Makroiqtisodiy siyosatning muvozanatli valyuta bozoriga ta’siri - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	389.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Makroiqtisodiy siyosatning muvozanatli valyuta bozoriga ta’siri

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan

Makroiqtisodiy siyosatning muvozanatli valyuta
bozoriga ta’siri
mavzusidagi

KURS ISHI

KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB MAKROIQTISODIY SIYOSAT YURITISHDA VALYUTA
BOZORINING AHAMIYATI …………………………………………………...6
1.1. Valyuta bozorining mohiyati, mazmuni va iqtisodiyotda tutgan o’rni 6
1.2. Valyuta siyosati va uning mohiyati …………………………………… .9 II
BOB O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA VALYUTA SIYOSATINING
RIVOJLANTIRISH CHORA TADBIRLARI …………………………………15
2.1. Rivojlangan davlatlarda valyuta bozorining rivojlanish taxlili …......15
2.2. O’zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini rivojlantirish
istiqbolari ………………………………………………………………………...26
XULOSA ………………………………….……………………………………...31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI …………………………32

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatda makroiqtisodiy vaziyatni tartibga solishda
valyuta kursi asosiy instrumentlardan biri bo’lib, makroiqtisodiy masalalarni hal
etishda uning roli kuchayib bormoqda. Valyuta kursi muhim makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar, jumladan, inflyasiya darajasi, to’lov balansi holati va davlat
byudjetining ko’rsatkichlariga hamda mamlakat pul bozoridagi talab va taklif
shakllanishiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazadi. Bunda valyuta kursi rejimining
qaysi turi tanlab olingani alohida ahamiyatga ega. Bugungi kunda
O’zbekistonda rasman “erkin suzuvchi” valyuta kursi rejimi amal qiladi. 1

O’zbekiston so’mi kursining shakllanishiga mamlakatimiz ichki valyuta
bozoridagi talab va taklif dinamikasi, asosiy savdo hamkor-davlatlarda milliy
valyuta kursidagi o’zgarishlar hamda aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining valyuta
kursi bo’yicha kutilmalari muhim ta’sir ko’rsatadi. Valyuta kursining asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’sirini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha ko’rib
chiqish mumk.Harakatlar strategiyasi doirasida o’tgan davr mobaynida davlat va
jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan isloh etishga qaratilgan 300 ga yaqin
qonun, 4 mingdan ziyod O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari qabul
qilindi. Shuningdek, inson huquqlarini ta’minlash, davlat organlarining
hisobdorligi va ochiqligini kuchaytirish hamda fuqarolik jamiyati institutlari,
ommaviy axborot vositalarining roli, aholi va jamoat birlashmalarining siyosiy
faolligini oshirish bo’yicha tizimli ishlar amalga oshirildi. Milliy iqtisodiyotni isloh
qilish borasida tashqi savdo, soliq va moliya siyosatini liberallashtirish,
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va xususiy mulk daxlsizligini kafolatlash, qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni tashkil etish hamda hududlarni jadal
rivojlantirishni ta’minlash bo’yicha ta’sirchan choralar ko’rildi. Fuqarolarning
ijtimoiy himoyasini kuchaytirish va kambag’allikni qisqartirish davlat siyosatining
ustuvor yo’nalishi sifatida belgilanib, aholini yangi ish o’rinlari va kafolatli
daromad manbai, malakali tibbiy va ta’lim xizmatlari, munosib yashash sharoitlari
bilan ta’minlash sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarildi. So’nggi besh yillik
1 Shoalimov, A.X. Tojiboyeva, SH.A. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Toshkent-2011 y. www.docx.uz

islohotlarning natijasida mamlakatimizda Yangi O’zbekistonni barpo etishning
zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-ma’rifiy asoslari yaratildi.
Insonlar bugun izchil va barqaror rivojlanayotgan, erkin va farovon, demokratik
O’zbekiston davlatini barpo etish yo’lini avvalo, o’zi va oilasi uchun yanada
barqaror va to’kin hayotga erishishning mustahkam zaminini yaratish uchun ter
to’kib harakat qilmoqda.
Kurs ishining maqsadi. Makroiqtisodiy siyosatning muvozanatli valyuta
bozoriga tasiri, uning salbiy ijobiy husususiyatlari. Valyuta bozori haqida
tushuncha, Valyuta bozorida mustahkam o’rin egallash uchun amalga oshirilishi
kerak bolgan chora tadbirlarni o’rganish. Valyuta bozorida olib borilayotgan
syosatlarni organish rivojlangan davlatlar valyuta siyosatlarini tahlil qilish va
solishtirish yolari.
Kurs ishining predmeti va ob’ekti. Makroiqtisodiy siyosat orqali valyuta
bozorini o’rganish, bu orqali Mamlakatimizda valyuta operatsiyalarini
rivojlantirish, valyuta kursining qadir qiymatini belgilash, valyuta bozorlarida o’z
milliy valyuta kursimizni mustahkamlash.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari . Kurs ishining nazariy asoslari
valyuta bozorining iqtisodiy mazmuni bilan tanishish, valyuta siyosatlari va
valyuta tizimi o’rtasidagi bog’liqligini o’rganish. Kurs ishining uslubiy asoslari esa
mamlakatimizda va rivojlangan davlatlarda valyuta bozorining rivojlantirish chora
tadbirlarini o’rganib tahlillar orqali tushuntirib berish, makroiqtisodiy syosatning
valyuta bozoriga ta’siri to’g’risidagi amaliy ishlanmalar bilan tanishish hamda
O’zbekistonda valyuta birligini pasayish va qadirsizlanish muamolarini bartaraf
etish yo’nalishlariga oid ilmiy-amaliy ishlanmalarni ko’rib chiqib xulosa
chiqarishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob va xulosa, taklif va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bob “Makroiqtisodiy siyosat
yuritishda valyuta bozorining ahamiyati” bunda valyuta bozorining mohiyati va
iqtisodiyotda tutgan o’rni, valyuta siyosati va uning mohiyati Ikkinchi bob

“O’zbekiston Respublikasida valyuta siyosatini rivojlantirish chora tadbirlari”
bunda esa Rivojlangan davlatlarda valyuta bozorini rivojlanishi taxlilini hamda
O’zbekistonrespublikasida valyuta operatsiyalari rivojlantirish istiqbollari bayon
etilgan.
Umumiy hajmda 33 betni tashkil qiladi.

I BOB MAKROIQTISODIY SIYOSAT YURITISHDA VALYUTA
BOZORINING AHAMIYATI
1.1 Valyuta bozorining mohiyati, mazmuni va iqtisodiyotda tutgan
o’rni
Valyuta bozori — talab va taklif asosida chet el valyutasi oldi-sotdi
qilinadigan doyra. Birja (O zbekistonda 1992-yil iyun oyidan O zR Valyuta birjasiʻ ʻ
ishlaydi) va birjadan tashqari (banklararo) valyuta bozorlariga bo linadi.
ʻ
Shuningdek, valyuta bozorlari valyuta xatarini sug urtalash valyuta zahiralarini
ʻ
diversifikatsiyalash valyuta sarflari bilan bog liq turli tadbirlarni ham qamraydi.
ʻ
Xo jalik hayotining baynalmilal-lashuvi natijasida yirik xalqaro valyuta bozorlari
ʻ
AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Shveysariya, Yaponiya, Singapur
va boshqa mamlakatlarda muvaffaqiyat bilan faoliyat yuritmoqda. Valyuta bozori
muomalalar valyutani nakd yet-kazib berish (spot) bilan yoki valyutani kelishilgan
vaqtdagi kurs.bo yicha ma lum muddatda (1—3 oy va undan keyin) yetkazib
ʻ ʼ
berish (forvard) shaklida amalga oshiriladi. Aksariyat valyuta muomalalari AQSH
dollarida olib boriladi. 1999 yil. 1 yanvardan Yevropa mamlakatlarining umumiy
pul birligi yevro ham valyuta muomalalariga jalb etildi. Valyuta bozori moliya
bozorining muhim va asosiy qismini tashkil qiladi. 2

Valyuta bozorlari - jahon xo’jaligining ajralmas bulagi bo’lib hisoblanadi.
Valyuta bozorlarida banklar va kompaniyalar valyuta operatsiyalarini, ya’ni
valyutalarning oldi-sotdisini amalga oshiradilar.
Valyuta bozorlaridagi asosi bo’lib, tashqi savdo bo’yicha xalqaro hisobkitoblar,
xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo harakati hamda chet el
valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog’liq boshqa hisob-kitob operatsiyalari
hisoblanadi. Hozirgi zamon valyuta bozorlari asosan 1944 yildan keyin, ya’ni
Bretton- Vuds valyuta tizimidan keyin yuzaga kelgan. Bu valyuta bozorlarining o
‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular zamonaviy elektron aloqalar orqali
bir-biri bilan uzviy bog’langan. Turli mamlakatlarda joylashgan xalqaro valyuta
bozorlari valyutalarni oldi-sotdi qilish jarayonida bir-biriga nisbatan doimiy
2 O zME.
ʻ Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.www.wikipediya.uz

ta’sirda bo’ladi. Jahon valyuta bozorlari asosan valyutaviy cheklashlar bo’lmagan
yoki zaif tarzda mavjud, bo’lgan mamlakatlarda joylashgan. Valyuta bozorlarining,
asosan, 3 turini ko’rsatish mumkin.
Valyuta bozorida sotib oluvchi sifatida - talab va sotuvchi sifatida - taklif, birbiri
bilan uchrashadi. Sotib oluvchi yoki sotuvchi sifatida qatnashayotgan har qanday
iqtisodiy sub’ekt, ya’ni davlat, xo’jalik sub’ekti yoki fukaro o’zining moliyaviy
kizikishlariga ega bo’ladi. (1.1.1-rasm). Bu moliyaviy kizikishlar birbiri bilan mos
kelishi ham, mos kelmasi ham mumkin. Manfaatlar bir-biri bilan mos kelgan
taqdirda, valyuta qimmatliklarini oldi-sotdisi haqida bitim tuziladi. Shuning uchun,
valyuta bozori valyuta qimmatliklarini sotuvchi va xaridorning kizikishlarini
namoyon qiluvchi o’zigaxos iqtisodiy instrument hisoblanadi.
1.1.1-rasm. Dunyodagi eng qimmat valyuta : Quvayt dinori 3

Funktsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari o’z vaqtida xalqaro
hisob-kitoblarni, valyuta risklarini sug’urtalashni, valyuta zahiralarini
diversifikatsiyalashni, valyuta interventsiyasini amalga oshiradigan va valyuta
bozorida qatnashuvchilarning kurslari o’rtasidagi farq natijasida keladigan
daromadni o’zida namoyon qiladi. Institutsional nuqtai nazardan qaraganda,
valyuta bozorlari vakolatli banklarning, investitsion kompaniyalarning, birjalar,
brokerlik idoralari, chet el banklari tomonidan amalga oshiriladigan valyuta
3 Markaziy bankining moliyaviy savodxonlik bo’yicha axborot-ta’lim veb-sayti. www. Finlit.uz.

operatsiyalarini o’zida namoyon qiladi. Tashqiliy-texnik nuqtai nazardan
qaraganda, valyuta bozori jahonning turli mamlakatlari bilan xalqaro hisob-kitoblar
va boshqa valyuta operatsiyalarini bir-birini o’zaro bog’lovchi telegraf, telefon,
teleks, elektron aloqa vositalari va shu kabi kommunikatsiya tizimlari yig’indisini
o’zida namoyon qiladi. Valyuta bozorida sotuvchi va xaridor o’rtasida chet el
valyutasini oldi-sotdi qilishda dallol bo’lib, faqatgina banklar qatnashadilar.
Valyuta bulimining asosiy vazifasi bo’lib, o’zining mijozlariga ma’lum bir
valyutadagi aktiv va kapitallarini boshqa bir xorijiy valyutaga konvertirlashni
ta’minlash hisoblanadi. Bu jarayon «naqd bitim», ya’ni spot operatsiyasi yoki
«muddatli bitimlar», ya’ni ularning keng tarqalgan shakli - forvard operatsiyalari
shaklida bo’lishi mumkin. Jahonning barcha moliya markazlarida ma’lum bir
valyutaga narxlarning o’rnatilish diapozoni bir xil tartibda o’rnatilishi an’anaviy
tus olganligi, banklar faoliyatini bu sohaga birlashuvining o’rnatilishiga olib
keladi. Ayni bir moliya markazida ma’lum bir qisqa vaqt oralig’ida bozor stavkasi
o’rtacha stavkadan sezilarli darajada farq kilsa, u holda turli narxlar natijasida
foyda olish maqsadida jarayonni amalga oshiruvchi valyuta arbitraji orqali tartibga
solinadi. Shu orqali valyuta biznesi pul tizimini muhim tartibga soluvchisi sifatida
harakat qiladi. Odatda, umummilliy ahamiyatga ega bo’lgan yirik banklar, shu
jumladan, bir qator mahalliy banklar mahalliy biznesga xalqaro hisob-kitoblar
bo’yicha xizmat ko’rsatuvchi malakali mutaxassislar bilan ta’minlangan valyuta
bulimiga ega bo’ladilar.
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik, xorijga
kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib olish
bilan bog’liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan bog’liq,
munosabatlardir 4
.
Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda , qadimgi Gretsiya va
qadimgi Rimda - qarzga pul to’lashga berilgan tilxat va pul almashtirish shaklida
paydo bo’lgan. Keyingi bosqich bo’lib, Yapon, Antverpen va G’arbiy Yevropani
4 Lyaxovskiy V.S, tijorat bankining valyuta operatsiyalari bo'yicha qo'llanma: 2 qismdan, 1-qism. - M.:
"Helios ARV" - 2019 y.

boshqa savdo markazlarida “veksel yarmarkalari” rivojlanishi bilan yuzaga
chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta yordamida amalga
oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish rivojlanishida,
xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali rivojlandi. O’tgan
asrga kelib esa, xalqaro munosabatlar o’zining mutlaqo yangi ko’rinishini boshdan
kechirdi.
Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari rivojlanishi, ishlab chiqarish
kuchlari rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi, xalqaro mehnat taqsimotini
chuqurlashuvi, jahon xo’jaligining tarkibiy tuzilishi hamda xo’jalik munosabatlari
baynanmilallashuvining natij asidir. Valyuta munosabatlari ishtirokchilariga
quyidagilar kiradi: davlat (hukumat, Markaziy va davlat banklari), xalqaro
tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat banklari, korxonalar: import va eksport
qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar (brokerlar, chayqovchilar va sayyohlar).
Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan birga valyuta munosabatlarida
siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat va savdo uyg’unlashib
borayotganligini kuzatish mumkin. Xalqaro valyuta munosabatlarining davlat
tomonidan shakllantiriladigan huquqiy-tashkiliy shakli valyuta tizimi deyiladi.
Milliy, hududiy va jahon valyuta tizimlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Milliy
valyuta tizimi deganda ma’lum davlatni, boshqa davlatlar bilan pulli
hisobkitoblarini amalga oshirishda qo ‘llaydigan usullari, instrumentlari va milliy
organlarining umumiy yig’indisi tushuniladi. Milliy valyuta tizimi nisbatan
mustaqil va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada, u mamlakat pul-kredit
tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon valyutalar tizimlari aloqasi
va rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo’ladi. Hududiy valyuta tizimi -
milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq elementi hisoblanib, u mamlakatlar
hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi.
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turli mamlakatlar
yuridik shaxslari hamda fuqarolarining pul talabnomalari va majburiyatlarini
keltirib chiqaradi. Xalqaro hisob-kitoblarning o’ziga hosligi shundaki, baho va
to’lov valyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi, chunki hozirgi kunda

barcha davlatlarda qabul qilinishi majburiy bo’lgan umum tan olingan jahon kredit
pullari yo’q. (1.1.2-chizma.) Shu bilan birgalikda qonuniy to’lov vositasi sifatida
har bir suveren davlatda uning milliy valyutasi ishlatiladi.
1.1.2-chizma. Chet el valyutasi haridi. 5

2019-2021-yillarda yuridik shaxslarning birja va birjadan tashqari valyuta
bozorlarida chet el valyutasi xaridi.. Shu sababli tashqi savdo, xizmatlar, kreditlar,
investitsiyalar, davlatlar aro to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblarning zaruriy sharti
bo’lib to’lovchi yoki oluvchi tomonidan bir valyutani boshqa bir valyutaga sotib
olish yoxud sotish shaklidagi almashinishi hisoblanadi.
1.2. Valyuta siyosati va uning mohiyati
Valyuta siyosati — davlatning mamlakat ichida va undan tashqarida valyutaga,
valyuta kursida, valyuta operatsiyalariga ta sir ko rsatish choratadbirlari; davlatʼ ʻ
iqtisodiy siyosatining va tashqi iqtisodiy faoliyatiningtarkibiy qismi. Valyuta
siyosatining asosiy dastaklari valyuta intervensiyasi, valyuta cheklashlari, valyuta
subsidiyasi, valyuta pariteti, valyuta rezervlari, devalvatsiya, revalvatsiya va b.dan
tashkil topadi. Mamlakatda Valyuta siyosatini hukumat, markaziy bank, markaziy
moliya muassasalari amalga oshiradi. Jahon miqyosida Valyuta siyosati xalqaro
valyuta -moliya tashkilotlari (Xalqaro valyuta fondi, xalqaro banklar) olib boradi.
5 O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. https://cbu.uz/uz.

Uni amalga oshirish davriga ko ra, joriy Valyuta syosati va uzoq muddatli Valyutaʻ
syosati kabi kurinishlari bor.
Joriy Valyuta syosatida valyuta bozori holati o zgarishlari (kon yukturasi), deviz
ʻ ʼ
va diskont siyosati, valyuta zaxiralari yordamida tartibga solinadi va bu siyosat
to lov balansi tengligini ta minlashga xizmat qiladi. Uzoq muddatli Valyuta syosati
ʻ ʼ
valyuta mexanizmi, valyutalar kursi va pariteti, xalqaro hisob-kitoblar tartibini
o zgartirish maqsadlarini ko zlaydi. Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi
ʻ ʻ
hamda ularning kurslari nisbati shakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish
qiymat qonuni, talab va taklif qonunlariga bo’ ysunadi. valyuta bozorlarida raqobat
sharoitida bu qonunlarning harakati valyuta almashuvining harakati tovarlar,
xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar harakati bilan bog’ liq bo’ lgan jahon xo’
jaligining xalqaro valyuta ehtiyojlari oqimlarining muvofiqligini ta’minlaydi.
Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’ zgarishi sabablari
orqali iqtisodiy agentlar valyuta xaridorlarining ehtiyojlari va taklifining
imkoniyatlari to’ g’ risida ma’lumot oladilar. 6

Shunday qilib, bozorni valyuta operatsiyalarining holati haqida axborot beruvchi
manba sifatida ham ko’ rish mumkin. Lekin davlat qadim zamonlardan valyuta
munosabatlariga aralashib kelmoqda, avval bilvosita, keyinchalik esa bevosita
(davlatlarning jahon xo’ jaligi aloqalarida o’ rinlarining muhimligini hisobiga
olgan holda). XX asrning 70-yillarida oltin standarti bekor qilinishi bilan oltin
pullarning valu-ta kursini tartibga soluvchi sifatida ishlashi to’ xtatildi. Kurslarning
kuchli tebranishlari va valyuta inqirozlari iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarga ega bo’ lib,
milliy va jahon iqtisodiyotiga salbiy ta’sir etdi.
Valyutaning bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi birbirini to’ ldirib keladi.
Bozor tomonidan tartibga solish esa valyuta munosabatlarini tartibga solishdagi
salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgan. Bu ular o’ rtasidagi foyda va zararlar
bilan belgilanadi. Inqirozlar, urushlar, urushdan keyingi vaziyatlarda davlat
tomonidan tartibga solish ustunlik qiladi. Iqtisodiy vaziyat yaxshilanishi bilan esa
6 Zheliba.B.N. Kohnovich.I.N Pul, kredit, banklar: darslik - uslub. Iqtisodiy mutaxassisliklar
talabalari uchun kompleks Komp. Minsk menejment instituti.Minsk: MIU nashriyoti, 2019 y.
www.wikipediya.uz

valyuta operatsiyalarining erkinligi vujudga kelib, bu sohada bozor raqobati qo’
llab-quvvatlanadi. Ammo davlat har doim valyuta munosabatlari ustidan nazorat
qilish va uni tartibga solish maqsadida o’ z valyuta nazoratini saqlab qoladi.
Valyuta siyosati bozor iqtisodiyotini tartibga solish tizimida muhim o’ rin
egallaydi. valyuta siyosati – mamlakatning joriy strategik maqsadlarga muvofiq
xalqaro valyuta va boshqa iqtisodiy munosabatlari sohasida amalga oshiriladigan
chora-tadbirlar majmuasidir. U iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlariga
erishishga qaratilgan, ya’ni iqtisodiy o’ sishining barqarorligi, inflyatsiya va
ishsizlikning o’ sishini to’xtatish, to’lov balansi tengligini ushlab turish va
boshqalarni ta’minlashga qaratilgan.
Valyuta siyosatining yo’ nalishi va shakllari mamlakatning valyuta bo’ yicha
iqtisodiy vaziyati, jahon xo’ jaligi evalutsiyasi, jahonda ishlab chiqarish kuchlari
joylashtirilishiga ko’ ra aniqlanadi. Har xil taraqqiyot bosqichlarda birinchi o’rinda
valyuta siyosatining aniq maqsad va masalalari chiqadi. Bular: 1) valyuta
inqirozini bartaraf etish va barqarorligini taminlash ;
2) valyuta cheklovlari ;
3) valyutani erkin ayirboshlashga o’tish ;
4) valyuta operatsiyalarining erkinligi va boshqalar . 7

Hukumatning valyuta siyosati valyuta qonunchiligi bilan rasmiylashtiriladi. Bu
qonunchilik o’z ichiga mamlakat ichida va tashqarisida valyuta qimmatliklari bilan
operatsiyalarni tartibga soluvchi huquqiy hujatlar majmuasi, shuningdek valyuta
muamolari. Bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq jarayonlarni boshqarishda, milliy
valyutaning xalqaro mavqeini belgilashda va mamlakatning joriy hamda
kelajakdagi iqtisodiy munosabatlari tizimida valyuta siyosati muhim rol o'ynaydi.
U «ko’p qirrali bashorat» (iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta'minlash,
ishsizlikning oldini olish va inflyatsiyani jilovlash, to'lov balansining aktivligini
saqlab turish) muhiti hisoblangan iqtisodiy siyosatning asosini egallashda, yetakchi
o ‘rin egallaydi.
7 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 02.09.2017 yildagi PF-5177-son.www.Lex.uz

Valyuta siyosatining shakli va o ‘rni, mamlakatning valyuta-iqtisodiy holati, jahon
xo'jaligining evolyutsiyasi, jahon maydonidagi o’rni bilan aniqlanadi. Tarixiy
rivojlanishiga nazar soladigan bo'lsak, birinchi navbatda, har qanday valyuta
siyosatining asosiy maqsadlari quyidagi shakllanib kelmoqda: valyutaviy inqirozni
bartaraf etish va valyuta qiymatining ta'minlanganligi, valyutaviy cheklashlar,
valyutaning erkin almashinuvi, valyuta operatsiyalarini erkinlashtirish va
boshqalar. Mamlakatlar-aro munosabatlarda valyuta siyosatining asosiy jihati:
hamkorlik va kelishuv, ya’ni rivojlanayotgan mamlakatlarni ichki siyosatiga
moliyaviy va maslahat xizmatlari orqali ko’mak berish.
Valyuta siyosati huquqiy jihatdan valyutaviy qonunlar asosida tartibga solinadi.
Bularga huquqiy darajadagi chegaralaming umatilishi, mamlakat ichkarisida va
mamlakat tashqarisida valyuta qimmatliklari bilan bo’ladigan munosabatlami
tartibga solish, yana valyutaviy muammolar bo’yicha ikki tomonlama va ko ‘p
tomonlama, mamlakatlararo valyutaviy kelishuvlami tuzish kiradi. Yamayka
valyutaviy kelishuv XVF nizomining o’zgartirishi bilan, yangi jahon valyuta tizimi
yo’nalishini aniqlab berdi. Valyuta siyosati amalga oshirilishining asosiy
yo’llaridan biri, davlatning xalqaro hisob-kitoblari bajarilishini boshqarish va
milliy, mamlakatlararo, hududlararo valyuta munosabatlarini amalga oshirishdan
iborat. Valyutani tartibga solishning bevosita yo’li qonuniy hujjatlar va
hukumatning ijro organlari orqali amalga oshirilishi hisoblansa, bilvosita yo’l bilan
bozor agentlarining iqtisodiy harakatlanishiga, iqtisodiy usullar, xususan, valyuta-
kredit usullari bilan ta’sir etiladi. Xo’jalik aloqalari umumiylashtirilishi,
davlatlararo valyuta boshqarilishining rivojlanishiga sabab bo ‘ldi. U quyidagi
maqsadlarni o ‘z oldiga qo’yadi: ayrim mamlakatlar valyuta siyosatini
muvofiqlashtirish, kelishgan holda valyuta inqirozini bartaraf etish, rivojlangan
mamlakatlar valyuta siyosatining boshqa mamlakatlarga mos kelishi. Hududiy
valyutaviy boshqarish iqtisodiy integratsiya birlashmalari chegarisida amalga
oshiriladi. Valyuta siyosati - valyuta muammolarini hal etish bo’yicha qarorlar
tayyorlash, qabul qilish va tadbik etishdan iboratdir. Valyuta munosabatlarini
tartibga solish bir necha pogonalardan iborat: xususiy firmalar, birinchi navbatda,

valyuta munosabatlarida aktiv ishtirok etayotgan va yirik valyuta mablag’lariga
ega bo’lgan milliy va xalqaro banklar hamda korporatsiyalar kiradi. Qayd etilgan
valuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat Oldingi savolda
ta’kidlaganimizdek qayd qilingapn valuta kursi sharaoitida monetar siyosat
ko’proq ichki balans muammosi bilan aloqador bo’ladi. Keltirilgan fikrlarni
izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni ko’rib chiqamiz. Mamlakatning
barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy aktivlar va passivlar
to’plangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va
depozitlardan iborat deb qaraymiz. 8
Bunday gepotetik bankning passivida pul
taklifining barcha komponentlari (odatda M2 agregati), aktivida esa bank
tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga
bo’lgan barcha talablari so’ndirilgandan so’ng mamlakat ega bo’ladigan aktivlar)
va sof ichki aktivlar (yoki hukumatga, firmalarga va uy xo’jaliklariga sof ichki
kreditlar) jamlangan bo’ladi. Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valuta zaxiralariga
mos keladi. Bunday holatda aktivlar va pasivlarning tengligi shartini M=Res +DS
ko’rinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi (bank tizimining
majburiyati) valuta rezervlari (sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki
kreditlari yig’indisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham
tashqi omillarga bog’liq. Pul taklifining o’zgarishini Δ M= Δ res + Δ DS ko’rinishida
tasvirlash mumkin. Bu yerda Δ res to’lov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga
mos keladi. Tashqi balansni tiklash, o’z navbatida valuta kursini saqlab turish
zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa
valutarezervlarining ko’payishi yoki kama yishini keltirib chiqaradi. Lekin,
rezervlarni sotish barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini
chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini ko’paytiradi.
Shunday qilib, qayd qilingan valuta kursi sharoitida M endogen o’zgaruvchi bo’lib,
to’lov balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga (ya’ni
almashinuv keursini pasaytirish yoki ko’tarish borasidagi harakatlarga) bog’liq
8 Golubovich A.D., Kulagin M.V. tijorat banklarida va boshqa Valyuta operatsiyalari. - M.: AO
Menatepinform, 2017y.

bo’ladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotni rivojlantirish prognozlari tuzilayotganda
pulga talab iqtisodiy o’sish va inflatsiyaning maqsadli (rejadagi) ko’rsatkichlaridan
kelib chiqib aniqlanadi. Pul taklifi esa sof xorijiy aktivlar va ichki kreditlar hajmiga
bog’langan holda aniqlanadi. Sof xorijiy aktivlvr to’lov balansini tuzish
prognozlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ichki kreditlar hajmi esa qoldiq
prinsipipida aniqlanadi hamda hukumat va xususiy sektor o’rtasida taqsimlanadi.
Valyuta siyosati qarorlar qabul qilish va valyutani boshqarish bo'yicha
choratadbirlarni amalga oshirish uchun mas'ul bo'lgan mamlakatning markaziy
banki yoki pul-kredit organi tomonidan amalga oshiriladi. Valyuta siyosatini
yuritishning ba'zi umumiy usullari:
1. Valyuta kursini boshqarish: Markaziy bank valyutaning qiymati boshqa
valyutaga yoki valyutalar savatiga bog'langan qat'iy kursni tanlashi mumkin. Shu
bilan bir qatorda, u suzuvchi valyuta kursini qabul qilishi mumkin , bunda
valyutaning qiymati bozor kuchlari tomonidan belgilanadi. Markaziy bank o’z
valyutasini sotib olish yoki sotish orqali valyuta kursiga ta’sir ko’rsatish uchun
valyuta bozoriga intervensiya qilishi mumkin.
2. Foiz stavkalariga tuzatishlar: Markaziy bank valyuta qiymatiga ta'sir qilish
uchun foiz stavkalarini o'zgartirishi mumkin. Yuqori foiz stavkalari xorijiy
investorlarni jalb qilishi mumkin, bu valyutaga bo'lgan talabning oshishiga va
uning qiymatini mustahkamlashga olib keladi. Boshqa tomondan, foiz
stavkalarining pasayishi ichki qarz olish va xarajatlarni rag'batlantirishi mumkin,
lekin valyutaning qadrsizlanishiga ham olib kelishi mumkin.
3. Kapital nazorati: Ba'zi mamlakatlar kapitalning mamlakatga kirishi va
tashqariga chiqishini cheklash uchun kapital nazoratini o'rnatadi. Bu nazoratlar
chet el valyutasidagi operatsiyalarga cheklovlarni, xorijiy investitsiyalar bo'yicha
cheklovlarni yoki foydani repatriatsiya qilish qoidalarini o'z ichiga olishi mumkin.
Kapital nazorati valyuta oqimlarini boshqarish va ayirboshlash kursini
barqarorlashtirish uchun ishlatiladi.
4. Valyuta zahiralari: Markaziy banklar chet el valyutalari va boshqa aktivlar
bo'lgan valyuta zaxiralarini saqlaydi. Ushbu zaxiralar milliy valyuta qiymatiga

ta'sir qilish uchun valyutalarni sotib olish yoki sotish orqali valyuta bozoriga
intervensiya qilish uchun ishlatilishi mumkin.
5. Pul-kredit siyosati vositalari: valyutaga xos chora tadbirlaridan boshqa ,
markaziy banklar valyutani boshqarish uchun umumiy pul-kredit siyosati
vositalaridan ham foydalanadilar. Bu vositalar pul massasini to ’ g ’ rilash , banklar
uchun rezerv talablarini belgilash va ochiq bozor operatsiyalarini o ’ tkazishni o ’ z
ichiga oladi .
Valyuta siyosati erkinligi deganda mamlakatning o'z valyuta kursini belgilash va
nazorat qilish qobiliyati tushuniladi. Bu qat'iy, suzuvchi yoki boshqariladigan
valyuta kurslari kabi turli xil almashuv kursi rejimlarini qabul qilish
moslashuvchanligini va valyuta qiymatiga ta'sir qilish uchun valyuta bozoriga
intervensiya qilish qobiliyatini o'z ichiga oladi. Valyuta siyosati erkinligiga ega
mamlakatlar inflyatsiya, savdo nomutanosibligi yoki raqobatbardoshlikdagi
o zgarishlar kabi iqtisodiy sharoitlarga qarab valyuta kurslarini o zgartirishʻ ʻ
avtonomiyasiga ega. Bu moslashuvchanlik iqtisodiy barqarorlikni rag’batlantirish,
xalqaro savdoni osonlashtirish va iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlashga yordam
beradi.Ammo shuni ta'kidlash kerakki, valyuta siyosati erkinligi ham
qiyinchiliklarga olib keladi. Valyuta kursining o'zgarishi iqtisodiyot, savdo va
investitsiya qarorlariga ta'sir qilishi mumkin. Valyuta kurslarini boshqarish turli
omillarni, jumladan, pul-kredit siyosati maqsadlarini, xalqaro raqobatbardoshlikni
hamda inflyatsiya va moliyaviy barqarorlikka potentsial ta'sirini diqqat bilan ko'rib
chiqishni talab qiladi.

II BOB O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA VALYUTA SIYOSATINING
RIVOJLANTIRISH CHORA TADBIRLARI

2.1. Rivojlangan davlatlarda valyuta bozorining rivojlanish taxlili .
Rivojlanayotgan mamlakatlar, asosan, rivojlangan mamlakatlar kabi pul-kredit
siyosatining iqtisodiy va ma'muriy usullaridan foydalanadilar. Lekin bu vositalarni
qo’llash jarayonida nisbati, pul-kredit siyosatining maqsadlari, iqtisodiyotni
tartibga solishdagi ahamiyati sezilarli darajada farqlanadi. Har bir
rivojlanayotgan davlat o zining pul-kredit siyosatini olib borar ekan, qoidaʻ
tariqasida to lov balansi taqchilligini tenglashtirish, importni cheklash va tovarlar
ʻ
eksportini rag batlantirish, milliy valyuta zaxiralarini himoya qilishga intiladi.
ʻ
Buning uchun pul-kredit siyosatining quyidagi asosiy usullaridan foydalaniladi.
1.Valyuta kursini turli rejimlardan – qat’iy, suzib yuruvchi, ko’p martalik,
shuningdek devalvatsiya va vaqti-vaqti bilan revalvatsiya qilish yo’li bilan tartibga
solish. Ko'p valyuta kurslari qo'llaniladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda
valyutalarning devalvatsiyasi ko'pincha majburiydir. Xususan, rivojlanayotgan
mamlakatlarning pul birligi biriktirilgan rivojlangan davlatning yetakchi
valyutasining qadrsizlanishi avtomatik ravishda uning kursining pasayishiga olib
keladi. Chet el uskunalari va boshqa tovarlarga qaramlik tufayli devalvatsiya
importni cheklamaydi. Bundan tashqari, devalvatsiya tufayli import qilinadigan
tovarlar narxining oshishi inflyatsiyani oshiradi. Bundan tashqari, suzuvchi valyuta
kursining keskin tebranishlari uning pasayishining to'lov balansiga ijobiy ta'sirini
kamaytiradi.
2. To'lov balansining joriy va moliyaviy operatsiyalariga valyuta cheklovlarining
turli shakllari. Ular milliy iqtisodiyotni himoya qilish va to'lov balansini
tenglashtirish uchun faol foydalaniladi. Bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda
valyuta cheklovlari milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga u yoki bu darajada yordam
beradi. Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi davlatlarini qamrab oluvchi mintaqaviy
iqtisodiy va valyuta guruhlari doirasida valyuta cheklovlari asosan bekor qilindi,
lekin uchinchi mamlakatlarga nisbatan qo'llaniladi.

3.Valyuta zahiralarini tejash maqsadida davlatlararo to lov va kliringʻ
shartnomalarini tuzish (Osiyo kliring ittifoqi, G arbiy Afrika kliring markazi va
ʻ
boshqalar).
4. To lov balansi taqchilligini qoplash uchun o z valyuta guruhlarini, qo shma
ʻ ʻ ʻ
valyuta fondlarini yaratish orqali rivojlanayotgan mamlakatlarning valyuta
hamkorligini va integratsiyasini rivojlantirish.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta integratsiyasi, qoida tariqasida, o'zining
boshlang'ich bosqichida bo'lib, hali pishmagan shakllar bilan tavsiflanadi.
90-yillarning o rtalarida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining aksariyat
ʻ
davlatlarini birlashtirgan 30 ga yaqin valyuta guruhlari mavjud edi. (2.2.1-rasm).
Ular doirasida valyuta kliringi, to lov birlashmalari, pul-kredit siyosatini
ʻ
muvofiqlashtirish, ma lumotlar almashinuvi, statistikani takomillashtirish bo yicha
ʼ ʻ
turli shartnomalar imzolandi. UNCTAD shafeligida rivojlanayotgan mamlakatlar
o rtasida ko p tomonlama to lovlar va valyuta hamkorligi bo yicha kelishuvlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
muvofiqlashtiruvchi maxsus qo mita tashkil etilgan. .
ʻ
(2.2.1-rasm).Valyuta mablag’lari hajmi. 9

Xalqaro pul o’tkazmalari orqali respublikaga kelib tushgan valyuta mablag’lari hajmi
(mlnAQSh dollar).Bir qator yosh davlatlarning pul-kredit siyosatida rivo
boshchiligidagi valyuta guruhlarida ishtirok etishlari alohida o'rin tutadi. Ikkinchi
9 Krasavina.L.N.. Xalqaro valyuta-moliya munosabatlari. / Ed: Moliya va statistika, 2004y.
www.fayillar.uz

jahon urushidan keyin oltita valyuta guruhlari mavjud edi: sterling, dollar, frantsuz
franki, portugal eskudosi, ispan pesetasi va golland gulderi. Guruhlar ichidagi
munosabatlar bir yetakchi davlatning iqtisodiy va siyosiy hukmronligi va uning
valyutasi asosida qurilgan.
Rivojlanayotgan mamlakatlar, asosan, rivojlangan mamlakatlar kabi pulkredit
siyosatining iqtisodiy va ma'muriy usullaridan foydalanadilar. Lekin bu vositalarni
qo’llash jarayonida nisbati, pul-kredit siyosatining maqsadlari, iqtisodiyotni
tartibga solishdagi ahamiyati sezilarli darajada farqlanadi. Pul-kredit siyosatining
asosiy yo'nalishi - ko'proq rivojlangan mamlakatlarga valyutaiqtisodiy qaramlikni
zaiflashtirish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni
yaratishga intilish.
1. Yosh davlatlarning valyutalarini hozirgi vaqtda parchalanib ketgan valyuta
zonalarini boshqargan rivojlangan mamlakatlar valyutalaridan ajratish (funt
sterlingi, portugal eskudosi va boshqalar). Ushbu valyutalarning o'rnini, qoida
tariqasida, aqsh dollari egalladi. Ammo ba'zi rivojlanayotgan mamlakatlar 1971 va
1973 yillarda uning devalvatsiyasi munosabati bilan o'zlarining pul birliklarini
dollarga biriktirishdan bosh tortdilar. Va valyuta kursini turli valyuta savatlari
asosida belgilashga kirishdi. Fransuz franki zonasiga a zo bo lgan 14 ta davlat ʼ ʻ
(avvalgi valyuta guruhlari ichida qolgan yagona davlat) o z valyutalarini frankga
ʻ
biriktirishda davom etmoqda:
2. Neft eksport qiluvchi ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar valyutalarining
xalqaro to’lovlarga kiritilishi (masalan, quvayt dinori opekga a’zo
mamlakatlarning xorijiy qarz oluvchilarga kreditlari valyutasi bo’lib xizmat
qiladi):
3. Rivojlanayotgan mamlakatlar, xususan, neft eksportchilari (arab dinori,
islom dinori, markaziy amerika pesosi, and pesosi va boshqalar) integratsion
guruhlari doirasida mintaqaviy valyuta birliklarining paydo bo’lishi:
4. Rivojlanayotgan mamlakatlar ehtiyojlarini qondirish uchun valyutamoliya
tashkilotlari (banklar, fondlar) yaratish (Musulmon taraqqiyot banki va boshqalar).
Har bir rivojlanayotgan davlat iqtisodiy vaziyatni tartibga solish bilan holda o'z

pul-kredit siyosatini olib borar ekan, qoida tariqasida to'lov balansi taqchilligini
tenglashtirishga, importni cheklash va tovarlar eksportini rag'batlantirishga, milliy
valyuta zaxiralarini himoya qilishga intiladi.
Rivojlanayotgan milliy valyuta bozorlari va ularning o zaro ta siri yagona jahonʻ ʼ
valyuta bozorini shakllantirdi, unda yetakchi valyutalar jahon moliya markazlarida
erkin aylana boshladi. 10

Darhaqiqat, valyuta bozori birjadan tashqari (uyushmagan) bo'lib, qisqa muddatli
moliyaviy majburiyatlar bozoriga o'xshaydi. Aniqrog’i, valyuta bozori xalqaro
bank aloqalari tizimi orqali o’zaro bog’langan bir qancha rasmiy belgilanmagan
bozorlardan iborat. Ushbu bozor ishtirokchilari turli xil aloqa vositalaridan
foydalangan holda bir-birlari bilan aloqada bo'lishlari mumkin. Valyutani sotib
olish va sotish har kuni kechayu kunduzning istalgan vaqtida sodir bo'lishi
mumkin. Valyuta bozorlarida ularning faoliyatini tartibga soluvchi yozma qoidalar
mavjud emas, ammo ular bo'yicha amalga oshiriladigan barcha operatsiyalar
amalda bo'lgan so'zsiz protsessual va axloqiy me'yorlarga muvofiq amalga
oshirilishi kerak. Jahon valyuta bozorida pul birligini sotish va sotib olish faoliyati
ma'lum darajada ushbu mamlakatda qabul qilingan ichki qonunchilikka bog'liq.
Amalda har bir davlat u yoki bu darajada valyuta bozorining ishtirokchisi
hisoblanadi.
Valyuta bozorlarini bir qancha mezonlarga ko'ra tasniflash mumkin: taqsimlanish
doirasi bo'yicha, valyuta cheklovlariga nisbatan, valyuta resurslarining turlari
bo'yicha, tashkiliy darajaga ko'ra. Tarqatish sohasi bo'yicha, ya'ni. qamrovining
kengligi bo’yicha xalqaro va ichki valyuta bozorlarini farqlash mumkin. O'z
navbatida, xalqaro ham, ichki bozorlar ham bir qancha mintaqaviy bozorlardan
iborat bo'lib, ular dunyoning ma'lum mintaqalari yoki ma'lum bir mamlakatdagi
moliya markazlari tomonidan shakllantiriladi. Valyuta bozorining asosiy
ishtirokchilari yirik tijoratdir banklar, ko'p hollarda bozorda diler sifatida harakat
qiladilar jarayon. Bunday holda, ular ikki yoki undan ortiq valyutaning o'rnini
saqlab qoladilar, bular. ushbu valyutalarda omonatlarga ega.
10 O`zbekiston Respublikasining Qonuni, 22.10.2019 yildagi O‘RQ-573-son.www.Lex.uz

Xalqaro valyuta bozori dunyoning barcha davlatlarining valyuta bozorlarini
qamrab oladi. Xalqaro valyuta bozori deganda kabel va sun’iy yo’ldosh aloqalari
tizimi bilan chambarchas bog’langan jahon mintaqaviy valyuta bozorlari zanjiri
tushuniladi. Ayrim valyutalarning mumkin bo'lgan pozitsiyasiga oid bozorning
etakchi ishtirokchilarining joriy ma'lumotlari va prognozlariga qarab, ular o'rtasida
to'lib-toshgan mablag'lar mavjud. Ichki valyuta bozori - bu bir davlatning valyuta
bozori, ya'ni. ma'lum bir mamlakat ichidagi bozor.
Banklar, valyuta birjalari, brokerlik firmalari, tashqi savdo va ishlab chiqarish
kompaniyalari, xalqaro valyuta va moliya tashkilotlari valyuta bozorlarining
ishtirokchilari hisoblanadi. Ammo valyuta bozori ishtirokchilarini ko'rib
chiqishdan oldin, keling, eng muhim tushunchalarni aniqlab olaylik. Savdogarlar,
ya'ni savdogarlar, foyda olish uchun biror narsa sotib oladigan va sotadigan har bir
kishi deb ataladi. Valyuta bozoriga kelsak, reyderlar, agar ular brokerlik
funktsiyalarini bajarmasalar, dilerlar deb ham ataladi. Diler - bu o'z tavakkalchiligi
bilan savdo qiluvchi treyder. Broker sotuvchilar va xaridorlar o'rtasidagi
vositachidir. Odatda, u faqat bitimning protsessual qismi uchun javobgar bo'ladi,
savdo qarorlari va ularning moliyaviy oqibatlari uchun barcha javobgarlikni
mablag' egasi o'z zimmasiga oladi. Valyuta bozori ishtirokchilarini ikkita katta
guruhga bo'lish mumkin: yuridik va jismoniy shaxslar. Ular valyuta bozorida
rezident va norezident sifatida harakat qiladilar. Rezidentlar-O’zbekiston
Respublikasida doimiy yashash joyiga ega bo'lgan jismoniy shaxslar, shuningdek
O’zbekiston Respublikasida qonunchiligiga muvofiq tashkil etilgan va O’zbekiston
Respublikasida hududida joylashgan yuridik shaxslar. Norezidentlar - bu
O’zbekiston Respublikasi tashqarida doimiy yashash joyiga ega bo'lgan jismoniy
shaxslar, shuningdek xorijiy davlatlar qonunlariga muvofiq tashkil etilgan va
O’zbekiston Respublikasidan tashqarida joylashgan yuridik shaxslar. Valyuta
jarayonlarini tashkil etishda bozorlarning har biri ma'lum rol o'ynaydi, masalan,
xalqaro valyuta bozorining faoliyati xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish
bo'yicha turli operatsiyalarning yig'indisidir. Bu unga bizning davrimizda eng katta
va ayni paytda sig'imli bozorga aylanish imkonini berdi. Bu kapitalning xalqaro

harakatiga ham xizmat qilishi, shuningdek, barcha turdagi spekulyativ
operatsiyalar uchun maydon vazifasini o’tashi bilan bog’liq. Valyuta operatsiyalari
yordamida amalga oshiriladigan operatsiyalar to'lov ob'ekti yoki vositasi sifatida
chet el valyutasi, shuningdek, ular operatsiyalar, to'g'ridan-to'g'ri va qaysi pul
oqimlari miqdori valyuta kursining o'zgarishiga bevosita bog'liq. Valyuta
operatsiyalarining turlari va to'g'ridan-to'g'ri mavjud cheklovlar jalb qilingan
sub'ektlar bilan bog'liq. Shunday qilib, amalga oshirishda norezident deb tan
olingan shaxslar o'rtasidagi valyuta operatsiyalari emas hech qanday cheklovlar
mavjud emas. Valyuta operatsiyalari tabiatiga ko'ra individuallashtirilishi mumkin
operatsiyalar yoki istalgan bank mijozi ostida. Ushbu tasnifga asoslanadi Valyuta
operatsiyalari bo'yicha biz quyidagilarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
1)bank mijozining ochilgan bank hisobvarag’i bo’yicha valyuta
operatsiyalari chetel valyutasida;
2) boshqa banklar bilan vakillik aloqasi; eksport-import operatsiyalarini qo’llab-
quvvatlash ;
3)o’zbekiston hududida chet el valyutasida savdo qilish;mamlakat iqtisodiyotida
xorijiy valyutaning to’planishi;
4) xalqaro moliyaviy muhitda kreditlash. Tashqi iqtisodiy operatsiyalar bo'yicha
hisob-kitoblarni amalga oshirish, xalqaro loyihalarga kapital qo'yish, spekulyativ
operatsiyalar, mumkin bo'lgan yo'qotishlardan sug'urtalash - bularning barchasi
xorijiy valyutani sotib olish va sotish bo'yicha operatsiyalarni o'z ichiga oladi
Iqtisodiy integratsiyaning ajralmas qismi sifatida valyuta integratsiyasi
quyidagilarga qaratilgan: iqtisodiyotning turli tarmoqlarida integratsiya
jarayonlarining normal rivojlanishi sharti bo’lgan valyuta barqarorligini
ta’minlash; yangi ozod mamlakatlarni iqtisodiyoti va rivojlangan mamlakatlar
valyuta bozorlaridagi salbiy jarayonlardan himoya qilish. 11

Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta integratsiyasi, qoida tariqasida, o'zining
boshlang'ich bosqichida bo'lib, hali pishmagan shakllar bilan tavsiflanadi.

11
Krolivetskaya L.P. Tijorat bankidagi operatsiyalarda buxgalteriya hisobi. M.: "Moliya va statistika" -
2017y.www.fayillar.uz
90-yillarning o rtalarida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining aksariyatʻ
davlatlarini birlashtirgan 30 ga yaqin valyuta guruhlari mavjud edi. Ular doirasida
valyuta kliringi, to lov birlashmalari, pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish,
ʻ
ma lumotlar almashinuvi, statistikani takomillashtirish bo yicha turli shartnomalar
ʼ ʻ
imzolandi. UNCTAD shafeligida rivojlanayotgan mamlakatlar o rtasida ko p
ʻ ʻ
tomonlama shartnoma to’lovlar va valyuta hamkorligi bo yicha kelishuvlarga
ʻ
muvofiqlashtiruvchi maxsus qo mita tashkil etilgan. Bir qator yosh davlatlarning
ʻ
pul-kredit siyosatida rivojlangan davlatlar boshchiligidagi valyuta guruhlarida
ishtirok etishlari alohida o'rin tutadi. Ikkinchi jahon urushidan keyin oltita valyuta
guruhlari mavjud edi: sterling, dollar, frantsuz franki, portugal eskudosi, ispan
pesetasi va golland gulderi. Guruhlar ichidagi munosabatlar bir yetakchi davlatning
iqtisodiy va siyosiy hukmronligi va uning valyutasi asosida qurilgan.
Rivojlanayotgan mamlakatlar, asosan, rivojlangan mamlakatlar kabi pulkredit
siyosatining iqtisodiy va ma'muriy usullaridan foydalanadilar. Lekin bu vositalarni
qo’llash jarayonida nisbati, pul-kredit siyosatining maqsadlari, iqtisodiyotni
tartibga solishdagi ahamiyati sezilarli darajada farqlanadi. Pul-kredit siyosatining
asosiy yo'nalishi - ko'proq rivojlangan mamlakatlarga valyutaiqtisodiy qaramlikni
zaiflashtirish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni
yaratishga intilish. Bir qator yosh davlatlarning pul-kredit siyosatida rivojlangan
davlatlar boshchiligidagi valyuta guruhlaridagi ishtiroki alohida o'rin tutadi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin oltita valyuta guruhlari mavjud edi: sterling, dollar,
frantsuz franki, portugal eskudosi, ispan pesetasi va golland gulderi. Guruhlar
ichidagi munosabatlar bir yetakchi davlatning iqtisodiy va siyosiy hukmronligi va
uning valyutasi asosida qurilgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarning pul-kredit
integratsiyasi jarayoni to'siqlarga duch keladi. Ular orasida - ishtirokchi-
mamlakatlarning o'z suveren huquqlarini milliy yuqori valyuta organlariga berishni
istamasligi; mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi tafovut va
ularning ijtimoiy-iqtisodiy yo’nalishidagi farqlar tufayli pul-kredit siyosatini
muvofiqlashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi; tashqi omillarning, ayniqsa

jahon iqtisodiyotining davriy va tarkibiy inqirozlarining beqarorlashtiruvchi ta'siri.
Rivojlanayotgan mamlakatlar milliy iqtisodlarining uzoq muddatli ona mamlakatga
yo'naltirilganligi, rivojlangan mamlakatlarning o'z iqtisodlari ustidan amaldagi
nazoratini saqlab qolishi, milliy valyuta va moliyakredit tizimlarining zaif
rivojlanganligi sababli tarqoq bo'lganligi to'siqdir. valyuta va kreditning xorijiy
banklar. Jahon valyuta bozori, dunyoning ko'plab tarmoqlari kabi tijorat bozori,
ikkita muhim funktsiyani bajaradi: tarqatish va rag'batlantiruvchi. Tarqatish
quyidagicha: aylanishlar jahon tovar va tijorat bozorining barcha segmentlari
vositachilik qiladi jahon pul bozori va valyuta kurslarining o’zgarishi belgilab
beradi tovar-pul oqimlarini alohida-alohida taqsimlash nisbati davlatlar tomonidan
olingan. Valyuta bozoridagi tovarlar assortimenti o'z pul belgilariga ega bo'lgan
mamlakatlar soniga mos keladi. Biroq ayrim davlatlarning bir qator banknotalari
valyuta bozorlarida muomalada bo’lmaydi, ular konvertatsiya qilinmaydigan
valyutalar deb ataladi. Agar bir davlatning banknotalari boshqa davlatlarning turli
valyutalariga almashtirilsa, bunday valyuta erkin konvertatsiya qilinadigan valyuta
deb ataladi. Bozor kon'yunkturasi - bozorda rivojlanayotgan va talab va taklif
darajalari, bozor faolligi, narxlar, sotish hajmlari, beta foizlar harakati, dindik
potoyre, ijaradan dividend to'lash, valyuta kursi bilan tavsiflanadigan iqtisodiy
vaziyat. Opportunistik bozor harakat omillariga bog'liq bo'lib, ularning asosiylari:
iste'molchilarning pul doksolari, tovarlar bahosi, talab va taklif nisbati, qimmatli
qog'ozlar bahosi, ix rentabellikdir.
Xalqaro valyuta bozori deganda kabel va sun’iy yo’ldosh aloqalari tizimi bilan
chambarchas bog’langan jahon mintaqaviy valyuta bozorlari zanjiri tushuniladi.
Ayrim valyutalarning mumkin bo'lgan pozitsiyasiga oid bozorning etakchi
ishtirokchilarining joriy ma'lumotlari va prognozlariga qarab, ular o'rtasida to'lib-
toshgan mablag'lar mavjud. Naqd pul muomalasi (darhol yetkazib berish bilan
operatsiya) spot asosida amalga oshiriladi. Spot kurs milliy valyutaning tranzaksiya
vaqtida mamlakat tashqarisida qanchalik yuqori baholanganligini aks ettiradi. Spot
shartlar bo'yicha naqd pul operatsiyalari nafaqat valyutani darhol olish uchun , balki
valyuta riskini sug'urtalash, spekulyativ operatsiyalarni amalga oshirish uchun ham

qo'llaniladi.Spot valyuta operatsiyasining mohiyati valyutani kontragent banklar
tomonidan bitim tuzilgan kundan boshlab ikkinchi ish kunida uni tuzish vaqtida
belgilangan kurs bo'yicha yetkazib berish shartlarida sotib olish va sotishdan
iborat. Valyutani etkazib berish sanasi "qiymat sanasi" (qiymat sanasi) deb ataladi,
ya'ni. bu tegishli mablag'lar bitim taraflari uchun amalda bo'lishi kerak bo'lgan
sana. Bu sizga ushbu operatsiyalarni o'z vaqtida hujjatlashtirish va hisob-kitoblarni
haqiqatda amalga oshirish imkonini beradi. Darhaqiqat, sheriklar tomonidan bir
vaqtning o'zida valyuta olishni kafolatlash juda qiyin, ayniqsa uzoq vaqt zonalarida
joylashgan mamlakatlar o'rtasidagi hisobkitoblar uchun. Potentsial kredit riskini
cheklash uchun bank o'z operatsiyalarini birinchi navbatda birinchi darajali hamkor
banklar bilan amalga oshirishga intilishi kerak.Valyuta bozorlarida tashqi savdo
hisob-kitoblari uchun chet el valyutasini darhol qabul qilish maqsadida kassa
operatsiyalari keng qo'llaniladi va banklararo bozor umumiy hajmining 60% dan
ortig'ini tashkil etadi. Naqd pul operatsiyalari valyuta o'zgarishi tufayli qo'shimcha
daromad olish uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, import qiluvchi to'lov
valyutasi kursining oshishini kutgan holda , eksport qiluvchining hisobini tezroq
to'lashga intiladi va to'lov valyutasi kursining pasayish tendentsiyasi bilan
importyor o'z to'lovini kechiktirishga intiladi va shu bilan. Valyuta kurslaridagi
farqdan valyuta foyda olish. So’nggi yillarda derivativlar savdosi moliya bozorlari
rivojlanishining eng muhim segmentidir. Bugungi kunga kelib davlatlar tomonidan
suveren obligatsiyalarni, yirik korporativ tuzilmalar tomonidan korporativ
obligatsiyalarni xorijiy valyutada xorijiy davlatlarda joylashtirish amaliyotining
muntazam ravishda amalga oshirib kelinayotganligi xalqaro obligatsiyalar bozori
rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Bu o’z navbatida emitentlarning xalqaro moliya
bozoridan katta miqdorda kapital jalb qilish orqali zarur sohalarni rivojlantirishga
imkon bermoqda.Xalqaro obligatsiyalar bozorida xorijiy obligatsiyalar an’anaviy
instrumentlar hisoblanadi. Xorijiy obligatsiyalar xorijiy davlat tomonidan unga
nisbatan xorijiy bo’lgan valyutada sotilgan obligatsiyalardir. Bunday obligatsiyalar
yevroobligatsiyalar tushunchasi bilan ham qo’llaniladi va bunga sabab birinchi
maxsus xalqaro obligatsiyalar AQSh kompaniyalari tomonidan Yevropa fond

birjalarida sotish uchun chiqarilganligi bilan izohlanadi. Yevro obligatsiyalar
muomalaga chiqarish ma’lum bir tayyorgarlik ishlarini va xarajatlarini talab qiladi.
Lekin boshqa tomondan nisbatan past foizlarda uzoq muddatli yuqori miqdordagi
moliyaviy resurslar jalb qilish imkonini beradi. Odatda yevroobligatsiyalar kamida
3 yilga chiqariladi, eng keng tarqalgan muddat sifatida 5 yillik muddat keltiriladi.
Dunyoga mashhur kompaniyalar tomonidan muomalaga chiqariladigan
yevroobligatsiyalar 15 yildan 30 yilgacha bo’lgan muddat bo’yicha amal
qiladi.Yevroobligatsiyalar bozoriga chiqish aniq dastur asosida tayyorgarlik ko’rish
va emissiya qilish, chet eldan moliyaviy konsultantlar va anderrayterlar jalb qilish,
xalqaro investorlar uchun taqdimotlar o’tkazish, huquqiy xizmat uchun to’lovlar va
boshqalar bilan bevosita bog’liq bo’lgan yuqori miqdordagi xarajatlarni talab
qiladi. Yevroobligatsiyalarni muomalaga chiqarish bilan shug’ullanuvchi dunyoga
mashhur tashkilotchilar sifatida Deutche Bank, ABN Amro, CSFB, UBS, DrKW,
Citigroup, J.P.Morgan kabilarni keltirish mumkin. 11

Rivojlangan mamlakatlar hukumati tomonidan yevroobligatsiyalar bozorini
tartibga solinishining biror bir mezoni o’rnatilmaganligiga qaramasdan emitentlar
odatda xalqaro obligatsiyalar birlamchi bozori ishtirokchilari assotsiatsiyasi
Xalqaro qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilari assotsiatsiyasi standartlari va
talablari asosida boshqarib boriladi. Mazkur qimmatli qog’ozlarning asosiy savdo
markazi tarixan London hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda
yevroobligatsiyalar muomalasi Angliya moliya xizmatlari agentligi tomonidan ham
tartibga solinadi va bu agentlik tegishli hujjatlarni tayyorlash bo’yicha talablar
bajarilishining qat’iy nazoratini amalga oshiradi. Bunda xalqaro standartlar
bo’yicha tuzilgan uch yillik ijobiy auditorlik hisoboti, S8P, Fitch, Moody’s va
boshqa yetakchi agentliklarning kredit reytingi majburiy talablar sifatida
belgilangan. Shuningdek, kompaniya egalari haqidagi axborotlarning to’liq,
ochiqligi, qarz oluvchining asosiy aksiyadorlari pasport nusxasigacha talab
o’rtacha komissiya haqi esa odatda muomalaga chiqarilgan yevroobligatsiya
umumiy summasining 0,5-0,7 foizini tashkil etadi. Yevro obligatsiyalar odatda
11 Krasavina. Ed. L.N. Xalqaro valyuta-moliya munosabatlari. / - M.: Moliya va statistika 2004y.
www.arxiv.uz

London yoki Lyuksemburg fond birjalarida sotiladi. Lekin ular savdosining
kattagina qismi birjadan tashqari bozorlar hissasiga to’g’ri keladi. Bugungi kun
amaliyotida kompaniyalar milliy valyutadagi korporativ obligatsiyalar bilan bir
qatorda, yevroobligatsiya deb ataluvchi xorijiy valyutadagi qimmatli qog’ozlarning
ham xalqaro fond birjalarida muomalasi kuzatilmoqda. Yevroobligatsiyalar (Ing
eurobond) mamlakatdan tashqarida qattiq valyutada sotiladigan oobligatsiyalardir.
Yevroobligatsiyalar muomalaga chiqarish ma’lum bir tayyorgarlik ishlarini va
xarajatlarni talab qiladi. Jamg’armaning Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo bo’limi
direktori o’rinbosari Juxa Kaxkonen mintaqa iqtisodiyotiga oid so’nggi tadqiqot
xulosalarini tanishtirar ekan, region davlatlarini neft va gaz eksport qiluvchi hamda
neft va gaz sotib oluvchi ikki guruhga bo’ladi. Global moliyaviy inqiroz bu
o’lkalarga jiddiy ta’sir qilmadi, deydi u. Mintaqada daromad tabiiy boyliklardan
kelmoqda.
2.2. O’zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini rivojlantirish
istiqbolari
Mamlakatimiz Prezidentining “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo’yicha
birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni 12
bilan joriy yilning 5
sentyabridan yuridik va jismoniy shaxslar joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha
to’lovlarni amalga oshirish uchun banklarda chet el valyutasini erkin sotib olishlari
va sotishlari mumkinligi kafolatlandi, milliy valyutaning chet el valyutasiga
nisbatakursini belgilashda faqatgina bozor mexanizmlarini qo’llash belgilandi.
Vazirlar Mahkamasi 2000-yilda va joriy yilning birinchi yarim yilligida valyuta
siyosatini yanada erkinlashtirish, birjadan tashqari valyuta bozorini
mustahkamlashga doir bir qancha aniq chora-tadbirlar ko’rilganligini, unda tijorat
banklarining roli ancha oshganligini qayd etadi.
Milliy valyutani konvertatsiya qilish huquqiga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi
subyektlar soni jiddiy ravishda kengaymoqda, almashtirish shoxobchalari soni
ko’paydi, xorijiy valyuta sotib olish tartibi soddalashtirildi.
12 Prezidentining “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo`yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar
to`g‘risida”gi Farmoni.www.Lex.uz

Valyuta siyosatini erkinlashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish, birjadan
tashqari valyuta bozorini kengaytirish va naqd pulsiz hamda naqd valyutani
konvertatsiya qilish ko’lamlarini ko’paytirish maqsadida Vazirlar
Mahkamasi qaror qiladi:
1. O’zbekiston bozoriga konvertatsiya qilinadigan valyuta tushumini keskin
ko’paytirish uchun mavjud imkoniyatlar va resurslarni jalb qilish, investitsiya
muhitini shakllantirish va eksportga ishlab chiqarish ko’lamlarini kengaytirishga
doir bugungi kunda olib borilayotgan ishlar tanqidiy qayta ko’rib chiqilsin.
Eksport imkoniyatini rivojlantirishni rag’batlantirish respublika kengashi
(Sultonov) ushbu masalalar bo’yicha ishlarni tanqidiy baholasin va joriy yilning
birinchi yarim yilligi yakunlari bo’yicha 2002—2005-yillarga mo’ljallangan aniq
takliflar kiritsin.
2. O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, Moliya
vazirligi, Markaziy banki manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda ilg’or
xorijiy tajribani o’rganish asosida inflatsiya darajasini pasaytirishga,
maqroiqtisodiy barqarorlik darajasini oshirishga, ichki bozorni raqobatbardosh
iste’mol tovarlari bilan to’ldirish bo’yicha sifat jihatidan yangicha yondashuvlarni
nazarda tutuvchi kompleks chora-tadbirlar dasturini ikki oy muddatda ishlab
chiqsinlar va Vazirlar Mahkamasiga kiritsinlar.
O’zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari:
Mazkur Qoidalar O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasi
rezidentlari (bundan buyon matnda rezidentlar deb yuritiladi) va norezidentlari
(bundan buyon matnda norezidentlar deb yuritiladi) tomonidan valyuta
operatsiyalarini amalga oshirish tartibini belgilaydi.
1. Mazkur Qoidalarda quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi:valyuta
hisobvaraqlari; O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan chet el
valyutasidagi talab qilib olinguncha, jamg’arma, muddatli va boshqa depozit
hisobvaraqlar,ichki valyuta bozori valyuta birjasida, O’zbekiston Respublikasi
banklari o’rtasida hamda bevosita tijorat banklarida mijozlar bilan amalga

oshiriladigan chet el valyutasini sotib olish va sotish.O’zbekiston Respublikasi
hududida chet el valyutasida amalga oshiriladigan operatsiyalar.
2.Ichki valyuta operatsiyalariga quyidagilar kiradi: bojsiz savdo do’konlaridagi
hisob-kitoblar, shuningdek xalqaro tashishlarda transport vositalarining qatnov
yo’llarida yo’lovchilarga tovarlarni realizatsiya qilish va xizmatlar ko’rsatish
chog’idagi hisob-kitoblar bilan bog’liq operatsiyalar.
Vositachilar (vakillar) tomonidan norezidentlar bilan tovarlarni topshirish, ishlarni
bajarish, xizmatlar ko’rsatish, axborot va intellektual faoliyat natijalarini, ularga
bo’lgan mutlaq huquqlarni berish bo’yicha shartnomalar tuzish hamda ularni
bajarish bilan bog’liq xizmatlar ko’rsatish chog’ida vositachilar (vakillar) va
komitentlar (ishonch bildiruvchilar) o’rtasidagi operatsiyalar, shu jumladan
komitentlarga (ishonch bildiruvchilarga) pul summalarini (boshqa mol-mulkni)
qaytarishga doir operatsiyalar; tuzilgan shartnomalar asosida transportekspeditorlik
xizmatlarini realizatsiya qilishdan ekspeditorlik kompaniyalarining hisobvarag’iga
xorijdan kelib tushayotgan chet el valyutasidagi mablag’larni hisob-kitob qilishni
va o’tkazishni nazarda tutuvchi operatsiyalar; jismoniy shaxslarning O’zbekiston
Respublikasi hududidan tashqariga xizmat safarlari amalga oshirilishi bilan bog’liq
xarajatlarini to’lash va ularning o’rnini qoplash bo’yicha operatsiyalar, shuningdek
xizmat safarlari munosabati bilan berilgan, sarflanmay qolgan bo’nakni
qaytarishga doir operatsiyalar.
Resident jismoniy shaxs tomonidan O’zbekiston Respublikasi banklarida ochilgan
hisobvaraqlardan boshqa rezident jismoniy shaxslar foydasiga ularning
O’zbekiston Respublikasi banklarida ochilgan hisobvaraqlariga nosavdo
operatsiyalar bo’yicha o’tkazmalar.
Agar oxirgi xaridor yoki sotuvchi norezident bo’lsa, vositachilar (vakillar)
tomonidan majburiyatlar kliring natijalari bo’yicha bajarilishi lozim bo’lgan
shartnomalarni tuzish va bajarish bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatish chog’ida
vositachilar (vakillar) va komitentlar (ishonch bildiruvchilar) o’rtasidagi
operatsiyalar.

Majburiyatlar bajarilishining ta’minoti sifatida valyuta qimmatliklaridan
foydalanish, shuningdek ularni undirish bilan bog’liq operatsiyalar.
Yuridik shaxslarning ustav fondiga (ustav kapitaliga) valyuta qimmatliklarini
kiritish va qaytarish bilan bog’liq operatsiyalar.
Bank xizmatlarini amalga oshirish bilan bog’liq operatsiyalar xayriyafaoliyati
bilan bog’liq operatsiyalar; meros huquqi bo’yicha valyuta qimmatliklarini olish
bilan bog’liq operatsiyalar.

XULOSA
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosati doirasida
amalga oshiradigan asosiy vazifalaridan biri - mamlakatda tijorat tusidagi valyuta
operatsiyalarini rivojlantirish uchun qulay muhit yaratish hisoblanadi. Hozirgi

kunda muddatli operatsiyalarni rivojlantirish juda dolzarb va murakkab masala
bo’lib turibdi. Buning uchun esa, joriy bozorni rivojlantirish zarur. Avvalo,
Respublika Valyuta Birjasini likvidli-ligini to’liq ta’minlash zarur. Chunki, har
qanday turdagi muddatli valyuta operatsiyasi - «svop», «Forvard», valyutaviy
optsionlar va fyucherslar bilan bog ‘liq operatsiyalar pirovard natijada SPOT
bozorining likvidliligiga bog’liq. Markaziy bank «GOLD-SVOP» operatsiyalari
vositasida SPOT bozorining likvidliligini ma’lum vaqt mobaynida ta’minlab turishi
mumkin. Ammo, bunda SPOT bozoridagi likvidlilik doimiy tusga ega bo’lishi
lozim. Aks holda «GOLD- SVOP» operatsiyalari jiddiy zarar keltirishi mumkin.
Bunda SPOT bozorining likvidliligi yanada pasayib ketishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta siyosatining ta’sirchanligini
oshirish bilan bog’liq muhim masalalardan biri, iqtisodiyotni chet el valyutalarida
kreditlash jarayoniga kumaklashish mumkin. Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta
qurish davom etayotgan hozirgi sharoitda chet el valyutalarida kredit olishga talab
kuchli. Bu talab esa, o’z navbatida, tijorat banklari tomonidan «spred» darajasini
yuqori belgilashga imkon beradi. Bu esa, investitsiya faolligini ma’lum darajada
bugib kuyishi mumkin. Lekin, tijorat banklari yuqori darajada foyda olishga
erishadilar. Sababi shundaki, ular kichik «spred» bilan kredit oladilar va yuqori
darajadagi talabga asoslangan holda «spred» darajasini oshiradilar. Ana shu
holatga barham berish maqsadida Markaziy bank garovli kreditlar mexanizmidan
foydalanish kerak. Buning afzalligi shundaki, Markaziy bank tijorat banklarining
vakillik hisobvaraqlari qoldiqlarini ma’lum qismini garov sifatida olib, bozor
darajasidan past stavkada xorijiy valyutada kredit berish mumkin. Bunda berilgan
kredit summasiga egalik qilish Markaziy bank tasarrufida koladi. Shu yo’l bilan
Markaziy bank chet el valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasiga ta’sir qiladi.
Asosiy masalalardan biri, bu erda, garovga olingan summalarga foiz to’lash
xususida bo’ladi. Sababi shundaki, bu summalarga bozor stavkasida foiz to’lash
kerakmi yoki, undan past stavkada foiz to’lash zarurmi degan savol tug’ulishi
mumkin kurs ishidan xulosa qilib quyidagi takliflarni tavsiya etamiz:

1.Valyuta bozorida erkin va ishonch bilan harakat qilishni taminlovchi kuchli,
tezkor va asosiysi ximoyalangan platforma ishlab chiqish.
2.Valyuta bozorida faoliyat yurutuvchi korxona, tashkilot va shaxslar faoliyatini
yaxshilash va jalb qilish uchun davlat tomonidan imtiyozlar yaratish kerak.
3.Valyuta bozori nima uning ish faoliyati haqida aholiga ko’nikma beruvchi dastur
yaratib, o’quv kurslarini ko’paytirish kerak.
4.Milliy valyutaga nisbatan salbiy salbiy munosabatda bo’lgan aholining so’mga
nisbatan ijobiy munosabat uyg’otish uchun davlat qonun chiqarishi yoki imtiyozlar
yaratishi kerak.
5.Yurtimizda ham rivojlangan davlatlar qatori kuchli valyuta bozorlarini tashkil
etish kerak.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.Normativ huquqiy hujatlar
1 . O’zbekiston Respublikasining Konisititutsiyasi.
2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 02.09.2017 yildagi PF-5177.
“Valyuta siyosatini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar
to’g’risida”gi.
Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar

3.Golubovich A.D., Kulagin M.V. tijorat banklarida va boshqa Valyuta
operatsiyalari. - M.: AO Menatep-inform, 2017y.
4.Krolivetskaya L.P. Tijorat bankidagi operatsiyalarda buxgalteriya hisobi. - M.:
"Moliya va statistika" - 2017y.
5.Lyaxovskiy V.S, tijorat bankining valyuta operatsiyalari bo'yicha qo'llanma: 2
qismdan, 1-qism. - M.: "Helios ARV" - 2019 y.
6.Krasavina.L.N. Xalqaro valyuta-moliya munosabatlari: M.: Moliya va statistika,
2004y.
7 . O zMEʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-y.
8. Shoalimov.A.X. Tojiboyeva.Sh.A. Moliyaviy va boshqaruv tahlili, Toshkent-
2011y.
9.Zheliba.B.N. Kohnovich.I.N. Pul, kredit, banklar: darslik - uslub. Iqtisodiy
mutaxassisliklar talabalari uchun kompleks Komp. Minsk menejment instituti. -
Minsk: MIU nashriyoti, 2019y.

Maqolalar va internet saytlari

10. www.arxiv.uz.valyuta bozorlarini rivojlantirish.
11. https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta_bozori.
12. www.Lex.uz . O’zbekiston respublikasida valyuta bozorini liberallashtirish.

13. www.stat.uz . O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi sayti.
14. www.Finlit.uz. Markaziy bankining moliyaviy savodxonlik bo’yicha axborot
ta’lim, veb-sayti.
15 . https :// docx . uz / document / jahon - valyuta - bozori - va - uning - rivojlanish .
16 . https://conference.tsue.uz/index.php/article/article/view/6 .

Makroiqtisodiy siyosatning muvozanatli valyuta bozoriga ta’siri

Купить