'lgan va eng
katta foyda keltiradigan yoki o'ta og'ir holatlarda eng kam yo'qotish
keltiradigan aniq strategiyani osongina tanlashingiz mumkin.
Tashkilotlar va korxonalar yangi mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqish
zarurati va ular bilan bog'liq imtiyozlar haqida tobora ko'proq xabardor
bo'lmoqdalar. Mavjud mahsulotlarning ishlash muddati qisqaradi va ularni
yangi mahsulotlar bilan almashtirishga to'g'ri keladi. Biroq, yangi mahsulot
muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Innovatsiyalar bilan bog'liq xavf katta,
lekin u bilan bog'liq moddiy manfaatlar ham. Muvaffaqiyatli
operatsiyalarning kaliti yangi mahsulot g'oyalari bilan ishlash, jiddiy
tadqiqotlar o'tkazish va hayot tsiklining har bir bosqichida marketing
omillaridan foydalangan holda asoslangan qarorlar qabul qilish uchun
mustahkam tashkiliy tuzilmani yaratishdir.
Muayyan mahsulotni ishlab chiqarish hajmlari va davomiyligidagi
o'zgarishlarni o'rganish ushbu ko'rsatkichlar vaqt o'tishi bilan, muntazam va
o'lchanadigan vaqt oralig'ida siklik ravishda o'zgarishini aniqlashga imkon
berdi. Eng qiziq narsa bozordagi mahsulotning hayot siklidir. Vaqt nuqtai
nazaridan u mahsulotning prototipini yaratish bosqichlarini, uni
eksperimental ishlab chiqarishni va mahsulot iste'molchiga hali "yetib
bormagan" qisqa muddatli ommaviy ishlab chiqarishni o'z ichiga olgan
iqtisodiy sikldan qisqaroqdir.
Bir marta bozorga chiqqan mahsulot o'zining maxsus hayotini
yashaydi, bu "Mahsulotning hayot sikli" deb ataladi. Turli xil mahsulotlar
turli xil hayot davrlariga ega. Bir necha kundan o'n yillargacha davom etishi
mumkin. Mahsulotning hayot sikli tushunchasi birinchi marta 1965 yilda
amerikalik marketolog T. Levit tomonidan nashr etilgan.
Mahsulotning hayot sikli bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi. Har bir
bosqichning maqsadi g'oya ustida ishlashning maqsadga muvofiqligi yoki
maqsadga muvofiq emasligi to'g'risida qaror qabul qilishdir. Kompaniya zaif
g'oyalarni ishlab chiqish va yaxshilarini yo'q qilish imkoniyatlarini
minimallashtirishga intiladi, chunki tijorat ishlab chiqarishga chiqarilgan har
bir mahsulot doimiy ravishda paydo bo'ladigan bir qator muammolar va
paydo bo'ladigan imkoniyatlar bilan ajralib turadigan o'z hayotiy sikliga ega.
Hozirgi vaqtda ko'pgina korxonalarda mahsulotning hayot aylanishining
turli bosqichlarida marketing faoliyatini to'g'ri tashkil etish muammosi
dolzarbdir.

I-BOB. Mahsulotning hayotiy sikli tushunchasi, bosqichlari,egri chizig`i
I.1. Mahsulotning hayot sikli haqida tushuncha.
Muayyan mahsulotni ishlab chiqarish hajmlari va davomiyligi vaqt
o'tishi bilan tsiklik ravishda o'zgaradi. Ushbu hodisa mahsulotning hayot sikli
deb ataladi.
Mahsulotning hayot sikli - bu mahsulotning bozorda mavjud bo'lish
davri, mahsulotning paydo bo'lishidan boshlab uni ishlab chiqarish va
sotishdan olib tashlashgacha bo'lgan vaqt davri.
Mahsulotning hayot sikli kontseptsiyasi mahsulot bozorga kirgan
paytdan to bozordan olib ketilgunga qadar uning sotuvi, foydasi,
raqobatchilari va marketing strategiyasini tavsiflaydi. Kontseptsiya har
qanday mahsulot ertami-kechmi boshqa, ilg'or yoki arzonroq mahsulot
tomonidan bozordan chiqib ketishiga asoslanadi.
Mahsulotning hayot sikli kontseptsiyasi mahsulot sinflari (mobil
telefonlar) va kichik sinflar (smartfonlar) va hatto ma'lum bir model yoki
brendga (iPhone "Apple") ham tegishli. Mahsulotning hayot sikli ma'lum bir
doiraga ega bo'lgan bozorda mavjud bo'lish bosqichlarining ma'lum bir
ketma-ketligi sifatida taqdim etilishi mumkin. Mahsulotning ishlash muddati
dinamikasi unga talab mavjud bo'lgan har bir aniq vaqtda sotish hajmini
ko'rsatadi.
I.2. Mahsulotning hayot sikli bosqichlari.
Mahsulotning hayot davrlari juda xilma-xildir, lekin asosiy bosqichlarni
aniqlash deyarli har doim ham mumkin. Klassik mahsulotning hayot
aylanishini besh bosqichga yoki bosqichga bo'lish mumkin:
1) Bozorga kirish . Bu bozorda yangi mahsulot paydo bo'ladigan bosqich.
Ba'zan sinov savdosi shaklida. U mahsulot tarqatilgan va sotuvga chiqarilgan
paytdan boshlanadi. Ushbu bosqichda mahsulot hali ham yangi. Texnologiya
hali yetarlicha o‘zlashtirilmagan. Ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish
jarayonini tanlashga qaror qilmagan. Mahsulot modifikatsiyalari yo'q. Ushbu
bosqichda hech qanday foyda yo'q. Korxonada marketing harajatlari yuqori,
mahsulot hajmi kichik bo'lgani uchun ishlab chiqarish tannarxlari ham
yuqori.Savdo tarmoqlari mahsulotga nisbatan ehtiyotkor. Sotishning o'sish
sur'ati ham past, savdo ko'pincha foydasiz va raqobat cheklangan. Ushbu
bosqichda raqobat faqat o'rnini bosuvchi mahsulotlardan kelib chiqishi
mumkin. Barcha marketing faoliyatining maqsadi yangi mahsulot bozorini
yaratishdir. Kompaniya yuqori xarajatlarga duchor bo'ladi, chunki bu
bosqichda ishlab chiqarish xarajatlari yuqori va sotishni rag'batlantirish
xarajatlari odatda eng yuqori darajaga etadi. Bu yerdagi iste'molchilar yangi
mahsulotni sinab ko'rishda tavakkal qilishga tayyor bo'lgan innovatorlardir.

Ushbu bosqichda juda yuqori darajadagi noaniqlik mavjud. Bundan tashqari:
innovatsiya qanchalik inqilobiy bo'lsa, noaniqlik shunchalik yuqori bo'ladi.
2) O'sish bosqichi . Agar mahsulot bozorda talab qilinadigan bo'lsa, u
holda sotish sezilarli darajada boshlanadi o'sadi. Ushbu bosqichda mahsulot
odatda mijozlar tomonidan tan olinadi va unga bo'lgan talab tezda oshadi.
Bozor qamrovi ortib bormoqda. Yangi mahsulot haqidagi ma'lumotlar yangi
mijozlarga uzatiladi. Mahsulot modifikatsiyalari soni ortib bormoqda.
Raqobatchi kompaniyalar ushbu mahsulotga e'tibor berishadi va o'zlarining
shunga o'xshashlarini taklif qilishadi. Daromad juda yuqori, chunki bozor
juda ko'p miqdordagi mahsulotlarni sotib oladi va raqobat juda cheklangan.
Savdoni rag'batlantirishning intensiv tadbirlari orqali bozor imkoniyatlari
sezilarli darajada oshadi. Narxlar biroz pasayadi, chunki ishlab chiqaruvchi
tasdiqlangan texnologiyadan foydalangan holda katta hajmdagi mahsulotlarni
ishlab chiqaradi. Marketing xarajatlari ishlab chiqarishning oshgan hajmi
bo'yicha taqsimlanadi. Ushbu bosqichdagi iste'molchilar yangilikni tan
oladigan odamlardir. Takroriy va bir nechta xaridlar soni ortib bormoqda.
3) yetuklik bosqichi . Aksariyat xaridorlar allaqachon ega bo'lganligi
bilan tavsiflanadi tovarlarni sotib oldi. Sotishning o'sish sur'atlari
pasaymoqda. Mahsulot an'anaviy bo'ladi. Ko'p sonli modifikatsiyalar va
yangi brendlar paydo bo'ladi. Tovarlar sifati va silliq ishlab chiqarish ortib
bormoqda. Xizmat yaxshilanmoqda. Maksimal savdo hajmiga erishiladi.
Kompaniyaning foydasi kamayadi. Daromad asta-sekin o'sib bormoqda.
Omborda tovar zahiralari paydo bo'ladi, raqobat kuchayadi. Narx raqobati.
Arzon narxlarda sotish. Zaif raqobatchilar bozorni tark etishadi. Savdoni
rag'batlantirish faoliyati maksimal samaradorlikka erishadi. Bu yerdagi
iste'molchilar sekin qabul qiluvchilar va konservatorlardir. Bu bosqich eng
uzoq vaqt hisoblanadi.
4) to'yinganlik bosqichi . Sotishning o'sishi to'xtaydi. Narxi ancha
arzonlashgan. Lekin, narxlarni pasaytirish va xaridorlarga ta'sir qilish uchun
boshqa choralarni qo'llashga qaramay, savdo o'sishi to'xtaydi. Bozor qamrovi
juda yuqori. Kompaniyalar bozorda o'z sektorini oshirishga intilmoqda.
Savdo tarmog'i ham endi kengaymaydi. Texnologiya bir xil. Ushbu
bosqichda mahsulot va texnologiyani qayta-qayta texnologik
takomillashtirish ehtimoli yuqori. Bu bosqich ko'pincha etuklik bosqichi
bilan birlashtiriladi, chunki ular orasida aniq farq yo'q.
5) retsessiya. Retsessiya - bu sotish va foydaning keskin pasayishi davri.
Sotish nolga tushishi yoki juda past darajada qolishi mumkin. Asosiy sabab:
yangi, ilg'or mahsulotning paydo bo'lishi yoki iste'molchilarning xohish-
istaklarining o'zgarishi. Ko'pgina firmalar bozorni tark etishmoqda. Savdoni
rag'batlantirish xarajatlari kamayadi yoki butunlay yo'q qilinadi.
Iste'molchilarning mahsulotga qiziqishi yo'qolib, ularning soni kamayib
bormoqda. Iste'molchilarning asosiy qismi to'lov qobiliyati past bo'lgan
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

konservativlardir. Ushbu bosqichda katta moliyaviy yo'qotishlarga yo'l
qo'ymaslik uchun mahsulotni to'xtatish tavsiya etiladi.
Bosqichdan bosqichga o'tish keskin sakrashlarsiz sodir bo'ladi.
Tsiklning davomiyligi va uning alohida bosqichlari mahsulotning o'ziga va
o'ziga xos bozorga bog'liq. Hayotiy tsiklga tashqi omillar ham ta'sir qiladi,
masalan, umuman iqtisodiyot, inflyatsiya darajasi, iste'molchi turmush tarzi
va boshqalar.
I.3. Mahsulotning hayot aylanishining egri chizig'i.

Mahsulotning hayot aylanishi va uning bosqichlarini grafik tarzda
tasvirlash mumkin. Buning uchun X o'qi bo'yicha vaqtni, Y o'qi bo'yicha esa
ma'lum bir vaqtning o'zida tovarlarni sotish hajmini chizamiz (1-rasm).
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Rasmda mahsulotning an'anaviy hayot aylanishi egri chizig'i ko'rsatilgan.
U kirish, o'sish, etuklik, to'yinganlik va pasayishning alohida davrlarini
tavsiflaydi.
Ayrim tovarlarning o'ziga xos xususiyatlariga va ularga bo'lgan alohida
talabga qarab, har xil turdagi hayot tsikllari mavjud bo'lib, ular ham
davomiyligi, ham alohida fazalarning namoyon bo'lish shaklida farqlanadi.
Boom egri chizig'i vaqt o'tishi bilan barqaror savdoga ega bo'lgan juda
mashhur mahsulotni tasvirlaydi. Bunday mahsulotga misol Pepsi ichimlik
bo'ladi. Bunday mahsulotning hayot tsiklining egri chizig'i bo'lsa, kompaniya
mahsulotni ishlab chiqaradi va uzoq vaqt davomida foyda oladi.
Ko'p kirish egri chizig'i . Bu sotuvlar tez o'sishi va pasayishiga ega
bo'lgan mahsulotni tasvirlaydi. Ko'pincha moda, mashhur mahsulot bunday
egri chiziqqa ega. Bunday mahsulotga bir vaqtlar moda bo'lgan tulki
ko'zoynaklari misol bo'la oladi, endi uni hatto sotuvda ham topib bo'lmaydi.
Mavsumiylik egri chizig'i . Muayyan vaqt oralig'ida yaxshi sotiladigan
mahsulotning egri chizig'i. Bunday mahsulot bo'lishi mumkin: qishki yoki
yozgi kiyimlar, yangi yil suvenirlari va boshqalar.
Talabning yangilanish egri chizig'i . Ushbu mahsulotga bo'lgan talab
pasayadi, lekin bir muncha vaqt o'tgach, u qayta tiklanadi. Masalan, 70-
yillarda mashhur bo'lgan ayollar platformasi poyafzaliga qaytish.
Muvaffaqiyatsizlik egri chizig'i . Bu deyarli darhol xaridorlar orasida
talabni to'xtatadigan mahsulotni tavsiflaydi. Bunday egri chiziq bozorga
kiritilishi muvaffaqiyatsiz rejalashtirilgan va amalga oshirilgan mahsulotlar
uchun xosdir, lekin ular qayta ishga tushirilganda ular katta
muvaffaqiyatlarga erishdilar.
Yangi ko'tarilish egri chizig'i . Bunday egri chiziq savdosi o'sishni
to'xtatadigan mahsulotlar uchun odatiy holdir, ammo kichik yaxshilanishlar
va qo'shimcha foydali xususiyatlar paydo bo'lgandan so'ng, kompaniya yana
savdo hajmini oshirishga muvaffaq bo'ladi.
Bunday mahsulot saqich ("Orbit", "Dirol") bo'lib, ular birinchi navbatda
"tishlarni parvarish qilish vositasiga aylanadi" va keyin har safar yangi
komponentlardan (ksilitol) foydalanish yoki rad etish tufayli buni yaxshiroq
va yaxshiroq qilishadi. eskilaridan foydalaning (shakar).
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

I.4. Sifat mahsulotlarining hayot aylanishi tahlili.
Sifat SX1 modeli misolidan foydalanib, biz bozorda modellarni ilgari
surishning butun kontseptsiyasini tasvirlashimiz mumkin. Ushbu model
bozorga 2004 yilning bahorida kirdi. Strategik faoliyatning cho'qqisi aynan
bahor va kuzning boshiga qaratilgan edi, chunki yozda model yo'naltirilgan
maqsadli auditoriya yo'qligi sababli "tinchlik" bo'lgan. SifatMobile o'zining
reklama kampaniyasida barcha reklama vositalaridan foydalangan. Asosiy
urg'u hali ham tashqi reklama, turli bosma nashrlar va matbuotga qaratildi.
Bundan tashqari, televidenie va radio mahsulotning maksimal savdoga
o'tishiga yordam berdi.
O'sish va etuklik bosqichida xaridorlar oldida sifatli telefon qiyofasini
saqlab qolish uchun narxlar ancha yuqori bo'lib qoldi. Tovarlarning etukligi
davrida telefonlar narxi har xil shaklda bo'lgan, ba'zilari arzonroq, boshqalari
qimmatroq edi, bu telefonlarni maksimal sotish yoki sotishdan maksimal
daromad olish zarurati bilan bog'liq edi. Modellarni modernizatsiya qilish va
takomillashtirishda bir xil texnik noto'g'ri hisob-kitoblar natijasida
narxlarning o'zgarishi dinamikasi muqarrar edi.
2005 yil boshida Sifatning ahvoli bizning ko'z o'ngimizda yomonlashdi,
kompaniya kuniga 1,5 million evrodan 2 million evrogacha yo'qotdi va 2005
yil o'rtalarida dunyoda bozor ulushi 5,4 foizgacha kamaydi. Kompaniya
hisoblamadi. juda muvaffaqiyatli modellarni chiqarish to'g'risida, chunki ular
o'zlarining qobiliyatlari va kuchli tomonlarini ehtiyotkorlik bilan baholadilar
va bu vaqtga kelib mobil telefon ishlab chiqaruvchilari soni imkon qadar
qisqartirildi (ikki yil ichida kompaniya xodimlari xarajatlarni kamaytirish
uchun qisqartirildi). Qolgan ishlab chiquvchilar bir vaqtning o'zida yangi
telefon modellari uchun dasturiy ta'minot yarata olmadilar.
Shunday bo'lishi kerakki, barcha yangi mahsulotlar uchun hayot
tsiklining dastlabki bosqichlarida reklama talablarga javob beradi,
ma'lumotga ega edi, juda oddiy logotip va savdo belgisiga ega edi va faqat bir
so'z bilan qiziqish uyg'otdi.
Xuddi shunday, boshqa barcha modellar ma'lum davrlarda reklama
qilingan, bu esa sifat modellariga bo'lgan talab darajasiga ta'sir qilgan.
Bundan tashqari, etuklik bosqichida asosiy reklama tashviqot edi. Kompaniya
modellarni o'zgartirdi, ularni takomillashtirdi va potentsial xaridorlarini
yanada sifatli modellar haqida xabardor qildi.
Keyinchalik, sifatning bozor ulushini raqobatchilar tezda tortib ola
boshladilar: 2004 yil oxirida kompaniya mobil telefon bozorida jo'natish
bo'yicha faqat to'rtinchi o'rinni egalladi.
Turg'unlik davrida reklama amaliy bo'lib qoldi, chunki 2005 yil oktyabr
oyida sifat AG bozordagi qoniqarsiz moliyaviy sharoit tufayli SifatMobile
bo'limini Tayvanning BenQ Corporation kompaniyasiga sotdi.
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Umuman olganda, Sifat Mobile, ma'lum bo'lishicha, hamma narsa etarli
edi: kompaniya bozor ulushini ham, pulni ham yo'qotdi. Yo'qotishlar kuniga
bir necha million dollarga etdi. Qoniqarsiz sifat dasturiy ta'minot sifati va
telefonlarning beqarorligida o'zini namoyon qildi. Shu sababli, kompaniya
o'zi uchun yagona yo'lni ko'rdi - osiyolik ishlab chiqaruvchiga foyda
keltirmaydigan bo'linmani sotish.
Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, kompaniyaning ishlab
chiquvchilari va texnologlari telefonlarda yangi mumkin bo'lgan
funktsiyalarga duch kelganlarida, har doim ham o'z modellarida ushbu
xususiyatlarni tez, arzon narxlarda taqdim eta olmaydi va to'ldira olmaydi.
Natijada, kompaniyaning 2005 yil oktyabr oyida sifat bo'linmasini BenQga
sotish to'g'risidagi qarori juda oqilona va mantiqiy edi. Bo'linish foydasiz deb
topildi, chunki telefonlarni modernizatsiya qilish va bozorning katta qismini
egallaydigan noyob modelni yaratish bo'yicha keyingi barcha urinishlar
muvaffaqiyatsiz tugadi. Va agar kompaniya o'z maqsadlariga doimiy
xarajatlar bilan erishmasdan, modellarni takomillashtirish bo'yicha doimiy
urinishlarini davom ettirsa, bu butunlay halokatli bo'lar edi. Shunday qilib,
Sifat mahsulotlarining hayot aylanishi an'anaviy hayot aylanishi egri
chizig'iga o'xshash degan xulosaga kelish mumkin.
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

II-BOB. Sifat halqasi (hayotiy sikl tamoyili), mahsulot sifatini
boshqarish kategoriyasi
II.1. Mahsulot sifatini boshqarish kategoriyasi
Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini samarali tashkillashtirish
uchun nafaqat boshqaruv obyekti yaqqol belgilangan bo‘lishi, shuningdek,
boshqaruv kategoriyasi ham aniqlangan bo‘lishi lozim. Ya’ni barcha
jarayonlarni yaxshi amalga oshirilishini va tashkillashtirishni yo‘lga qo‘yish
lozim.
Mahsulot sifatini boshqarish munosabatida quyidagi kategoriyalami
belgilash mumkin:
Boshqaruv obyekti - mahsulot sifati. Ayrim holda boshqaruv obyekti
sifatida raqobatbardoshlik, texnikaviy daraja yoki u yoki bu ko‘rsatkich
tavsiflari bo‘lishi mumkin. Masalan, engil avtomobil uchun sifatni
boshqarish obyekti sifatida: maksimal tezligi, yonuvchi materiallami sarfi,
qulayligi, boshqaruvning qulayligi, energiya bilan ta’minlanganligi,
aerodinamikasi va boshqa texnikaviy xosalari bo‘lishi mumkin. Shunday
qilib, obyekt mahsulotning barcha xosslari xox u qismi, guruhi yoki alohida
xossasi bo‘lishi mumkin.
Boshqaruv maqsadi - iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning
iqtisodiy qiziqishlarini hisobga olib mahsulot sifati darajasi va holatini,
hamda mahsulotning ekologik va xavsizlik talablaridir. So‘z sifatning qanday
darajasi va xossalarining majmui berilishi, keyin esa bunga ushbu majmua va
ushbu darajaga ehtiyojlar tavsifi muvofiq kelishiga erishish va ta’minlash
haqida bormoqda. Bunda iste’mol va ishlab chiqarishning samaradorligi
masalari yuzaga keladi, ya’ni iste’molchilar uchun qulay narx va tannarxi
darajasi hamda ishlab chiqaruvchi va tayyorlovchilar uchun mahsulotdan
foyda olib kelishi masallarini ko‘rib chiqish lozim. Shuningdek, mahsulotni
ishlab chiqarish muddatini qisqartirish yoki tezlashtirish, iste’molchigacha
yetkazish va uni ishlab chiqarish surati ko‘rinishida o‘ylamaslik lozim, bu
esa raqobatbardosh lik bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi.
Boshqaruv subyekti - mahsulotning sifati darajasi va holatini
rejalashtiruvchi va unga erishini ta’minlovchi shaxs va boshqaruvchi organ.
Sifatni boshqarishning maxsus vazifalari - boshqaruv maqsadi va
boshqaruv obyektining xususiyatlariga muvofiq mahsulot sifatini boshqarish
bo‘yicha sinflashgan harakatlardir.
Boshqarish usuli va vositalari - rejalashtirilgan mahsulot sifati darajasi
va holatiga erishish va qo‘llab-quwatlashni ta’minlash, ishlab chiqarish
jarayonlarining elementlariga ta’sir etuvchi boshqarish organining yo‘llari va
choralaridir.

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Sifatni boshqarishda quyidagi usullardan foydalaniladi:
iqtisodiy usul: ehtiyojlar va so‘rovlar qanoatlantiruvchi mahsulotni
tayyorlash va xizmat ko‘rsatishni yaratish, iste’molchilaming so‘rovlarini
o‘rganishni tashkillashtirish usullari va texnologik, konstruktorlik, korxona
jamoasini qiziqtiruvchi iqtisodiy sharoit va muhitni yaratishni ta’minlaydi.
Iqtisodiy usullari qatoriga kredit shaxtlari, narxlami shakllantirish qoidalari,
standartlar va texnik shartlar talablariga rioya qilinmaganligi uchun iqtisodiy
sanksiyalar, sifatsiz mahsulotni realizatsiya qilganligi uchug iste’molchilarga
iqtisodiy zarar yetkazgaligini qoplash qoidalarini kiritish mumkin;
moddiy rag'batlantirish usuli: birinchi tomondan yuqori sifatli
mahsulotni yaratish va tayyorlash uchun ishchilami qo‘llab-quvvatlash
nazarda tutiladi va (bu usul qatoriga: yuqori sifat uchun rag‘batlantirish tizimi
yaratish, oylik maoshiga qo‘shimchalami kiritish) ikkinchi tomondan sifatsiz
mahsulotdan moddiy zararlar qoplashtirish ham bo‘lishi mumkin;
tashkiliy-taqsimlash usullari-. rahbariyatning ko‘rsatmalari, buyruqlar,
farmoyishlarini bajarish uchun majburiyatlami amalga oshirish tushuniladi.
Sifatni boshqarishning tashkiliy-taqsimlash usullari qatoriga me’yoriy
hujjatlaming talablarini bajarish ham kiradi;
tarbiyalash usullari'. mahsulot sifatini boshqarishning maxsus vaziflarini
aniq bajarish va yuqori sifatli mehnatga undovchi, ishlab chiqarish
jarayonlarining qatnashchilarini kayfiyatini yaxshilash va oshirishga ta’sir
etuvchi omillar. Bu usularga yuqori sifatli mahsulot uchun manaviy
rag‘batlantirish, korxona nomi, mahsulot nomi va boshqalar uchun
mag‘rurlanish va quvontirishni tarbiyalashlar kiradi. Mahsulot sifatini
boshqarish usullarini tanlash va eng yaxshilarini qidirib topish, sifatini
boshqarish tizimini yaratishdagi, inson faktorlarini mobillashtirish,
mahsulotni ishlab chiqarish va tayyorlash jarayonida qatnashuvchi odamlarga
bevosita ta’sir etuvchi ijodiy faoliyatlardan biri sanaladi.
Boshqarish vositasi - sifatni boshqarish tizimlarida maxsus vaziflami
bajarishni boshqaruvchi, shaxs va organ foydalanuvchi barcha texnika
qurilmalar, aloqa vositalar, so‘zlar va barcha boshqa vositalami (kompyuter,
va h.k.) qamrab oladi. Mahsulot sifatini boshqarish tizimi tarkibiga
shuningdek, quyidagilar ham kiradi:
- mahsulot sifati ko‘rsatkichlarini tartiblashtiruvchi me’yoriy hujjatlar va
sifatni boshqarishning maxsus vazifalarini bajarishni ta’minlovchi bazasi;
- metrologik vositalar, shuningdek, (tizimning boshqarish darajasiga
bog‘liq holda) fizikaviy kattaliklaming davlat etalonlari namunaviy yoki
ishchi o‘lchov vositalari;
- o‘lchashlar birliligini ta’minlash davlat tizimi (0 ‘DT);
- moddalar va materillar tarkibi to‘g‘risidagi axborot-ma’lumotlar davlat
standartlashtirish xizmati (AMDST).

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Boshqaruv munosabatlari - muvofiqlashtirish (hamkorlik) va
subordinatsiya (bo‘ysunish) munosabatlari. Subordinatsiya munosabati
odatda rahbariyatdan bo‘ysunuvchilarga vertikal bog‘liqlikda tavsiflanadi. Bu
munosabatning tarkibi mahsulot sifatini boshqarishning maqsad va vazifalari
markazlashgan va markazlashmaganligi darajasi bilan aniqlanadi. Korxona
darajasida sifatni boshqarish bo‘yicha subordinatsiya munosabati ishlab
chiqarish tuzilmasi va amaldagi sifatni boshqarish tizimining tuzilmasi
bo‘yicha aniqlanadi. Boshqaruv munosabatlari yagonalik asosida,
jamoatchilik, mehnat jamoasi a’zolarining faolligi, iqtisodiy, ma’naviy va
moddiy rag‘batlantirishga asoslanadi.
Muvofiqlashtirish munosabatlari mahsulotning aniqlangan sifat darajasi
yoki uni yaxshilashni ta’minlash qatorida ta’sirlar, alohida ishchilar yoki
tashkilotlaming o‘zaro gorizontal aloqadorligi bilan tavsiflanadi.
II.2. Sifat halqasi (hayotiy sikl tamoyili)
Sifat va sifatga talablar. Sifat - murakkab va dinamik tushunchalar
toifasiga kiradi. Sifat obyektlari nafaqat mahsulot yoki xizmatlar bo‘lmasdan
ishlab chiqarish va sotish sohalaridagi barcha kompleks tushunchalar bo‘lib
hisoblanib va uni baholash mumkin (3.8-rasm).
Sifatning dinamik toifadaligini mahsulot va xizmatlarga talablami,
ehtiyojlami juda tezlik bilan o‘zgarishi bilan tushuntirish mumkin. Gohida
bugun uchun muvofiq bo‘lgan mahsulot, ertaga sotib oluvchilaming
ehtiyojini qoniqtirishi uchun yetarli bo‘lmasligi ya’ni yetarli sifat darajasida
bo‘lishi mumkin.
Sifatga ta’rif ISO 8402 xalqaro standartida keltirilgan bo‘lib, u
quyidagicha:
Sifat - obyektning uning o‘matilgan va kutilayotgan ehtiyojlami
qanoatlantiruvchi xususiyatlariga taalluqli tavsiflar (alohida bayon
etilayotgan va qaralayotgan jarayon, mahsulot, tashkilot, tizim yoki ulaming
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

ixtiyoriy kombinatsiyalar)ining majmuasidir.
Obyekt sifatini aniqlash uchun quyidagilar zarur:
- Ehtiyojlami tahlil qilish asosida obyektning talab etilayotgan tavsiflarini
o‘matish.
- Obyektning haqiqatdagi tavsiflarini aniqlash.
- Obyektning talab etilgan va haqiqatdagi tavsiflarini solishtirish lozim.
Ehtiyojlami o‘matish uchun ulami tavsiflash lozim. Sifatni aniqlashda
o‘matilgan va kutilayotgan ehtiyojlarga bo‘linadi (3.9-rasm)
O‘rnatilgan ehtiyojlar qonuniy hujjatlar, standartlar, farmoyishlar,
buyurtmalar, shartnomalar, texnik shartlar, yetkazib berish va boshqa
hujjatlar qayd etilgan bo‘ladi. 0 ‘matilgan ehtiyojlarga kontrakt tuzishda
keltirilgan talablar, atrof-muhitni himoyalash sharoitrlarini bajarish uchun
yoki xavfsizlikga taalluqli qonunchilik talablarini misol qilib keltirish
mumkin. Ko‘pchilik o‘matilgan talablarni bajarilmasligi, turli xil (ma’muriy,
huquqiy) javobgarliklarga olib keladi.
Kutilayotgan ehtiyojlar belgilanishi va aniqlanishi lozim. Odatda,
barqaror xohishlar qatorida muayyan shakllanmagan istaklami, o‘zida
kutilma va xohishlarni anglash, fahmlash shakllarida bo‘ladi. Masalan,
kutilayotgan ehtiyojlarga taalluqli bo‘lgan obyektlar sifatida korxonaning
tashkiliy tuzilmasini soddalikning yo‘qligi va xodimlaming ish natijalari va
yuqori tezlikda ulaming oylik maoshi aloqadorligining qonuniyati, amaldagi
boshqarishning natijaviyligi. Kutilayotgan ehtiyojlarga estetik talablar,
mahsulotning modaga mosligi, iste’mochilaming odatlar, milliy va madaniy
xususiyatlar va boshqalar kiradi.
Ehtyojlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
- Vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi - bu sifatga bo‘lgan talablarni davriy
tahlilini olib borishni talab etadi.

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

- O‘matilgan mezonlar (vazifaviy yaroqligi, ishonchliligi, mustahkamligi,
ta’mirlanuvchanligi, xavfsizligi va h.k.) yoki o‘matilmagan mezonlar (moda,
estetika) asosida mahsulot tavsiflarida keltirish imkoniyati mavjud.
- Miqdorli ifodalash (texnikaviy tavsiflari, jarayonning parametrlari)
imkoni mavjud yoki miqdorli (rang, shakl) ifodalashni iloji bo‘lmaydi. O‘z
navbatida ehtiyojlar qaralayotgan holat vaqtida obyektning tavsiflarini aks
ettirish va sifat yoki miqdoriy ifodalash mumkin. Endi sifatga talablar
ta’rifini berish mumkin.
Sifatga talablar — obyekt tavsiflariga o‘matilgan, ulami bajarilishini
o‘matish va tekshiruvini o‘tkazish imkonini beruvchi sifat yoki miqdoriy
talablari yig‘indisi yoki aniqlangan ehtiyoj lami ifodalashdir.
Sifatga talablar iste’molchilaming kutilayotgan va o‘matilgan ehtiyojlari
maksimal aks ettirishi va imkoniyati bo‘lishi lozim. “Talab” atamasi bozor
(tashqi tomonlar bilan munosabat bo‘yicha talablar) va kontrakt talablarini
hamda tashkilotning ichki talablarini qamrab oladi. Sifatga talablar rasmiy
hujjatlashtirilgan bo‘lishi lozim.
Keyingi muhim atama bu - sifatga jamiyat talablaridir. Jamiyat talablarida
arof-muhitni himoyalash, sog‘liqni himoyalash, xavfsizlik, mustahkamlik,
tabiiy resurslar va energiyani saqlashlar nazarda tutiladi. Jamiyat talablari
yuridik va me’yoriy talablami qamrab oladi.
Jamiyat talablari - qonunlar, yo‘riqnomalar, qoidalar, kodekslar, ustav va
sifatni ta’minlashga nisbatan tushinilgan boshqa hujjatlardan kelib chiqqan
majburiyatlardir. O‘z DSt ISO 9000:2009' xalqaro standartiga asosan sifatga
quyidagicha ta’rif berilgan:
Sifat - bu xususiy tavsif majmuining talablarga muvofiq darajasi.
Talab - ehtiyoj yoki belgilangan kutilma bo‘lib, odatda mo‘ljallanadi yoki
majburiy bo‘ladi.
Talabga quyidagi tushunchalar mansub bo‘ladi:
1. “Odatda mo‘ljallanadi” tushunchasi ko‘rilayotgan ehtiyojlar yoki
kutilmalar mo‘ljallanayotganda tashkilot, uning iste’molchilari va boshqa
manfaatdor tomonlaming umum qabul qilingan amaliyotini bildiradi.
2. Talabning aniq muayyan turini belgilash uchun masalan, mahsulotga
qo‘yiladigan talablar, sifat tizimiga qo‘yiladigan talablar, iste’molchining
talabi kabi aniqlovchi so‘zlar qo‘llanilishi mumkin.
3. Belgilangan talab bo‘lib masalan, hujjat aniqlangan talab hisoblanadi.
4. Talablami turli manfaatdor tomonlar ko‘rsatishi mumkin.
5. Bu ta’rif ISO/IEC Direktivalari 2:2004 qismining 3.12.1 dagi ta’rifdan
farq qiladi.
Tavsif - farqlovchi xossa. Tavsif quyidagicha bo‘lishi mumkin: tavsif
xususiy yoki berilgan bo‘lishi; sifat yoki miqdor jihatida bo‘lishi mumkin.
Tavsiflaming turli klasslari bor, jumladan:
- fizik (masalan, mexanik, elektr, kimyoviy yoki biologik tavsiflar);

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

- organoleptik (masalan, hid sezish, his qilish, ta’mni sezish, ko‘rish,
eshitish bilan bog'liq bo'lgan) tavsiflar;
- ahloq-odob (masalan, xushmuomalalik, vijdonlilik, haqqoniylik)
tavsiflari;
- muvaqqat tavsiflar (masalan, o‘z vaqtida bajarishlik, rad qilmaslik,
oddiylik);
- ergonomik (masalan, odamning fiziologik yoki xavfsizlik bilan bog'liq
bo'lgan) tavsiflari;
- funksional tavsiflar (masalan, samoletning maksimal tezligi)dir
Sifat ni ak s et t irish t amoy ili. Tovar (mahsulot, xizmat)lar bir necha
qator jarayonlaming natijasida yuzaga keladi. Bu har bir jarayonlaming sifati
sifat natijasiga ta’sir etadi.
Jarayon - kirish elementlarini chiqishlarga o'zgartiruvchi o'zaro aloqador
faoliyat va resurslaming yig'indisidir. Resurslarga xodimlar, xizmat ko'rsatish
vositalari, qurilmalar, texnologiya va usullar kirishi mumkin.
Aks ettirish tamoyili jarayon sifatini natija sifatiga ko'chirish (aks ettirish)
bilan ifodalanadi. Shunday qilib, yakuniy natija sifatiga o'zaro faoliyatda
bo'lgan uning jarayonlarini shakllantirish ta’siri usulida qo'llaniladi.
Tizimning elementlari bo'lgan barcha jarayonlar ishchi holatda bo'lishi
ta’minlanadi. Bu tizimni qurish sifati va uning ishchi holati mexanizmi uni
tashkil etuvchi jarayonlar sifatida aks etadi (3.10-rasm). Natija sifati tizim,
uni birlashtiruvchi jarayonlar sifati vorisligi asosida amalga oshiriladi.
3.10-rasmdan ko'rinib turibdiki, yakuniy natija (mahsulot, xizmat) sifati
jarayonlar (xarid qilish, marketing, loyihalashtirish, ishlab chiqarish va h.k.
jarayonlar) sifati vorisligida va tashkiliyboshqaruv tizim sifatida amalga
oshiriladi.
Sifatni aks ettirish tamoyili sifat menejmentining asosiy tamoyillaridan
biri bo'lib hisoblanadi. Yakuniy mahsulot, xizmatning sifatini boshqarish
barcha tizimlari sifatini boshqarish orqali amalga oshiriladi. Tizim sifati
jarayoni sifatida va o'z navbatida natija sifatida aks ettiriladi.

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Natija sifatiga talablami aks ettirish tamoyiliga muvofiq korxona faoliyati
jarayon sifatiga talablarga va tashkiliy-boshqaruv tizim sifatiga talablar
asosida amalga oshiriladi (3.11-rasm).
Sifat jarayonlarga mahsulot sifatida, nafaqat texnologik jarayonlar balki,
tashkiliy, boshqaruv va boshqa jarayonlar sifatida aks ettiriladi. Jarayonlar
sifati ko‘plab omillarga bog‘liqdir. Masalan, ishlab chiqarish jarayonlari
sifati, qurilmalar, texnologiya sifati bilan ta’minlanadi, xodimlar malakasi va
boshqalarga bog‘liq.
Sifat halqasi (hayotiy sikl tamoyili). Mahsulotning hayotiy sikli modeli
yoki “sifat halqasi” mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarini shakllantirish va
o‘zgarishining asosiy bosqichlarini tahlil qilish asosida qurilgan. Modelning
asosini mahsulotning sifat ko‘rsatkichlariga sifatni aks ettiruvchi faoliyat
turlarining ketma-ketilik zanjirini tashkil etadi (3.12-rasm). Mahsulotning
tavsiflarini sifat halqasini tashkil etuvchilariga ta’sir etish yo‘li bilan
o‘zgartirish mumkin.

Sifat halqasi - iste’molchilaming ehtiyojlarini aniqlashdan boshlab to
ularning qanoatlanganligini baholashgacha bo‘lgan turli bosqichlarda sifatga
ta’sir qiluvchi o‘zaro bog‘liq faoliyat turlarining konseptual modelidir.
Sifat halqasi yakuniy natija sifatiga, jarayonlar sifatini navbatma-navbat
aks ettirilganligini aniq ko‘rsatadi. Umuman sifat natijasi loyiha, ishlab
chiqarish va ekspluatatsiya sifatlarining yig‘indilarini o‘zida namoyon etadi
(3.1-jadval).

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Mahsulot sifati iste’mol sohasida o‘zgarishi, ishlab chiqarish sohasida
rejalashtiriladi va shakllantiriladi.
Loyihalash sifati mahsulot sifatini rejalashtirish jarayonlarida aks etadi.
Mahsulotni rejalashtirish marketing tadqiqotlari jarayonidan boshlanadi.
Marketing tadqiqoti sifati - bu mahsulotning kelgusidagi sifatini
aniqlshatiruvchi birinchi omildir. Sifatni rejalashtirish mahsulotni
loyihalashtirish jarayoni va jarayonlami ishlab chiqish jarayonlarida davom
etadi.
Ishlab chiqarish sifati mahsulot sifatini shakllantirish jarayonlarda o‘z
ifodasini topadi. Rejalashtirilgan sifatnishakllantirish materiallami sotib olish
dan boshlanib, iste’molchiga mahsulotni taqdim etish holati bilan
yakunlanadi. Mahsulot sifatni shakllantirish mahsulotni rejalashtirilgan
tavsiflarini shakllantirish bilan teng qiymatga ega emas. Mahsulotni
rejalashtirilgan tavsiflarini shakllantirish ishlab chiqarishni texnologik
zanjiri bilan birgalikdi tugatiladi. Mahsulot sifati iste’molchilami
qanoatlanganligi bilan aniqlanadi, shuning uchun bu nafaqat ishlab
chiqarilayotgan mahsulot tavsiflariga bog‘liq, balki, qadoqlash sifatiga, o‘z
vaqtida etkazish, sotish sifatiga bog‘liqdir. Mahsulot sifatini
shakllantiruvchi faoliyat turlariga xarid, ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish),
tayyor mahsulotni tekshirish, qadoqlash va saqlash, sotish va oldi-sotdi,
montaj va ekspluatatsiyaga taqdim qilish faoliyatlari kiradi.
Ekspluatatsiya sifati mahsulot sifatini о ‘zgarish jarayonlarida namoyon
bo‘ladi. Ekspluatatsiyada bo'lgan mahsulot sifatiga ekspluatatsiya, servis
xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ishlarini olib borish jarayonlarining sifati
ta’sir ko‘rsatadi (3.13-rasm).
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Ekspluatatsiya tajribasi kelgusida mahsulotni takomillashtirish uchun
zarur bo‘lib hisoblanadi.
Hayotiy siklning oxirgi bosqichi ikkilamchi qayta ishlash yoki
utillashtirish bo‘lib hisoblanadi. Bu jarayonlaming sifati ekologik, sanitar va
boshqa normalar bilan belgilanadi.
Bunday tugallanuvchi jarayon modeli sifat halqasi deb ataladi. Yuqorida
keltirilgan barcha turdagi faoliyatlar sifat halqasi modelini tashkil etib,
yakuniy natija sifatiga bevosita ta’sir etadi.
Sifatni ta’minlash. 3.14-rasmda keltirilgan sxemada sifat siyosatini
shakllantirish va uni o‘zaro sifat tizimi doirasida amalga oshirishda “sifatni
ta’minlash” deb ataluvchi kompleks chora-tadbirlami qamrab oladi. Sifatni
ta’minlash o‘zida o‘matilgan talablarni bajarish uchun zarur bo‘lgan barcha
tizirnlashtirilgan va rejalashtirilgan faoliyat turlari qamrab oladi. Bunday
faoliyat turlariga sifatni rejalashtirish, sifatni tartiblashtirish, sifat nazorati
kiradi. Sifatni ta’minlash sxemasi 3.9-rasmda keltirilgan.
Sifatni ta’minlash bo‘yicha faoliyatni tasdiqlash uchun barcha o‘tkazilgan
ishlar bo‘yicha muvofiq ravishda hujjatlami yuritish zarur. Sifatni ta’minlash
bo‘yicha faoliyat natijalari mahsulot yoki xizmat sifat talablarini
qanoatlantirishga kafolat bo‘lib hisoblanadi. Sifatni ta’minlash bo‘yicha
barcha chora-tadbirlar sifatga bo‘lgan talablarga asoslanadi. Sifatga bo'lgan
talablar iste’molchiiaming ehtiyojlarini to‘liq aks ettirishi lozim.
Sifatni boshqarish - sifat sohasidagi siyosat, maqsadlar va
javobgarliklami aniqlab hamda ulami sifat tizimi doirasida sifatni
rejalashtirish, sifatni operativ boshqarish, sifatni ta’mini ash va sifatni
yaxshilash vositalari yordamida amalga oshirishni boshqaruvchi
funksiyalarini bajarish jihatlaridir.
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

II.3. Sifat menejmenti tizimini hujjatlashtirish
II.3.1. Sifat menejmenti tizimining hujjatlari tuzilmasi
Xalqaro hamjamiyatda iqtisodiyotni integratsiyalashuvida hamda
mamlakatning ichki bozor munosabatlarini rivojlantirishda ishlab
chiqarishning texnikaviy darajasini va mahsulotning sifatini aniqlovchi va
tavsiflovchi xossalami aniqlash va ko‘rsatkichlami baholashga hamma
tomonlama va to‘liq erishishni taqozo etadi.
Sifat menejmenti tizimini ishlab chiqishda hujjatlashtirish muhim
ahamiyatli o‘rin tutadi.
Korxona sifat menejmenti tizimi proseduralarini, ya’ni sifat menejmenti
tizimini joriy qilish uchun zaruriy jarayonlami tavsiflovchi proseduralarni
tayyorlashi lozim. Proseduralar miqdori va teranligi korxona turi, o‘lchami,
jarayonlami o‘zaro aloqasi va murakkabligi, qo‘llanilayotgan usullar hamda
ishlami bajarishda qatnashuvchi xodimlarining tayyorgarlik darajasi va
malakasi kabi omillar sifatida aniqlanishi lozim.
Sifat menejmenti tizimiga aloqador hujjatlarga quyidagilar kiradi (6.2-
rasm):
- korxonaning sifat sohasidagi siyosati va maqsadlaridan tarkib topgan
hujjatlar;
- sifat bo‘yicha qo‘llanma - sifat sohasidagi siyosatni ifoda etuvchi va
sifat menejmenti tizimini tavsiflovchi hujjat;
- hujjatlashtirilgan proseduralar, bunga korxona xodimlarining
javobgarligi va vakolatlari ifoda etuvchi bo‘linmalar haqidagi nizomlar va
lavozim yo‘riqnomalari (qo‘shimcha javobgarligi va vakolatlari) qo‘shilgan;
- boshqarish va yaxshilash, ulami samarali rejalashtirish uchun kerakli
jarayonlarga hujjatlar;
- amalga oshirilgan faoliyatlar dalillari (sifat bo‘yicha yozuvlar) yoki
olingan natijalardan tarkib topgan hujjatlar.

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Yozuvlarga aloqador bo‘lgan standartda aniq aytib o‘tilmagan ya’ni bir
hujjat mavjuddir va bu maxsus shakllardir. Shakllarni belgilashni rahbariy
qo‘llanmalar yoki ularda qanday ma’lumotlar keltirilganligi, xususan
yo‘riqnoma bo‘yicha olib boriladigan yozuvlar taqdim etiladi. Shuning uchun
shakllarga ishchi yo‘riqnoma sifatida qarash mumkin. Yuqorida keltirilgan
barcha hujjatlar ishlab chiqilgan, joriy qilingan va o‘zida joriy qilinganli
haqida dalilaming mavjudligi bo‘lishi lozim. Shubhasiz, tizimning
samaradorligi ko‘proq u qanchalik yaxshi hujjatlashtirilganligiga bog‘liq
bo‘ladi. Umuman olganda, barcha yuqorida ko‘rsatilgan hujjatlar Sifat
bo‘yicha qo‘llanmada keltirilishi mumkin, boshqacha qilib aytganda, sifat
menejmentini hujjatlashtirish maqsadida Sifat qo‘llanmasi ya’ni sifat
tizimining barcha proseduralari va hujjatlari to‘plami alohida bir hujjat bo‘lib
hisoblanadi. Barchasi korxona o‘lchami, jarayonlar miqdori va h.k. bog‘liq
bo‘ladi.
4.2 Hujjatlarga qo‘yiladigan talablar
4.2.1 Umumiy qoidalar
Sifat menejmenti tizimining hujjatlari:
a) sifat sohasidagi siyosat va maqsadlar haqida hujjatlar bilan
rasmiylashtirilgan bayonotlami;
b) sifat bo‘yicha qo‘llanmani;
c) ushbu standartda talab etiladigan hujjatlashtirilgan
proseduralar va yozuvlami;
d) tashkilot tomonidan jarayonlami natijali rejalashtirish, amalga
oshirish va ulami boshqarishni ta’minlash uchun zarur deb
belgilangan hujjatlar, jumladan yozuvlami o‘z ichiga olishi kerak.
Izohlar
1. Ushbu standartda «hujjatlashtirilgan prosedura» atamasi
uchraganda, prosedura ishlab chiqilgan, hujjatlar bilan
rasmiylashtirilgan, joriy qilingan va ishchi holatda saqlab turilmoqda
degan ma’noni anglatadi. Alohida hujjat bitta yoki undan ko‘p
proseduralar talablarini hisobga olishi mumkin. Hujjatlashtirilgan
proseduraga qo‘yiladigan talab bittadan ko‘p hujjatda aks etishi
mumkin.
2. Sifat menejmenti tizimi hujjatlarining hajmi quyidagilami
hisobga olgan holda turli tashkilotlarda farqlanishi mumkin:
a) tashkilotning kattaligi va faoliyat turi;
b) jarayonlaming murakkabligi va o‘zaro bog‘lanishi; hamda
c) xodimlaming layoqatliligi.
3 Hujjatlar istalgan shaklda va har qanday turdagi tashuvchida
bo`lishi mumkin.
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

SMT faoliyatini hujjatlashtirilgan asosini yaratish va bayon qilish uchun
tashkilot SMT hujjatlari to‘plamini yaratishi kerak.
ISO 9001:2008 talablariga muvofiq quyidagi proseduralami majburiy
ishlab chiqilishi va hujjatlashtirilishi talab qilinadi:
1) hujjatlami boshqarish;
2) sifat bo'yicha yozuvlami boshqarish;
3) ichki auditni boshqarish;
4) nomuvofiq mahsulotni boshqarish;
5) tuzatish harakatlari;
6) oldini olish harakatlari.
II . 3.2. Sifat bo‘yicha qo‘llanma

Sifat bo‘yicha qo‘]lanma - bu korxona sifat menejmenti tizimini bayon
etuvchi ya’ni tavsiflovchi hujjatdir.

4.2.2 Sifat bo‘yicha qo‘llanma
Tashkilot:
a) har qanday istisnolaming tafsilotlari va asosi bilan birga
sifat menejmenti tizimining qo‘llanish doirasini (1.2 q.);
b) sifat menejmenti tizimi uchun ishlab chiqilgan
hujjatlashtirilgan proseduralar yoki ularga qilingan havolalarni;
c) sifat menejmenti tizimi jarayonlarining o‘zaro bog‘lanishi
bayonini o‘z ichiga olgan sifat bo‘yicha qo‘llanmani ishlab
chiqishi va ishchi holatda saqlab turishi lozim.
Sifat bo‘yicha qo‘llanma korxona SMT jamlovchi hujjati bo‘lib
hisoblanadi va sifat sohasidagi siyosat, SMT asosiy qoidalarini bayonini,
shuningdek korxona va uning sifat sohasidagi faoliyati to‘g‘risida
ma’lumotlami o‘z ichiga olishi kerak.
Sifat bo‘yicha qo‘llanma quyidagilami ta’minlash uchun ishlab chiqiladi:
- SMT samarali joriy qilish;
- Korxonani sifat sohasidagi siyosatini bayon qilish;
- SMT jarayonlarini samarali boshqarish;
- SMT auditi uchun me’yoriy asosni;
- O‘zgarayotgan sharoitlarda SMT faoliyati barqarorligini va SMT ISO
9001 standartiga muvofiqligini korxona tomonidan namoyishi.

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Sifat bo‘yicha qo‘llanma tarkibi, odatda ISO 9001:2008 standarti tarkibi
o‘xshash bo‘ladi, bu tashqi auditorlami sifat tizimlarini sertifikatlashtirishda
tashqi auditorlami ishlash imkonini beradi. Sifat bo‘yicha qo`llanmada
korxonada ISO 9001 standartini har bir talabiga qay tarzda erishilishi
ko‘rsatiladi. Qo‘llanmani ortiqcha hajmini kamaytirish uchun unda
tasdiqlangan va qo‘llanilayotgan hujjatlarga (standartlar, proseduralar,
jarayonlar bayonnomalari, metodikalar, yo‘riqnomalar, sifat dasturlari va
h.k.) havolalar qilinadi.
Sifat bo‘yicha qo‘llanmani butlash shakli, unga o‘zgartirishlar kiritish
engilligini ta’minlashi kerak.
II.3.3. Hujjatlami boshqarish
Standartda tashkilotdan oltita majburiy prosedura hujjatlarini mavjud
bo‘lishini talab etilgan.
Hujjatlashtirilgan prosedura o‘zida ISO 9001 standartining bandlarida
keltirilganlarga taalluqli faoliyatlami tashkilot qanday amalga oshirishi
sifatida bayon etuvchi tasdiqlangan hujjatni namoyon etadi. Bular
quyidagilar:
4.2.3. Hujjatlami boshqarish.
4.2.4. Yozuvlami (hisobotlami) boshqarish.
8.2.2. Ichiki audit.
8.3. Talablarga nomuvofiq mahsulotlami nazorat qilish.
8.5.2. Tuzatish harakatlari.
8.5.3. Oldini olish harakatlari.
ISO 9001 talablariga tegishli tashkilotning qolgan barcha faoliyatlari
hujjatlashtirilgan proseduralarsiz amalga oshirilishi mumkin. Demak,
tashkilotning o‘zi yaratilayotgan sifat menejmenti tizimi hujjalarining hajmini
aniqlashadi.
4.2.3 Hujjatlami boshqarish
Sifat menejmenti tizimi tomonidan talab qilinayotgan hujjatlar
boshqarilishi lozim. Yozuvlar hujjatlaming maxsus turi bo‘lib,
4.2.4 bandda keltirilgan talablarga muvofiq boshqarilishi kerak.
Zarur boshqaruv vositalarini aniqlash uchun:
a) hujjatlami chiqarishdan oldin ulami bir xilligi bo‘yicha
tasdiqlashni;
b) hujjatlami tahlil qilish va zaruratga qarab aktuallashtirish
hamda ulami qayta tasdiqlashni;
c) hujjatlar o‘zgartishlarining hamda ulami qayta ko‘rib chiqish
amaldagi statusining identifikatlashtirilishini ta’minlashni;

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Tashkilotni SMT hujjatlarini boshqarish bo‘yicha faoliyati
hujjatlashtirilgan prosedurada bayon qilinishi kerak. Hujjatlami boshqarish
hujjatlami ishlab chiqish bilan birga, SMT faoliyati davrida hujjatlami o‘zini
boshqarishni ko‘zda tutishi kerak.
Hujjatlami boshqarishda quyidagi asosiy funksiyalar bajarilishi kerak:
- hujjatlarga ehtiyojni belgilash;
- hujjatlami ishlab chiqilishi yoki xarid qilinishini rejalashtirish;
- ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash, amalga joriy qilish;
- hujjatlami ко ‘rib chiqish, qayta tasdiqlash;
- hisobga olish, belgilash (identifikatlashtirish), tarqatish, saqlash;
- bo‘linmalami dolzarblangan hujjatlar bilan ta’minlash;
- o‘zgartirishlar kiritish;
- hujjatlar maqomini ко ‘rib chiqish;
- hujjatlami bekor qilish va yig‘ib olish, eskirgan hujjatlami qo'llanilishini
oldini olish.
SMT quyidagi hujjatlari boshqarilishi kerak:
- SMT hujjatlari (sifat sohasidagi siyosat, sifat bo‘yicha qo‘llanma, sifat
sohasidagi maqsadlar, hujjatlashtirilgan proseduralar va h.k.);
- tashqi hujjatlar (qonun va me’yoriy hujjatlar va h.k.);
- texnikaviy hujjatlar (konstruktorlik, texnologik hujjatlar, reglamentlar
va h.k.);
- bo‘linmalar to‘g‘risidagi nizomlar va lavozim yo‘riqnomalari.
II.3.4. Sifat bo‘yicha yozuvlarni boshqarish
Yozuvlar - bu amalga oshirilgan faoliyatning guvohligini tarkib etuvchi
yoki erishilgan natij alami aks ettiruvchi hujjatdir.
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq
d) foydalanilayotgan hujjatlaming tegishli talqinlari
qo‘llaniladigan joylarida bo‘lishini (foydalanish mumkinligini) ta’-
minlashni;
e) aniq va oson identifikatlanadigan hujjatlaming saqlanishini
ta’mmlashni;
f) tashkilotdan tashqarida ishlab chiqilgan hamda tashkilot
tomonidan sifat menejmenti tizimini rejalashtirilishi va ishlashi
g) eskirgan hujjatlardan bexosdan foydalanishni oldini olish va
qandaydir maqsadlar uchun saqlab qo‘yilgan hujjatlami tegishli
ravishda identifikatlashtirishni nazarda tutadigan hujjatlashtirilgan
prosedura ishlab chiqilishi lozim.

4.2.4 Yozuvlarni boshqarish
Talablarga muvofiqlik guvohnomalarini berish uchun va sifat
menejmenti tizimini natijali ishlashi uchun belgilangan yozuvlar
boshqarilishi kerak.
Tashkilot yozuvlami identifikatlash, saqlash, himoya qilish,
ulardan foydalanishni ta’minlash, saqlash va muomaladan
chiqarishni talab etiladigan boshqaruv vositalarini aniqlash uchun
hujjatlashtirilgan prosedurani ishlab chiqishi lozim.
Yozuvlar aniq, oson identifikatlanadigan va tushunarli bo‘lishi
kerak.
Sifat to‘g‘risidagi yozuvlar mahsulotni belgilangan talablarga, jarayonlar
maqsadlarini tashkilot maqsadlariga muvofiqligini, belgilangan maqsadlarga
erishilganligini tasdiqlash, sifat tizimini doimo yaxshilash va samaradorligini
tasdiqlash uchun olib borilishi kerak.
Sifat bo‘yicha yozuvlar - bu ro‘yxatga olinadigan ma’lumotlar bo‘lib,
ularda ISO 9001 ga muvofiq SMT faoliyatini, mahsult sifatiga talablarni
bajarilishi, jarayonlar bo‘yicha faoliyat natijalari, rejalashtirilgan
maqsadlarga erishilishi va doimiy yaxshilash mavjudligini obyektiv dalillari
bo‘lishi kerak.
Tashkilotni yozuvlami boshqarish bo‘yicha faoliyati hujjatlashtirilgan
prosedurada bayon qilinshi kerak.
ISO 9001 standarti talablariga muvofiq tashkilotda SMT faoliyati
jarayonida standartni 19-bandi bo‘yicha majburiy yozuvlar olib borilishi
kerak.
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Xulosa.
Mahsulotning hayot aylanishiga asoslangan strategik rejalashtirishni
yaratish kompaniyaning barqaror uzoq muddatli o'sishi uchun zarurdir.
Mahsulot uchun zarur bazani o'z vaqtida yaratish qobiliyati to'xtashlar va
kechikishlar, natijada yo'qotishlar, hatto bankrotlik bo'lmasligi uchun zich
transport oqimiga yo'l ochish bilan bir xil. Savdoni rag'batlantirish
vositalarini tovarni bozorda oqilona joylashtirish bilan birgalikda ishlatish
qobiliyati eng yaxshi natijalarga - yangi muvaffaqiyatlarning tug'ilishiga olib
keladi.
Ko'pgina menejerlar mahsulot juda yaxshi ekanligiga, hatto ozgina
reklama bilan ham talabni topa olmasligiga e'tibor berishadi yoki, ayniqsa,
mahsulot etuklik bosqichida bo'lsa, ular o'ylamasdan, "orqaga o'tirib"
muvaffaqiyat qozonishni afzal ko'rishadi. Bularning barchasi
muvaffaqiyatning yaqin ostonasidan tashqarida, ularni pasayish kutmoqda, bu
albatta keladi.
Bunday stressli vaziyatlarning oldini olish uchun barcha o'zini hurmat
qiladigan kompaniyalar hatto tug'ilmagan mahsulotning o'limi haqida o'ylash
kerakligiga dosh berishadi. Bunday tashkilotlar muvaffaqiyatli uzoq muddatli
istiqbolga ega, chunki ular mahsulotning hech bo'lmaganda bir bosqichini
o'tkazib yuborish, uni boshqasini ishlab chiqish yoki bozorga chiqarish bilan
to'ldirmasdan turib, uyg'un bo'lmasligini tushunishadi.

O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O’zbekiston Standartlashtirish, Metrologiya va Sertifikatlashtirish Agentligi
Bosh Direktorining 1458-son “Mahsulotlarni sertifikatlashtirish qoidalarini
tasdiqlash” to’g’risida buyrug’i 18.03.2005 y.
2. O’zbekiston Respublikasining «Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish
to’g’risida» gi qonuni 28.12.1993 y.
3. Maqsudov A.N., Ismatullaev P.R., Abdullaev A.X., Axmedov B.M va
A’zamov A.A “Metrologiya standartlashtirish va sertifikatlashtirish” darsligi,
Toshkent – 2001 y.
4. Safarov K. “Standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari” Toshkent
TDIU. 2005 y.
5. I.H. Siddikov., H.A.Sattarov., O.I.Siddikov., X.E. Hujamatov., G.N.
Suleymanova., D.T. Husanov., Sh.B.Olimova “Metrologiya,
Standartlashtirish va Sertifikatlashtirish” Toshkent – 2018 y.
6. Ismatullaev P.R ., Axmedov.B.M., To’raev Sh.A.“ Sertifikatlashtirish va
sifatni boshqarish”. Ma’ruzalar to’plami. ToshDTU 2010 y.
7. www.Standart. Uz internet sayti
8. Lex.uz internet sayti
9. ГОСТ 10354-82
10. ГОСТ 14236-81
11. ГОСТ 17035-86
O’zg varaq H ujjat Imzo Sana varaq

Mahsulotning hayotiy sikli tushunchasi, bosqichlari,

Sotib olish