Majburiyatlar ta`rifi va ularni e`tirof etish tartibi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	260.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidjon Alixon

Ro'yxatga olish sanasi 24 May 2024

8 Sotish

Majburiyatlar ta`rifi va ularni e`tirof etish tartibi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar : _________________________________________________
( lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __

Reja:
Kirish…………………………………………………………………….3
1. Majburiyatlar ta`rifi va ularni e`tirof etish tartibi…………….7
2. Majburiyatlarni baholash tartibi ………………………………..18
3. Majburiyatlarning turkumlanishi……………………………….23
4. Joriy majburiyatlarni hisobga olish tartibi…………………….27
5. Uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish xususiyatlari…30
Xulosa………………………………………………………………….33
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….34
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni
izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko’tarish,
eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon
iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini
barqaror rivojlantirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-
texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqobatbardoshlikka erishish, jahon
bozorlaridan mustahkam o’rin egallash, mamlakatimizning eksport salohiyatini
oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita bog’liq. Mazkur
masalalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro moliya bozoridagi ishtiroki
muhim o’rin tutadi.
Ma’lumki, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini
liberallashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni bilan “2017- 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” qabul qilindi.
Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari
muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan
moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta
munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari,
2

xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing
munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv
jarayoni – jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va
kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning
xalqaro xarakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek,
mazkur 6 holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning
yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy
faoliyatning boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya
doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida
mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro
moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi.
Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy
karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya
tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
O‘tg а n а srning so‘nggi yill а rid а j а h о n eksp о rti yalpi m а hsul о tg а nisb а t а n 1,7
m а rt а t е zr о q ko‘p а ydi. Bu а l о hid а m а ml а k а tl а rning milliy х o‘j а ligi t о b о r а ko‘pr о q
d а r а j а d а t а shqi b о z о rg а ishl а yotg а nligini, eksp о rt es а gl о b а l m а hsul о tning ch о r а k
qismid а n о shib k е tg а nini ko‘rs а t а di.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri — bu xalqaro
iqti- sodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu
mamlakatlar , mamlakatlar guruhi , alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-
iqtisodiy aloqa- larning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu
holatni xalqa ro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi , xo‘jalik hayotining
globallashuvi , milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi , mamlakatlarning
iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining
chuqurlashib borayotgan- ligida ko‘rish mumkin
3

Bu bаynаlmilаl o‘zаrо bоg‘liqlik vа kооpеrаtsiyaning yangi sifаt dаrаjаsi
bo‘lib, zаmоnаviy dаvrning аlоhidа hоdisаsi sifаtidа glоbаl iqtisоdiyot to‘g‘risidа
gаpirishgа imkоn bеrаdi.
Kurs ishining maqsadi . Global moliya bozorining zamonaviy tuzilishi,
mamlakatlarda shakllangan xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliya bozorini
tahlil qilish va prognozlash usullari, hozirgi davrdagi milliy moliya bozorini
xalqaro bozorga integratsiyasini rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini ishlab
chiqish bo‘yicha nazariy-amaliy bilimlarni shakllantirishdan iboratdir.
Kurs ishining vazifasi . Ushbu kurs ishida moliyaviy globallashuv va xalqaro
moliyaviy integratsiya, xalqaro moliya bozori va uning evolutsiyasi, Global
moliyaviy bozorlar va ularning xususiyatlari , Xalqaro savdoning rivojlanish
tendensiyalari , global moliyaviy bozorlar va ularni tartibga solish vositalari , g lobal
bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari , g lobal bozorlar faoliyatida yuzaga
keladigan muammolar va ularning yechimlari masalalari chuqur o ’ rganiladi .
Kurs ishining obekti . Xalqaro moliya o ’ zida ob ’ ektiv asosga ega bo ’ lgan
moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi . Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo ’ lib
mamlakatlar o ’ rtasida amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar , jumladan ,
pul oqimlari – import qilingan mahsulot va xizmatlarning to ’ lovlari hamda
mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valyuta tushumlari , ushbu oqimlar
xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyasini ifodalashi mumkin .
Kurs ishining predmeti . Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi
iqtisodiy aloqalarning , avvalo , tashqi savdoning tez o ‘ sishi hisoblanadi . Tashqi
savdo xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish , ilmiy - texnika va boshqa shakllari
bilan bir qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi
4

Majburiyatlar ta`rifi va ularni e`tirof etish tartibi.
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari majburiyatlarni «avval amal-ga
oshgan xo`jalik muomalalari yoki hodisalari natijasida kelib chiqqan, qondi-rilishi
aktivlarning o`tkazilishi yoki ishlatilishiga, xizmatlar ko`rsatilishi yoki kelgusida
iqtisodiy manfaatlarning boshqa yo`l bilan chiqib ketishiga olib kelishi mumkin
bo`lgan korxonaning qarzlaridir” deb ta`riflaydi. Demak, maj-buriyatlarning asosiy
tavsifi shundan iboratki, bunda xo`jalik yurituvchi sub`ekt avvalgi xo`jalik
muomalalari yoki hodisalari ta`sirida huquqiy va jismoniy shaxslar oldida yuzaga
kelgan qarzdorlik bo`yicha o`z mas`uliyatini tan oladi. Maj-buriyatlar hisobi va
ularni moliyaviy hisobotda aks ettirilish tartibi «Mo-liyaviy hisobotlarni tayyorlash
va taqdim qilishning kontseptual asoslari», «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»,
«Ijara hisobi» kabi Buxgalteriya hisobi-ning milliy standartlari asosida tartibga
solinadi. Majburiyatlarni buxgal-teriya hisobi va hisobotida aks ettirish chog`ida
e`tirof etishning tamoyillariga qanchalik tarzda rioya qilinishi hisobga olinadi.
Ya`ni majburiyatlar ularni qop-lash natijasida iqtisodiy daromad keltirishi mumkin
bo`lgan resurslarning chiqib ketishi yuz bersa va bu qoplash miqdorini o`lchash
mumkin bo`lsa e`tirof etiladi.
Buxgalteriya hisobining milliy standartlarining holatlariga ko`ra majbu-
riyatlar:
ularni pul vositasida to`lab berish;
o`rniga boshqa aktivlarni berish;
xizmatlar ko`rsatish;
ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish ;
majburiyatni aktsiyaga (kapitalga) almashtirish orqali qoplanishi mum-kin.
Majburiyat agar kreditor o`z huquqidan voz kechgan yoki u bunday
huquqdan mahrum qilingan paytda ham qoplangan deb hisoblanishi mumkin.
Majburiyatlarni baholash tartibi
Majburiyatlar moliyaviy hisobotda baholashning turli usullarida aks
ettirilishi mumkin. Bularga quyidagilar kiradi:
5

haqiqiy qiymat usuli- bunda majburiyat summasi hisobot davrida haqi-
katda e`tirof etilgan qarzdorlik summasiga teng bo`ladi. Masalan, 13 % yagona
soliq to`lovchisi bo`lib hisoblangan korxona hisobot davrida 500000 so`mlik
mahsulotini sotishga erishdi. Shunga ko`ra korxona ushbu sotish hajmiga to`g`ri
keluvchi 65000 (500000 x 13 %) so`mlik yagona soliq summasi hisoblab byudjet
oldidagi majburiyatni tan oladi.
qayta hisoblangan qiymat usuli - bu usulda majburiyatlar hisobot tuzish
sanasida qayta tiklanib boriladi. Masalan, «XYZ» korxonasi xorijiy firmadan
hisobot yilining 25 sentyabrida 10000 AQSh dollariga teng miqdorda xom ashyo
sotib oldi. Shu kunda davlat kursiga ko`ra bir AQSh dollari 890 so`mga teng edi.
Shunga ko`ra «XYZ» korxonasi o`zining buxgalteriya hisobida xorijiy firma oldi-
dagi majburiyatni 8900 ming so`m miqdorida tan oladi.
Dt « Х om ashyo» 8900000
Kt « Х orijiy firma oldidagi majburiyat» 8900000
Hisobot yilining 31 dekabriga kelib 1 AQSh dollari 925 so`mga teng bo`lib
koldi. Bu holat «XYZ» korxonasiga xorijiy firma oldidagi majburiyatini qayta
hisoblashni taqozo etadi. Balans tuzish sanasidagi kursga ko`ra korxonaning
xorijiy firma oldidagi majburiyati ( $10000 x 925 so`m) 9250 ming so`mni tashkil
qiladi yoki (9250 ming so`m – 8900 ming so`m) 350 ming so`mga ortadi. Bu
o`zgarish buxgalteriya hisobida quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan
rasmiylashtiriladi va hisobotida ko`rsatadi.
Dt «Kelgusi davr xarajatlari» 350000
Kt « Х orijiy firma oldidagi majburiyat» 350000
qoplash (sotish)ning mumkin bo`lgan bahosida - bu usulda majburiyat qoplash
(sotish bahosi)da aks ettiriladi. Misol uchun korxona o`z fao-liyatida foydalanish
6

uchun 750000 so`mga komp ь yuter sotib oldi. Bu holda korxonaning komp ь yuter
etkazib bergan tashkilot oldidagi majburiyati 750000 so`m miqdorida aks ettiriladi.
diskontlangan qiymat usuli - bu usulda majburiyat kelgusida uni qop-lash uchun
sarf bo`ladigan pul oqimlarining diskont qiymatida aks ettiriladi.Masalan, «XYZ»
korxonasi avval sotib olingan aktivlar bo`yicha yuzaga kelgan 90000 so`mlik
savdo kreditorlik qarzini uzish uchun, to`lov muddati 6 oydan keyin keladigan
100000 so`mlik veksel yozib berdi. Shunga ko`ra mol etkazib beruvchi oldida
to`lanadigan veksellar bo`yicha 100000 so`mlik majburiyat yuzaga keldi.
Dt « Т o`lanadigan hisobvaraqlar» 90000
Dt «Muddati uzaytirilgan diskont» 10000
Kt « Т o`lanadigan veksellar» 100000
Majburiyatlarning turkumlanishi
Korxonalarning majburiyatlari quyidagi belgilar bo`yicha turkumlanishi
mumkin:
foydalanish muddatiga ko`ra;
baholashning aniqligiga ko`ra;
Foydalanish muddatiga ko`ra majburiyatlar joriy va uzoq muddatli bo`lishi
mumkin.
Balans hisoboti sanasidan boshlab bir yil davomida yoki bir yildan ko`p
bo`lgan oddiy operatsion tsikl davomida to`lanishi ko`zda tutilgan majburiyatlar
joriy majburiyatlar deb ta`riflanadi. Bu ta`rifga javob bermaydigan majbu-riyatlar
uzoq muddatli majburiyatlar deb e`tirof etiladi.
Buxgalteriya hisobiningmilliy standartlariga ko`ra joriy va uzoq mud-datli
majburiyatlar tarkibida hisobga olinishi mumkin bo`lgan yo`nalishlarga
quyidagilarni kiritish mumkin:
 Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar
 Berilgan veksellar bo`yicha majburiyatlar
7

 Obligatsiyalar muomalasi bilan bog`liq majburiyatlar
 Х arajatlar bilan bog`liq hisoblangan majburiyatlar
 Olingan bo`naklar va qaytariladigan depozitlar
 Muddati o`zaytirilgan daromadlar
 Hisoblangan soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar
 Korxona ta`sischilari oldidagi majburiyatlar
 Х odimlar oldidagi majburiyatlar
 Moliyalashtirilgan va joriy lizing bo`yicha majburiyatlar
 Hisoblangan foizlar bo`yicha majburiyatlar
 Shartli majburiyatlar
 Olingan kredit va qarzlar bo`yicha majburiyatlar
 Boshqa majburiyatlar
Baholashning aniqligiga ko`ra majburiyatlarning turkumlanishi A.M. Ger-
shun tahriri ostida bir guruh rus mutaxassislari tomonidan yaratilgan «Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlarini qo`llash» 1
deb nomlangan o`quv qo`llanmasida
yaxshi yoritilgan. Unga ko`ra baholashning aniqligi bo`yicha majburiyatlar:
haqiqiy;
baholangan;
shartli holida bo`lishi mumkin.
Haqiqiy majburiyatlar harakatdagi shartnomalar, bitimlar va qonunchilik
asosida yuzaga kelib ularga quyidagilarni kiritish mumkin:
olingan hisobvaraqlar bo`yicha majburiyatlar;
berilgan veksellar bo`yicha majburiyatlar;
ta`sischilarga hisoblangan dividendlar bo`yicha majburiyatlar;
hisoblangan soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar;
hisoblangan ish haqi bo`yicha majburiyatlar va boshqalar.
1
Применение Международных Стандартов Финансовой Отчетности.Учебное пособие
под редакцией Гершуна А.М.Москва, 2002 год, том 2.стр.24-5
8

Baholangan majburiyatlar deganda, ma`lum bir sana yuzaga kelmagunga
qadar aniq qiymatini belgilab bo`lmaydigan majburiyatlar tushuniladi. Ularga
misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin:
foyda solig`i bo`yicha majburiyat. Bu majburiyatni to hamma moliyaviy xo`jalik
muomalalari buxgalteriya hisobida o`z aksini topib, soliq hisobi qilinmagunga
qadar aniqlab bo`lmaydi;
kafolat majburiyatlari. Bu majburiyatlarning haqiqiy qiymatini xari-dorlar
tomonidan mahsulotlardan foydalanish boshlangandagina aniq-lash mumkin;
xodimlarga mehnat ta`tili xarajatlarini qoplash bo`yicha majburiyatlar. Bu
majburiyat summasini mehnat ta`tiliga chiqish jadvali tasdiq-lanmagunga qadar
aniqlab bo`lmaydi.
Shartli majburiyatlar – bular:
avvalgi hodisalar natijasi bo`lib, ularning mavjudligiga kelgusida yuz berishi
mumkin bo`lgan bir yoki bir necha noaniq hodisalar orqali aniqlik kiritish
mumkin.
avvalgi hodisalar natijasi bo`lib, kelgusida ular tan olinmasligi mumkin, chunki:
majburiyatni qondirish uchun keyinchalik iqtisodiy samara kelti-rishi mumkin
bo`lgan resursning chiqib ketish ehtimoli mavjud emas;
majburiyat summasini aniq tarzda baholashning imkoni mavjud emas.
Masalan, korxonaga nisbatan uning mijozi sud jarayonini boshlagan. Sud
jarayonida korxonaga nisbatan jarima to`lash bo`yicha qaror chikishi mumkin.
Lekin moliyaviy hisobot tuzish sanasiga, jarima summasi ham va sud qarori ham
mavjud bo`lmasligi mumkin. Ya ь ni jarayon yakunida majburiyat yuzaga kelishi
ham, kelmas-ligi ham mumkin.
Joriy majburiyatlarni hisobga olish tartibi.
9

Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga joriy davrda to`lanadigan
hisob-varaqlar hisobi.
Т o`lanadigan hisobvaraqlar deb, mol etkazib beruvchilardan nasiyaga tovar
va materiallarni sotib olish hamda xizmatlardan foydalanish natijasida yuzaga
keladigan majburiyatlarga aytiladi. Bunday majburiyatlar aktivlarni sotib olish
yoki xizmatdan foydalanish vaqti bilan, ular uchun haq to`lash vaqtini farq qilishi
natijasida paydo bo`ladi.
1-misol. Korxona hisobot yilining 15 martida 30 kundan keyin haqini to`lab
berish sharti bilan mol etkazib beruvchidan 200000 so`mlik xom ashyo sotib oldi.
Bu xo`jalik muomalasi bo`yicha majburiyatning tan olinishi korxonaning
buxgalteriya hisobida quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi.
Dt « Х om ashyo» 200000
Kt «Mol etkazib beruvchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» 200000
10

Qisqa muddatli to`lanadigan veksellar hisobi
Korxonalar nasiyaga olgan aktivlari yoki foydalanilgan xizmatlari uchun o`z
vaqtida haq to`lash imkonini qila olmasalar yuzaga kelgan majburiyatlarni to`lash
muddatini uzaytirish maqsadida qisqa muddatda to`lanishi ko`zda tutilgan veksel-
lardan foydalanishlari mumkin. Ya`ni bunda savdo kreditorlik qarzi veksellar
bo`yicha yuzaga keladigan majburiyatga almashtiriladi. Masalan, avvalgi misolda
keltirilgan korxona 30 kun ichida majburiyatini to`lay olmay, mol etkazib beruv-
chiga 6 oy muddatga yillik 12 foiz daromad keltirishni ko`zda tutgan veksel yozib
berdi deb faraz qilaylik, unda bu xo`jalik muomalasi veksel yozib bergan korxona
buxgalteriya hisobida quyidagicha o`z aksini topadi
Dt «Mol etkazib beruvchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» 200000
Kt «Berilgan veksellar» 200000
Veksellar bank tomonidan berilayotgan kredit uchun garov sifatida ham
ishlatilishi mumkin. Т o`lanadigan veksellar foizli va foizsiz bo`lishi mumkin.
Foizli veksel foiz stavkasiga ega. Bu stavka belgilangan foiz stavkasi deyiladi.
Foizsiz veksellarda esa foiz stavkasi aniq ko`rsatilmaydi, buning o`rniga ularda
haqqoniy foiz stavkasi yoki foiz daromadi deb ataladigan foiz me`yori aks etti-
riladi. Belgilangan foiz stavkasi – bu qarz xujjatida ko`rsatilgan foiz me`yori-dir.
Belgilangan foiz stavkasi qarzning asosiy summasi uchun to`lanadigan foiz to`lov-
larining summasini anglatadi. Qarz bo`yicha haqqoniy foiz stavkasi esa – bu
mablag`larni qarzga olish vaqtidagi harakatdagi bozor foiz stavkasidir. Boshqacha
qilib aytganda, qanday nomlanishidan kat`iy nazar, hamma qarz huj-jatlari
bevosita yoki bilvosita qarzdor tomonidan foizlar to`lanishini talab qiladi. Bu holat
vaqt o`tishi bilan pulning qadrsizlanishi natijasida haqdor tomondan to`lanadigan
mablag` summasini kamaymasligini ta`minlash maqsadida amalga oshiriladi.
Qarz majburiyati muddatini uzaytirish maqsadida yozib berilgan veksel
bo`yicha davriy foiz summasi quyidagi formula orqali aniqlanadi
11

=Ks х Fs х V
bunda, - foiz summasi ; Ks - asosiy qarz summasi; Fs – foiz
stavkasi; V – veksel muomalada bo`lgan vaqt.
2-misol. 2003 yilning 1 oktyabrida «XYZ» kompaniyasi yillik 12%
to`lanadigan veksel bo`yicha 100000 summadagi mablag`larni qarzga oldi.
Hisobot davri 31 dekabrda, vekselni harakat muddati esa – 2004 yil 30 sentyabrda
tugaydi. Bu xo`jalik muomalalarini aks ettirish uchun ko`yidagi yozuvlar talab
etiladi:
2003 yil 1 oktyabr. – foizli vekselni uning joriy qiymati bo`yicha aks
ettirish:
Dt «Pul mablag`lari» 100000
Kt « Т o`lanadigan veksel», qisqa muddatli 100000
2003 yil 31 dekabr – foizni hisoblash to`g`risidagi tuzatish yozuvi:
Dt «Foiz ko`rinishidagi sarflar»
(100000)  (12%)  (3 / 12) 3000
Kt «Hisoblangan foizlar» 3000
2003 yil 31 dekabr – moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot:
Foizlar bo`yicha xarajatlar 3000
Buxgalteriya balansi (joriy majburiyatlar):
Т o`lanadigan veksel, qisqa muddatli 100000
Hisoblangan foizlar 3000
Vekselni to`lash kunidagi yozuv:
12

2004 yil 30 sentyabr – to`lash muddatidagi nominal summa va foizlarning
to`lanishi:
Dt «Hisoblangan foizlar» 3000
Dt «Foiz ko`rinishidagi sarflar»
(100000)  (12%)  (9 / 12) 9000
Dt « Т o`lanadigan veksel», qisqa muddatli 100000
Kt «Pul mablag`lar» 112000
Foizsiz veksellar. Foizsiz so`zi – bu turdagi veksellar uchun eng yaxshi ta`rif
emas, chunki haqikatda bunday veksellar uni to`lovga taqdim qilgan shaxsga
diskont ko`rinishidagi daromad keltiradi. Ya`ni, bunday veksellar bank foiz
stavkasini hisobga olgan holda nominal qiymatidan past bahoda muomalaga
kiritiladi.
3-misol. 2003 yilning 1 oktyabr kuni «XYZ» kompaniyasi nominal qiymati
100000 so`m bo`lgan veksel evaziga bankdan 1 yil muddatga qarz oldi. Shu
sanadagi kapitalning qiymati 12 % ga teng bo`lgan. Shunga ko`ra bank kompaniya
hisob-kitob varag`iga 12 % diskont bilan 88000 so`m pul o`tkazib beradi.Oradagi
farq (100000–88000 q 12000 so`m) qarz bergan bankning daromadi bo`lib
hisoblanadi. Ammo bunday holatlarda, qarz olgan tashkilotda vekselning nominal
qiymati bilan haqikatda olingan qarz summasini buxgalteriya hisobida to`g`ri aks
ettirish muammosi yuzaga keladi. Х alqaro amaliyot, bunday hollarda veksel
qiymatini aks ettirishning «netto» va «brutto» usulini tavsiya etadi. Ushbu
usullarni 3 misol ma`lumotlari asosida ko`rib chiqamiz.
«Netto» usuli:
2003 yil 1 oktyabr – to`lanadigan foizsiz vekselni joriy qiymatiso`mma-sida
aks ettirish:
Dt Pul mablag`lari 88000
Kt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli (foizsiz) 88000
13

Ko`rinib turibdiki, bu usulda veksel nominal qiymatda emas, balki bozor
bahosida aks ettirilmoqda. Qarz olgan tashkilot veksel bo`yicha to`lov muddati
kelgunga qadar bu summani o`z hisobida 100000 so`mga etkazib qo`yishi lozim.
2003 yil 31 dekabr – hisoblangan foizni aks ettirish uchun tuzatish yozuvi:
Dt Foiz ko`rinishidagi sarflar (100000  12%)  (3 / 12) 3000
Kt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) 3000
Bu yozuvdan keyin vekselning balans qiymati 91000 so`mni tashkil qiladi
(88000 + 3000)
2003 yil 31 dekabr: - Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot :
Foiz ko`rinishidagi sarflar 3000
Buxgalteriya balansi (joriy majburiyatlar):
Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) (88000 + 3000) 91000
2004 yilning 30 sentyabri, ya`ni vekselni to`lash sanasi. Bu sanada – (a)
hisoblangan foizlarni hisoblash va (b) to`lash muddatida vekselning nominal
qiymatiga teng summani to`lanishini aks ettirish lozim. Shunga kura:
Foizlarni hisoblanish muomalasiga
Dt Foizlar bo`yicha xarajat (100000  12%)  (9/12) 9000
Kt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) 9000
Veksel bo`yicha majburiyatni to`lanishi bilan bog`liq muomalaga
Dt Т o`lanadigan veksel (88000 + 3000 + 9000) 100000
Kt Pul mablag`lari 100000
14

«Brutto» usuli:
2003 yil 1 oktyabr – foizsiz to`lanadigan vekselni yalpi (nominal) qiymat
bo`yicha aks ettirish:
Dt Pul mablag`lari 88000
Dt Qisqa muddatli tulanadigan veksel bo`yicha
chegirma 12000
Kt Т o`lanadigan veksel, qisqa muddatli 100000
2003 yil 31 dekabr – hisoblangan foiz bo`yicha tuzatish yozuvi:
Dt Foizlar bo`yicha xarajatlar
(100000 x 12 % )  (3 / 12) 3000
Kt Qisqa muddatli to`lanadigan veksel bo`yicha chegirma 3000
2003 yil 31 dekabr – Moliyaviy natijalari to`g`risidagi hisobot;
Foiz ko`rinishidagi sarflar 3000
Buxgalteriya balansi : (joriy majburiyatlar):
Т o`lanadigan veksel 100000
Minus amortizatsiya qilinmagan chegirma 9000
Т o`lanadigan vekselning balans qiymati 91000
2004 yil 30 sentyabr – qolgan chegirma summasini amortizatsiya qilinishi
va vekselning nominal summasining to`lanishi:
Dt Foizlar bo`yicha xarajat (100000 x 12 %)  (9/12) 9000
Kt Qisqa muddatli to`lanadigan veksel bo`yicha chegirma 9000
Dt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) 100000
Kt Pul mablag`lari 100000
15

Muddati uzaytirilgan majburiyatlarning joriy qismi hisobi
Muddati uzaytirilgan majburiyatlarning joriy qismi deb, daromad olish yoki
majburiyatni qondirish jarayoni bir necha muddat davomida amalga oshadigan
xo`jalik muomalalarining hisobot davriga tegishli qismiga aytiladi. Yangi hisob-
varaqlar rejasida bunday xo`jalik muomalalarini hisobga olish uchun quyidagi
hisobvaraqlar ko`zda tutilgan:
«Muddati uzaytirilgan daromadlar»
«Soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha muddati uzaytirilgan majburiyatlar»
«Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirtmalar)»
«Muddati uzaytirilgan mukofotlar (ustamalar)»
«Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar»
«Muddati uzaytirilgan daromadlar» hisobvarag`i hisobot davrida bo`nak
sifatida olingan (hisoblangan), ammo kelgusi davrlarga ham tegishli bo`lgan daro-
madlar haqidagi ma`lumotlarni aks ettirish uchun mo`ljallangan. Muddati uzay-
tirilgan daromadlarga quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin: o`quv
yurtlarida ta`lim olish uchun oldindan qilingan to`lovlar; ijara to`lovlari; havo va
temir yo`l transporti chiptalarini oldindan sotilishidan olingan mablag`lar; davriy
nashrlarga oldindan qilingan obuna to`lovlari va boshqalar.
4 -misol. «XYZ» kompaniyasi 2004 yilning 1 noyabr kuni 6 oy muddatga
vaqtinchalik bo`sh turgan asosiy vositasini ijaraga berdi. Shartnoma summasi
120000 so`m bo`lib, ijaraga olgan tashkilot bu summani o`sha kuniyoq «XYZ»
kompa-niyasining hisob-kitob hisobvarag`iga o`tkazib berdi. Bu xo`jalik
muomalalari ijaraga bergan tashkilot buxgalteriya hisobida quyidagicha aks
ettiriladi:
2004 yilning 1 noyabr kunida, pul mablag`larining kelib tushishiga
Dt «Pul mablag`lari» 120000
Kt «Muddati uzaytirilgan daromadlar» 120000
16

2004 yilning 31 noyabr kuni, noyabr oyi uchun tegishli bo`lgan daromad
summasi tan olinganda ( 120000 so`m : 6 oy) x 1 oy = 20000 so`m
Dt «Muddati uzaytirilgan daromadlar» 20000
Kt «Qisqa muddatli lizingdan olingan daromad» 20000
Х uddi shunday buxgalteriya o`tkazmalari ijarachiga beruvchi tashkilotda
ijara muddati tugagunga qadar berib boriladi.
«Soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha muddati uzaytirilgan majbu-
riyatlar» hisobvarag`ida moliyaviy hisob va soliq hisobi bo`yicha qo`llanilayotgan
hisob tamoyillarini mos kelmasligi va vaqtinchalik farqlar ta`siri ostida soliqlar va
majburiy ajratmalarda yuzaga keladigan muddati uzaytirilgan majbu-riyatlarning
joriy qismi aks ettiriladi.
«Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirmalar)» va «Muddati uzaytirilgan
mukofotlar (ustamalar)» deb nomlangan hisobvaraqlar obligatsiya chiqarilgan
davrdan boshlab yilning oralig`ida xarajat yoki daromadga taqsimlanadigan, obli-
gatsiyalar yuzasidan chegirma yoki ustama bo`yicha korxonaning uzoq muddatli
majbu-riyatlarining joriy qismini aks ettirishga mo`ljallangan. Ushbu hisobvaraq-
larni obligatsiya chiqarib sotuvchi xo`jalik yurituvchi sub`ektlargina qo`llaydi.
«Muddati uzaytirilgan boshqa majburiyatlar» hisobvarag`ida korxona yuqo-
rida keltirilgan hisobvaraklarda aks ettirilmagan boshqa muddati o`tgan majbu-
riyatlarni hisobga olib boradi.
Olingan bo`naklar bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatlarning joriy qismi
hisobi
Mahsulot (tovar va boshqa aktivlar)ni etkazib berish, ishni bajarish yoki
xizmat ko`rsatishdan avval bo`nak tariqasida olingan pul mablag`lari bo`yicha
xaridorlar oldida majburiyat kelib chiqadi. Garchand pul kelib tushgan bo`lsa ham
bu mablag`larni daromad deb tan olish mumkin emas. Chunki, hali bu xo`jalik
muo-malasi bo`yicha aktivlarning chiqib ketishi ro`y bergani yo`q. Ular turli
17

shakldagi aktivlarni xaridorga jo`natilishi yuz bergandan keyingina tan olina
boshlanadi.
5-misol. «XYZ» kompaniyasining mahsulotini sotib olish uchun 2004 yilning
4 yanvarida «A» korxonasi uning hisob-kitob hisobvarag`iga 500000 so`m pul
tushirdi. Shartnoma shartlariga ko`ra mahsulotni etkazib berish, pul tushgan
kundan boshlab 10 kun ichida amalga oshirilishi lozim. Bu xo`jalik muomalalari
«XYZ» kompaniyasining buxgalteriya hisobida quyidagicha o`z aksini topadi.
2004 yilning 4 yanvar kuni, bo`nak summasining kelib tushishiga
Dt «Pul mablag`lari» 500000
Kt «Buyurtmachi va xaridorlardan olingan bo`naklar» 500000
2004 yilning 14 yanvar kuni xaridorga mahsulot jo`natilganda
Dt «Buyurtmachi va xaridorlardan olingan bo`naklar» 500000
Kt «Mahsulotni sotishdan olingan daromad» 500000
Hisoblangan soliqlar bo`yicha majburiyatlar hisobi.
Х o`jalik yurituvchi sub`ektlar mamlakat hududida amaldagi qonunlarga
ko`ra faoliyatlarining barcha turlaridan olayotgan daromadlari, yaratayotgan
qo`shimcha qiymati summasi, mulki, xodimlarining ish haqidan ushlab qolingan
daromad solig`i hamda boshqa soliqlar va majburiy ajratmalar bo`yicha yuzaga
kelayotgan majburiyatlarning hisob-kitobini to`g`ri yuritishlari lozim. Bir necha
misol yordamida soliqlar bo`yicha yuzaga keladigan majburiyatlarni hisobga olish
tartibini keltiramiz.
6-misol. «XYZ» kompaniyasi qo`shilgan qiymat solig`i to`lovchisi
hisoblanadi. Hisobot davrida korxona xaridorlarga nasiyaga 300000 so`mlik
mahsu-lot sotdi. Qo`shilgan qiymat solig`ining harakatdagi stavkasi 20 %. Ushbu
18

holatda qo`shilgan qiymat solig`i bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatni hisoblab
topish va buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtirish lozim.
Dt « Х aridor va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar» 300000
Kt «Qo`shilgan qiymat solig`i» (300000 x 20 %) : 120 % 50000
Kt «Mahsulot sotishdan olingan daromad» 250000
7-misol. Ishlab chiqarish korxonasi bo`lgan «XYZ» kompaniyasi tomonidan
hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxi va majburiy ajratmalar
va soliqlar chiqarib yuborilgan davr xarajatlari summasi 1000000 so`mni tashkil
qildi. Shu davr uchun ekologiya solig`ining harakatdagi stavkasi 1% ga teng.
Ekologiya solig`i bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatni hisoblash va uni
buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish lozim.
Dt «Davr xarajatlari» (1000000 x 1 %) 10000
Kt «Ekologiya solig`i» 10000
8-misol. « XYZ» kompaniyasi hisobchisi hisobot yili yakuniga ko`ra tegishli
tartibda 400 ming so`m miqdorida foyda solig`i hisobladi va bu xo`jalik
muomalasini buxgalteriya hisobida aks ettirdi.
Dt «Foyda solig`i bo`yicha xarajatlar» 400000
Kt «Hisoblangan foyda solig`i» 400000
Sug`urtalash bo`yicha qarzdorlik va byudjetdan tashqari
jamg`armalarga ajrat-malar hisobi
Korxona mulki va xodimlarini sug`urta qilish bo`yicha qarzdorlik to`g`ri-
sidagi axborotni umumlashtirish hamda davlat ijtimoiy sug`urtasi, nafaqa
ta`minoti, korxona xodimlarining tibbiy sug`urtasi uchun ajratmalar, yong`in,
halokat, tabiiy ofat, ekologik fojialar va favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
19

bartaraf qilish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarni mablag`lar bilan ta`minlash uchun
sug`urta jamg`armalarini tashkil qilish xarajatlari, shu bilan birga tashkilot
mulkini, ishchilar hayotini, hamda uchinchi shaxslarning mulkiy manfaat-lariga
keltirilgan zararlar uchun fuqarolik javobgarligini sug`urta qilish va byudjetdan
tashqari jamg`armalarga qilinadigan to`lovlarni hisobga olish uchun 21-sonli
BHMSda quyidagi hisobvaraqlar ko`zda tutilgan:
«Mulkiy va shaxsiy sug`urta bo`yicha to`lovlar»
«Ijtimoiy sug`urta bo`yicha to`lovlar»
«Byudjetdan tashqari jamg`armalarga to`lovlar»
Т a`sischilar oldidagi qarzdorlik hisobi
Т a`sischilar oldidagi qarzdorlik bo`yicha majburiyat:
ularga hisoblangan dividendlar;
chiqib ketayotgan ta`sischilarga ularning ulushlari bo`yicha yuzaga kelgan
qarzdorlikni aks ettirish jarayonida paydo bo`ladi.
Aktsiyadorlar yig`ilishi tomonidan e`lon qilingandan keyin, hisobot
davrida pul mablag`lari yoki mulk shaklida to`lanishi kutilayotgan dividendlar
joriy majburiyatlar tarzida hisobga olinadi. Kumulyativ imtiyozli aktsiyalar
bo`yicha dividendlar ko`rinishidagi majburiyatlar moliyaviy hisobotlarning
tushuntirish xatlarida yoritilishi lozim.
Х odimlar oldidagi majburiyatlar
Х odimlar oldidagi majburiyatlar o`z ichiga mehnatga haq to`lash, ta`til to`-
lovlari, mukofotlar va deponent qilingan ish haqi bo`yicha hisob-kitoblarni aks
ettirish natijasida yuzaga keladi. « Х odimlar bilan mehnatga haq to`lash» deb nom-
langan hisobvaraqning kredit tomonida korxonaning turli bo`limlari xodimla-riga
hisoblangan ish haqi ko`rsatilsa, uning debetida ushbu hisoblangan ish haqi
hisobidan ushlanmalar aks ettiriladi.
9-misol. «XYZ» kompaniyasi hisobchisi hisobot yilining mart oyi uchun
asosiy ishlab chiqarish ishchilariga 550000 so`m, tsex xodimlarga 200000 so`m,
ma`mu-riyat xodimlariga 250000 so`m ish haqi hisobladi. Х odimlarning oylik
20

maoshlari-dan qonunchilik asosida ushlanishi lozim bo`lgan daromad solig`i
322000 so`mni tashkil qildi. aprel oyining 5 sanasida xodimlarga ish haqi berish
uchun korxo-naning hisob-kitob hisobvarag`idan uning kassasiga 678000 so`m
pul keltirildi. Shundan 600000 so`mi belgilangan muddat ichida xodimlarga
tarqatildi, qolgan summa esa talab qilib olinmagan ish haqi sifatida deponetga
o`tkazildi. Ushbu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha aks
ettiriladi.
Mart oyi uchun ish haqi hisoblanganda
Dt «Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari» 550000
Dt «Umumishlab chiqarish xarajatlari» 200000
Dt «Davr xarajatlari» 250000
Kt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha hisoblashishlar» 1000000
Ish haqidan daromad solig`i ushlanganda:
Dt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha
hisoblashishlar» 322000
Kt «Ish haqidan daromad solig`i» 320000
Hisob raqamidan korxona kassasiga pul keltirilganda:
Dt «Kassa» 678000
Kt «Hisob-kitob hisobvarag`i» 678000
Х odimlarga ish haqi tarqatilganda:
Dt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha hisoblashishlar» 600000
Kt «Kassa» 600000
Т alab qilib olinmagan ish haqi deponentga o`tkazilganda:
Dt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha hisoblashishlar» 78000
Kt «Deponentlangan ish haqi» 78000
21

Kafolat majburiyatlari
Agar kompaniyaning sotish siyosatida o`z mahsulotiga kafolat berish tizimi
ko`zda tutilgan bo`lsa, kafolatning harakat qilish muddati ichida korxonani xari-
dorlar oldida majburiyati yuzaga keladi va bu majburiyatlarning joriy qismi
«Kafolatlar bo`yicha majburiyatlar» deb nomlangan hisob raqami orqali buxgal-
teriya hisobida o`z aksini topadi. Ayrim mahsulot, tovar va bajarilgan ish hamda
xizmatlar katta xarajatni ketmaydigan kafolat xizmatini talab qilsa, bosh-qalari esa
ko`proq xarajat taqozo qiladigan xizmat ko`rsatishni talab qilishi mumkin.
Kafolatli xizmat ko`rsatish bo`yicha tuziladigan zahira summasi avvalgi yil
tajribalaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
10-misol. «XYZ» kompaniyasi zamonaviy televizorlar ishlab chiqarish bilan
shug`ullanadi. Kompaniyaning sotish siyosatida televizorlarning kineskopi uning
texnik pasportida ko`rsatilgan muddatdan avval ishdan chiqsa, uni almashtirib
berish ko`zda tutilgan. Avvalgi yillar ma`lumotlari shuni ko`rsatadiki, kafolat
muddati ichida sotilgan tovarlarning 5 foizi kineskoplarni erta ishdan chiqishi
sababi bilan kaytib keladi. Kineskopning o`rtacha qiymati 25000 so`m. Faraz
qilamiz hisobot yilining may oyida 200 ta televizor sotilgan edi. Bu holatda kafolat
majburiyatini may oyining oxiriga quyidagicha aks ettirish lozim
Dt «Kafolat xizmati bo`yicha xarajatlar» 250000
Kt «Kafolatli xizmat bo`yicha zahira» 250000
Bu summa quyidagicha hisoblandi:
Sotilgan televizorlar soni 200
Avvalgi yillarda almashtirish uchun qaytarilgan
tovarlar foizi 5 %
Kutilayotgan almashtirishlar miqdori (200  0.05) 10
Almashtiriladigan kineskopning qiymati 25000
22

Kafolat majburiyatlari bo`yicha zahira summasi 250000
Kompaniyaga almashtirish uchun qaytarilgan tovarlar qiymati shu maqsadda
tashkil etilgan zahira hisobidan qoplanadi. Faraz qilamiz, iyun oyida sotilgan
tovarlarning 2 tasi qaytib keldi va kompaniya bu tovarlarni almashtirib berdi.
Dt «Kafolatli xizmat bo`yicha zahira» 50000
Kt « Т ovarlar» 50000
Hisobdor shaxslarga qarzdorlik bo`yicha hisob-kitoblar
Bunday qarzdorlik korxona tomonidan xodimlarga ma`muriy-xo`jalik xiz-
mat safarlari uchun berilgan bo`nak summalari bilan haqiqiy sarflangan xarajat-
larso`mmalari o`rtasida yuzaga kelgan farq natijasida kelib chiqadi. Bo`nak puli
olmay turib, xodimlar tomonidan tegishli maqsadlarda mablag`lar sarflanishi
natijasida ham qarzdorlik paydo bo`lishi mumkin. Hisobdor shaxslar belgilangan
muddatda haqiqiy sarflangan summalar yuzasidan hisobot berishlari kerak. Ular
o`z hisobotlariga sarflangan summalarni isbotlovchi hujjatlarni ilova kilish-lari
lozim. Haqikatda sarflangan summa hisobot uchun berilgan bo`nak summasidan
oshsa korxonani hisobot beruvchi shaxslar oldida qarzdorligi yuzaga keladi va
ushbu ortiqcha summa «Hisobdor shaxslar oldidagi qarzdorlik» deb nomlangan
hisobvaraqning kredit tomonida qayd qilinadi.
11-misol. «XYZ» kompaniyasi bosh muhandisi ishlab chiqarish
maqsadlarida Т oshkent shahriga xizmat safariga borib kelish uchun kassadan
35000 so`m bo`nak oldi. Х izmat safari tugagach, bosh muhandis tegishli hujjatlar
bilan 50000 so`mlik xarajatni o`z ichiga olgan hisobotni topshirdi. Kompaniya
rahbari ushbu hara-jatlarni to`lig`icha qoplab berishga rozilik bildirib hisobotni
imzoladi. Bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Х odimga bo`nak summasi berilganda
Dt « Х izmat safari bo`yicha berilgan bo`naklar» 35000
23

Kt «Kassa»
35000
Х odim tomonidan topshirilgan hisobot inobatga olinganda
Dt «Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari» 50000
Kt « Х izmat safari bo`yicha berilgan bo`naklar» 35000
Kt «Hisobdor shaxslar oldidagi qarzdorlik» 15000
5.Uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish xususiyatlari.
Т o`lanish muddati bir yil yoki bir operatsion tsikldan ko`p bo`lgan majbu-
riyatlar uzoq muddatli majburiyatlar sifatida tan olinadi. Ularning tarkibi xuddi
joriy majburiyatlarnikiga o`xshash bo`ladi. Lekin bunday majburiyatlarni hisobga
olishning o`ziga xos xususiyatlari ham bor. Bu xususiyatlarni ko`rib chiqish-ni
uzoq muddatli majburiyatlar tarkibida alohida o`rin tutuvchi «Mol etkazib
beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» bilan bog`liq
muomalalardan boshlaymiz. Bular mahalliy va xorijiy hamkorlardan nasiyaga
olingan asosiy vo-sita, xom ashyo va materiallar, foydalanilgan xizmatlar
natijasida yuzaga kelgan va to`lanish muddati bir yil yoki bir operatsion tsikldan
ortiq bo`lgan majburiyatlardir.
12-misol. «XYZ» kompaniyasi 3 yil ichida bir xil qismlarda to`lab berish
sharti bilan xorijiy hamkoridan 750000 so`mlik xom ashyo sotib oldi. Shunga
ko`ra bu majburiyatning hisobot yiliga tegishli qismi joriy majburiyatlar, qolgan
yillarga tegishli qismi esa uzoq muddatli majburiyatlar tarkibida hisobga oli-nadi.
Dt « Х om ashyo» 750000
Kt «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan
hisobvaraqlar» (joriy qismi) 250000
Kt «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan
hisobvaraqlar» (uzoq muddatli qismi) 500000
24

Uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olishning xususiyatlari to`lanadigan
obligatsiyalar hisobida yaqqol o`z aksini topgan.
Т o`lanadigan obligatsiyalar hisobi
Obligatsiya – katta summalardagi kapitalni uzoq muddat davomida
himoyalash uchun kompaniyalar va davlat tashkilotlari tomonidan chiqariladigan
qarz guvohnomalaridir. Obligatsiyalar – bu firma-emitentning obligatsiyalar
egalari (investorlar) tomonidan investitsiya qilinayotgan kapitalning asosiy
summasi va hisoblangan foizlarni qaytarib berish to`g`risida rasmiy bergan
va`dasini ifodalaydigan qonuniy hujjatdir. O bligatsion kelishuv obligatsiya
muddatlarini, emitent va obligatsiya egalarining huquq va majburiyatlarini
belgilaydi. Investorlar o`zida emitent va investorlar o`rtasidagi kelishuv
majburiyatini aks ettiruvchi obligatsion sertifikatga ega bo`ladilar. Investorlar turli
xil maqsadlar, yondashuvlar va siyosatga tayanib ish ko`radilar. Shuning uchun
ham ularga turli-tuman obligatsiyalar taklif qilinadi. Quyida shunday obliga-
tsiyalarning ayrim turlari keltirilgan:
oddiy obligatsiyalar;
daromadli obligatsiyalar;
konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar;
nomi yozib qo`yiladigan obligatsiyalar;
kuponli obligatsiyalar;
ta`minlangan obligatsiyalar va boshqalar
Obligatsiyalar bilan bog`liq xo`jalik muomalalarini hisobga olish tarti-bini
misol yordamida kengroq tarzda ko`rib chiqamiz.
13-misol. «XYZ» kompaniyasi 2004 yilning 2 yanvarida 1000000 so`m
summa-da 3 yil muddatga yillik 12% li obligatsiyalar chiqardi. Foizlarni yilda ikki
marta 2 yanvar va 1 iyulda to`lanishi ko`zda tutilgan. Obligatsiyalar nominal
qiymat bo`yicha chiqarildi va xaridorlar o`rtasida joylashtirildi. Ushbu xo`jalik
muoma-lalari quyidagi buxgalteriya yozuvi orqali rasmiylashtiriladi:
25

Obligatsiyalarni joylashtirish vaqtida
Dt «Pul mablag`lari» 1000000
Kt « Т o`lanadigan obligatsiyalar (uzoq muddatli)» 1000000
Birinchi yarim yillik bo`yicha foizlarning hisoblanishi:
Foiz summasi q Obligatsiyaning nominal qiymati  Foiz stavkasi  Harakat
muddati
1000000  0.12  1G`2 yilda q 60000 so`m
Dt «Foizlar bo`yicha xarajatlar» 60000
Kt «Hisoblangan foizlar» 60000
Agar obligatsiyalarning bozor va belgilangan foiz stavkalari teng bo`lsa,
unda obligatsiyalar nominal qiymati bo`yicha sotiladi. Bu holatda foizlar to`lovi
shu muddat ichida tavakkalchiligi yuqori bo`lgan obligatsiyalarning bozor foiz
stavkasinikiga teng bo`lgan miqdorda daromad keltiradi. Biroq, ko`pincha bozor
va belgilangan foiz stavkalari teng qiymatli bo`lmaydi. Bozor stavkasi va obliga-
tsiyalarning emissiya qiymatidagi o`zgarishlar o`zaro bog`liq. Agar bozor stavkasi
(12%) belgilangan stavkadan (10%) ortiq bo`lsa, unda investorga bozor stavkasiga
teng bo`lgan daromad keltirishi uchun obligatsiya emissiyasining bahosi nominal
qiymatidan oshmasligi kerak. Investorlar 10 % daromad keltiruvchi obligatsiya
uchun nominal qiymatda haq to`lashni xohlamaydilar, chunki xuddi shunday
boshqa qarz qog`ozlari 12% daromad keltiradi.
Agar bozor foiz stavkasi belgilangan stavkadan ortiq bo`lsa, obligatsiyalar
chegirma bilan (nominal qiymatidan past bahoda) sotiladi.
14-misol. «XYZ» kompaniyasi 2004 yilning 3 fevralida 5 yil muddatga
1000000 so`mlik, yillik 9% li obligatsiyalar chiqardi. Obligatsiyalarning bozor
stavkasi 10 % ga teng.
Demak, kompaniya xaridorga bozor stavkasidan kam bo`lmagan miqdorda
daro-mad keltirishini ta`minlash uchun obligatsiyalarni chegirma bilan sotadi.
26

Chegirma summasini topish uchun pulning vaqtdagi qiymatini aniqlash
jadvallaridan foydalanamiz.
Obligatsiya bo`yicha asosiy qarzning joriy qiymati
1000000 x (PV 10%, 5) = 1000000 x 0,62092=620920
Obligatsiya bo`yicha to`lovlarning joriy qiymati
1000000 x (0,09)(PVA 10 %, 5) = 1000000 x (0,09)(3,79079)= 341171
Obligatsiya bo`yicha qarzning bozor bahosi 962091
Obligatsiya qiymatidan chegirma (1000000 – 962091) 37909
Obligatsiyalarni chegirma bilan sotilishining aks ettirilishi :
Dt «Pul mablag`lari» 962091
Dt «Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan chegirma» 37909
Kt « Т o`lanadigan obligatsiyalar» (uzoq muddatli) 1000000
Obligatsiyalar chiqarilgandan keyin balansdagi yozuvlar quyidagicha
bo`ladi:
Uzoq muddatli majburiyatlar 1000000
Minus to`langan chegirma 37909
Uzoq muddatli majburiyatlarning sof qiymati 962091
«Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan chegirmalar» hisobvarag`i
« Т o`lanadigan uzoq muddatli obligatsiyalar» hisobvarag`iga kontrpassiv hisob-
lanadi.
Obligatsiyalar bo`yicha foizlar to`lovi bo`yicha xarajatlarni har yili aks
ettirish lozimligi sababli obligatsiya chegirmasi obligatsiyalar harakatda bo`la-
digan butun muddat ichida taqsimlanishi lozim. Chegirmaning bunday taqsim-
lanish jarayoni obligatsion chegirmani hisobdan chiqarilishi deyiladi.
Obligatsiya bilan bog`liq chegirmalarni hisobdan chiqarilishining ikkita
usuli mavjud: to`g`ri chiziqli usul va foizli usul.
Т o`g`ri chiziqli usul:
27

Т o`lovlarning umumiy soni:
Yildagi to`lovlar miqdori  Obligatsiyalarning amal qilish muddati q
2  5 = 10 marta
Foizlarning har bir to`lovida obligatsion chegirmani hisobdan chiqarish summasi:
Obligatsion chegirma  to`lovlarning umumiy miqdori q
37909  10 = 3790,9 so`m
Т o`lanayotgan foizlarning summasi:
Nominal qiymat  Nominal foiz stavkasi  Vaqt
1000000  0.09  0.5 yil = 45000
Т o`lov kuniga foizlarni to`lash bo`yicha xarajatlarning yakuniy summasi:
Т o`lanayotgan foizlarning summasi + Obligatsion chegirmaning to`lanishi
45000 + 3790,9 = 48790,9 so`m
1 iyul foizlarni to`lash sanasidagi buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo`ladi:
Dt «Obligatsiyalarga foizlar bo`yicha xarajatlar» 48790,9
Kt «Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan chegirma» 3790,9
Kt «Pul mablag`lari» 45000
Foizli usul
Foizli usul obligatsiyaning butun amal qilish muddati davomida foizlarni
doimiy darajani ushlab turishni taqozo qiladi.
Agar belgilangan foiz stavkasi bozor stavkasidan ortiq bo`lsa, obliga-tsiyalar
mukofot bilan (nominal qiymatidan ortiq bahoda) sotiladi. Bunday ho-latda
obligatsiyalar bozor stavkasidan yuqori bo`lgan foiz stavkasini taklif etadi va bu
bilan ularni yanada jozibador etadi. Obligatsiya bahosi olinadigan daromad
summasi bozor stavkasiga nisbatan kamaya boshlangunga qadar o`sib boradi.
Masalan, kompaniya bozor stavkasi 8% ni tashkil qilgan holatda, 5 yil
muddatga ega 9% li, nominal qiymati 100000 so`m bo`lgan obligatsiyani 103984
so`mga chiqardi. Obligatsiya bo`yicha asosiy qarzning joriy qiymati
28

100000 x (PV 8%, 5) = 100000 x 0,68050 =68050
Obligatsiya bo`yicha to`lovlarning joriy qiymati
100000 x (0,09)(PVA 8 %, 5) = 100000 x (0,09)(3,99271)=35934
Obligatsiya bo`yicha qarzning bozor bahosi 103984
Obligatsiya bo`yicha mukofot (103984 – 100000) 3984
Obligatsiyani mukofot bilan sotilishi
Dt «Pul mablag`lari» 103984
Kt «Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan mukofot» 3984
Kt « Т o`lanadigan obligatsiyalar» (uzoq muddatli) 100000
Bu xo`jalik muomalasidan keyin balansning «Uzoq muddatli majburiyatlar»
bo`limi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:
Uzoq muddatli majburiyatlar 103984
Т o`lanadigan obligatsiyalar (uzoq muddatli) 100000
Muddati uzaytirilgan mukofot 3984
Mukofot summasi obligatsiya harakat qilayotgan muddat davomida foiz
ko`ri-nishidagi daromad hisobvarag`iga hisobdan chiqariladi.
Chegirma va mukofot atamalari obligatsiya emissiyalarining salbiy yoki
ijobiy sifatlarini ko`rsatmaydi. Ular shunga o`xshash obligatsiyalar bo`yicha foiz
daro-madi stavkasini bozor stavkalariga moslashtirish uchun sotish bahosidagi
tuza-tishlar natijasi hisoblanadi.
Foizlar to`lash orasidagi muddatda obligatsiyalarni sotish muomalalari.
Bunday holda investor foizlar to`lovlari orasidagi muddatda obligatsiyani
sotib olganda, foizlar bo`yicha oxirgi to`lovlar sanasi va obligatsiyaning sotish
sanasi orasida yuzaga kelgan joriy qiymatini to`laydi. So`ngra foizlar to`lovi-ning
keyingi muddati kelganda investor butun muddat uchun foizlar bo`yicha hisob-
langanso`mmani oladi. Shunday qilib, investor tomonidan obligatsiyalarni sotib
29

olish paytida to`langan foizlar emitent tomonidan foizlar to`lovi kuni kelganda
unga qaytarilib beriladi.
Obligatsiyalarning aktsiyalarga o`tkazilishi
Boshqa qimmatbaho qog`ozlarga almashtirilishi mumkin bo`lgan
obligatsiyalar konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar deb ataladi. Bu almashtirish
obligatsiya egasining xohishi bo`yicha amalga oshiriladi. Almashtirish shartlari
obligatsion bitimga obligatsiyani xaridor uchun yanada jozibador qilish maqsadida
kiritilishi mumkin. Obligatsiyalarni oddiy aktsiyalarga almashtirganda, aktsiyalar
almashtirilayotgan obligatsiyalarning joriy qiymati bo`yicha hisobga olinadi,
obligatsiyalarning o`zi va ularga tegishli chegirma yoki mukofotlar esa hech
qanday zarar yoki foydani aks ettirmay hisobdan chiqariladi.
15-misol. Kompaniya 200x yilning 1 iyulida aktsionerlar qaroriga asosan
avval chiqarilgan va qiymati 600000 so`m bo`lgan barcha obligatsiyalarni
donasining nominal qiymati 1000 so`m bo`lgan 50 oddiy aktsiyaga almashtirib
berdi. Bunday xo`jalik muomalasi buxgalteriya hisobida quyidagicha o`z aksini
topadi:
Dt « Т o`lanadigan obligatsiyalar» 600000
Dt «Hisobdan chiqarilmagan obligatsion mukofot» 4000
Kt «Oddiy aktsiyalar» 500000
Kt «Nominaldan ortiqcha kiritilgan kapital» 104000
Uzoq muddatli bank kreditlari hisobi
Yangi hisobvaraqlar rejasida milliy va xorijiy valyutada respublika hududida
va uning tashqarisida korxona olgan turli o`rta muddatli va uzoq muddat-li
kreditlarning holati va harakati haqidagi axborotlarni umumlashtirish uchun
«Uzoq muddatli bank kreditlari» nomli hisobvaraq ko`zda tutilgan. Bu hisob-
varaqning kreditida olingan kredit summasi ko`rsatilsa, debetida esa ushbu qarz-
dorlikni uzish bilan bog`liq muomalalar aks ettiriladi. Bu turdagi xo`jalik
30

muomalalarini hisobga olishning ham o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Ya`ni 12
oydan ortiq muddatga olingan bank kreditining o`zi uzoq muddatli majburiyatlar
tarkibida hisobga olinsa, ushbu kredit bo`yicha hisoblangan foizlar esa joriy
majburiyatlar sifatida tan olinadi.
16-misol. «XYZ» kompaniyasi 2003 yilning 2 yanvar kuni bankdan 2 yil
muddatga yillik 24 % to`lov sharti bilan 400000 so`m kredit oldi.
Kreditning olinishi vaqtida
Dt «Pul mablag`lari» 400000
Kt «Bankning uzoq muddatli kreditlari» 400000
Yanvar oyining yakuniga ko`ra foizlarning hisoblanishi
400000 x 24 % = ( 96000 ÷ 365 ) x 30 kun = 7890 so`m
Dt «Foiz ko`rinishidagi xarajatlar» 7890
Kt «Hisoblangan foizlar» 7890
Foiz summasi to`lab berilganda
Dt «Hisoblangan foizlar» 7890
Kt «Pul mablag`lari» 7890
Asosiy qarz summasi qaytarilganda
Dt «Bankning uzoq muddatli kreditlari» 400000
Kt «Pul mablag`lari» 400000
Т o`lanadigan moliyalashtirilgan lizingning uzoq muddatli qismi.
Bu hisobvaraqda moliyalashtirilgan lizing shartnomasi bo`yicha olingan ak-
tivlar uchun ijaraga beruvchilar bilan hisoblashishlarning uzoq muddatli qismi
31

hisobga olinadi. Bu xo`jalik muomalalari «Lizing hisobi» mavzusida keng tarzda
ko`rib chiqiladi.
Boshqa uzoq muddatli majburiyatlar hisobi
Garov xatlari – haqqoniy aktivlar bilan ta`minlanadigan uzoq muddatli
qarzning shakllaridan biridir. Bunga ko`ra bir korxona boshqa bir korxonaning
uzoq muddatga olayotgan qarzi bo`yicha kafolat majburiyatini oladi. Qarz olgan
tashkilot shartnomada ko`rsatilgan muddatda asosiyso`mma yoki qarz foizlarini
to`lay olmaydigan bo`lsa, Ushbu summani to`lash majburiyati garov xati bergan
tashkilot zimmasiga tushadi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, moliyaviy vositachilarning asosiylari sifatida
banklar, investitsiya va sug‘urta kompaniyalarini ko‘rsatish mumkin. Ularning
moliyaviy mahsulotlariga, boshqalar qatorida, chek hisobvaraqlari, kreditlar,
ipotekalar, o‘zaro fondlarning qimmatli qog‘ozlari va keng ko‘lamli sug‘urta
shartnomalari kiradi. Moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatuvchi ko‘pgina firmalar,
qo‘shimcha faoliyat sifatida xilma-xil moliyaviy axborotlarni yig‘ish va
tarqatish bilan shug‘ullanishadi. Biroq, faoliyatning aynan ushbu sohasiga
ixtisoslashgan kompaniyalar mavjud. Reyting agentliklari axborot xizmatlarini
ko‘rsatuvchi eski kompaniyalardan hisoblanadi.Banklarning asоsiy maqsadi pul
mablag’larini kreditоrlardan qarzоluvchilarga va sоtuvchilardan хaridоrlarga
o’tkazishda vоsitachilik qilishdir.
Banklarbilanbirqatоrda, bоzоrlarda pul mablag’larni o’tkazishni bоshqa mоliyaviy
va kredit - mоliyaviy tashkilоtlar: investitsiоn fоndlar, sug’urta kоmpaniyalari,
brоkerlar va hоkazоlar bajarilishlari mumkin.Ikki pоg’оnali bank tizimining
zarurligi bоzоr munоsabatlarining qarama-qarshiliklaridan kelib chiqadi. Bir
tоmоndan, bu хususiy mоliya mablag’laridan erkin fоydalanish huquqini talab
qiladi. Bu quyi pоg’оna banklar-tijоrat banklariоrqali amalga оshiriladi. Ikkinchi
tоmоndan, bu munоsabatlarni ma`lum miqdоrda tartibga sоlish nazоrat qilish
32

maqsadli yo’naltirish zarur. Bunday maхsus institut sifatida
Markaziybankyuzagachiqadi.
2019-yil 1 – dekabr holatiga mamalaktimizda mavjud bo’lgan tijorat banklari soni
30 tani tashkil qilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
saytidagi ma'lumotgako‘ra, endi mamlakatimizda beshta davlat banki bor :
«Poytaxt bank», O‘zmilliybank, Xalq banki, «Asaka» bank va Asia Alliance Bank.
Xususiy banklar soni oltita - «Trastbank», «Turkiston», «Davr-bank», Ravnaq-
bank, Hi-Tech Bank, «Oriyent finans». Beshta bank
xorijiykapitalishtirokidatashkiletilgan - «Savdogar», Hamkorbank, «KDB Bank
O‘zbekiston», Ziraat Bank Uzbekistan
vaEronningSaderatbankiningToshkentdagisho‘'basi. Qolgan o‘n to‘rttasi -
aksiyadorlik-tijorat banklari.
Investitsion bankning asosiy maqsadi – bu kompaniya qiymati va joylashtirishning
optimal bahosini aniqlash, shuningdek, aktsiyalarni inevstorlarga sotishni
ta minlashdan iborat bo lishi lozim. Qimmatli qog ozlarni joylashtirgandan so ngʼ ʼ ʼ ʼ
investitsion bank market-maykerga aylanadi, ya ni aksiyalarning kotirovkasini
ʼ
ushlab turadi va emitent haqida analitik hisobotlarni chiqaradi. Shunday qilib,
emitent kompaniya va investitsion bank o rtasida uzoq muddatli va o zaro
ʼ ʼ
manfaatli hamkorlik o rnatiladi.
ʼ
Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan
birgalikda kechadigan jarayondir. Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning
ajralmas qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi
tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug‘urta
risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini
ham o‘z zimmasiga oladi. Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar
manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol
33

bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda
rivojlandi
Bugunki kunda mamlakatimizda moliyaviy vositachilarni qo’llab-quvvatlash va
ular faoliyatini yanada rivojlantirish borasida ko’pgina islohotlar o’tkazilmoqda.
2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishlari bo’yicha harakatlar strategiyasida ham moliyaviy vositachilarning
asosiylaridan bo’lgan banklar, investitsiya va sug’urta kompaniyalarining
mamlakatimizning makroiqtisodiy barqarorligini yanada mustahkamlash va yuqori
iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolishda o’rni kattaligi ta’kidlab o’tilgan.
34

Foydalanilgan adabiyo t lar :
1. O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari
Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi,
2003 yil.
2. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O`zbekiston
Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil.
3. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom,
Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi
2002 yil.
4. Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo
Bux.uchet, 1994 g.
5. Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo`sh-
lennosti, Moskva, FiS,1989 g.
6. Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika-
TSentr» «El ь ga», 2002 g.
7. Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno`y uchet», Moskva,
Audit, 1998 g.
8. Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997
g.
9. Mejdunarodno`e standarto` finansovoy otchetnosti, Moskva, Askeri,1999 g
10. Myuller G. i drugie «Uchet: mejdunarodnaya perspektiva» Moskva,
Finanso` i statistika, 1993.
35

Sotib olish