Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	193.8KB
Xaridlar	20
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
“IQTISODIYOT VA TURIZM” FAKULTETI
“Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan
“ Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari ”
mavzusidagi
KURS ISHI
1

Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………………..3
I. Bob. Makroiqtisodiyot fani va uning xususiyatlari………………….6
I.1. Makroiqtisodiyot fani…………………………………………………6
I.2. Makroiqtisodiyot va iqtisodiy siyosat……………………………….15
II. Makroiqtisodiyot maqsad va vazifalari……………………………...18
II.1. Makroiqtisodiyotning predmeti va vazifalari………………………..18
II.2. Makroiqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi………………….28
Xulosa……………………………………………………………………………36
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………….38
2

Kirish
Bugungi kunga kelib, resurslar, daromadlar va tayyor mahsulotlar bilan
ayirboshlashning barcha jarayonlari uzluksiz, bir tekis kechayotgan bo’lsa, unda
iqtisodiy tizim barqaror va muvozanatli deb tushuniladi. Lekin, har qanday
iqtisodiy tizimning bunday deb qaralishi xato xisoblanadi. Amalda u yoki bu
resurslarning, tovar hamda daromadning ortiqchaligi yoki yetishmasligi doimo
uchrab turadi. Iqtisodiyotda umumiy muvozanatning shu kabi buzilish hollari
inflyatsiya va ishsizlik darajasining, yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning
o’sish sur’atlarini o’zgarishida namoyon bo’ladi.
Yuqorida sanab o’tilgan hodisalarimiz va jarayonlarimiz ijtimoiy ishlab
chiqarishning barcha qatnashuvchilari yoki tizimning barcha iqtisodiy agentlarning
faoliyatlari natijasida paydo bo’ladi va milliy iqtisodiyotni yaxlit ifodalaydi, ya’ni
ular keng qamrovli xususiyatga ega. Shuning uchun ularni makroiqtisodiy
jarayonlar va hodisalar deb ataladi, uni o’rganuvchi fanni makroiqtisodiyotnomi
bilan ataladi.
Makroiqtisodiyot fani bozor xo jaligi umumiy nazariyasining bo limi,ʻ ʻ
mamlakat iqtisodiyoti, umuman milliy xo jalikka oid katta miqyosdagi iqtisodiy
ʻ
hodisalar va jarayonlarni o rganadi.
ʻ
Mamlakatning iqtisodiyoti holati va rivojlanishini ifolalovchi umumlashgan
ko rsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot,
ʻ
sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy
investitsiyalar yig'indisi, muomaladagi jami pul miqdori va shu kabi jami xo jalik
ʻ
bo yicha jamlanma, umumlashtiruvchi ko rsatkichlarni Makroiqtisodiyot
ʻ ʻ
o rganadigan ob yektlar hisoblanadi. Ayni paytda Makroiqtisodiyot mamlakat
ʻ ʼ
miqyosida o rtacha daromadlar, o rtacha ish haqi, inflyasiya darajasi, ishsizlik,
ʻ ʻ
bandlik, mehnat unumdorligi singari o rtacha iqtisodiy ko rsatkichlarni hamda
ʻ ʻ
ularga davlatning iqtisodiy siyosati ko rsatadigan ta sirini o rganadi va tadqiq
ʻ ʼ ʻ
etadi.
Makroiqtisodiy ko rsatkichlar, bir tomondan, ma lum vaqt oralig ida ishlab
ʻ ʼ ʻ
chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bevosita
3

ta sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ular yalpiʼ
milliy mahsulot harakatining barcha bosqichlarida, ya ni ishlab chiqarish,
ʼ
taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanish bosqichlarida uni ko rgazmali shaklda
ʻ
aks ettirishga imkon beradi. Shuningdek, o sishning umumlashtiruvchi
ʻ
ko rsatkichlari, mamlakat iqtisodiyotini tavsiflaydigan ko rsatkichlarning pasayishi
ʻ ʻ
hamda ortishi sur atlari va unda yuz berayotgan iktisodiy jarayonlar, tuzilmaviy
ʼ
proporsiyalar ham Makroiqdisodiyot predmeti hisoblanadi. Makroiktisodiy
ko rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy xizmat ko rsatish sohalaridagi
ʻ ʻ
barcha xo jalik yurituvchi sub yektlar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard
ʻ ʼ
natijalarini qamrab oladi. Makroiqtisodiyotning asoslari ingliz olimi J.M.
Keynsiint 1936 yilda nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi"
asarida bayon etilgan. Hozirgi zamon Makroiqdisodiyot nazariyasida 3 oqim
(neokeynschilik, monetarizm va yangi klassik yo nalish) mavjud, ular o rtasidagi
ʻ ʻ
asosiy farq makroiktisodiy siyosatga nisbatan berilgan tavsiyalarning har xilligida.
Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bo’limi hisoblanib, unda
milliy xo’jalik darajasida iqtisodiyotning fundamental muammolari tadqiq qilinadi.
Makroiqtisodiy nazariyaning ikki ko’rinishi o’zaro farqlanadi:
a) pozitiv makroiqtisodiyot;
b) normativ makroiqtisoiyot.
Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning
aloqadorliklarini o’rganadi. Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki
jihatlar maqbul yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq
yo’nalishlarini taklif etadi. Shu o’rinda iqtisodiy nazariyaning ikki mustaqil
bo’limi sifatida makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot fanlarining predmetlarini
o’zaro farqlab olishimiz zarur.
Makroiqtisodiyot yalpi ishlab chiqarishining barqaror o’sishini, resurslarning
to’liq bandliligini, inflyatsiyaning past sur’atlarini va to’lov balansining
muvozanatini ta’minlash nuqtai nazaridan mamlakat iqtisodiyotini bir butun holda
tadqiq qiladi va uni makroiqtisodiy tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarini
4

o’rganadi. Keltirilgan ta’rifdan ko’rinib turibdiki makroiqtisodiyot predmetida
o’zaro bog’liq uch jihatni ajratib ko’rsatish mumkin. Bular:
1) milliy iqtisodiyot;
2) davlat tomonidan iqtisodiy siyosati yuritish va iqtisodiyotni tartibga solish;
3) jahon xo’jaligi doirasida milliy iqtisodiyotni boshqa mamlakatlar
iqtisodiyoti bilan o’zaro munosabatlari masalasi.
Uy xo’jaliklari, firmalar, davlat va tashqi dunyo makroiqtisodiyot sub’ektlari
hisoblanadilar. Bu sub’ektlar orasida davlatning roli bahsli masala hisoblanib
kelmoqda.
Keynschilar bozor tizimi mexanizmlarining iqtisodiyotni barqaror o’sishini
ta’minlashga doim ham qodir emas va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarur
deb hisoblasalar, iqtisodiy nazariyaning klassik maktabi namoyondalari bunday
aralashishga qarshi fikrlar bildiradilar.
Bugungi kunga kelib ko’pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi
ro'li sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy
rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda
iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo’lamiz. Davlat
makroiqtisodiyotning boshqa sub’ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni
hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadida, o’z
tasarrufida mavjud bo’lgan vositalar orqali ularni yo’naltirib turadi. Bu vositalar
esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir.
Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy
siyosatning va jahon xo’jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi
hisoblanadi. Zamonaviy makroiqtisodiyot- ning asosiy belgisi va afzalligi bu
jamiyatdagi jarayonlarda mavjud resurslarni cheklanganlarini qayd etib, ularni
tejab ishlatish, farovonlikni oshirish yo’llarini asoslab berish hisoblanadi.
5

I. Bob. Makroiqtisodiyot fani va uning xususiyatlari
I.1. Makroiqtisodiyot fani
Makroiqtisodiyot - bu milliy iqtisodiyotning umuman ishlashini
o'rganadigan iqtisodiy nazariyaning bir qismi. Umuman iqtisodiyotga tegishli
savollar har birimizning manfaatlarimizga ta'sir qiladi. Bunga iqtisodiy muhitning
o'zgarishi, bandlik, inflyatsiya, valyuta kursining tahlili kiradi.
Makroiqtisodiyotning ilm-fan sifatida qanchalik muhimligini, Yalpi ichki
mahsulotning o'sish sur'atlari, to'lov balansi holati va rasmiy oltin-valyuta
zaxiralari, bandlikni rag'batlantirish choralari va davlat byudjeti xarajatlari
to'g'risida ommaviy axborot vositalarida qanchalik tez-tez eshitishimiz va
o'qishimiz mumkin.
Makroiqtisodiyot iqtisodiy nazariyaning mustaqil tarmog'i sifatida nisbatan
yaqinda paydo bo'ldi. Garchi XIX asrda. Iqtisodchilarning asarlarida
makroiqtisodiy muammolar, masalan iqtisodiy o'sish, ijtimoiy mahsulotni takror
ishlab chiqarish, pul nazariyalari kabi muammolar ko'rib chiqilgan, ammo 1930
yillarda rivojlangan iqtisodiyot faoliyatining ajralmas tushunchasi sifatida.
Makroiqtisodiyotning fan sifatida paydo bo'lishi "Mehnat, foizlar va pulning
umumiy nazariyasi" kitobining muallifi J.M. Keynsning nomi bilan bog'liq bo'lib,
unda birinchi marta makroiqtisodiy muammolar tadqiqot mavzusi sifatida taqdim
etilgan. Keynsning qarashlariga asosan Buyuk depressiya ta'sir ko'rsatdi, bu esa uni
butun tizim sifatida iqtisodiyotni jiddiy o'rganishga undadi.
Makroiqtisodiyot fanining xususiyatlari
Makroiqtisodiyot predmeti o'ziga xos xususiyatlarga ega.
1. Birinchi xususiyat - bu makroiqtisodiyotning fan sifatida eklektizmidir,
chunki mavjud iqtisodiy nazariyalarning hech biri sodir bo'layotgan jarayonlar va
hodisalarni har tomonlama, to'la-to'kis tavsiflamaydi. Shuning uchun
makroiqtisodiyotni va iqtisodiy siyosatning turli xil vositalarini o'rganishga har xil
yondoshuvlarni o'rganishga ehtiyoj bor. Makroiqtisodiy siyosatni amalga
oshirishning maqsadlari va usullari masalasi iqtisodiy nazariyada eng munozarali
masalalardan biridir. Ushbu masala bo'yicha iqtisodiy maktablar o'rtasidagi tafovut
6

eng aniq ko'rinadi. Ushbu tafovutlar doirasi juda keng: davlatning iqtisodiyotga
aralashishini deyarli rad etishdan tortib, iqtisodiy muammolarni hal qilishda
davlatning faol rolini tan olishgacha.
Davlatning iqtisodiyotdagi rolini noaniq talqin qilishning nazariy asosi
bozorning o'zini o'zi tartibga solish va inqirozsiz iqtisodiy rivojlanish qobiliyatini
tushunishdir. Zamonaviy makroiqtisodiy nazariya maktablar va hududlarning keng
doirasi bilan ifodalanadi. Ayrim maktablar va tendentsiyalar vakillari ba'zi
masalalarda qarama-qarshi fikrlarni bildiradilar, boshqalarini birlashtiradilar va
uchinchisida hamfikr bo'lishga harakat qiladilar. Bu zamonaviy iqtisodiy fikrning
ilmiy tasnifini murakkablashtiradi.
1950-1960 yillarda. keynsian modeli davlatni barqarorlashtirish, antitsiklik
siyosati uchun umumiy qabul qilingan nazariy asosga aylandi. Bu hukumat
tanazzul davrida yalpi talabni kengaytirishga va uni iqtisodiy o'sish va natijada
narxlarni ko'tarish bosqichida cheklashga qaratilgan faol harakatni ta'minladi.
Bunday tartibga solishning asosiy vositalari sifatida soliq-byudjet siyosati (soliqlar,
davlat xarajatlari, byudjet taqchilligi), shuningdek uni qo'llab-quvvatlovchi
markaziy banklar tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosati (ochiq bozor
operatsiyalari, qayta moliyalash stavkalari, zaxira talablari) bo'lgan. Keynsning
fikriga ko'ra, pul-kredit siyosati soliq-byudjet siyosatini moslashtirishi va to'ldirishi
kerak. Bu davrda iqtisodiyotning asosiy muammosi ishsizlik edi, iqtisodiyot
minimal ochiqlik bilan ajralib turdi, qat'iy belgilangan valyuta kurslariga ega edi
(Bretton-Vudsning 1944 yildagi kelishuviga binoan).
Tartibga soladigan Keyns retseptlarini amalga oshirish byudjet
taqchilligining oshishiga va davlat qarzlarining to'planishiga olib keldi. Bunday
sharoitda inflyatsion tendentsiyalar kuchayishni boshladi, o'sish sur'atlari
pasayishining birinchi belgilari, birinchi navbatda, mehnat unumdorligi paydo
bo'ldi. Iqtisodiyotdagi vaziyat stagflyatsiya sifatida xarakterlana boshladi.
Iqtisodiyotdagi vaziyat OPEK mamlakatlari jahon neft bozorini nazoratga
olgandan keyin yuzaga kelgan energetik inqiroz tufayli keskinlashdi. 1971 yilda
sobit valyuta kurslari bekor qilindi. Bularning barchasi birgalikda makroiqtisodiy
7

tartibga solishning barcha tuzilmasini qayta ko'rib chiqishga olib keldi. Ta'sir
kuchaydi neoklassik nazariya, bu davlatning iqtisodiyotga aralashmaslik
printsipiga asoslangan. Bozor mexanizmi, neoklassik yo'nalish nazariyotchilarining
fikriga ko'ra, talab va taklif, ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi muvozanatni
o'rnatadi.
Monetarizm, ratsional taxminlar nazariyasi, ta'minot iqtisodiyoti nazariyasi
va real tsikllar nazariyasi iqtisodiy voqelikni tahlil qilishda yangi yondashuvlar va
iqtisodiy siyosatning rolini nazariy jihatdan asoslab berdi.
Asosiy qoidalardan biri monetarizm, uning vakillari iqtisodiy tsiklni
tushuntirishning o'z versiyasini ishlab chiqish asosida shu asosda pul real
daromadni, bandlikni va narxlarning umumiy darajasini o'zgartirishda juda muhim
rol o'ynaydi. Monetarizm vakillari pul miqdorining o'sish sur'atlari va nominal
daromadlar o'rtasida bog'liqlik borligini ta'kidlaydilar: pul massasining tez o'sishi
bilan nominal daromad ham tez o'sadi va aksincha.
Pul massasining o'zgarishi narx darajasiga ham, ishlab chiqarish hajmiga
ham ta'sir qiladi. Bundan kelib chiqadiki, pulning miqdoriy nazariyasining monetar
versiyasi pulga bo'lgan talabni boshqarish funktsiyasini bajaradi va shu orqali -
iqtisodiy.
jarayonlari. AQSh Federal Rezervi tomonidan belgilangan pulning nominal
miqdoridagi o'zgarishlarni ko'rib chiqadi Milton Fridman (1912-2006) qisqa
muddatli istiqbolda ishlab chiqarish va bandlikka hamda uzoq muddatda narxlarga
sezilarli ta'sir ko'rsatdi. "AQShning pul tarixi. 1867-1960 yillar" kitobida M.
Fridman pul taklifidagi o'zgarishlar va iqtisodiy faoliyatdagi davriy tebranishlar
o'rtasidagi munosabatlarning yuqori barqarorligini ta'kidlaydi.
Ratsional taxminlar g'oyasi birinchi marta 1961 yilda bildirilgan. Jon
Moot (1930-2005) "Ratsional taxminlar va narxlar harakati nazariyasi" asarida
ishlangan va keyinchalik ishlab chiqilgan ratsional taxminlar nazariyasi Robert
Lukas (1937 yilda tug'ilgan). Agar Keynsning nazariyasi statik taxminlarga
asoslanib, unga muvofiq sub'yektlar hozirgi vaqtda yuz beradigan
kon'yunkturaning parametrlariga e'tibor qaratgan holda qarorlar qabul qilsalar,
8

unda oqilona taxminlar iqtisodiy sub'ektlar o'zlarining mavjud rejalarini mavjud
bo'lgan barcha ma'lumotlarni tahlil qilish asosida o'z rejalarini tuzadilar va xulq-
atvorlarini shakllantiradilar. ... Oqilona harakat qiluvchi aktyorlar nafaqat o'tgan
tajribaning xatolarini hisobga olishadi, balki kelajakka ham qarashadi. O'z
qarorlarini qabul qilayotganda, ular iqtisodiy boshqaruv modeli to'g'risida
o'zlarining fikrlariga tayanadilar va iqtisodiy vaziyatga ta'sir qilishi mumkin
bo'lgan kutilayotgan voqealar haqida mavjud bo'lgan barcha ma'lumotlarga
asoslanadilar. Bu ularga kutilmagan zarbalar bo'lmagan taqdirda kelajakdagi
o'zgarishlarni aniq bashorat qilishga imkon beradi. Natijada, ma'lum bo'ladiki,
sub'yektlar kelajakdagi narxlar darajasi to'g'risidagi prognozlarini tuzishda
bozorning haqiqiy narxlarni belgilashi bilan bir xil tarzda harakat qiladilar, shuning
uchun davlatning iqtisodiyotga aralashuvi keraksizdir.
Ta'sischi ta'minot iqtisodiyoti nazariyasi hisoblanadi Artur Laffer (1940
yilda tug'ilgan), buni "Global inflyatsiya fenomeni" (1975 y. D. Meiselman bilan
birgalikda) va "Soliq to'lashdan bo'yin tovlashning iqtisodiy nazariyasi" (1979 y. J.
Seymur bilan birgalikda) asarlarida ta'kidlab o'tgan. Nazariyaning rivojlanishiga
katta hissa qo'shildi Martin Feldshteyn (1939 yilda tug'ilgan). Ammo ushbu
maktab vakillari aholiga tovarlar va xizmatlarni samarali ishlab chiqarish uchun
barcha sharoitlarni yaratish kerak, deb hisoblashadi. Shunday qilib, ish kuchi va
kapital taklifini rag'batlantirish iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim mezoni
bo'ldi. Qoida tariqasida, ta'minot iqtisodiyoti nazariyasi tarafdorlari davlat
tomonidan soliqlarni qisqartirishni faol ravishda qo'llab-quvvatlaydilar, chunki
ko'p hollarda firmalar soliqlarni har bir qo'shimcha ishlab chiqarish birligi uchun
qo'shimcha xarajatlar va soliqlarning oshishi yalpi taklifning pasayishiga olib
kelishi mumkin, chunki bu o'z navbatida bunday oqibatlarga olib kelishi mumkin.
stagflyatsiya va narx inflyatsiyasi kabi.
Haqiqiy biznes tsikllari nazariyasi Fin Kidland (1943 yilda tug'ilgan)
va Edvard Preskott (1940 yilda tug'ilgan) 2004 yildagi Nobel mukofoti
laureatlari, iqtisodiyotdagi tsiklik tebranishlar yalpi taklifning tebranishidan kelib
chiqqanligini isbotlaydilar. Bunday tebranishlarni davlat siyosati, texnologik
9

taraqqiyot sur'atlaridagi o'zgarishlar, ish tashlashlar, tabiiy ofatlar aniqlaydi. Ushbu
nazariyalarni tahlil qilish natijasida olingan xulosalar Keyns nazariyasining
nomuvofiqligining qo'shimcha dalili edi.
Bularning barchasi avvalgi Keynsianizm pozitsiyalarini qayta ko'rib
chiqishga turtki bo'ldi. Avvalo, byudjet siyosatining roli va mohiyati qayta ko'rib
chiqildi. Byudjet taqchilligini kamaytirish, davlat xarajatlarining o'sish sur'atlarini
pasaytirish, soliq yukini va davlat qarzini kamaytirish uchun soliq islohotlari -
bularning barchasi byudjet siyosatidan makroiqtisodiy tartibga solishning muhim
vositasi sifatida foydalanish imkoniyatini kamaytirdi.
Makroiqtisodiy barqarorlashtirishda pul-kredit siyosati va markaziy bank
faoliyati, xususan foizlar siyosati muhim rol o'ynay boshladi. Biroq, ushbu
vositadan globallashuv va spekulyativ kapitalning nazoratsiz harakati sharoitida
foydalanish ehtiyotkorlik talab qiladi. Foiz stavkalarining pasayishi va davlat
xarajatlarining daromadlardan oshib ketishi spekulyativ kapitalning chiqib
ketishiga, valyuta kursining pasayishiga va import qilinadigan mahsulotlar
narxining oshishiga olib keladi. Bu inflyatsiya uchun sharoit yaratadi.
1999 yilda u Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi Robert Mundell (1932 yilda
tug'ilgan) fiskal va pul siyosatining valyuta kursiga bog'liqligini tavsiflovchi
nazariya uchun. Agar qat'iy belgilangan almashinuv kursi rejimi pul-kredit
siyosatining samaradorligini pul-kredit siyosatining rolini kamaytirish orqali
oshirsa, unda moslashuvchan almashinuv kurslari sharoitida pul-kredit siyosati
birinchi o'ringa chiqadi va soliq-byudjet siyosati oldingi ahamiyatini yo'qotadi.
Orqaga 1960 yillarda. u ilgari surdi maqbul valyuta maydoni nazariyasi.
Eng maqbul valyuta maydoni - bu valyuta kurslarini belgilash kerak bo'lgan
hudud. Bu dunyoning qolgan qismiga nisbatan moslashuvchan almashinuv kursini
ushlab turishda sobit stavkalar rejimi yoki yagona valyuta rejimi qabul qilingan
davlatlar ittifoqidir. Ushbu nazariyaga ko'ra, yagona valyutani joriy etadigan bir
guruh mamlakatlar narxlarning oshkoraligi, iqtisodiy hisob-kitoblarning arzonligi,
tranzaktsion xarajatlarning pasayishi, noaniqlik va raqobatning kuchayishi tufayli
ma'lum foyda oladi. Shu bilan birga, davlatlar mustaqil ravishda olib borilayotgan
10

pul-kredit siyosatidan voz kechishlari kerak. Ushbu nazariya Evropa Ittifoqi
hududida yagona valyuta zonasini shakllantirish uchun asos sifatida tan olingan.
Byudjet siyosatini amalga oshirish, unga muayyan "byudjet qoidalari" ni
kiritish zarurati tug'ildi. Biz byudjet siyosati samaradorligining mezonlari bo'lishi
mumkin bo'lgan bunday qoidalar yoki normalar haqida gapiramiz. Qoidaga ko'ra,
uch xil qoidalar mavjud. Birinchidan, muvozanatli byudjet. Ikkinchidan, kreditlar
bo'yicha qoidalar. Ular davlatning ichki manbalaridan qarz olishni taqiqlashlari
mumkin; davlatning markaziy bankdan qarz olishini taqiqlash; ushbu ssudalarni
avvalgi davlat xarajatlari va daromadlari bilan bog'liq ravishda cheklash.
Uchinchidan, davlat qarzi yoki zaxira hajmi to'g'risidagi qoidalar. Qonun bilan
tasdiqlangan yoki "ijtimoiy shartnoma" sifatida qabul qilingan bunday me'yorlar
demokratik tarzda saylangan hukumatlar faoliyatining salbiy tomonlarini yo'q
qilishga qodir, ular o'zlarining daromadlaridan ko'pini elektorat bosimi ostida
sarflashga, shu bilan qarzlarni to'lashga va to'lovlarni kelajak avlodlarga
o'tkazishga moyil. Bunday qoidalarni amalga oshirishning namunasi Evropa
Ittifoqidir, bu erda moliya siyosati, pul-kredit siyosatidan farqli o'laroq, EIga a'zo
davlatlarning o'zlari nazoratida.
Keyns nazariyasining inqirozi, neoklassik maktabning birinchi o'ringa
ko'tarilishi, iqtisodiy tartibga solish mexanizmlarining yangi tendentsiyalari -
bularning hammasi Keynsianizmning tez yangilanishiga va makroiqtisodiyot va
neoklassik maktab sinteziga olib keldi. Ushbu sintezga katta hissa qo'shgan Jeyms
Tobin (1918-2002), 1981 yil uchun Nobel mukofoti laureati. U moliya
bozorlarining ishlash muammosini ishlab chiqish uchun javobgardir.
Keynsian likvidlikni afzal ko'rish nazariyasi ichida rivojlandi portfel
nazariyasi. Unga ko'ra, har bir investor daromad darajasi va uni yo'qotish xavfi
tanlagan holda, ushbu mezonni nafaqat naqd pulga, balki butun moliyaviy va real
aktivlarga nisbatan qo'llaydi. Pul-kredit va soliq siyosati aktivlarning tarkibini
tanlashga ta'sir qiladi va shu bilan real o'zgaruvchilarga - investitsiyalar,
jamg'armalar, iste'molga ta'sir qiladi. Tobin bu yondashuvni zamonaviy neoklassik
11

nazariyalar bilan (shu jumladan monetarizm) qarama-qarshi qo'ydi, bu
hukumatning makroiqtisodiy siyosati samarasizligini isbotlaydi.
Neoklassik nazariyalarga javob sifatida yangi Keyns nazariyalari va ish
tsiklining modellari paydo bo'ldi. Ularning rivojlanishi Gregori Mankov (1958
yilda tug'ilgan) va iqtisodchilar nomi bilan bog'liq Jorj Akerlof (1940 yilda
tug'ilgan). Ular asosiy e'tibor makroiqtisodiyotning mikroiqtisodiy asoslarini
rivojlantirishga qaratdilar. Ularning fikriga ko'ra, talab shoklari biznes tsiklining
sababchisi bo'lib, ular firmalarning talab o'zgarishiga moslashishiga va narxlarning
o'zgarishi tufayli qayta balanslanishiga to'sqinlik qiladigan sabablarni aniqlashga
harakat qilmoqdalar. Bu ko'plab iqtisodiy fikr tadqiqotchilariga "neo-Keynsian"
sintezi haqida yozishga imkon beradi.
Tomas Sargent (1943 yilda tug'ilgan) va Kristofer Sims (1942 yilda
tug'ilgan), 2011 yilgi Nobel mukofoti sovrindorlari makroiqtisodiyotdagi sabablar
munosabatlarini empirik tekshirishlari uchun o'z tadqiqotlarini iqtisodiyotda,
iqtisodiy ko'rsatkichlar o'rtasida qandaydir bog'liqlik mavjud bo'lganda, qanday
qilib savol tug'iladi: degan savol tug'iladi. aslida, bitta o'zgaruvchi boshqasiga
bog'liq va aksincha. Faqatgina ma'lumotlarga qarab to'g'ri javob berishning iloji
yo'q, buning uchun siz nazariyani taklif qilishingiz kerak. Ushbu savolga javob
izlash ularni tizimli regression tahlil usulini ishlab chiqishga undadi. Ushbu tahlil
ma'lumotlarga iqtisodiy nazariya prizmasidan qarashga va qaysi nazariya
ma'lumotlar tomonidan inkor etilishini va qaysi tasdiqlanganligini aniqlashga
imkon beradi.
2. Makroiqtisodiyotning ikkinchi xususiyati shundaki, umuman iqtisodiyotni
o'rganish o'z ichiga oladi yig'ish va foydalanish jamlangan parametrlar va yalpi
ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (Yalpi milliy daromad), narxlar
indekslari, ishsizlik darajasi va boshqalar kabi ko'rsatkichlar.
Makroiqtisodiyotda to'rtta fan mavjud: uy xo'jaliklari, firmalar, hukumat va
chet elliklar. Birlashtirilgan sub'ektlarning har biri ushbu turdagi amaldagi
sub'ektlarning to'plamidir. Shu bilan birga, ularning har biri ushbu turdagi xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning tipik vakili hisoblanadi va makroiqtisodiy tahlilni amalga
12

oshirish uchun faqat sub’ekt xatti-harakatlarining har biriga xos xususiyatlar
tanlanadi. Bu shuni anglatadiki, yig'ilish va ularning xatti-harakatlarining tabiati.
Mikroiqtisodiy tahlildan farqli o'laroq, ishlab chiqaruvchilar va
iste'molchilarning qarorlari va ularning alohida bozorlardagi harakatlari mustaqil
deb qaraladi, umuman iqtisodiyotni o'rganish iqtisodiy sub'ektlarning o'zaro
munosabatlarini o'zaro bog'liq bozorlar tizimi orqali ko'rib chiqishni talab qiladi.
Makroiqtisodiyotda birlashtirilgan bozorlar ko'rib chiqiladi, buning uchun
mikroiqtisodiy bozorlarning barcha to'plami to'rt xil bozorga guruhlangan:
 Tovarlar va xizmatlar bozori. Tovar va xizmatlarning mikroiqtisodiy
bozorlaridagi barcha individual farqlar yo'qoladi. Tadqiqot ob'ekti - bu yalpi talab
va yalpi taklifning shakllanish mexanizmlari, narx darajasi va muvozanat
sharoitlari.
 Resurslar bozori - bu firmalar xonadonlardan ishlab chiqarish uchun
zarur bo'lgan resurslarni: mehnat, kapital va tabiiy resurslarni oladigan bozor.
 Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasida mablag’lar qayta
taqsimlanadigan moliya bozori. Pul bozori va qimmatli qog'ozlar bozori moliya
bozorining tarkibiy qismlari hisoblanadi.
 Xalqaro bozor chet el sektori tomonidan taqdim etilgan. Ochiq
iqtisodiyotni tahlil qilib, xalqaro bozor tovarlar va xizmatlar bozori, mehnat bozori,
aktivlar bozori va valyuta bozoriga bo'lingan.
 3. Makroiqtisodiyotning uchinchi xususiyati bu davlat
funktsiyalarini o'rganish ... Davlatni iqtisodiyotning asosiy sub'ekti sifatida
ajratish makroiqtisodiyotni iqtisodiy nazariyaning boshqa bo'limlaridan tubdan
farq qiladi. Davlat barcha davlat tashkilotlari va muassasalarining to'plami sifatida
taqdim etiladi. Barcha davlat institutlari funktsiyalari jihatidan juda xilma-xil,
ammo makroiqtisodiyotda ularning barchasi bitta predmetga - davlatga
birlashtirilgan. Davlat adolat, qonun va tartib, mudofaani o'z ichiga olgan jamoat
mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi. Ushbu imtiyozlarni olish uchun
davlat firmalar va uy xo'jaliklaridan soliq yig'adi. Iqtisodiy inqiroz davrida
barqarorlik siyosatini yuritish davlatning eng muhim vazifasidir.
13

Makroiqtisodiyotda muvozanat modellari o'rganiladi va makroiqtisodiy muvozanat
uchun shart-sharoitlarni shakllantirishdagi davlatning o'rni o'rganiladi.
 4. To'rtinchi xususiyat shundaki, makroiqtisodiyot fani iqtisodiyotni
o'rganadi qisqa muddat va uzoq muddat , xususiyatlari mikroiqtisodiyotda qabul
qilinganlardan farq qiladi. Ikki davrga bo'linish makroiqtisodiy modellarning
asosiy taxminlaridan biri - mavjud bozor sharoitlariga muvofiq narxlar va ish
haqining o'zgarishi to'g'risida. Iqtisodchilar odatda narxlar talab va taklif ta'sirida
o'zgaradi deb taxmin qilmoqdalar, ya'ni. ular ma'lum narxda xaridor xohlagan
narsani sotib oldi va sotuvchilar o'zlari xohlagan narsani sotishdi deb taxmin
qilishadi. Natijada bozorda muvozanat yuzaga keladi.
Ammo bozor muvozanatining barqarorligi to'g'risidagi taxmin har doim ham
haqiqatga mos kelmaydi. Ushbu muvozanatni doimiy ravishda ushlab turish uchun
narxlar va ish haqi moslashuvchan bo'lishi kerak. Aslida narxlar va ish haqidagi
tegishli o'zgarishlar sekin. Bu bozor kuchlari bilan narxlarni boshqaradigan
monopoliyalarning hukmronligi natijasidir. Narxlarning pasayishiga, mehnat
shartnomasining butun davri uchun ish haqi miqdorini belgilaydigan, ish
beruvchilar va xodimlar kiradigan shartnomaviy munosabatlar to'sqinlik qiladi.
Mehnat bozorida kasaba uyushmalari eng kam ish haqi miqdorini belgilashga
intilib, ish haqining moslashuvchanligini pasaytirmoqda.
Bozorda kuzatilayotgan narxlarning moslashuvchanligi muvozanat modellari
qo'llanilmaydi degani emas. Narxlar to'liq muzlatilmagan va uzoq muddatli
istiqbolda talab va taklif o'zgarishiga qarab hamon o'zgarib turadi. Bozorni
muvozanatlash modellari har qanday vaqtda har doim iqtisodiyotni tavsiflashi shart
emas, lekin ular bozorlar jozibador bo'lgan holatni tavsiflaydi. Aksariyat
iqtisodchilarning fikriga ko'ra, narxlarning moslashuvchanligi taxminiy
ko'rsatkichlar (narxlar) o'zgaradigan uzoq muddatli davrlarni o'rganish uchun
asosli, ammo real ko'rsatkichlar (ishlab chiqarish hajmi) o'zgarishsiz qoladi, ya'ni.
nominal va real ko'rsatkichlar bir-biriga ta'sir qilmaydi. Shunday qilib, davlatning
iqtisodiyotdagi ishtiroki cheklanganligi to'g'risida xulosa chiqariladi.
14

Yillik iqtisodiy tebranishlar kabi qisqa muddatli davrlarni o'rganish uchun
narxlarning moslashuvchanligi taxminlari noto'g'ri. Qisqa muddatli davrlarda
narxlarning ko'p turlari bir xil darajada qolmoqda. Masalan, jurnal nashriyotlari
obuna shartlarida belgilanganidek yil davomida o'z narxlarini o'zgartirmaydilar.
Shu sababli, iqtisodchilarning fikricha, qisqa muddatda nominal ko'rsatkichlar
(narxlar) barqaror, real ko'rsatkichlar (ishlab chiqarish hajmi) o'zgaradi. Yalpi talab
va mahsulot hajmini rag'batlantirish uchun davlat tomonidan tartibga solish
usullari va vositalari qo'llaniladi. Keynesiya vakillari asosan qisqa muddatni
o'rganishga e'tibor berishadi, neoklassik maktab asosan uzoq muddatli tadqiqotlar
bilan shug'ullanadi.
I.2. Makroiqtisodiyot va iqtisodiy siyosat
Makroiqtisodiyot fan sifatida hukumatning iqtisodiy siyosatining nazariy
asosidir. Makroiqtisodiy nazariya rivojlanishining dastlabki bosqichlarida
hukumatlar bozor nomukammalligini to'g'irlashi mumkin va kerak edi. Biroq,
so'nggi o'n yilliklarning tajribasi shuni ko'rsatadiki, hukumatning harakatlari
natijasizdir. Iqtisodchilar o'rtasidagi asosiy ajratuvchi yo'nalishlardan biri ularni
bozor buzilishidan qo'rqadiganlarga va hukumatning muvaffaqiyatsizligidan
qo'rqadiganlarga ajratadi. Har bir mamlakat hukumati iqtisodiyotni saqlash uchun
javobgardir. Saylov kampaniyalari davrida hokimiyatdagi hukumatlar, avvalambor,
iqtisodiy ko'rsatkichlari bo'yicha baholanadi.
Umuman olganda, makroiqtisodiyot barcha iqtisodiy omillarni ikki guruhga
bo'lish uchun pastga tushmoqda: tovarlar va xizmatlarga talabni ta'sir qiluvchi
omillar va ushbu tovarlar va xizmatlarning taklifiga ta'sir etuvchi omillar. Ushbu
asosiy farq davlat siyosatining ikkita alternativ turi va ishbilarmonlik muhitida
yuzaga keladigan huquqbuzarlik turlari o'rtasidagi aniq farqga mos keladi.
Talab tomoni iqtisodiy agentlarning sarf-xarajatlar to'g'risidagi qarorlarini
o'rganish bilan bog'liq. Umumiy talabni boshqarish hukumatlar tanazzul va
iqtisodiy o'sishning oldini olish uchun tebranishlarni kamaytirish yoki yo'q qilish
maqsadida firmalar va uy xo'jaliklarining harakatlarini zararsizlantirish choralarini
15

ko'rishga asoslanadi. Talablarni boshqarish fiskal, pul-kredit va tashqi savdo
siyosatlari orqali amalga oshiriladi.
Ta'minot tomoni iqtisodiyotning ishlab chiqarish qobiliyati bilan bog'liq. Ish
vaqti miqdorini, mehnat unumdorligi omillarini aniqlash, resurslarni taqsimlash
samaradorligini oshirish umumiy ta'minotga ta'sir qiladi. Ishsizlikni qisqartirish va
umuman ishlab chiqarish samaradorligini oshirish siyosati ta'minot iqtisodiyotida
hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Agar mikroiqtisodiyotda firmaning ishlash maqsadi daromadni ko'paytirish
shaklida aniq belgilangan bo'lsa, makroiqtisodiyotda davlat tomonidan amalga
oshiriladigan bitta maqsadni ajratib bo'lmaydi, bularning bir nechtasi bor va ba'zi
hollarda ular bir-biriga ziddir. TO makroiqtisodiy siyosatning
maqsadlari quyidagilarni o'z ichiga oladi.
 1. Barqaror iqtisodiy o'sish. Ishlashning asosiy mezoni - bu yalpi ichki
mahsulotning o'sishi. Aholi farovonligi darajasi uning o'sish sur'atlariga bog'liq.
 2. Barqaror narx darajasi. Barqaror raqobatbardosh narxlar talab va
taklifning o'zaro bog'liqligi asosida belgilanadi. Narxlar darajasining
barqarorlashishi inflyatsiya darajasini minimallashtirishni ta'minlaydi.
 3. Resurslardan foydalanishning yuqori darajasi.
 4. Faol tashqi savdo balansi. Mamlakat raqobatbardosh mahsulotlarni
ishlab chiqaradi va ularni jahon bozorida sotadi, milliy talabning yalpi talabi va
kursining barqarorligi oshadi.
Ba'zi maqsadlar bir-biriga zid bo'lishi mumkin, masalan, iqtisodchilar
iqtisodiy o'sish va bandlikning yuqori sur'atlari inflyatsiyaga olib kelishi
mumkinligini ta'kidlaydilar. Narxlar barqarorligi va bandlikning yuqori darajasi
o'rtasidagi ziddiyat jonli munozaralar mavzusidir. Agar ba'zi makroiqtisodiy
maqsadlar bir-biriga zid bo'lsa, unda hukumat ushbu maqsadlarga ustuvor
ahamiyat berishi kerak.
Makroiqtisodiyot iqtisodiy nazariyaning tarkibiy qismlaridan biri sifatida
iqtisodiyotning yaxlit bir butun sifatida o'zini tutishi haqidagi fandir. U tsiklik
16

tebranishlarning sabablarini va ishlab chiqarish hajmi dinamikasi, inflyatsiya va
ishsizlik o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganadi.
Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiy hodisalar va jarayonlarga asoslanadi. Va bu
shuni anglatadiki:
Makroiqtisodiy ko'rsatkichlar - bu shaxsiy uy xo'jaliklari va firmalarning
iqtisodiy ko'rsatkichlari to'g'risida xulosaning natijasi; makroiqtisodiy modellar
mikro darajada ommaviy xatti-harakatlar tendentsiyalarini aks ettiradi;
Makroiqtisodiy modellarni qurishda ular uy xo'jaliklari va firmalar
mikroiqtisodiy qarorlarni maqbul qabul qilishadi degan taxmindan chiqadi;
Makroiqtisodiy jarayonlar iqtisodiy agentlarning o'zaro ta'siri va davlatning
iqtisodiy siyosati natijasidir.
Iqtisodiy siyosat - pul ishlab chiqarish, soliq va davlat xarajatlari darajasini
o'zgartirish orqali davlatning ishlab chiqarish, daromadlar, bandlik, inflyatsiya va
boshqa makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga maqsadli ta'siri.
Makroiqtisodiy omillar (masalan, bozor foiz stavkalari darajasi, inflyatsiya,
ishsizlik va boshqalar) uy xo'jaliklarining tejash, investitsiya va iste'mol
xarajatlarini qaror qilishiga ta'sir qiladi, bu esa o'z navbatida yalpi talabning hajmi
va tuzilishini belgilaydi. Shuning uchun mikro va makroiqtisodiy jarayonlar bir-
biri bilan chambarchas bog'liqdir.
Mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, makroiqtisodiyot o'z tahlilida
umumlashtirilgan qiymatlardan foydalanadi: yalpi ichki mahsulot (va individual
firmaning mahsuloti emas), o'rtacha narx darajasi (va alohida tovarlarning narxi
emas), bozor foiz stavkasi (va individual bankning foiz stavkasi emas), inflyatsiya ,
ish bilan ta'minlash, ishsizlik va boshqalar.
Asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar quyidagilar:
YaIMning real o'sish sur'ati;
Inflyatsiya darajasi;
Ishsizlik darajasi.
17

II. Bob. Makroiqtisodiyot maqsad va vazifalari
II.1. Makroiqtisodiyotning predmeti va vazifalari
Zamonaviy iqtisodiy nazariya ikkita tarkibiy qismni o'z ichiga oladi: siyosiy
iqtisod va iqtisodiyot (iqtisodiyot).
"Siyosiy iqtisod" atamasi frantsuz iqtisodchisi, merkantilist Antuan
Montchretienning ser-de Vattevilning "Siyosiy iqtisod to'g'risidagi risolasi" (1615)
kitobidan kelib chiqadi. "Iqtisodiyot" (iqtisod) atamasining paydo bo'lishi XIX
asrning ikkinchi yarmidagi ingliz iqtisodchisi nomi bilan bog'liq. Alfred Marshall.
Dastlab, iqtisodiyot bitta komponentga ega edi - mikroiqtisodiyot; 30-yillardan
boshlab. XX asr, Keynsianizmning paydo bo'lishi bilan yana bir tarkibiy qism
paydo bo'ldi - makroiqtisodiyot. Shunday qilib, hozirgi vaqtda iqtisodiyot
mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyotga bo'linadi.
Mikroiqtisodiyot - bu individual iqtisodiy sub'ektlarning xatti-harakatlarini
o'rganadigan ratsional aktyorlar tomonidan qarorlar qabul qilish haqidagi fan.
"Mikroiqtisodiyot" tushunchasi noaniq tarzda talqin etiladi. Ba'zi bir
iqtisodchilarning fikriga ko'ra mikroiqtisodiyot individual firmalar, qarorlar qabul
qilish va tadbirkorlik harakatlarining sabablari bilan shug'ullanadi. Boshqa
mualliflarning ta'kidlashicha, mikroiqtisodiyot nafaqat har bir firma, uy xo'jaligi,
balki sanoatning muammolarini, shuningdek, resurslardan foydalanish, tovarlar va
xizmatlarning narxini aniqlash masalalarini ham o'rganadi.
Makroiqtisodiyot - milliy ishlab chiqarish, ishsizlik va inflyatsiyaning
umumiy darajasini o'rganish; u umuman iqtisodiy tizimning xususiyatlari bilan
shug'ullanadi, umuman mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish omillari va
natijalarini o'rganadi.
Mustaqil ilmiy yo'nalish sifatida makroiqtisodiyot 30-yillarning boshlarida
shakllana boshladi. XX asr, mikroiqtisodiyotning shakllanishi esa XIX asrning
oxirgi uchdan bir qismini anglatadi (L. Valras, K. Menger, A. Marshall).
Makroiqtisodiyotning asoslarini Jon Maynard Keyns qo'ygan.
J. Keyns o'zining "Bandlik, foizlar va pulning umumiy nazariyasi" kitobida
(1936) bozor iqtisodiyoti sharoitida yuqori ishsizlik va ishlab chiqarish
18

quvvatlaridan barqaror foydalanishning mumkinligini isbotladi, lekin shu bilan
birga davlatning to'g'ri soliq-byudjet va pul-kredit siyosati ishlab chiqarishga ta'sir
qilishi mumkin. shu bilan ishsizlikni kamaytirish va iqtisodiy inqirozlarning
davomiyligini qisqartirish. Shunday qilib, Keyns umuman iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish zarurligini asosladi. Keynsian iqtisodiy nazariyasi
makroiqtisodiyot va davlat siyosatida ustunlikka aylandi.
Urushdan keyingi davrdan 60-yillargacha. makroiqtisodiy siyosatning har
qanday tahlili Keyns postulatlariga asoslangan edi. Keyns tomonidan ishlab
chiqilgan g'oyalar uning izdoshlari - J. Xiks, A. Xansen, P. Samuelson tomonidan
ishlab chiqilgan.
Biroq, yangi nazariy ishlanmalar Keyns makroiqtisodiy nazariyasining
oldingi ahamiyatini yo'qotdi. Keynsianizmning eng muhim tanqidini M.Fridman
boshchiligidagi monetarizm yo'nalishi taqdim etdi.
"Makroiqtisodiyot" atamasi ilmiy aylanishga nisbatan yaqinda joriy qilingan,
ammo umumiy iqtisodiy tendentsiyalarning juda makroiqtisodiy tahlili ko'p asrlar
davomida markaz bo'lib kelgan. Shunday qilib, frantsuz iqtisodchisi-fiziokrati F.
Quesnay "Iqtisodiy jadval" (1758) asarida ijtimoiy fanni birinchi bo'lib ijtimoiy
ishlab chiqarishni ijtimoiy mahsulotning tabiiy va qiymat elementlari o'rtasidagi
mutanosiblik nisbatlarini aniqlash nuqtai nazaridan amalga oshirdi. Makroiqtisodiy
tahlilning ba'zi jihatlari ingliz iqtisodchisi D. Xyumning to'lov balansiga
monetaristik yondashuvida aks etgan. Ijtimoiy takror ishlab chiqarishni tahlil
qilishda makroiqtisodiy yondoshuv K.Mars tomonidan o'z modelida foydalanilgan
bo'lib, u kapitalning 2-jildida (1885) aytib o'tilgan, unda u jami ijtimoiy
mahsulotning tabiiy-moddiy va qiymat tuzilmalari o'rtasidagi yozishmalardan kelib
chiqqan.
Makroiqtisodiyotda aniq maqsadlar va vositalar mavjud.
Maqsadlar tizimi quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi.
Milliy ishlab chiqarishning yuqori va o'sib borayotgan darajasi, ya'ni. real
yalpi ichki mahsulot (YaIM) darajasi;
Kichik ixtiyoriy ishsizlik bilan yuqori bandlik;
19

Erkin bozorlarda talab va taklifning o'zaro ta'siri natijasida narxlar va ish
haqini aniqlash bilan birga narxlarning barqaror darajasi;
To'lov balansining nol balansiga erishish.
Birinchi maqsad iqtisodiy faoliyatning pirovard maqsadi aholini tovarlar va
xizmatlar bilan ta'minlashdir. Yakuniy tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatini
ifodalovchi yalpi ichki mahsulot (YaIM) milliy ishlab chiqarishning umumiy
ko'rsatkichidir.
Makroiqtisodiy siyosatning ikkinchi maqsadi yuqori bandlik va past
ishsizlikdir. Ishsizlik darajasi iqtisodiy tsikl davomida o'zgarib turadi. Tushkunlik
davrida bozor kuchiga talab kamayadi va ishsizlik darajasi oshadi. Qayta tiklash
davrida ish kuchiga talab ortadi va ishsizlik kamayadi. Biroq, barchaning munosib
ishlashga bo'lgan ehtiyojini qondirish qiyin ishdir.
Uchinchi makroiqtisodiy maqsad - erkin bozorlar mavjud bo'lganda
narxlarning barqarorligi. Narxlar umumiy darajasining umumiy o'lchovi iste'mol
tovarlari va xizmatlarning belgilangan "savati" ni sotib olish xarajatlarini hisobga
oladigan iste'mol narxlari indeksidir.
To'rtinchi maqsad ochiq iqtisodiyotga taalluqlidir va to'lovlar nol balansi
bilan to'liq bandlik darajasida umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishni anglatadi.
Asosiy makroiqtisodiy maqsadlarning nisbati makroiqtisodiy siyosatning
asosiy vazifasini aks ettiradigan asosiy makroiqtisodiy maqsadni belgilaydi,
ularning amalga oshirilishi ikki shaklda namoyon bo'ladi:
O'rta makroiqtisodiy maqsadlar;
Taktik makroiqtisodiy maqsadlar.
Birinchisi asosiy makroiqtisodiy o'zgaruvchilarning qiymatlarini tartibga
soladi, ikkinchisi milliy iqtisodiyotni qayta qurishni amalga oshiradi.
Davlat o'z ixtiyorida iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatishda foydalanishi mumkin
bo'lgan tegishli vositalarga ega.
Siyosat vositasi deganda davlat tomonidan boshqariladigan va bir yoki bir
nechta makroiqtisodiy maqsadlarga erishishga yordam beradigan iqtisodiy
o'zgaruvchi tushuniladi.
20

Makroiqtisodiy siyosatning quyidagi vositalari ajralib turadi.
Soliq-byudjet siyosati , bu iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatish uchun soliqlarni va
davlat xarajatlarini manipulyatsiya qilishni anglatadi. Soliq-soliq siyosatining
birinchi tarkibiy qismi umumiy iqtisodiy vaziyatga ikki jihatdan ta'sir qiladi:
Uy xo'jaliklarining foydalanish mumkin bo'lgan yoki sarflanadigan
daromadlarini kamaytiradi. Masalan, soliqlar aholining tovarlar va xizmatlarni
sotib olishga sarflaydigan pul miqdorini kamaytiradi, buning natijasida tovarlarga
yalpi talab kamayadi va bu YaIMning pasayishiga olib keladi;
Mahsulot narxiga va ishlab chiqarish omillariga ta'sir qiladi. Shunday qilib,
foyda solig'ini oshirish firmalarning yangi kapital tovarlariga sarmoya kiritishini
kamaytiradi.
Pul-kredit siyosati davlat tomonidan mamlakatning pul-kredit va bank
tizimlari orqali amalga oshiriladi. Pul massasini tartibga solish foiz stavkalariga va
shu tariqa iqtisodiy muhitga ta'sir qiladi. Masalan, qimmat pul siyosati foiz
stavkalarini ko'taradi, iqtisodiy o'sishni pasaytiradi va ishsizlikni oshiradi.
Aksincha, arzon pul siyosati iqtisodiy o'sishga va ishsizlikning pasayishiga olib
keladi.
Daromadlar siyosati - bu hukumatning inflyatsiyani siyosat choralari bilan
qamrab olish istagi: ish haqi va narxlarni bevosita nazorat qilish, yoki ish haqi va
narxlarni ko'tarishni ixtiyoriy ravishda rejalashtirish.
G'arb iqtisodiy adabiyotida daromad siyosati eng ziddiyatli hisoblanadi.
O'ttiz-qirq yil oldin ushbu siyosat inflyatsiyaga qarshi kurashda samarali deb
hisoblangan. Hozirgi kunda ko'plab iqtisodchilar buni nafaqat samarasiz, balki
zararli deb bilishadi, chunki bu inflyatsiyani pasaytirmaydi. Shuning uchun,
rivojlangan mamlakatlarning aksariyati uni favqulodda vaziyatlarda ishlatadilar.
Tashqi iqtisodiy siyosat. Xalqaro savdo samaradorlik va iqtisodiy o'sishni
oshiradi, aholining turmush darajasini oshiradi. Tashqi savdoning muhim
ko'rsatkichi sof eksportdir, bu eksport qiymati va import qiymati o'rtasidagi
farqdir. Agar eksport importdan oshib ketsa, ortiqcha bo'ladi, agar import
eksportdan oshsa, savdo defitsiti mavjud.
21

Savdo siyosati eksport va importni rag'batlantiruvchi yoki cheklovchi
tariflar, kvotalar va boshqa tartibga solish vositalarini o'z ichiga oladi. Tashqi
sektorni tartibga solish turli iqtisodiy mintaqalarda makroiqtisodiy siyosatni
muvofiqlashtirish orqali amalga oshiriladi, lekin asosan valyuta bozorini
boshqarish orqali amalga oshiriladi, chunki tashqi savdo mamlakatning
ayirboshlash kursiga ta'sir qiladi.
Makroiqtisodiyot fan sifatida quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
nazariy va kognitiv;
amaliy;
mafkuraviy va ma'rifiy;
uslubiy.
Makroiqtisodiyot xalq xo'jaligining rivojlanish naqshlarini, jamiyatning
iqtisodiy hayotidagi jarayonlar va hodisalarni tushuntirganda nazariy va kognitiv
funktsiyani bajaradi. Bu nima uchun ba'zi davlatlar tez rivojlanayotganini,
boshqalari esa ortda qolayotganligini tushunishga imkon beradi; nima uchun ba'zi
davrlarda narxlar nisbatan barqaror, boshqalarida esa yuqori inflyatsiya darajasi
mavjud; nega barcha davlatlar tanazzul va tushkunlikka duch kelmoqdalar. Nazariy
va kognitiv funktsiyani bajaradigan makroiqtisodiyot ijobiy makroiqtisodiyot
deyiladi. Makroiqtisodiyotning nazariy va kognitiv funktsiyasi ishlab chiqarishning
tovar shakliga va mulkning plyuralizmiga asoslangan iqtisodiy tizim faoliyatiga
xos bo'lgan qonuniyatlarni aniqlashga qaratilgan.
Makroiqtisodiyot iqtisodiy qonunlarning oddiy tavsifi bilan chegaralanib
qolmaydi: uning nazariy va kognitiv funktsiyasi amaliy funktsiya bilan to'ldiriladi.
Uning mohiyati makroiqtisodiyot iqtisodiy siyosatni olib borishga tavsiyalar
berishida. Makroiqtisodiyot davlat arboblariga ularning oldida yuzaga keladigan
ko'plab qiyin masalalarni hal qilishga yordam beradi. Masalan: kamomadni
bartaraf etish uchun soliqlarni yig'ish kerakmi; eng kam ish haqini oshirish tavsiya
etiladimi; agar hukumat tijorat banklari faoliyatini biroz qattiqroq nazorat qilsa;
Grivnaning kursini ushlab turishga arziydimi? Ushbu masalalarda siyosiy
rahbarlarga maslahatlar prezident va bosh vazirlarga maslahat beradigan
22

professional makroiqtisodchilar tomonidan beriladi. Agar ushbu maslahatchilar
chuqur bilimga ega bo'lsalar va samarali echimlarni taklif qilsalar, unda iqtisodiy
siyosat choralari puxta o'ylangan va kerakli natijalarni beradi.
Uning mafkuraviy va tarbiyaviy vazifasi makroiqtisodiyotning nazariy,
kognitiv va amaliy funktsiyalari bilan chambarchas bog'liqdir. Uning mazmuni
odamlarning iqtisodiy tafakkurini, iqtisodiy psixologiyasini va iqtisodiy
madaniyatini shakllantirishdan iborat. Ushbu xususiyatning ahamiyatini tushunish
uchun shunchaki gazeta o'qing yoki yangiliklar dasturini tinglang. Ommaviy
axborot vositalarida biz tez-tez shunday nomlarni uchratamiz: "2000 yilda
Ukrainaning yalpi ichki mahsuloti o'sishni boshladi", "neft-gaz kompleksiga aniq
sarmoyaning etishmasligi" yoki "AQSh iqtisodiyotida YaIM deflyatori CPIga
nisbatan sekin o'smoqda". Agar biz makroiqtisodiyot tilini yaxshi bilmasak, unda
bu nomlar bema'ni bo'lib ko'rinadi. Makroiqtisodiyotni o'rganish jamiyatning
barcha a'zolari uchun zarur bo'lgan ushbu tilni tushunishga imkon beradi.
Pensiyada yashaydigan keksa fuqarolar narxlarning ko'tarilish sur'ati bilan
qiziqishadi. Ish qidirayotgan universitet bitiruvchilari milliy iqtisodiyot o'sishni
qayta tiklaydimi yoki firmalar ishchilarni yollaydimi yoki yo'qmi, degan xavotirda.
To'g'ri qaror qabul qilish uchun saylovchilar milliy iqtisodiyotdagi ishlarning
holatini bilishlari kerak. Makroiqtisodiyotni o'rganish qora tuproqqa va boshqa
resurslarga boy bo'lgan Ukraina nima uchun o'z fuqarolarining ko'pchiligini
munosib hayot bilan ta'minlay olmaganligini va rivojlangan mamlakatlarda
farovonlik darajasiga erishish uchun nima qilish kerakligini tushunishga imkon
beradi. Makroiqtisodiyot bozor iqtisodiyotining voqeliklariga mos keladigan yangi
iqtisodiy madaniyatni shakllantirishga yordam beradi. Uning asosiy xususiyatlari
tejash istagi, iqtisodiyotni iqtisodiy boshqarish, intizom, ish natijalari uchun
javobgarlik va boshqalar.
Va nihoyat, makroiqtisodiyot metodologik funktsiyaga ega. U xalq
xo'jaligining ishlash mexanizmi va boshqa iqtisodiy fanlar tomonidan
ishlatiladigan tushunarli kategoriya apparati - tarmoq va funktsionalga oid ilmiy
g'oyalarni shakllantirgan.
23

Agar ilmiy fanning predmeti ana nimani o'rganadi degan savolga javob
bersa, unda usul - bu fan qanday o'rganilayotganligi.
Usul deganda ma'lum fan mavzusini o'rganish usullari, usullari, shakllari,
ya'ni tushuniladi. o'ziga xos tadqiqot vositasi.
Makroiqtisodiyot, boshqa fanlar singari, umumiy va o'ziga xos tadqiqot
usullaridan foydalanadi.
Umumiy ilmiy usullarga quyidagilar kiradi:
Ilmiy abstraktsiya usuli;
Tahlil va sintez usuli;
Tarixiy va mantiqiy birlashish usuli;
Tizimli-funktsional tahlil;
Iqtisodiy va matematik modellashtirish;
Normativ va ijobiy yondoshuvlar kombinatsiyasi.
Shu bilan birga, har bir fan o'ziga xos, o'ziga xos tadqiqot usullaridan
foydalanadi, o'z atamalari va tamoyillariga ega. Masalan, kimyoda molekula
tushunchasi ishlatiladi, fizikada - kvant, matematikada - integral, radikal va
boshqalar. Makroiqtisodiyot o'z tushunchalaridan foydalanadi, ularning asosiylari
toifalar deb ataladi. Makroiqtisodiyotning rivojlanishi bilan bir qatorda ba'zi
toifalar nobud bo'ladi, boshqalari o'zgartiriladi. Boshqacha aytganda, toifalar
tarixiydir.
Makroiqtisodiyotning asosiy o'ziga xos usuli hisoblanadi makroiqtisodiy
umumlashtirish, hodisalar va jarayonlarning yaxlit birlashishi sifatida tushuniladi.
Yig'ilgan qiymatlar bozorning holatini va uning o'zgarishini tavsiflaydi (bozor foiz
stavkasi, YaIM, yalpi ichki mahsulot, narxlarning umumiy darajasi, inflyatsiya
darajasi, ishsizlik darajasi va boshqalar).
Makroiqtisodiy umumlashtirish xo'jalik sub'ektlariga (uy xo'jaliklari,
firmalar, hukumat, chet elda) va bozorlar (tovarlar va xizmatlar, qimmatli
qog'ozlar, pullar, ish kuchi, real kapital, xalqaro, valyuta) uchun qo'llaniladi.
Makroiqtisodiyot foydalanadi iqtisodiy modellar - ular orasidagi funktsional
munosabatlarni aniqlash uchun turli xil iqtisodiy hodisalar va jarayonlarning
24

rasmiylashtirilgan tavsiflari (mantiqiy, grafik, algebraik). Makroiqtisodiy modellar
sizga ikkilamchi elementlardan mavhumlashtirishga imkon beradi va tizimning
asosiy elementlariga va ularning o'zaro bog'liqligiga e'tibor beradi. Iqtisodiy
voqelikning mavhum ifodasi bo'lgan makroiqtisodiy modellar keng qamrovli bo'la
olmaydi, shuning uchun makroiqtisodiyotda turli xil mezonlarga ko'ra
tasniflanadigan juda ko'p turli modellar mavjud:
Umumlashtirish darajasi bo'yicha (mavhum-nazariy va aniq-iqtisodiy);
Tuzilish darajasi bo'yicha (kichik va ko'p o'lchovli);
Elementlarning o'zaro munosabati tabiati nuqtai nazaridan (chiziqli va
chiziqli bo'lmagan);
Qoplash darajasi bo'yicha (ochiq va yopiq: yopiq - yopiq milliy iqtisodiyotni
o'rganish uchun; xalqaro - iqtisodiy munosabatlarni o'rganish uchun ochiq);
Vaqtni hodisalar va jarayonlarni belgilovchi omil sifatida hisobga olish bilan
(statik - vaqt omili hisobga olinmaydi; dinamik - vaqt omil sifatida ishlaydi).
Makroiqtisodiyotda juda ko'p turli xil modellar mavjud: dumaloq oqim
modeli; Keynsning xochi; model IS - LM; Baumol - Tobin modeli; Marksning
modeli; Solow modeli; Domar modeli; Xarrodning modeli; Samuelson-Xiks
modeli va boshqalar Bularning barchasi milliy o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo'lmagan holda umumiy vositalar to'plamidir.
Har bir makroiqtisodiy modelda ma'lum bir vaqt oralig'ida muayyan
muammoning makroanalizi uchun ahamiyatli bo'lgan omillarni tanlash juda
muhimdir.
Har bir model ajralib turadi ikki xil o'zgaruvchilar:
a) ekzogen;
b) endogen.
Birinchilari tashqi tomondan modelga kiritiladi, ular modelni yaratishdan
oldin o'rnatiladi. Bu asosiy ma'lumot. Ikkinchisi ilgari qo'yilgan muammoni hal
qilish jarayonida model doirasida yuzaga keladi va uni hal qilish natijasidir.
Modellarni qurishda, to'rt xil funktsional bog'liqliklar:
a) aniq;
25

$b) xulq-atvor; c) texnologik; d) institutsional. Belgilangan (lat dan. Ta'rif - ta'rif) o'rganilayotgan hodisa yoki jarayonning mazmuni yoki tuzilishini aks ettiradi. Masalan, tovarlar bozoridagi yalpi talab deganda uy xo'jaliklarining umumiy talabi, biznes sektorining investitsion talabi, davlat va chet ellardagi talab tushuniladi. Ushbu ta'rifni shaxs sifatida ko'rsatish mumkin: Y = C + Men + G + Shimoliy. Xulq-atvor - iqtisodiy agentlarning afzalliklarini ko'rsatish. Shunday qilib, iste'mol funktsiyasi C = C(Y) va tejash funktsiyasi S = S(Y) . Texnologik - iqtisodiyotdagi texnologik bog'liqlikni tavsiflash, ishlab chiqarish omillari, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, ilmiy- texnikaviy taraqqiyot bilan belgilanadigan aloqani aks ettirish. Bunga ishlab chiqarish hajmi va omillari o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan ishlab chiqarish funktsiyasi misol bo'ladi. Y = f(L, N, K), qayerda Y - ishlab chiqarish hajmi, L - mehnat, N - Yer, K - poytaxt. Institutsional - tashkil etilgan qaramlikni ifoda etish; muayyan iqtisodiy ko'rsatkichlar va iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi davlat institutlari o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlash. Masalan, soliq tushumlari miqdori (T) funktsiyasi mavjud (Y) va belgilangan soliq stavkasi (ty) : T \u003dty x Y. Ta'kidlash kerakki, makroiqtisodiyotda vaqt omili mikroiqtisodiyotga qaraganda ko'proq rol o'ynaydi. Shuning uchun, makroiqtisodiyotda iqtisodiy agentlarning "taxminlariga" katta ahamiyat beriladi. Kutish muammosi birinchi navbatda shved iqtisodchisi, iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti laureati (1974) G.K. Myrdal (1898-1987). Iqtisodiy taxminlar quyidagicha tasniflanadi ikkita guruhlar: Ex post kutish; 26$

Ex ante taxminlari.
Oldingi taxminlar - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan to'plangan
tajribani baholash, haqiqiy baholar, o'tmishni baholash.
Oldindan kutilgan natijalar iqtisodiy agentlarning prognoz ma'lumotlari.
Makroiqtisodiyotda bor uch taxminlarni shakllantirishning asosiy
tushunchalari.
Statik taxminlar tushunchasi. Ushbu kontseptsiyaga ko'ra, kelajakda
iqtisodiy ishtirokchilar o'tmishda duch kelgan narsalarni kutishadi. Masalan, agar
o'tgan yili narxlar oyiga 3 foizga o'sgan bo'lsa, bu yil ularning o'sishi ham 3 foizni
tashkil etadi.
Moslashuvchan taxminlar kontseptsiyasi, unga ko'ra iqtisodiy
ishtirokchilar o'tmishdagi xatolarni hisobga olgan holda o'zlarining taxminlarini
to'g'rilaydilar.
Ratsional taxminlar tushunchasi. Yondashuv, unga ko'ra xo'jalik
yurituvchi subyektlarning istiqbollari prognozlari ularning ixtiyorida bo'lgan
barcha ma'lumotlarni, shu jumladan hukumatning joriy iqtisodiy siyosati
to'g'risidagi ma'lumotlarni qayta ishlashning maqbul natijasi sifatida
shakllantiriladi. Ratsional taxminlar kontseptsiyasi 70-yillarda paydo bo'lgan. XX
asr. R. Lukas uning asoschisi hisoblanadi.
Ratsional taxminlar kontseptsiyasining mualliflari ta'kidlashlaricha, statik
taxminlar tushunchasi ham, adaptiv taxminlar tushunchasi ham ratsional sub'ektlar
tomonidan baholashni shakllantirish mexanizmini sodda tarzda izohlaydi. Biroq,
ratsional taxminlar kontseptsiyasi kelajak taxminlarini shakllantirish modellari soni
to'g'risida aniq bir javob bermaydi.
Makroiqtisodiyot ijobiy va normativ yondoshuvlarni ajratib turadi.
Ijobiy yondashuv Iqtisodiy tizimning amaldagi faoliyati tahlili.
Ijobiy va me'yoriy yondashuvlarning uyg'unligi, makroiqtisodiy tadqiqotlar,
ilmiy abstraktsiyaning yuqori darajasiga qaramay, davlat iqtisodiy siyosatini ishlab
chiqishda nazariy asos bo'lib xizmat qiladi.
27

II.2. Makroiqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi
Makroiqtisodiyot fani rivojlanishning muhim tarixiy yo'lini bosib o'tdi.
Birinchi makroiqtisodiy nazariya frantsuz fiziokratlar maktabining vakili F.
Kveening ta'limoti hisoblanadi (1694 - 1774). U o'zining "Iqtisodiy jadval" da
ijtimoiy agregat mahsulotining harakatini ijtimoiy qayta tiklanishning tabiiy va
qiymat nisbatlarining ma'lum bir tizimi nuqtai nazaridan tahlil qildi.
XIX asrda. K. Marks (1818 - 1883) oddiy va kengaytirilgan qayta qurish
sxemalarini ishlab chiqdi va L.Valras (1834 - 1910) umumiy muvozanat
nazariyasini tadqiq qildi. Makroiqtisodiyot fanining rivojlanishiga ingliz
iqtisodchisi J.M. Keyns (1883 - 1946) katta hissa qo'shgan. Uning ta'limoti klassik
iqtisodiy maktab g'oyalariga qarshi qaratilgan bo'lib, erkin bozor iqtisodiyoti
modelini muvozanat o'zini o'zi boshqarish tizimi sifatida tasdiqladi.
Makroiqtisodiyot eng yosh iqtisodiy fanlardan biridir. U o'zining kamolotiga XX
asrning 30-yillarida erishgan. global iqtisodiy inqiroz davrida, u iqtisodiy
amaliyotga ta'sir ko'rsatish qobiliyatini olganida. Makroiqtisodiyot fani XIV asrda
paydo bo'lgan. 1576 yilda fransuz Jan Boden inflyatsiyani pul miqdori va tovarlar
o'rtasidagi nisbatning o'zgarishi natijasida oqladi. Ushbu nazariya zamonaviy pul
nazariyasining asosiga aylandi.
Angliya iqtisodchisi V. Pettining tadqiqotlari, birinchi marta Angliya va
Frantsiyaning milliy daromadlarini hisob-kitob qilib, makroiqtisodiy yo'nalishga
ega edi. V. Petti mamlakatda soliq tizimini takomillashtirish bilan bog'liq bo'lgan
iqtisodiyotga va daromadlarning taqsimlanishiga ta'siri masalasini tadqiq qildi.
Makroiqtisodiy tahlilning keyingi rivojlanishi XVIII asrda qo'lga kiritildi.
Fiziokratlarning yozuvlarida. Fransua Kven iqtisodiy aylanishning makroiqtisodiy
modelini ishlab chiqdi - "Iqtisodiy jadval" (1758 yilda). Ushbu jadvalda
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari va jamiyat sinflari uchun tovarlar va xizmatlar
aylanmasining umumiy manzarasi aks ettirilgan va umuman iqtisodiyotning
ishlash mexanizmi to'g'risida tushuncha berilgan. Ammo uning kamchiliklari bor
edi.
28

Klassik nazariyaga ko'ra, iqtisodiyotda tabiiy tartib deb ataladigan narsaga
erishish uchun bozorning o'zini o'zi tartibga solish qobiliyati | tomonidan
ta'minlanadi. narxlash mexanizmi. A. Smit ikkita narxni ko'rib chiqadi: 1. Tabiiy,
bu xarajatlarni qoplaydi va o'rtacha daromad keltiradi. 2. Bozor, ya'ni mahsulot
bozorda sotiladigan haqiqiy narx. Bu holda narxlarning tartibga soluvchi roli
quyidagicha amalga oshiriladi: agar talab taklifdan yuqori bo'lsa va bozor narxi
tabiiy narxdan yuqoriga qarab siljiydigan bo'lsa, u holda ushbu mahsulot ishlab
chiqariladigan sohada daromad o'rtacha stavkadan yuqori bo'lsa, u holda kapital
tabiiy ishlab chiqaruvchidan daromadliroq sohaga o'tkaziladi va agar talab
taklifdan past bo'lsa. , bozor narxi tabiiy | tabiiy | dan kam, va foyda o'rtacha
darajadan past bo'ladi, keyin kapital past daromadli sohadan olinadi. Bu
iqtisodiyotdagi muvozanatni, ya'ni ijtimoiy ehtiyojlarni qondiradigan alohida
tarmoqlar o'rtasida resurslarni shunday taqsimlanishini ta'minlaydi ... ya'ni narx
mexanizmi orqali bozor avtomatik ravishda makroiqtisodiy muvozanatga
erishishni ta'minlaydi. Karl Marks nazariyasi bozorning tartibga solish
imkoniyatlarini baholashga qarama-qarshi yondashuvni taklif qiladi. U iqtisodiy
tsiklning ikkita modelini ishlab chiqdi. U kapitalning doimiy to'planib borgan sari
foyda darajasi pasayish tendentsiyasiga ega (xulosa qilish tendentsiyasi qonuni
pasayadi) degan xulosaga keldi. Natijada iqtisodiy aylanish jarayoni sekinlashadi,
ishlab chiqarish kamayadi, inqiroz yuzaga keladi, odamlar qashshoqlashadi,
natijada kapitalistik bozor tizimini vayron qiladi. J. Keyns ishsizlik holatida
iqtisodiyotda muvozanat bo'lishi mumkinligini va uni yo'q qilish uchun hukumat
aralashuvi zarurligini isbotladi. Hukumat aralashuvidan oldin Keyns moliya va
pul-kredit siyosatini olib bordi va ta'sir ob'ekti sifatida yalpi talabni tanladi. Keyns
"Bandlik, foizlar va pulning umumiy nazariyasi" (1936) kitobida shtat ba'zi
makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga ta'sir ko'rsatib, iqtisodiyotni samarali tartibga
solishi mumkinligini ko'rsatdi.
70-yillarning yangi jahon iqtisodiy inqirozi davrida. XX asr hukumatning
iqtisodiyotga aralashuvi har doim ham ijobiy natija bermasligi va iqtisodiy
tanazzul davrida hukumatning yalpi talabga ta'siri ishlab chiqarish o'sishini
29

ta'minlamasligi, balki inflyatsiyani keltirib chiqarishi ma'lum bo'ldi. Birinchi marta
stagflyatsiya kabi hodisa, ya'ni ishlab chiqarish pasayib, narxlar bir vaqtning o'zida
ko'tarilganda paydo bo'ldi. "Neoklassik nazariya" 70-yillarda paydo bo'lgan jadal
rivojlana boshladi. XIX asr Bu, bir tomondan, kapitalizmni tanqid qilish bilan
marksizmga bo'lgan munosabat va boshqa tomondan neoklassik nazariyaga bir
qator yangi takliflarni yozishga urinish edi. Ushbu nazariya juda ko'p turli
yo'nalishlarga ega. Farovonlik nazariyasi davlat yordamiga muhtoj bo'lgan "jamoat
tovarlari", "tashqi narsalar", "monopoliyalar" ilmiy tushunchalariga kiritildi.
Neoklassik maktab vujudga keldi, unga neineziyaliklarga zid bo'lgan bir qator
nazariyalar kiradi.
Zamonaviy makroiqtisodiyotda yagona dominant nazariya mavjud emas. U
bir-birini to'ldiradigan va bir-birini to'ldiradigan va amaliyotchilarga sub'ektiv
g'oyalariga qarab, shuningdek, ma'lum bir mamlakatning iqtisodiy siyosatining
individual shartlari, maqsadlari va ustuvorliklarini hisobga olgan holda har bir
nazariyaning samaradorligini aniqlash imkoniyatini beradigan bir qator
nazariyalarga tayanadi.
Makroiqtisodiyot makroiqtisodiyot bozorlaridagi jarayonlarni hisobga
olmasa ham, makroiqtisodiyot kursi ushbu bozorlarning o'zaro ta'sirini o'rganadi va
ularning asosida butun iqtisodiyot miqyosida umumiy muvozanat nazariyasini va
makroiqtisodiy dinamika nazariyasini (ya'ni iqtisodiy o'sish nazariyasi va iqtisodiy
tsiklik).
Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyotda o'rganilayotgan mutanosibliklarning
o'zgarishidan mavhum bo'lib, iqtisodiyot miqyosini (xususan, ishlab chiqarish va
narxlar ko'lamini) va iqtisodiyot miqyosidagi o'zgarishlarni o'rganadi. Bular
masalan, makroiqtisodiyot turli tovarlarning narxlari nisbati bilan qiziqmaydi,
ammo inflyatsiya jarayonida ularning birgalikda o'zgarishiga qiziqish bildiradi.
Shuningdek, makroiqtisodiyotning manfaatlar sohasiga iqtisodiyotdagi
global miqdordagi o'zaro bog'liqliklar kiradi, shu bilan birga ushbu o'zaro
bog'liqliklarni sifatli tahlil qilish makroiqtisodiy tahlilga emas, balki umumiy
iqtisodiy nazariya manfaatlariga tegishli. Makroiqtisodiyot faqat amaliy xarakterga
30

ega bo'lgan modellarni yaratganligi sababli, nazariy bazaning rivojlanmaganligi
bilan bog'liq xatolar uchun ta'qib qilinmasligi kerak.
Makroiqtisodiyotning asosiy usullari quyidagilar:
Yig'ish, ya'ni. butun iqtisodiyotni tavsiflovchi umumlashtirilgan
ko'rsatkichlarni yaratish, masalan, alohida xo'jalik yurituvchi sub'ektlar va alohida
bozorlarni tavsiflovchi ko'rsatkichlar to'plamining o'rniga;
Makroiqtisodiyotda individual xususiyatlar va unchalik katta bo'lmagan
ko'rsatkichlarni tahlil qilishdan bosh tortishni anglatadigan abstraktsiya;
Og'zaki va matematik modellashtirish, ya'ni. makroiqtisodiyotning mantiqiy va
matematik formulalar bilan tavsiflanishi mumkin bo'lgan munosabatlar to'plami
shaklida taqdimoti. Bundan tashqari, hozirgi bosqichda makroiqtisodiyotda
matematik modellar tahlil qilish va prognoz qilishning asosiy vositasi hisoblanadi.
Makroiqtisodiy modellashtirishning maqsadi - o'zi qidirayotgan
iqtisodiyotning maqbul (muvozanatli) holatini aniqlash; shuningdek, yalpi
mahsulot, narxlar darajasi yoki inflyatsiya, bandlik yoki ... kabi makroiqtisodiy
parametrlarni prognozlash kabi makroiqtisodiy prognozlash. makroiqtisodiy
tahlilning maqsadlari ijtimoiy va davlat xususiyatiga ega bo'lib, bu makroiqtisodiy
tahlildan foydalanishi kerak bo'lgan davlat hokimiyati vakillari ekanligini
anglatadi. To'g'ri, ular makroiqtisodiy tadqiqotlar maqsadlari to'g'risida o'z nuqtai
nazarlariga ega, chunki ular hamma narsani davlatga bo'ysunishi uchun
makroiqtisodiyotni (fan sifatida) iqtisodiyotni boshqarish vositalarini talab qiladi.
Bu kurs ikki qismdan iborat:
1) makroiqtisodiyotda alohida bozorlarni tahlil qilish (quyidagi
makroiqtisodiy bozorlarning tahlilini anglatadi: tovarlar bozori; mehnat bozori; pul
bozori va kapital bozori);
2) umumiy iqtisodiy muvozanatni o'rnatish jarayonida, shuningdek, iqtisodiy
tizimdagi dinamik o'zgarishlar jarayonida makroiqtisodiy bozorlarning o'zaro
ta'sirini tahlil qilish.
Makroiqtisodiy dinamikaning uchta turini ko'rib chiqamiz:
31

1) iqtisodiy tsiklik;
2) inflyatsiya jarayoni;
Ushbu makroiqtisodiyot kursi asosan iqtisodiy mutaxassislik talabalari
uchun mo'ljallangan, ammo siz bilganingizdek, hamma iqtisodiyotni va xususan
makroiqtisodiyotni bilishi kerak! Dastlab, ushbu kurs makroiqtisodiyotning
masofaviy o'qitishning standart kursi sifatida yaratilgan, ammo tez orada muallif
standart makroiqtisodiyotning ba'zi holatlarida, yumshoq qilib aytganda,
noto'g'riligini payqadi. Natijada makroiqtisodiyotning standart kursi nostandart
modellar bilan to'ldirildi. Va muallif bu shaklda makroiqtisodiy nazariya haqiqatni
yaxshiroq tasvirlaydi deb o'ylaydi.
Siz bu erda istalgan mavzuni tanlashingiz mumkin, unga o'tishingiz bilan siz
to'liq makroiqtisodiyot darsligiga va uning qisqartirilgan versiyasiga, shuningdek,
makroiqtisodiyot darsligini aks ettirgan misollar va modellarga kirishingiz
mumkin; shuningdek, aks ettirish uchun berilgan vazifalarga. Saytning ro'yxatdan
o'tgan foydalanuvchilari, shuningdek, makroiqtisodiyot bo'yicha maslahat olish
uchun murojaat qilishlari mumkin. Foydalanuvchilarning qulayligi uchun biz bir
vaqtning o'zida alohida qismga makroiqtisodiyot bo'yicha vazifalarni qo'yamiz.
Makroiqtisodiyot nazariyasi
Makroiqtisodiy muammolar XVIII asrda ilgari surilgan va o'rganilgan
bo'lishiga qaramay (1752 yilda D. Xumning savdo balansi va narx darajasi
o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganishga bag'ishlangan), makroiqtisodiyot fan sifatida
faqat 30 - 40-yillarda paydo bo'ldi. XX asr. Buning katalizatori 1930-yillardagi
Buyuk tushkunlik edi, bu ko'pgina G'arb mamlakatlarida ishlab chiqarishning
keskin pasayishiga olib keldi va shu tariqa misli ko'rilmagan ishsizlikni keltirib
chiqardi, natijada ushbu mamlakatlar aholisining katta qismi qashshoqlik yoqasida
edi. Birinchi jahon urushidan keyin sodir bo'lgan demokratlashtirish ham muhim
rol o'ynadi. Demokratik hukumat aholining turmush darajasining halokatli
pasayishidan xavotirda edi va depressiyani engishning iqtisodiy usullarini ishlab
chiqishi kerak edi.
32

1936 yilda ingliz iqtisodchisi Jon Maynard Keynsning "Bandlik, foizlar va
pulning umumiy nazariyasi" asarining paydo bo'lishi makroiqtisodiyotning
mustaqil iqtisodiy fan sifatida shakllanishiga asos yaratdi. Keynsning asosiy
g'oyasi shundaki, ular har doim o'z-o'zini tartibga solishga qodir emas, chunki
klassiklar ishonganidek, ma'lum narx o'zgarishi mumkin. Bunday holda,
iqtisodiyot narxlar mexanizmi tufayli tushkunlikdan mustaqil ravishda chiqa
olmaydi, lekin rag'batlantirish shaklida aralashuv talab etiladi. Keyns uslubining
paydo bo'lishi keyinchalik iqtisodiyotda "Keyns inqilobi" deb nomlandi.
Makroiqtisodiyotning shakllanishiga yordam bergan yana bir holatni ham
ta'kidlash lozim. Bu milliy hisoblar bo'yicha muntazam statistikaning paydo
bo'lishi. Ma'lumotlarning mavjudligi makroiqtisodiy fenomenlarning dinamikasi va
o'zaro bog'liqligini kuzatish va tavsiflash imkonini berdi, bu makroiqtisodiyot
fanining rivojlanishi uchun zarur bo'lgan qadamdir.
Makroiqtisodiyotda rivojlanish jarayonida ikkita asosiy maktab paydo bo'ldi.
Klassik maktab erkin bozorlarning o'zlari iqtisodiyotni mehnat bozorida
muvozanatga (to'liq bandlikka) va resurslarni samarali taqsimlashga olib keladi
deb ishonishgan va shunga muvofiq davlat aralashuviga ehtiyoj yo'q.
Keyns maktabi narxlarning ma'lum bir nomutanosibligi mavjudligi va
shuning uchun bozor mexanizmining yutuq nuqtai nazaridan ishlamay qolishi,
xususan, bu mehnat bozorida, hech bo'lmaganda qisqa muddatda
nomutanosibliklar mavjudligi bilan bog'liq. Natijada, bozor mexanizmining
bunday muvaffaqiyatsizligi barqarorlashtirish siyosati shaklini oladigan davlatning
aralashuvini talab qiladi.
Keynsian modeli iqtisodiyotni etarlicha tasvirlab berdi va XX asrning 70-
yillariga qadar keng qo'llanildi. 70-yillarda yangi muammo paydo bo'ldi:
turg'unlikning yuqori inflyatsiya bilan uyg'unligi. Ko'pchilik ushbu vaziyatning
sababini hukumatning iqtisodiyotga faol aralashuvida ko'rdi. Keynsning aksil-
inqilob deb nomlangan harakati sodir bo'ldi. Bunga javob klassik paradigmani
qayta ko'rib chiqish va uning asoschisi Milton Fridman boshchiligidagi
monetarizm doktrinasining paydo bo'lishi edi. Ular o'z-o'zini tartibga soluvchi
33

bozorlar g'oyasiga qaytdilar va pul taklifini birinchi o'ringa qo'ydilar. Barqaror pul
ta'minoti, uni doimiy ravishda faol Keyns siyosatini yuritish uchun
almashtirishning o'rniga, monetaristlarning fikriga ko'ra barqaror makroiqtisodiy
vaziyatning kalitidir. Monetarizm bozorlarni o'z-o'zini tartibga solishga asoslangan
va neoklassik makroiqtisodiyotni shakllantirgan iqtisodiy nazariyalarning yangi
to'lqinini keltirib chiqardi.
Bunga parallel ravishda alternativ neokinnes yo'nalishi ishlab chiqilgan,
ammo hozirda tegishli mikroiqtisodiy xatti-harakatlar modellari asosida.
Makroiqtisodiy muammolar
Makroiqtisodiyot - bu butun iqtisodiyotni yoki uning yirik tarkibiy
qismlarini (agregatlarini) xatti-harakatlarini o'rganadigan fan, shu bilan birga
iqtisodiyot murakkab jarayonlar va hodisalar va ularning ko'rsatkichlari
kombinatsiyasi sifatida murakkab yirik birlashtirilgan ierarxik tartiblangan tizim
sifatida qaraladi. Makroiqtisodiyot iqtisodiy nazariyaning bir tarmog'idir.
Alohida bozorlarda individual (individual) xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning
(iste'molchi yoki ishlab chiqaruvchi) iqtisodiy harakatlarini o'rganadigan
mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, makroiqtisodiyot umuman iqtisodiyotni
o'rganadi. Butun iqtisodiyot uchun xos bo'lgan muammolarni ko'rib chiqadi va
yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi talab, yalpi iste'mol, investitsiya,
narxlarning umumiy darajasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi va boshqalar kabi
yalpi miqdorlar bilan ishlaydi.
Makroiqtisodiyot o'rganadigan asosiy muammolar: iqtisodiy o'sish va uning
sur'atlari; iqtisodiy tsikl va uning sabablari; bandlik darajasi va ishsizlik
muammosi; narxlarning umumiy darajasi va inflyatsiya muammosi; foiz stavkalari
darajasi va pul muomalasi muammolari; davlat, byudjet taqchilligini
moliyalashtirish muammosi va davlat qarzi muammosi; valyuta kursining holati va
muammolari; makroiqtisodiy siyosat muammolari.
Makroiqtisodiy usullar
Usul deganda ma'lum fan mavzusini o'rganish usullari, usullari, shakllari,
ya'ni ilmiy tadqiqotlar uchun o'ziga xos vositalar to'plami tushuniladi.
34

Makroiqtisodiyotda ham umumiy, ham o'ziga xos tadqiqot usullari
qo'llaniladi.
Umumiy ilmiy usullarga quyidagilar kiradi:
Ilmiy abstraktsiya usuli;
- va sintez;
- tarixiy va mantiqiy birlashish usuli;
- tizim-funktsional tahlil;
- iqtisodiy va matematik modellashtirish;
- me'yoriy va ijobiy yondashuvlarning kombinatsiyasi.
Makroiqtisodiyotning asosiy o'ziga xos usuli - bu hodisalar va jarayonlarni
bir butunga birlashtirgan makroiqtisodiy agregatsiya. Yalpi qiymatlar bozorni va
uning o'zgarishini tavsiflaydi (bozor foiz stavkasi, YaIM, yalpi ichki mahsulot,
narxlarning umumiy darajasi, inflyatsiya darajasi, ishsizlik darajasi va boshqalar).
Makroiqtisodiy umumlashtirish xo'jalik sub'ektlariga (uy xo'jaliklari, firmalar,
hukumat, chet elda) va bozorlar (tovarlar va xizmatlar, qimmatli qog'ozlar, pullar,
ish kuchi, real kapital, xalqaro, valyuta) uchun qo'llaniladi.
Makroiqtisodiyotda iqtisodiy modellar keng qo'llaniladi - ular orasidagi
funktsional munosabatlarni kashf etish uchun turli xil iqtisodiy hodisalar va
jarayonlarning rasmiylashtirilgan tavsiflari (mantiqiy, grafik, algebraik).
35

Xulosa
Shunday qilib, makroiqtisodiyot zamonaviy iqtisodiy nazariyaning butun
iqtisodiyotni, shuningdek uning eng muhim tarkibiy qismlarini (biznes, davlat
sektori va boshqalarni) o'rganadigan qismidir.
Makroiqtisodiyot nazariyasining predmeti - bu iqtisodiyotning biron bir
sohasi bilan bog'liq bo'lmagan, ammo iqtisodiyotning barcha sohalari bilan bog'liq
bo'lgan va umumiy (makroiqtisodiy) tushuntirishga ega bo'lgan makroiqtisodiy
hodisalarni o'rganishdir. Ta'kidlash joizki, ba'zi makroiqtisodiy muammolar
mamlakat iqtisodiyotiga taalluqlidir, ba'zilari bir qator mamlakatlar uchun ta'sir
ko'rsatishi mumkin (masalan, jahon neft yoki moliyaviy inqirozlari).
Asosiy muammolar makroiqtisodiyotni o'rganadiganlar quyidagilar: iqtisodiy
o'sish va uning sur'atlari; iqtisodiy tsikl va uning sabablari; bandlik darajasi va
ishsizlik muammosi; narxlarning umumiy darajasi va inflyatsiya muammosi; foiz
stavkalari darajasi va pul muomalasi muammolari; davlat byudjetining holati,
byudjet taqchilligini moliyalashtirish muammosi va davlat qarzi muammosi;
to'lovlar balansi va valyuta kursi muammolari; makroiqtisodiy siyosat
muammolari.
Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot bir-biri bilan chambarchas bog'liq va
o'zaro ta'sir qiladi. Mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyotning asosidir. Ushbu ikki fan
o'rtasidagi sezilarli tafovut makroiqtisodiyotning paydo bo'lishi davrida mavjud
bo'lgan va asta-sekin kamayib bormoqda.
Alohida bozorlarda individual (individual) xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning
(iste'molchi yoki ishlab chiqaruvchi) iqtisodiy harakatlarini o'rganadigan
mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, makroiqtisodiyot umuman iqtisodiyotni
o'rganadi. butun iqtisodiyot uchun umumiy bo'lgan muammolar , va
ishlaydi umumiy qiymatlar kabi yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi talab,
yalpi taklif, yalpi iste'mol, investitsiya, narxlarning umumiy darajasi, ishsizlik
darajasi, davlat qarzi va boshqalar.
Makroiqtisodiyot shuningdek, quyidagi umumiy bozorlarni ko'rib chiqadi:
tovar bozori, mehnat bozori, pul bozori va qimmatli qog'ozlar bozori.
36

Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyadan vujudga kelgan fanning bir
tarmog'i sifatida barcha tipik iqtisodiy usullar bilan ishlaydi.
Makroiqtisodiyotning umumiy usullari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
induksiya va deduksiya usuli, analogiya usuli, ilmiy abstraktsiya usuli,
mavhumdan betonga ko'tarilish usuli, tahlil va sintez usuli, tarixiy va mantiqiy
o'rganishda birlashish usuli.
Makroiqtisodiyotning o'ziga xos usullariga quyidagilar kiradi:
umumlashtirish, makroiqtisodiy modellashtirish va muvozanat printsipi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Makroiqtisodiyot. 2-nashr. - SPb .: Pyotr, 2008 - 544 p.: Kasal. -
("Universitetlar uchun darslik" seriyasi).
2. Makroiqtisodiyot: rivojlanish va rivojlanishning rivojlanishi: Navch.
Posib. - K .: VD "Professional", 2006. - 272 p.
3. Agapova Τ . Α ., Seregina S.F. Makroiqtisodiyot: darslik / jami.
tahrirlangan A.V. Sidorovich. - Μ .: Biznes va xizmat, 2000. - Ch. 1.
4. Iqtisodiy nazariya kursi: Darslik / Jami. tahrirlangan Μ . Η . Chepurin. -
Kirov: ASA, 1999. - Ch. 2.
6. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot: Pidruch. talabalar uchun ekon.
mutaxassis. prl. ta'lim: soat 2 da / S. Budagovska, O. Kilievich, I. Lunina va iy.;
Zag uchun. tahrirlangan S. Budagovskaya. - K .: Solomiya Pavlichkoning
"Osnovi" manzarasi, 2003. - 517 b.
38

Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari

O'xshash dokumentlar