Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	101.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida lug'at ishining vazifalari va mazmuni

Lug‘atni boyitish va faollashtirish.
Lug‘atni rivojlantirishda uni sifat jihatdan takomillashtirish dastlabki
o‘ringa chiqadi. Bu antonimiya (o‘tkir-o‘tmas, achchiq-chuchuk), sinonimiya
(o‘tkir - uchi o‘tkirlangan, o‘tkirlangan), ko‘p ma’nolilik (o‘tkir pichoq, achchiq
qalampir, achchiq til) kabi hodisalarni tushunish va ularni nutqda faol qo‘llashga
taalluqlidir. Bolalar narsalar, tabiat hodisalari, insonlar qilmishlarini ko‘rib,
ulardagi har xillik va umumiylikni aniqlashni hamda ularning ma’nosi qarama-
qarshi yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan so‘zlar, taqqoslashlar, aniq fe’llar, tashbeh
(epitet)lar yordamida nutqda aks ettirishni o‘rganadilar. So‘z birikmasiga sinonim
yoki antonimni tanlab olish usullari bolalarga so‘zlarning ko‘p ma’noga egaligini
tushuntiradi. Narsalarning funksiyalarini taqqoslash asosida umumlashtiruvchi
nomlar (hayvonlar, idish-tovoqlar, transport va boshq.) shakllanadi.
Lug‘atni rivojlantirish, nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash,
grammatik jihatdan to‘g‘rilikni shakllantirish ravon nutqni tuzish usullarini
(gaplarni bog‘lovchilar, leksik takrorlashlar, sinonimlar yordamida bog‘lash
vositalari; tavsiflash, bayon qilish, mulohaza yuritish tuzilmasi) o‘zlashtirish bilan
uzviy bog‘liqdir. Turli funksiyalarni bajarish bilan bog‘liq dialogli muloqot
negizida rivojlangan nutqning barcha tomonlari til ongining shakllanishiga
bevosita bog‘liq bo‘ladi va ular buning uchun bolaning kattalar bilan muayyan
shakldagi muloqotiga, to‘g‘rirog‘i, nafaqat tashqi olam va boshqa odamni bilishga
qaratilgan muloqotga, balki tilning o‘zini, uning tuzilishi va faoliyatini anglab
yetishga qaratilgan muloqotga muhtoj bo‘ladilar. Lug‘at ishlariga oid
dasturlarni amalga oshirish mashg‘ulotlar tizimi orqali amalga oshiriladi. Bu tizim
uch xil ko‘rinishdagi mashg‘ulotlardan tashkil topadi:
Lug‘at ishlari atrof-olamdagi doimo kengayib borayotgan narsalar va
hodisalar doirasi bilan tanishtirish jarayonida amalga oshiriladigan mashg‘ulotlar
(ekskursiya, narsalarni namoyish qilish va h.k.);
Lug‘at ishlari bolalarning atrofdagi narsalar va hodisalar haqidagi
bilimlarini chuqurlashtirishga tayanadigan mashg‘ulotlar (sifatlar, xususiyatlar,
o‘ziga xos jihatlari bilan tanishtirish);
35

Shuningdek, tarbiyachi bolalar bilan oddiy matematik tasavvurlarni tarkib
toptirish, jismoniy tarbiya, musiqa va boshqa mashg‘ulotlarni tashkil etadi. Bu
mashg‘ulotlarda bolalar sanashga o‘rganadilar, vaqt va uning qismlarini, geometrik
shakllarni, narsalarning o‘lchamini, oddiy matematik tasavvurlarni bilib oladilar,
loy va plastilindan har xil buyumlar yasash, rasm chizish (tasviriy faoliyat
mashg‘uloti), ashulalar, raqslar (musiqa), gimnastika mashqlari,
umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarishga (jismoniy tarbiya) o‘rganadilar.
Asosiy dastur vazifalari bilan bir qatorda, lug‘atni boyitish va faollashtirish
vazifasi ham kiritiladi. Masalan, oddiy matematik tasavvurlarini o‘stirish
mashg‘ulotlarida bolalar geometrik shakllarning nomlarini : uchburchak, kvadrat,
to‘g‘ri to‘rtburchak, oval, doira va boshqalarni; vaqt tushunchalarini: ertalab,
kunduzi, kechqurun, kechasi, sahar, shom, xufton o‘lchamlarning nomlarini: katta,
kichik, uzun, qisqa, baland, past va hokazo; fazoviy tushunchalarni: pastda,
balandda, yonda, orqada, oldinda va son tushunchalarini bilib oladilar. Jismoniy
tarbiya mashg‘ulotlarida esa harakat nomlarini, masalan, yurish, o‘tish, kelish,
ketish, kirish; qadam qo‘yish, qadam tashlab o‘tish; yugurish, chopish, yugurib
boorish, sakrab -sakrab o‘tish, tirmashib tushish va hokazolarni bilib oladilar va
ularni o‘z nutqlarida ishlatishga o‘rganadilar. Shunday qilib, bolalar bog‘chasida
lug‘at ishi turli xildagi vositalar yig‘indisining bolalarga ta’sir etishi asosida
amalga oshiriladi. 1
Maktabga tayyorlov guruhida ta’limiy o‘yinlar bolalarda kuzatuvchanlikni,
ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish, narsalarni turkumlarga (guruhlarga)
ajratish, ranglar va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan farqlashga o‘rgatish
maqsadida o‘tkazish nazarda tutilgan. Masalan, “Dengiz to‘lqinlanmoqda”,
“Qora va oq”, “Qaysi narsani ko‘ngilda o‘ylab qo‘ydingiz”, “Har bir qushni
o‘z joyiga”, “Likopchalarga piyolalarni tanla”, “Rangli loto”, “Buyumlarning
rangini aniqlaymiz” va hokazolar. Yuqorida bayon etilgan barcha guruhlardagi
ta’limiy o‘yinlarning dastur mazmuni va vazifalarini amalga oshirish natijasida
1
1. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:TDPU 2016yil. O‘quv qo‘llanma
11

Shunday qilib, tovush va tovushlar birikmasini to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish
bilan birga so‘z boyligini oshirish ishi ham olib boriladi .
Bolalarning so‘z boyligini oshirish, asosan, maxsus tizimdagi mashg‘ulotlar
jarayonida amalga oshiriladi. Ikki yil mobaynida bolalar jami 500 ga yaqin so‘zni
o‘zlashtiradilar. Bu so‘zlar amaliy zaruriyat, nutqda takrorlanish, ehtiyoj, qiziqish
va muloqot mavzulariga mos ravishda tanlangan. Ushbu so‘zlar mavzular bo‘yicha
quyidagicha taqsimlanadi: birinchi o‘quv yilida – “Tanishuv”, “O‘yinchoqlar bilan
harakat”,“O‘yinchoqlar”, “Bosh kiyim va poyabzal”, “Oila”, “Ranglar”,
“Hayvonlar va parrandalar”, “Birdan o‘ngacha sanoq”, “Meva va sabzavotlar”,
“Idishlar”, “Oziq-ovqatlar”; ikkinchi o‘quv yilida – “Tana qismlari”, “Bizning uy”,
“Mening kun tartibim”, “O‘ndan yigirmagacha sanoq”, “Maktab”, “Bizning
shahar” (qishloq), “Yil fasllari”, “Bayramlar”, “Bizning vatan” mavzulari bo‘yicha
so‘z va iboralarni o‘zlashtiradilar.
Birinchi o‘quv yilidagi mavzular bo‘yicha 250 tacha so‘z, ikkinchi yilda
ham shuncha so‘zni o‘zlashtirishlari mo‘ljallangan. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni ikkinchi tilga o‘rgatishda har bir mashg‘ulotda o‘rta hisobda to‘rtta yangi
so‘z bilan tanishtiriladi. Bu miqdor turli omillar tufayli o‘zgarishi mumkin.
Avvalo, so‘zlarni esda saqlab qolishni tashkil etish metodikasi hamda
o‘rganilayotgan yangi so‘zlarning ma’no jihatdan o‘zaro farqlarini o‘zlashtirish
zarur.
Yangi so‘zlar ustida ish olib borish bir necha bosqichdan iborat: yangi
so‘zlarni lug‘at tarkibiga kiritish; ularni faollashtirish; qancha so‘zlarning
o‘zlashtirilganini aniqlash; bog‘lanishli nutqda ishlata olish; turli nutq
qurilmalarida so‘zlarning qo‘llanishini faollashtirish. Yangi so‘zlar ko‘rgazmali
qurollar, atrofdagi aniq predmetlar, buyumlar, suratlardan keng foydalanish asosida
o‘rgatiladi. Ularni namoyish qilish jarayonida nomlari bir necha marta aniq qilib
aytiladi. O‘qituvchidan so‘ng bolalar ham ikkiuch marta qaytaradilar. Shunday
qilib, o‘zga tildagi yangi so‘zni eshitib qaytarish bilan birga shu so‘z orqali
ifodalangan narsabuyumni ko‘radilar.
24

aniqlab aytishingiz kerak”. Bir bolani chaqirib, unga ko‘ylak haqida gapirib
berishni taklif etadi.
T a r b i y a c h i. Mening qo‘limdagi suratda ko‘ylak tasvirlangan.
B o l a . Mendagi suratda ham ko‘ylak tasvirlangan.
T a r b i y a c h i. Mendagi ko‘ylakning yenglari uzun. U qish, kuz fasllari
uchun mo‘ljallangan.
B o l a . Mendagi ko‘ylakning yenglari katta, bahor va yoz fasllari uchun
mo‘ljallangan.
T a r b i y a c h i. Mendagi ko‘ylak katak-katak matodan.
B o l a . Meniki yo‘l-yo‘l.
T a r b i y a c h i. Ko‘ylakning bitta cho‘ntagi bor, u ko‘krakning chap
tomoniga o‘rnatilgan va h.k. O‘yindan o‘rta guruh bolalarni hikoya qilishga
o‘rgatishda, bola bilan yakkama-yakka ishlashda ham foydalaniladi. Tarbiyachi
boshqa bir bolaga birgalikda baliq haqida gapirib berishni taklif etadi.
T a r b i y a c h i. Mening balig‘im qizil rangda.
B o l a . Mening balig‘im ko‘k rangda.
T a r b i y a c h i. Mening balig‘imning dumi uzun.
B o l a . Mening balig‘imning dumi kalta.
Shu tariqa boshqa buyumlar ham taqqoslanadi. Yuqorida bayon etilgan
ta’limiy o‘yinlardan tashqari bolalar lug‘atini faollashtirishga yordam beruvchi
buyum yoki suratlar bilan tashkil etiladigan juda ko‘p o‘yinlar mavjud. Masalan,
“Nima bir xil, nima har xil?”, “Kimga nima kerak?”, “Do‘konda”, “Sayohat” va
hokazo. Ta’limiy o‘yinlardan tashqari ko‘rgazmali qurolsiz o‘tkaziladigan so‘zli
mashq va o‘yinlar o‘tkaziladi. So‘zli o‘yin mashqlarining maqsadi boshlovchining
(o‘yinni olib boruvchining) javobiga tez va aniq so‘z topib aytishdir. Bu mashq va
o‘yin katta guruhlarda o‘tkaziladi. Mashqlar qisqa muddatli (5 – 10 daqiqali)
bo‘lib, nutq o‘stirish mashg‘ulotining bir qismi sifatida rejalashtiriladi. Dastlabki
mashg‘ulotda o‘yin sekinlashgan sur’atda o‘tkaziladi, chunki tarbiyachi bolalar
javobini tez-tez to‘g‘irlashiga to‘g‘ri keladi, kerakli so‘zlarni aytib beradi,
tushuntiradi.
14

boshqalarning so‘zini ko‘proq eshitib, shitgan so‘z va jumlalarni o‘ziga singdirib
boradi va shuning zamirida keyinchalik o‘z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib
boradi.
Mana shu xususiyatlarni hisobga olgan pedagog-tarbiyachi bolalar idrok
qiladigan nutq, so‘z va gaplarning mumkin qadar boy, rangbarang va to‘g‘ri
bo‘lishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og‘zaki-mantiqiy fikrlash
qobiliyatining paydo bo‘lishiga ta’sir etishi lozim. Bolada og‘zaki-mantiqiy
fikrning paydo bolishi esa ularning elementar tushunchalarni ( balandlik, yaxshi,
yomon va hokazolar) o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi.
Bola bir yoshga to‘lganda faol lug‘ati tez o‘sadi. Bola aytadigan so‘zlarning
miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning kattalar nutqiga taqlid qilishi yangi
so‘zlarni bilib olishida kata ahamiyat kasb etadi. Endi u kattalarning so‘zlariga
ongli ravishda, uning ma’nosiga tushunib taqlid qila boshlaydi. Ikki yoshga
kirganda uning nutqi ma’noli bo‘la boshlaydi. Narsalarni o‘z nomi bilan atay
boshlaydi. Chunonchi, vov-vov-kuchuk, miyov-miyovmushuk, chiq-chiq - soat va
hokazolar. Endi bola «Bu nima?, Nomi nima?» degan savollar bera boshlaydi. Bu
savollar uning o‘ta sinchkovligi, miyasida narsa bilan uning nomi (ya’ni so‘z)
o‘rtasida yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lganligidan dalolatdir.
Dastlabki paytda bola narsalarni bildiruvchi so‘zlarni ko‘proq ishlatsa,
keyinchalik ish-harakatning nomini bildiruvchi so‘zlarni ham ishlata boshlaydi.
Ikki yoshga to‘lgan bolaning so‘z boyligi 250-300 taga yetadi.Uch yoshga qadam
qo‘yishi bilan uning lug‘atida fazoviy munosabatlarni bildiruvchi orqada,
yuqorida, pastda, yonda kabi ba’zi so‘zlar paydo bo‘la boshlaydi. Uch yoshning
oxiriga borganda bola tevarak-atrofidagi kishilarning nutqini tobora mukammalroq
tushunadigan bo‘ladi, ularning aytib bergan hikoyalarini, kichik she’rlarni, ashula
va ertaklarni diqqat bilan tinglaydi, yangi so‘zlarni o‘zlashtirib boradi. Kattalarga:
Buning nomi nima? Nima uchun? Nega shunday? Qayerda? Qayerga ketdi?
Qayerdan kelgan? Nimadan yasalgan? kabi savollarni beradi. Shular asosida uch
yoshga to‘lgan bolaning lug‘at boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, olti yashar
bolaning so‘z miqdori 3-3, 5 mingtagacha yetadi.
7

2.2 Ta’limiy-didaktik o‘yinlarda lug‘at ishidan foydalanish
Nutqning tovush madaniyati nutq madaniyatining ajralmas bir qismidir.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar nutqning tovush madaniyatini atrofdagi
kishilar bilan muloqotda bo‘lishlari natijasida egallaydilar. Nutqning tovush
madaniyati deb, nutqning fonetik va orfoepik jihatdan to‘g‘riligi, so‘zlashgan
vaqtda to‘g‘ri ishlatish, nutqning mazmundorligiga qarab uning ifodaliligi, ovoz
kuchi va nutq suratini tartibga solish tushuniladi. Nutqning tovush madaniyatini
tarbiyalash ona tilidagi tovushlarning aniq artikulyatsiyasini, ularni to‘g‘ri talaffuz
etishni, so‘z va jumlalarni to‘g‘ri va aniq talaffuzini, to‘g‘ri nafas olish va
chiqarishni, shuningdek, yetarli balandlikdagi ovozni, odatdagi nutq sur’atini,
ifodalilikni, intonatsiya vositalarini (mantiqiy pauzalar, urg‘u, nutqning ritmi va
tempi, xushohanglik) shakllantirishni o‘zida mujassamlashtiradi. Nutqning tovush
madaniyati yaxshi rivojlangan nutqni eshitish qobiliyati asosida shakllanadi va
rivojlanadi. Bolalarda to‘g‘ri, jarangdor nutqni rivojlantirish bilan bir qatorda,
tarbiyachi quyidagi vazifalarni hal etishi kerak:
1. Bolalarda nutqni eshitish qobiliyatini va uning asosiy komponentlarini:
eshituv diqqatini (eshitish orqali u yoki bu tovushni va uning yo‘nalishini aniqlash
malakasi), fonematik eshitishni, temp va ritmni idrok etish qobiliyatini tarbiyalash.
2. Artikulyatsiya apparatini rivojlantirish.
3. To‘g‘ri nafas olish va chiqarish ustida ishlash, ya’ni qisqa nafas olib, uzun
havo oqimini chiqarish qobiliyatini tarbiyalash. Bu jumlalarni erkin talaffuz qilish
imkonini beradi.
4. Muloqot shartlariga mos ravishda ovoz balandligini boshqara olish
qobiliyatini tarbiyalash.
5. Ona tilidagi hamma tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishni shakllantirish.
6. Har bir tovush, so‘z va jumlalarning aniq, ravshan talaffuzini
shakllantirish, ya’ni ravon gapirishni tarbiyalash.
7. O‘zbek adabiy tilining orfoepiya qoidalari (talablari) asosida so‘zlar
talaffuzini rivojlantirish.
31

“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy
salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada
bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz
va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”
Sh.M.Mirziyoyev.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti.
Kirish
Maktabgacha ta’lim muassasasidagi lug‘at ishlarining mohiyati – bu til
leksikasi sohasida bolalarning ularga tanish yoki notanish bo‘lgan, ammo ular
uchun qiyin hisoblangan so‘zlarning o‘zlashtirishlariga, nutq madaniyatini
oshirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya ishlarini bir tizimga keltirishdan iboratdir.
Bolalarni ular o‘z amaliyotida qiyinchilik bilan o‘zlashtiradigan, to‘satdan yoki
umuman tanimaydigan, buzilgan shaklda talaffuz qiladigan so‘zlar bilan
qurollantirish ancha pedagogik sa’y-harakatlarni talab qiladi. Psixologiya, ling-
vistika, fiziologiyaga oid ma’lumotlar turli yosh bosqichlaridagi bolalar uchun ana
shunday so‘zlar doirasini aniqlashga yordam beradi. Bolalar lug‘atini boyitish bir
vaqtning o‘zida ularni atrofdagi borliq olam bilan tanishtirish bilan birgalikda olib
boriladi. Tarbiyachi bolaga bir so‘zni ma’lum qilish va uning ma’nosini ochib
berish bilan bir vaqtda uni nomi aytilayotgan narsa yoki hodisaga nisbatan to‘g‘ri
munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi.
Lug‘at ishlarini o‘tkazishda tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga
ta’sir qiladi, unga umumiy ravishda qabul qilingan adabiy so‘zlar va ifodalarni
ma’lum qiladi, ularni to‘g‘ri tovush va grammatik shaklda ifoda qiladi, bunda u
bolalarda uchraydigan sheva leksikasini bartaraf qiladi (ta’qiqlaydi), ularni adabiy
me’yorlar bilan almashtiradi.Maktabgacha ta’lim muassasasidagi lug‘at ishi – bu
bolalarning faol lug‘atini notanish yoki ular uchun qiyin bo‘lgan so‘zlar bilan reja
asosida boyitib borishdan iboratdir. O‘zbek tili lug‘ati to‘xtovsiz tarixiy rivojlanish
jarayonida bo‘ladi.
3

Bir bola yoki bir necha bola navbatma-navbat javob berish uchun chaqiriladi.
Tarbiyachi bolalar javobini baholash uchun sekin-sekin hamma bolalarni jalb
etishni boshlaydi.
Ishlanmada (konspektda) bir qancha muddatli mashg‘ulot uchun sekin-
astalik bilan murakkablashib boruvchi so‘z materiali (bir mashg‘ulot uchun 5 – 10
ta so‘z) tanlab olishi kerak. Bu tarbiyachiga har ehtimolga qarshi, zaruriyat
tug‘ilganda ma’lum bo‘lgan so‘zlarni aytish imkonini beradi (masalan, qiynalgan
bolalar uchun).O‘yinda topshiriq birdaniga hamma bolalarga beriladi, so‘ngra
javob berish uchun bir daqiqali sukut saqlanadi. Bir bola yoki bir necha bola
navbatma-navbat javob berish uchun chaqiriladi. Tarbiyachi bolalar javobini
baholash uchun sekin-sekin hamma bolalarni jalb etishni boshlaydi. So‘zli
o‘yinlarni o‘tkazish tarbiyachidan bolalarni mashg‘ulotga alohida tayyorlashni
(tashkil etishni) talab etmaydi. Bolalar doimiy o‘tiradigan joylarida o‘tirishlari
mumkin, tarbiyachi esa bolani ismi bilan yoki ko‘z qarashi bilan chaqirishi,
keyinchalik esa bolaga koptokni yoki qum to‘ldirilgan xaltachani
irg‘itadi.Tarbiyachi so‘zli o‘yinlarni bolalarning maishiy faoliyatlariga kiritishi,
o‘yinni o‘tkazishdagi bolalar tashabbusini rag‘batlantirishi, vaqt-vaqti bilan
kalendar (taqvimiy) ish rejasiga kiritishi, tanish so‘zli o‘yinlarni mashg‘ulotdan
so‘ng rejalashtirishi, uni sayr vaqtida, zalda, guruh xonasida qulay vaqtlarda
o‘tkazib turishi kerak. Shunday qilib, yuqorida ko‘rib o‘tirgan mashg‘ulot turida
bolalarda so‘zlarning xarakterli tomonlarini tushunib olish shakllanadi, ularning
fikr yuritishlari rivojlanadi. 2
Katta guruhda esa ta’limiy o‘yinlar bolalarning kuzatuvchanligini, narsalarni
sinchiklay bilish, bir-biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni
(rangi, shakli, katta-kichikligi, materialini) aytib bera olish malakalarini
tarbiyalash. Biron hayvon, o‘simlik, transport haqida so‘ralganda ularning nomini
topa olish malakasini o‘stirish, buyumlarning umumiy belgilariga qarab guruhlarga
bo‘lish qobiliyatini rivojlantirish, so‘z boyligini faollashtirish va to‘ldirish
maqsadida o‘tkaziladi.
2
1. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:TDPU 2016yil. O‘quv qo‘llanma
16

pedagogik-tuzatish orqali ta’sir etishning asosiy vazifalarini о’zida aks
ettiradi.
2)Logopedik mashg‘ulotlar muayyan tartibda, uzluksiz, bosqichli, asosiy
didaktik prinsiplarni hisobga olgan holda har bir bolaning shaxsiy xususiyatlariga
bog‘liq ravishda; bolalarning ongliligi va faolligiga tayangan holda olib boriladi;
mashg‘ulotlarda qо’llanmalar, ta’limning kо’rgazmali, texnik vositalaridan
foydalaniladi; mashg‘ulotlar tarbiyalanayotgan tо’g‘ri nutq va xatti-harakat
kunikmalarining mustatahkam bо’lishiga yordam beradi.
3) Logopedik mashg‘ulotlar maktabgacha tarbiya yoshdagi va maktab
yoshidagibolalarni tarbiyalash va о’qitish dasturlari talablariga mos bо’ladi.
4) Mashg‘ulotlarda duduqlanadigan bolalarning turli sharoitlarda tо’g‘ri
nutqi va xatti-harakatini mashq qildirish zarurligi hisobga olinadi, masalan:
logopediya kabinetida va undan tashqarida, turli hayotiy vaziyatlarda, tanish va
notanish shaxslarning ishtirokida va hokazo. Shu maqsadda logopedik
mashg‘ulotlarning turli kо’rinishlari: nutqni rivojlantirishga doir kо’pgina ish
shakllari, didaktik, harakatli, syujetli-rolli va ijodiy о’yinlar, sayohatlar, ertaliklar,
konsertlarga tayyorlanish hamda ularda ishtirok etish, mikrofon oldida sо’zga
chiqish va boshqalarda qо’llaniladi.
5) Mashg‘ulotlar shunday tashkil qilinadiki, ularda bola duduqlanishsiz va
u bilan birga kelib chiqadigan buzilishlarsiz gapirishi lozim.
6) Mashg‘ulotlar boladagi yaxshi kayfiyatni, bardamlik, о’z kuchiga
ishonchni mustahkamlaydi.
7) Duduqlanuvchilar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarda tо’g‘ri nutq
namunalari logopedning, samarali shug‘ullanadigan bolalarning nutqi, badiiy sо’z
ustalarining chiqishlari aks ettirilgan magnitofon yozuvlari va plastinkalar,
logopediya kursini avval muvaffaqiyatli tamomlaganlarning tantanali chiqishlari
va hokazolar muntazam ishtirok etadi.
8) Mashg‘ulotlar atrofdagilarning duduqlanadigan bolaga nisbatan
tо’g‘rimunosabatda bо’lishlari va uning tо’g‘ri tarbiyalanishi asosida olib
boriladi.
40

tashabbusini rag‘batlantirishi, vaqt-vaqti bilan kalendar (taqvimiy) ish rejasiga
kiritishi, tanish so‘zli o‘yinlarni mashg‘ulotdan so‘ng rejalashtirishi, uni sayr
vaqtida, zalda, guruh xonasida qulay vaqtlarda o‘tkazib turishi kerak. Shunday
qilib, yuqorida ko‘rib o‘tirgan mashg‘ulot turida bolalarda so‘zlarning xarakterli
tomonlarini tushunib olish shakllanadi, ularning fikr yuritishlari rivojlanadi. 3
Buyumlarning sifatlarini va eng xarakterli tomonlarini bildiruvchi so‘zlardan aniq
foydalanishga o‘rgatish.
O‘yin uchun material. Bir-birlaridan bir nechta belgilari va detallari bilan
farq qiluvchi buyumlarni tasvirlovchi suratlar jufti:
1) rangi, kattaligi, shakli, teshiklari soni bilan farq qiluvchi 2 ta tugmacha ;
2) rangi, shakli va chizilgan rasmi bilan farq qiluvchi 2 ta likopcha (tarelka);
3) gavdasining shakli, uzunligi qanotining, dumining rangi bilan bir-biridan
farq qiluvchi ikkita baliq;
5) andazasi va tikilgan gullari bilan farq qiluvchi 2 ta fartuk;
6) shakli va rangi bilan farq qiluvchi 2 ta chelakcha va boshqa buyumlar:
ip kalavalari, sharflar, tuflilar, qayiqlar, yengil mashinalar va hokazo.
Bolalarni talaffuzga o‘rgatish
Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘zbekcha nutqqa o‘rgatishda o‘zbekcha
tovush va tovush birikmalarini to‘g‘ri eshitish orqali ajrata bilish va talaffuz
qilishga o‘rgatish asosiy maqsadlardan biridir.Mashg‘ulotlar jarayonida hamda
mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda bolalarda o‘zbek tiliga xos tovushlarni ham
alohida, ham so‘z tarkibida bilish, ularni rus tilidagi shunga o‘xshash tovushlardan
farqlay olishi, o‘zbekcha talaffuz qilish ko‘nikmalarini shakllantirish katta
ahamiyatga ega. Bu ish maxsus o‘yinlar orqali turli hayvon va parrandalarning
ovozlariga, qo‘ng‘iroq, transport vositalarining, tabiat hodisalarining tovushlariga
taqlid qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. O‘yinlar jarayonida bolalar e’tiborini har
bir tovushni talaffuz qilishda lab, til, og‘iz harakatiga tortish lozim.
Har bir tovush yoki tovushlar birikmasi talaffuzi bo‘yicha ishlar muntazam
olib boriladi. Bunda ushbu tovush yangi o‘rganilayotgan so‘z tarkibiga kiritiladi.
3
1. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:TDPU 2016yil. O‘quv qo‘llanma
23

Shuning uchun tarbiyachi o‘z nutqiga ma’nosi bolalarga muayyan
vaziyatlarda tushunarli bo‘ladigan, yoki tegishli tushuntirish natijasida
tushuniladigan ifodalarni kiritishi lozim. Bunday ifodalar qatoriga quyidagilarni
kiritish mumkin: «o‘zim, shunchaki», «eng shimarib», «azamat paxlavon» va x.k.
Har bir so‘zda quyidagilarni ajratish mumkin: uning mazmuni yoki unga
yashiringan ma’nosi; so‘zning tovush tarkibi, uning morfologik tuzilmasi. Bolalar
bilan lug‘at ishlarini amalga oshirishda so‘zning ushbu uchta xususiyatini hisobga
olish zarur. Amaliyotda ko‘pincha bolalarning so‘z ma’nosini bilmasliklari yoki
uning ma’nosini buzib talqin qilishlarini uchratish mumkin (masalan, langar – bir
qo‘ng‘izcha. Bu suvga tashlanadigan narsa). Shuningdek, mazmuniga ko‘ra
bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan so‘zning tovush tarkibini buzish xollariga duch
kelish mumkin (tramvay, kutubxona, kotlet, kompot va x.k.). Bu buzilishlarni sabr-
toqat bilan tuzatish, shuningdek yangi so‘zlarning bolalar talaffuzida to‘g‘ri
jaranglashini nazorat qilish lozim. Morfologik tizimga oid murakkab holatlarni
bilgani holda tarbiyachi bolalarning diqqat-e’tiborini ataylab ayrim so‘zlarning
grammatik jihatiga, ularning so‘z bilan birikishiga qaratishi mumkin. Masalan:
Paltoning yoqasi qunduzli ekan. Paltoning ilgichi ham bor ekan va x.k.
Alohida holatlarda tarbiyachi maxsus usullar bilan ba’zan atrofdagilar
nutqida buzib talaffuz qilinadigan so‘zlarda to‘g‘ri urg‘u qo‘yilishini
mustahkamlashi lozim (masalan, sur’at – surat).
Bolalarga ayrim otlarni tanishtirishda tarbiyachi ularning turini ta’kidlashi,
otni sifatlar bilan birgalikda qo‘llashi, bunda sifatning yakuniga e’tiborni qaratishi
zarur: palto-kichik, ko‘ylak-chiroyli, qizil, oq, sichqon – kulrang va x.k.
Leksikaning asosiy hajmini mustaqil ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar (otlar,
sifatlar, ravishlar, fe’llar) so‘zlar tashkil etadi. Bular eng to‘la xuquqli so‘zlar
bo‘lib, ular nomlar sifatida xizmat qiladi. Tushunchani ifodalaydi va gapning asosi
bo‘lib xizmat qiladi (ya’ni, ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, xol vazifasida
chiqadi). Pirovardida, bolalar nutqini boyitish eng avvalo mustaqil ma’noga ega
bo‘lgan so‘zlar sohasida olib borilishi lozim. Sanoq so‘zlarni o‘zlashtirish
bolalarga ancha qiyin kechadi.
9

4. Shuningdek, natijalar turli yoshdagilar uchun bir xil darajada ahamiyatli bo‘lishi
mumkin emas. Shuning uchun ularni ma’lum bir yoshdagi bolalar natijalariga
qarab tekshirish kerak. Shuni esda tutingki, faqat bitta usul ma’lumotlariga ko‘ra
"ahmoqlik" yoki qoloqlik haqida, shuningdek iqtidor haqida xulosa qilish mumkin
emas.
5. Turli xil usullar bo‘yicha ishlash uchun maxsus "rag‘batlantiruvchi material"
talab qilinadi; bolaga taklif qilinadigan kartalar, matnlar, rasmlar.
6. Sub’ektiv va ob’ektiv usullar deb ataladigan usullar mavjud bo‘lib, ular
ko‘pincha bolaning ruhiy holati to‘g‘risida to‘liqroq ma’lumot beradi.
7. Bola bilan uning ixtiyoriy istagisiz kuch bilan ishlashga urinishning hojati
yo‘q - siz noto‘g‘ri natijalarga erishasiz. Farzandingizga uni sinab
ko‘rayotganingizni aytmang. So‘rovnomani har qanday qo‘shma tadbirga qo‘shish
yaxshiroqdir.Bolani tekshirishda asosiy vazifa avval nimani o‘rganish kerakligini
aniqlash, so‘ngra tegishli usullarni tanlashdir.Integratsiyalashgan yondashuv,
shuningdek, alohida bilim jarayoni yoki shaxsiy bilan shug‘ullanmaydigan
pedagogik amaliyotning haqiqiy ehtiyojlari bilan belgilanadiinsonning o‘ziga xos
xususiyati, lekin tirik bola bilan haqiqiy sharoitda joylashtirilgan oila, maktab yoki
bolalar bog‘chasi. Bolaga nisbatan individual munosabatning unga kompleks
yondashuv bilan kombinatsiyasida ham diagnostika, ham tuzatish ishining ma’nosi
yotadi, uning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan to‘g‘ri tashxisga bog‘liq. Bolani
tekshirish uning tashqi qiyofasini va imtihon holatiga munosabatini tahlil qilish
bilan boshlanadi. Bunday holda, bola qanchalik aloqada bo‘lishiga, u faolmi yoki
yo‘q bo‘lib ketganiga e’tibor berish kerak. Bola tomonidan namoyon bo‘ladigan
letargiya, kuchlanishning namoyon bo‘lishini ham ta’kidlash kerak. Bu faktlarning
barchasi bolaning psixodinamik (tug'ma) xususiyatlari bilan ham, uning
shaxsiyatidagi tashvish yoki namoyishkorlik kabi fazilatlar bilan ham bog'liq
bo'lishi mumkin.Tekshirishda xotira va nutqni o'rganish tafakkur tahlilini, idrokni
o'rganish esa ijodkorlikni o'rganishini ta'qib etishi uchun bir-birini almashtirib
turish muhimdir. Tashxisni bolaga imtihon holatiga kirish uchun vaqt berib, rasm
chizishdan boshlash tavsiya etiladi.
28

Nutq dizayni va ifodasiz nutq mavjud bo‘lmaydi.Zamonaviy ijtimoiy-madaniy
vaziyatda ta’lim tizimida shaxsiyat rivojlanishining ahamiyati tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bolalarning nafaqat yaxshi va yomon harakatlarining
tashqi tomonlarini ko‘rishga, balki ularning paydo bo‘lish sabablarini tushunishga
harakat qilayotganlar uchun, agar biz bolani katta e’tibor va muhabbat bilan
kuzatib borish bilan cheklansak, buni amalga oshirish mumkin emasligi aniq.
Shaxsiy psixik jarayonlarning rivojlanish darajasi diagnostikasi yoki bola
shaxsiyatining rivojlanishidagi og‘ishlarni bayon qilishgina emas, eng muhimi,
bola psixikasining individual xususiyatlari o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatishdir.
Axir individual xususiyatlar, o‘z-o‘zini hurmat qilish yoki xavotir nafaqat aloqa
xususiyatiga, balki bolalarda kognitiv jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir qilishi
mumkin. Shuning uchun diagnostika o‘tkazishda bolaning shaxsiyatini har xil
tomondan ko‘rib chiqishga va uning psixikasi to‘g‘risida yaxlit tasavvurni
shakllantirishga imkon beradigan butun texnikani qo‘llash juda muhimdir. Bunday
holda, nafaqat to‘g‘ri usullarni tanlash, balki bola charchamaydigan, ishda
qatnashishdan bosh tortmaydigan qilib tadqiqotlar o‘tkazish kerak. Diagnostikani
to‘g‘ri ishlab chiqish va qo‘llash uchun diagnostika nima ekanligini bilish
muhimdir.Diagnostikaning ta’riflaridan biri olimlar S.N.Glazachev va
S.S.Kashlevlarning ishlarida berilgan: "Pedagogik diagnostika - bu holatni
o‘rganish, pedagogik jarayon ishtirokchilari holatini o‘zgartirish, pedagogik
faoliyat, pedagogik o‘zaro munosabatlar". (1, 89) O‘qituvchilar - amaliyotchilar
uchun eng qulay - bu uchta, yuqori, o‘rta va past darajadagi diagnostika. Ushbu
qadamlar kerakli sifatning rivojlanish darajasini ko‘rsatadi. To‘g‘ri tashxis - bu
ruhiy kasalliklarni tuzatishni tashkil qilishning birinchi bosqichi bo‘lib, u aqliy
rivojlanishdagi buzilishlarning sabablarini aniqlashga, qaysi fazilatlarning eng
yomon shakllanishini aniqlashga yordam beradi.Shunday qilib, olingan
ma’lumotlarga asoslanib, tuzatish rejasini tuzish mumkin - bolaga oddiy
nuqsonlarni tuzatishda yordam berishdan tortib, murakkab nuqsonlarni
qoplashgacha.T.S.ning so‘zlariga ko‘ra. Komarova, diagnostikani qiziqarli o‘yin
vazifalari shaklida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.
26

Keyinchalik bu mashq o‘yin shaklini oladi, bunda endi o‘yinchilar xato
qilganlari uchun o‘yindan chetlashtiriladi, aksincha, yaxshi javoblari uchun
rag‘batlantiriladi.
Bunday o‘yinlarda o‘yin boshlovchi koptok yoki ro‘molchadan foydalanib,
o‘yin ishtirokchilaridan biriga javob berish uchun uni otadi. O‘yin boshlovchi
rolini avval tarbiyachi bajaradi, o‘yin takroran o‘ynalganda esa boshlovchi
bolalardan tayinlanadi. Bu mashq va o‘yinlar tarbiyachidan uzoq tayyorgarlikni
talab qilmaydi, u juda osonlik bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotining tarkibiga
kiritiladi. Masalan, “Kim nima qiladi?” mashqi (fe’llarni faollashtirish uchun)da :
oshpaz – pishiradi, qovuradi, qaynatadi;
shifokor – davolaydi, issiq o‘lchagich (gradusnik) qo‘yadi,tekshiradi va hokazolar.
“Buni kim bajaradi?” (otlarni tanlashuchun): mashinani boshqaradi – haydovchi;
poyezdlarniboshqaradi – mashinist; ko‘chani supuradi – farrosh kabi. “Buninima
bilan bajaradilar”: yozadilar – qalam, ruchka bilan;chizadilar – qalam, mo‘yqalam,
bo‘r bilan. “Aniqlovchini tanla”mashqida bolalar buyumning belgisini aytadilar.
Masalan, olmapishgan, qip-qizil, dum-dumaloq. Sochiq oppoq, uzun, toza va
boshqalar. “Ikki buyumni ayt, biri ikkinchisidan balandroq(pastroq, torroq,
kaltaroq) bo‘lsin” degan mashq ancha qiyinhisoblanadi. Ayniqsa, bolalar lug‘atini
kengaytirish vafaollashtirish, buyumlarni guruhlashga o‘rgatuvchi mashqlardan
keng foydalanish tavsiya etiladi.Masalan, divan, stol, stul – jihoz (mebel); palto,
kamzul,chopon – kiyim va hokazo. So‘zli o‘yinda tarbiyachiningtushuntirishi
asosiy o‘yinni egallaydi. O‘yin uchun so‘zlarni to‘liq tanlash, o‘yinni olib boruvchi
uchun topshiriq va o‘ynovchining so‘zi muhim ahamiyat kasb etadi, shuning uchun
bu mashq va o‘yinlarning ishlanmasini batafsil yozish tavsiya etiladi. Bu
tarbiyachiga har ehtimolga qarshi, zaruriyat tug‘ilganda ma’lum bo‘lgan so‘zlarni
aytish imkonini beradi (masalan, qiynalgan bolalar uchun). O‘yin uchun tanlangan
so‘zlar ro‘yxatini yod olgan ma’qul. Bu kerakli ritmni saqlashga yordam beradi.
O‘yinda topshiriq birdaniga hamma bolalarga beriladi, so‘ngra javob berish uchun
bir daqiqali sukut saqlanadi.
15

shakldosh-ko‘p ma’noli so‘zlarni farqlash (kech, palla, band, pand, oqlamoq,
bitmoq), talaffuzdosh so‘zlarni yozuvda va talaffuzda farqlash (nufuz-nufus, yod-
yot, bod-bot), ma’nodosh so‘zlardagi ma’no nozikliklarini aniqlash, juftliklardagi
imlosi buzilgan qismni topish (aksiz-aksis, xat-hat, Damas-Damaz) va boshqa shu
kabi topshiriqlarni bajarish samaradorligi o‘quvchining o‘z ona tilisi lug‘at
boyligini qay darajada o‘zlashtirgani, o‘z ustida mustaqil ishlashi bilan belgilanadi.
Bunda esa unga axborot banklari – lug‘atlar yordamga keladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasidagi lug‘at ishlarining mohiyati – bu til
leksikasi sohasida bolalarning ularga tanish yoki notanish bo‘lgan, ammo ular
uchun qiyin hisoblangan so‘zlarning o‘zlashtirishlariga, nutq madaniyatini
oshirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya ishlarini bir tizimga keltirishdan iboratdir.
Bolalarni ular o‘z amaliyotida qiyinchilik bilan o‘zlashtiradigan, to‘satdan yoki
umuman tanimaydigan, buzilgan shaklda talaffuz qiladigan so‘zlar bilan
qurollantirish ancha pedagogik sa’y-harakatlarni talab qiladi. Psixologiya, ling-
vistika, fiziologiyaga oid ma’lumotlar turli yosh bosqichlaridagi bolalar uchun ana
shunday so‘zlar doirasini aniqlashga yordam beradi. Bolalar lug‘atini boyitish bir
vaqtning o‘zida ularni atrofdagi borliq olam bilan tanishtirish bilan birgalikda olib
boriladi. Tarbiyachi bolaga bir so‘zni ma’lum qilish va uning ma’nosini ochib
berish bilan bir vaqtda uni nomi aytilayotgan narsa yoki hodisaga nisbatan to‘g‘ri
munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi. Lug‘atni rivojlantirish, nutqning tovush
madaniyatini tarbiyalash, grammatik jihatdan to‘g‘rilikni shakllantirish ravon
nutqni tuzish usullarini (gaplarni bog‘lovchilar, leksik takrorlashlar, sinonimlar
yordamida bog‘lash vositalari; tavsiflash, bayon qilish, mulohaza yuritish
tuzilmasi) o‘zlashtirish bilan uzviy bog‘liqdir. Turli funksiyalarni bajarish bilan
bog‘liq dialogli muloqot negizida rivojlangan nutqning barcha tomonlari til
ongining shakllanishiga bevosita bog‘liq bo‘ladi va ular buning uchun bolaning
kattalar bilan muayyan shakldagi muloqotiga, to‘g‘rirog‘i, nafaqat tashqi olam va
boshqa odamni bilishga qaratilgan muloqotga, balki tilning o‘zini, uning tuzilishi
va faoliyatini anglab yetishga qaratilgan muloqotga muhtoj bo‘ladilar. Lug‘at
ishlariga oid dasturlarni amalga oshirish mashg‘ulotlar tizimi orqali amalga
43

Avvalo, so‘zlarni esda saqlab qolishni tashkil etish metodikasi hamda
o‘rganilayotgan yangi so‘zlarning ma’no jihatdan o‘zaro farqlarini o‘zlashtirish
zarur.
Tilni amalda о ‘zlashtirish ona tilining barcha tovush birliklarini ( tovush – b о ‘g‘in
– ibora - matn) tinglab ajratib olish va ularni t о ‘g‘ri talaffuz qilishni nazarda tutadi,
shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolada tovushni talaffuz qilishni
shakllantirish borasidagi ishlar muntazam ravishda olib borilishi lozim.
Ohang, tembr, pauza, urg‘ulashning turli xillari tovush ifodaliligining muhim
vositalari hisoblanadi. Ko‘rgazmali usullar - kuzatish, uning turlari: binoni ko‘zdan
kechirish, ekskursiya, tabiiy buyumlarni ko‘rib chiqish. Pedagog kuzatishdan
ob'yektni to‘g‘ridan-to‘g‘ri (gullar ochilishi, toshbaqa harakati va boshq.) va
vositali (agarda ob'yektni bevosita kuzatishning imkoni bo‘lmasa (yovvoyi
hayvonlar, shaharlik bolalar uchun qishloq aholisining mehnati, qishloq aholisi
uchun shahar transporti kabi) kuzatish mumkin bo‘lgan holatlarda - suratlar,
fotosuratlar, kinofilmlar, diafilmlar va videofilmlar namoyishida
foydalanadi.Ko‘rgazmali narsalar, hodislar ko‘rgazmalai usullardan foydalanishda
suhbat, mulohaza mavzusini belgilaydigan manba bo‘lib xizmat qiladi. Bolalarning
qabul qilish hissini so‘zlash berish orqali yo‘naltirayotgan tarbiyachi ko‘rib
chiqilayotgan narsa nomini aytadi va uni tushuntirib beradi.So‘zli usullar - kattalar
va bolalarning so‘zlari har qanday ko‘rgazmali va amaliy metod tarkibiga
kiradi.Biroq, bolalarda so‘zli-mantiqiy fikrlashning rivojlanishi, atrofdagi narsalar
va hodisalar haqidagi tasavvurlarning yig‘ilishiga qarab nutqni rivojlantirishning
so‘zli usullari mustaqil metod tusini oladi. Unga badiiy asarlarni o‘qish, she'r yod
olish, bolalarning hikoyalari, suhbatlar va tarbiyachining hikoyalari kiradi.So‘zli
usullar sof ko‘rinishda Maktabgacha talimda juda kam qo‘llaniladi, chunki
maktabgacha yoshdagi bolalarning y
2 osh xususiyatlari ko‘proq ko‘rgazmalilikka
tayanishni talab qiladi. Shuning uchun deyarli barcha so‘zli usullarda ko‘rgazmali
usullardan (narsa, o‘yinchoqni qisqa vaqtga ko‘rsatish, illyustratsiyalarni ko‘zdan
kechirish) yoki bolalarni dam oldirish maqsadida ko‘rgazmali ob'yektni namoyish
qilishdan foydalaniladi.
30

bolalar lug‘ati faollashtiriladi va to‘ldiriladi. Ta’limiy o‘yinni maqsadga muvofiq
tarzda o‘tkazishda tarbiyachi asosiy o‘rin egallaydi.
U o‘yin jarayonini jonli tashkil etishi, unga bolalarni qiziqtira olishi kerak.
Buning uchun oldindan kimdan nima haqida so‘rashni belgilab oladi, o‘yinning
yangi variantlarini kiritadi, nutqining rivojlanishi bo‘yicha kuchli va kuchsiz bolani
juft qilib qo‘yadi, mashg‘ulotda hazil-mutoyibalardan, bolalarning faol harakat
qilishlaridan foydalanadi. O‘yin sur’ati o‘rtacha bo‘ladi. Chunki bu o‘rgatuvchi
o‘yin bo‘lib, bolalarning bilimlari va lug‘atlari mustahkamlanadi. Tarbiyachi
oldindan belgilab qo‘yilgan so‘zlarni faollashtirishga erishish maqsadida, bolalar
javobining aniqligiga diqqatni yo‘naltiradi. Ta’limiy o‘yinda hamma bolalarning
faol ishtirok etishlarini ta’minlash mumkin (o‘yin davomida jo‘r bo‘lib aytish,
ashula aytib berish, buyum haqidagi topishmoqni eslash kabi topshiriqlar berib
boriladi). O‘yin oxirida xulosa qilish, o‘yinni baholash shart emas. Tarbiyachi
shunday deyishi mumkin: “Kelgusi safar boshqa o‘yinchoqlar bo‘ladi, balki
bizning mashg‘ulotimizga ayiq mehmon bo‘lib kelar”.
Lug‘at ishi uchun ushbu ta’limiy o‘yinlardan foydalanish mumkin: “Top,
nima o‘zgardi?” o‘yini. Bu o‘yinning bir qancha variantlari mavjud. Bu
topshiriqning murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi. 2 – 3 yoshli bolalar bilan
o‘tkaziladigan o‘yinning oddiy turida bolalar qarshisida turgan buyumlarga yangi
buyumlar qo‘shiladi; yana bir turida buyumlardan biri olib qo‘yiladi; ancha
murakkab turida buyumlardan biri yangi buyum bilan almashtiriladi yoki o‘rni
almashtiriladi. Bu o‘yinda ot, son, sifat, ravish qo‘shimchalari faollashtiriladi.
Masalan, qalamlar qutida edi, endi quti ustida; ikkita uzun tasmalar bor edi, endi
bittasi uzun, bittasi esa kalta, o‘ng tomondan quyon o‘tirgan edi, endi qo‘g‘irchoq
o‘tiribdi; qo‘g‘irchoq ro‘molda edi, endi do‘ppida. Bu o‘yinning asosiy vazifasi
bolalar tomonidan beriladigan javob uchun aniq so‘zlarni tanlashdir. Shuning
uchun tarbiyachi bu o‘yinda chegaralangan miqdordagi (2 tadan to 5 tagacha)
o‘yinchoqlardan foydalanadi va ozgina o‘zgartirish kiritadi (1 – 2 ta o‘yinchoqni).
“Kimda qanday buyum?”. Bu o‘yin 5 – 7 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladi.
Maqsadi:
12

Duduqlanadigan bolaning mustaqil ishlashini tashkil etish nutq tarbiyachisi
vazifalarini oilaviy-maishiy, о’quv-tarbiyaviy sharoitlarda va uning tengdoshlari
jamoasida bajarilishiga yо’naltiriladi .
Katta guruhda duduqlanuvchi bolalar bilan logopedik ish sistemasi. Ish
mazmuni.Nutqni rivojlantirish va atrofdagi olam bilan tanishtirishga doir
mashg‘ulotlar
Tasviriy faoliyat va qurishga doir mashgulotlar
Sentabr, oktabr, noyabr.
“Kuz”, “sabzavotlar”, “mevalar”, “daraxtlar” leksik mavzularida bolalar
bilimlarini kengaytirish va aniqlashtirish. Bolalarni predmetlarni, rasmlarni
(mevalar, sabzavotlar, о’yinchoqlar tasviri bilan) toifalarga guruhlash va ularni
umumlashtiruvchi sо’zlar bilan nomlashga о’rgatish. Sabzavotlar va mevalar va
ularning hosili, terib olinadigan yil fasllari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.
(Kuzda sabzavot va mevalar pishadi, ularni dehqonlar yetishtiradi va terib oladi.
Qushlar uzoq о’lkalarga uchib ketadilar, kunlar qisqa, tunlar uzoq bо’ladi. Ob-
havo о’zgaradi: kunlar soviy boshlaydi, quyosh kamroq sitadi, yomg‘irlar
yog‘adi. Barglar sarg‘ayadi va tо’kiladi.).
Yil fasllarining о’zgarishini tо’g‘ri ketma-ketlikda nomlashga о’rgatish:
kuzdan sо’ng qish keladi va b.
Nutqga bо’lgan diqqatini tarbiyalash.
Bolalarni nutq namunalarini diqqat bilan tinglashga va kо’rsatilgan
ketmaketlikda og‘zaki topshiriqlarni aniq bajarishga о’rgatish: “Avval bodringni
ber, о’ngra pomidor, sabzi, piyozni”, “...qо’y”, “...olib kelib ber”, “...olib borib
ber”, “...berkitib qо’y” va b.
Mustaqil vaziyatli nutqni mashq qildirish.
Bolalarni natural predmetlar, о’yinchoqlar va predmetli rasmlarni kо’zdan
kechirish davomida savollarga aniq javob berish, javoblarda predmet, uning
qismlari, shakli va rangini, predmet hajmi va uning qismlarini, u tayyorlangan
material, predmet harakati va holatini nomlashga о’rgatish. Bolalar uchun
41

kо’nikmalarni oladilar, shu bilan birga umumiy va nutqiy hatti-harakat
malakalarini о’zlashtiradilar va duduqlanishdan holi mustaqil nutqdan foydalanish
malakalarini egallaydilar.
Duduqlanuvchi bolalarda og‘zaki kо’rsatmalar va namoyish yoki
namunaning namoyishisiz birgina og‘zaki kо’rsatmalarga mos ravishda о’quv
faoliyatini bajarishqobiliyati shakllanadi, idrok, xotira, tafakkur, bilishga bо’lgan
qiziqishlari rivojlanadi va boshqaruv jarayonlari shakllanadi.Bolalar aniq va
umumiy savollarga javob berishga о’rganadilar; logoped,tarbiyachining
talabiga kо’ra qisqa va keng javob qaytarishni mashq qiladilar; normal tempda,
atrofdagilar uchun tushunarli, yetarlicha baland, aniq, ma’noga mos ravishda
javob beradilar. Mashg‘ulotlarda ot, sifat va tilning boshqa bо’laklarining
grammatik shakllarini tо’g‘ri qо’llash malakalari mustahkamlanadi.Diqqatning
jamlanganligi, fahmlilik, eslash, dialog vaqtida faol ishtirok etish, lozim
bо’lganda esa impulsiv bayondan о’zini tiyish kabi sifatlarni rivojlantirishga
qaratilgan ishlar mashg‘ulotlarning ajralmas qismi hisoblanadi. О’rtoqlaridan
ilgarilab ketmay va ulardan ortda qolmay ishni bir vaqtda boshlash va yakunlash
kо’nikmasi shakllanadi, faoliyatning normal tempi, harakatchanlik, kelishib,
ketma-ketlikda ishlash odati, boshlangan ishni oxiriga yetkazish, faoliyatning ikki
turi о’rtasida diqqatni taqsimlay olish, materialni (qog‘ozni) ratsional sarflash,
qо’llanmalar, qurollardan tо’g‘ri foydalanish shakllantiriladi.Ijobiy shaxsiy
sifatlarni va umumiy va nutqiy hatti-harakat malakalarini shakllantirish,
shuningdek mustaqil nutqdan foydalanish malakalarini mustahkamlashga alohida
e’tibor beriladi. Shuningdek nafaqat jamoada, balki yakka tarzda о’ynash
kо’nikmasini rivojlantirishga, о’yin qoidalariga mos ravishda о’z istaklarini
bо’ysindirish yoki chegaralashga, iroda sifatlarini tarbiyalashga: о’z-о’zini
nazorat etish, о’z hatti-harakatlariga javobgarlik, diqqatni jamlash, о’yinda faol
bо’lish va bir vaqtning о’zida lozim bо’lsa, о’z hissiyotlari va hoxishlarini tiya
bilishga katta e’tibor beriladi.О’yin jarayonida nutqni
korreksiyalash.Duduqlanuvchi bolalarda ommaviy bolalar bog‘chasidagi bolalar
singari, mehnatga bо’lgan qiziqish va muxabbatni rivojlantirish, ularni mehnat
38

Umumlashtirishlar jarayonida lug‘at ishining hal qiluvchi vazifasi
tushunchalarni shakllantirishdan iborat bo‘lgan mashg‘ulotlar. Nutqiy va lug‘atni
rivojlantirishning bilish jarayonlarini rivojlantirish bilan yagonaligi (qabul qilish,
tasavvur qilish, fikrlash). Nutqiy va bilish faoliyatining aniq maqsadni ko‘zlagan
holda tashkil etilishi, bilish faoliyatini tashkil etish uchun asos sifatida
ko‘rgazmaviylikning mavjudligi.
Maktabgacha ta’lim muassasasidagi lug‘at ishlarining mohiyati – bu til
leksikasi sohasida bolalarning ularga tanish yoki notanish bo‘lgan, ammo ular
uchun qiyin hisoblangan so‘zlarning o‘zlashtirishlariga, nutq madaniyatini
oshirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya ishlarini bir tizimga keltirishdan iboratdir.
Bolalarni ular o‘z amaliyotida qiyinchilik bilan o‘zlashtiradigan, to‘satdan yoki
umuman tanimaydigan, buzilgan shaklda talaffuz qiladigan so‘zlar bilan
qurollantirish ancha pedagogik sa’y-harakatlarni talab qiladi. Psixologiya, ling-
vistika, fiziologiyaga oid ma’lumotlar turli yosh bosqichlaridagi bolalar uchun ana
shunday so‘zlar doirasini aniqlashga yordam beradi. Bolalar lug‘atini boyitish bir
vaqtning o‘zida ularni atrofdagi borliq olam bilan tanishtirish bilan birgalikda olib
boriladi. Tarbiyachi bolaga bir so‘zni ma’lum qilish va uning ma’nosini ochib
berish bilan bir vaqtda uni nomi aytilayotgan narsa yoki hodisaga nisbatan to‘g‘ri
munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi. 5

Bugungi kunda ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon
andozalari darajasiga ko‘tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq
etish muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Yosh avlodga ta’lim-tarbiya
berish, ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish
davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi.Ayniqsa maktabgacha ta’lim
tizimini yanada takomillashtirish, bolalarning sifatli maktabgacha ta’limdan
teng foydalanishini ta’minlash, maktabgacha ta’lim xizmatlarining nodavlat
sektorini rivojlantirish maqsadida,O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyevning 2018 yil 30 sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini
boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–3955-son
5
2. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:TDPU 2016yil. O‘quv qo‘llanma
36

ahamiyatiga ega bo‘lgan (ruchka, igna, yashin, gavdaning orqa tomoni, oyoq)
so‘zlarda ko‘rsatish darkor. Ko‘p ma’noli so‘zlar ustidagi ishlar quyidagi
yo‘nalishlar bo‘yicha olib borilishi mumkin: so‘zni aytish, unga belgilar va
harakatlar tanlash – so‘z birikmasini, so‘ngra gaplarni tuzish va oxir-oqibatda
ko‘p ma’noli so‘zlardan ravon matnda foydalanish.Lug‘at ishi jarayonida (va
boshqa nutqiy vazifalarni hal etish jarayonida) pedagog bolalarda nutqning
aniqlik, to‘g‘rilik, ravonlik, ifodalilik kabi sifatlari amalga oshishiga erishishi
zarur. Bolalarda fikr bildirish uchun so‘zlovchining niyatini aniq aks ettiruvchi
leksik vositalarni tanlab olish qobiliyatini shakllantirishga alohida e’tibor qaratish
lozim.
Bolalar bilan lug‘at ishlarini tashkil qilar ekan, pedagog quyidagilarni
hisobga olishi lozim:
– leksikani tashkil etishning mavzuga asoslangan tamoyili;
– semantik jihati (bolani so‘z mazmuni bilan tanishtirish);
– so‘zlarni birlashtirishning assotsiativ metodi.
Leksika ishlarining barcha turlarini boshqa nutqiy vazifalar bilan o‘zaro
bog‘liqlikda so‘zli o‘yinlar, mashqlar, ijodiy vazifalar shaklida o‘tkazish tavsiya
etiladi.Leksik mazmundagi o‘yinlar va mashqlar – nutqning mazmun jihatini
rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. Ularda turli predmetlar va obyektlarni
taqqoslash, turli umumiy xususiyatlar va funksiyalarni ajratish muhim
ahamiyatga ega. Bunda real obyektlar (o‘yinchoqlar, rasmlar, kiyimlar, mebel va
h.k.) ham, xayoliy vaziyatlar (quvnoq va g‘amgin tulkichaning harakatlari, erta
va kech kuz ob-havosi va h.k.) ham taqqoslanishi mumkin. Hikoya qilishdan
oldingi lug‘at mashqlari bolalarning ravon nutqlarining aniq va obrazli so‘zlar
hamda iboralar bilan boyitilishiga yordam beradi.Lug‘at ishlarini o‘tkazishda
tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga ta’sir qiladi, unga umumiy
ravishda qabul qilin- gan adabiy so‘zlar va ifodalarni ma’lum qiladi, ularni
to‘g‘ri tovush va grammatik shaklda ifoda qiladi, bunda u bolalarda uchraydigan
sheva leksikasini bartaraf qiladi (ta’qiqlaydi), ularni adabiy me’yorlar bilan
33

1. Nomlari bir xil bo‘lgan ikkita buyumni bir-biriga taqqoslashga,
buyumlarni taqqoslash jarayonida ularning eng muhim belgilarini aytishga
o‘rgatish; kuzatuvchanligini rivojlantirish.
2. Buyumlarning detallari va qismlarning nomlarini bildiruvchi otlar, rangi
va shaklini belgilovchi sifatlar, ravish va qo‘shimchalar hisobiga bolalarning
lug‘atini boyitish.
Buyumlarning sifatlarini va eng xarakterli tomonlarini bildiruvchi so‘zlardan
aniq foydalanishga o‘rgatish.
O‘yin uchun material . Bir-birlaridan bir nechta belgilari va detallari bilan
farq qiluvchi buyumlarni tasvirlovchi suratlar jufti:
1) rangi, kattaligi, shakli, teshiklari soni bilan farq qiluvchi 2 ta tugmacha ;
2) rangi, shakli va chizilgan rasmi bilan farq qiluvchi 2 ta likopcha (tarelka);
3) gavdasining shakli, uzunligi qanotining, dumining rangi bilan bir-biridan
farq qiluvchi ikkita baliq;
4) yo‘l-yo‘l va katakli, yenglari uzun va qisqa, bittasidagi cho‘ntak bitta va
yuqori qismiga, ikkinchisining cho‘ntagi ikkita va pastki qismiga o‘rnatilgan 2 ta
ko‘ylak;
5) andazasi va tikilgan gullari bilan farq qiluvchi 2 ta fartuk;
6) shakli va rangi bilan farq qiluvchi 2 ta chelakcha va boshqa buyumlar:
ip kalavalari, sharflar, tuflilar, qayiqlar, yengil mashinalar va hokazo.
O‘yin mashqining borishi . Tarbiyachi bolalar oldiga 2 – 3 juft buyumlar
tasviri tushirilgan suratlarni qo‘yib chiqadi va shunday tushuntiradi: “Har bir juft
suratda bir xil nomdagi buyumlar tasvirlangan: ko‘ylaklar, baliq, fartuklar va
boshqalar.
Ammo bu buyumlar bir-biridan nimasi bilandir farq qiladi. Hozir shular
haqida gaplashamiz. Bitta buyum haqida men gapirib beraman, xuddi shunday
ikkinchi buyum haqida men kimni chaqirsam, shu bola gapirib beradi. Buyumlar
haqida navbatmanavbat shunday gapirib beramiz. Agar men o‘zimdagi buyumning
rangini aytsam, siz ham oldingizdagi buyumning rangini aytasiz, agarda men
buyumning qanday shaklda ekanligini aytsam, siz ham buyumingizning shaklini
13

II.BOB Bola lug’atini boyitishda foydalaniladigan usullar
2.1 O‘yinlardan foydalanish – lug‘at ishini olib borishni natijali vositasi
Yangi so‘zlar ustida ish olib borish bir necha bosqichdan iborat: yangi
so‘zlarni lug‘at tarkibiga kiritish; ularni faollashtirish; qancha so‘zlarning
o‘zlashtirilganini aniqlash; bog‘lanishli nutqda ishlata olish; turli nutq
qurilmalarida so‘zlarning qo‘llanishini faollashtirish. Yangi so‘zlar ko‘rgazmali
qurollar, atrofdagi aniq predmetlar, buyumlar, suratlardan keng foydalanish asosida
o‘rgatiladi. Ularni namoyish qilish jarayonida nomlari bir necha marta aniq qilib
aytiladi. O‘qituvchidan so‘ng bolalar ham ikkiuch marta qaytaradilar. Shunday
qilib, o‘zga tildagi yangi so‘zni eshitib qaytarish bilan birga shu so‘z orqali
ifodalangan narsabuyumni ko‘radilar. Bola narsa-buyum bilan uning nomi
orasidagi bog‘lanishni aniqlaydi. Ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘zlashtirib
bo‘lmaydigan so‘zlar ( chiroyli, issiq, sovuq, mazali,yaxshi, toza ) ona tilidagi
tarjimasi orqali o‘zlashtiriladi. Yangi so‘zlar o‘yin jarayonida bolaning kundalik
hayotida qiladigan harakatlari, buyumlar bilan harakatlarni bildiruvchi so‘zlari,
o‘qituvchining bolalarga, bolalarning bir-biriga qilgan iltimos, buyruqlari orqali
o‘zlashtiriladi va lug‘atiga kiritiladi. Nutqning tovushli tomonini rivojlantirish
Asosiy tarkibiy qismlar psixologik tayyorlik tarkibida ajralib turadi:
1) Shaxsiy tayyorlik.
2) Ixtiyoriy tayyorlik.
3) intellektual tayyorlik.
Martsinkovskaya T.D. eslab qolishi kerak bo‘lgan bir nechta asosiy qoidalarni
ishlab chiqdi, u ularsiz ish muvaffaqiyatli bo‘lmaydi deb hisoblaydi.
1. Bolaning psixologik xususiyatlarini tuzish uchun kamida 10-15 xil testlardan
foydalanish kerak.
2. Har bir usulda berilgan ko‘rsatmalarga qat’iy amal qiling.
3. Har bir texnikaning ma’lum bir yoshdagi bolalar uchun mo‘ljallanganligini
unutmang.
27

mo‘ljallangan ertaklar, hikoyalar, she'rlarni badiiy so‘z ustalari odatda, og‘zaki
nutqqa qaraganda biroz sekin sur'atda o‘qiydilar.
Xulosa
Nafaqat o‘zbek tilshunosligi, balki jahon tilshunosligida lug‘atlar dastlab
maktablar uchun yaratilgan o‘quv qo‘llanmalari hisoblangan, ya’ni ilk lug‘at
namunalari aslida maktab uchun yaratilgan ibtidoiy o‘quv qo‘llanmalari bo‘lgan.
Keyinchalik lug‘atchilik rivoji bilan ularning qamrovi kengaygan.
Bugungi zamonning murakkab manzarasi ta’lim oldida ham qator
muammolarni keltirib chiqardi. Axborot manbalari shu qadar rang-barang va
takomillashganki, ta’lim jarayonida o‘qituvchi eng qulay, eng zamonaviy, eng
qiziqarli, eng oson usul bilan ma’lumotni yetkazmasa, ko‘zlangan natijaga
erishishi qiyin. Globallashuv davri, texnika asrida o‘quvchining diqqatini jalb
qilish oson kechmaydi. Shu bois jahon tilshunosligida leksikografiyaning o‘quv
lug‘atchiligi tarmog‘i eng rivojlangan sohaga aylandi.
Ta’limiy maktab lug‘atlari o‘quvchining yoshi, qiziqishi, dunyoqarashiga
mos tuzilib, e’tiborini o‘ziga jalb qila oladi, u kerakli ma’lumotni tez va qulay
topish vositasi hisoblanadi.
Shuningdek, u o‘quvchining doimo yonida bo‘la oladigan beminnat
yordamchisi, so‘z zahirasini boyitadigan manba, to‘g‘ri yozish, to‘g‘ri talaffuz,
so‘z tanlash mahoratini oshiradigan bebaho xazinadir. Lug‘at beradigan yordamni
o‘quvchi ota-onasi, o‘qituvchisi va boshqa kishisidan ham olishi mumkin, biroq
ularning hech qaysisi bolaning lug‘atchalik boy doimiy hamrohi bo‘la olmaydi.
Ona tili ta’limida o‘quvchining lug‘at boyligi, so‘z zahirasini tekshirish,
imlo, badiiy asarlarda qo‘llangan tarixiy so‘zlar, dialektizmlar va shunga o‘xshash
tilimizda mavjud leksemalardan xabardorlik darajasi, umuman, nafaqat yozma,
balki og‘zaki savodxonligini aniqlash bosh mezonlardan hisoblanadi. O‘z va
o‘zlashma qatlamga mansub shakldosh so‘zlarni ajratish (palata, palla, oqibat,
rasta, banda, sandal, pilla va h.), ular orasidagi ko‘chma ma’nolarga ega bo‘lgan
42

1.2 Bolalarni lug‘at boyligini oshirish
Maktabgacha tarbiya pedagogikasida ishlab chiqilgan nazariya asosida
bolalar o‘yiniga rahbarlik qilish bolalar xulqini tarbiyalashda muhim o‘rinni
egallaydi. Ana shu o‘yinlarning ko‘pchiligidan bolalar nutqini rivojlantirishda ham
foydalanish mumkin:
jumladan, o‘zaro kelishib olish;
rol va majburiyatlarini taqsimlash;
o‘zi nimani bilsa, o‘rtog‘ini ham shunga o‘rgatish va hokazo.
Tarbiyachi bolalar o‘yiniga rahbarlik qilar ekan, ularning bir-birlari bilan
samimiy ohangda, muloyim so‘zlashishga o‘rgatadi. Shuning uchun ham
tarbiyachi bolalar lug‘atini va bilimini o‘yin jarayonida kengaytirish yo‘llarini
oldindan puxta o‘ylab qo‘yishi kerak: o‘yinni buyumlar bilan, milliy kiyimlardagi
bolalarni tasvirlovchi qo‘g‘irchoqlar bilan tashkil etish, o‘yinga va bolalar nutqiga
rahbarlik qilish (tarbiyachining bolalarga o‘qib yoki hikoya qilib berishi, o‘yin
to‘g‘risida savollar va jamoa bo‘lib gapirib berish va hokazo). Bolalarning rolli
o‘yinlariga, ular nutqiga rahbarlik qilishda qanday usullardan foydalanilsa, boshqa
o‘yinlarda ham shu usullarda foydalaniladi.Bolalar lug‘atini boyitish, ularning
ijodiy faoliyatlarida tasviriy san’at bilan tanishish tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari
jarayonida ham amalga oshiriladi. Masalan, tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida
bolalar ranglarning nomlaini, ularning farqlarini, materiallarning nomlarini ( yelim,
loy, plastilin, bo‘yoq va hokazo), tasviriy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan ( bo‘yash,
botirish, qirqish, yasash, rasm solish ), materiallarning sifatiga doir ( oq rangli
qog‘oz, rangli qalamlar kabi) maxsus so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar.
Teleko‘rsatuvlarni, kinofilmlarni tomosha qilish bolalarning dunyoqarashini
kengaytiradi, ular uchun notanish, yangi bo‘lgan so‘zlarning tushunarla bo‘lishiga
yordam beradi.Ayniqsa, dramalashgan o‘yinlar, qo‘g‘irchoq va stol teatrlari,
ertaliklarda, turli bayramlarda, bolalar konsertlarida ishtirok etishlari ularning
lug‘atlarini faollashtirishga yordam beradi. Ona tili mashg‘ulotlarida nutq ustida
ishlash tarbiyachining asosiy vazifasi bo‘lib, bu vazifalarni maqsadli amalga
oshirishda u bir qancha usul va uslubiyotlardan foydalanadi.
10

oshiriladi. Lug‘at ishidagi asosiy jihat – bu faqat bolalarga yangi so‘zni tanishtirish
emas, balki ularni faol nutqqa kiritishir. Bolalar bog‘chasidagi lug‘at ishi – bu
bolalarning faol lug‘atini notanish yoki ular uchun qiyin bo‘lgan so‘zlar bilan reja
asosida boyitib borishdan iboratdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. D.R. Baba ye va “Nutq o‘stirish metodikasi”T.: Fan va
texnalogiyalar 2009yil. O‘quv qo‘llanma.
2. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:TDPU
2016yil. O‘quv qo‘llanma
3. F.R.Qodirova Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi
ruhiy omillari. T.: “ISTIQLOL”, 2006y. O‘quv qo‘llanma.
4. F.R.Qodirova Bolalarni chet tilga o‘rgatish nazariyasi va
metodikasi. T.: “ Sanostandart” 2009y. O‘quvqo‘llanma.
5. Shodieva Q. S. “O‘rta guruh bolalari nutqini o‘stirish“ o‘quv
qo‘llanma T.: “O‘qituvchi” 1993 y. O‘quv qo‘llanma.
6. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi”
T.:”Barkamol avlod” 2018 yil. Darslik
7. F.R.Qodirova «Nutq o‘stirish metodikasi» O`UM T.;2012y.
Internetsaytlari:
1. www tdpu. uz
2. www pedagog. uz
3. www Ziyonet. uz
4. www edu. uz
5. www intranet. Ped
44

Bola narsa-buyum bilan uning nomi orasidagi bog‘lanishni aniqlaydi.
Ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘zlashtirib bo‘lmaydigan so‘zlar ( chiroyli, issiq,
sovuq, mazali,yaxshi, toza ) ona tilidagi tarjimasi orqali o‘zlashtiriladi. Yangi
so‘zlar o‘yin jarayonida bolaning kundalik hayotida qiladigan harakatlari,
buyumlar bilan harakatlarni bildiruvchi so‘zlari, o‘qituvchining bolalarga,
bolalarning bir-biriga qilgan iltimos, buyruqlari orqali o‘zlashtiriladi va lug‘atiga
kiritiladi.Bolalarning topshiriq va buyruqlarni tushunib, ularni bajarish bilan
bog‘liq bo‘lgan, tinglangan ertak va hikoyalar, topishmoqlar, yodlangan she’r,
ashula va qo‘shiqlar, tomosha qilingan multfilmlar vositasida tanishgan so‘zlari
ularning passiv lug‘atini tashkil etadi. Bu lug‘atning hajmi faol lug‘atga nisbatan
ancha katta bo‘ladi. Yangi so‘zlarni o‘rganish jarayonida bolalarning nutq
tajribasida uchramagan, ko‘pincha o‘zbekcha turmush tarziga oid bo‘lgan narsa va
hodisalar haqida tushuncha va tasavvurlar shakllanadi (masalan, xontaxta, nimcha,
sumalak, navro‘z kabi). So‘z ustida ishlash jarayonida yana quyidagilarga e’tibor
berish zarur:
- har xil ish turlarini tashkil etishda ma’no jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan
bir guruh so‘zlardan kerakli so‘zni tanlashga o‘rgatish;
- yangi so‘zlarni eshitib tushunib, faol qo‘llashni muayyan izchillikda
amalga oshirish;
- bolada o‘zbekcha so‘zlarni tushunish, shuningdek, o‘z fikrini, niyatini bildirish
maqsadida ushbu so‘zlarni turli vaziyatda qo‘llash ehtiyojini uyg‘otish. 4
Bolalar
nutqining eng muhim manbai bu hayotning o‘zi, bolalarning o‘z tajribasi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning tajribasida, uning maqsadga muvofiq,
uyushgan qismi, kuzatish ayniqsa muhimdir. Kuzatish bilan bolalar atrofdagi
dunyo haqida, bolada qiziqish uyg‘otishi mumkin bo‘lgan barcha narsalar haqida
ma’lumot olishni o‘rganadilar. Atrofdagi dunyoni ko‘rish, eshitish, idrok etish
istagi va qobiliyati - bu nutqni va fikrlashni birdamlikda rivojlantirish uchun asos
bo‘lib, nutq mashqlari uchun material beradi. Ammo bola majoziy ma’noda
o‘ylaydi, u ko‘p so‘zlarni tushunmaydi.
4
1. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:TDPU 2016yil. O‘quv qo‘llanma
25

8. Nutqning odatdagi (normal) tempini shakllantirish, ya’ni so‘z va
jumlalarni o‘rtacha tempda (nutqni tezlatmay ham, sekinlashtirmay ham)
tinglovchilarga uni aniq idrok qilishlari uchun imkoniyat yaratgan holda gapirishga
o‘rgatish.
9. Nutqning intonatsion ifodaliligini tarbiyalash, ya’ni mantiqiy pauza,
urg‘u, xushohanglik, temp, ritm va tembr yordamida his-tuyg‘ularini va
kayfiyatini, fikrlarini aniq ifodalash qobiliyatini tarbiyalash. Tarbiyachi nutqning
asosiy buzilishlari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishi kerak. Masalan, duduqlanish,
ming‘irlab (manqalanib) gapirish. Bu tarbiyachilarga nutq buzilishini ogohlantirish
va uning oldini olish, bolani mutaxassis – logopedga yuborishlari uchun zarurdir.
“Bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya dasturi”da yuqorida bayon etilgan vazifalar har
bir yosh guruhida ularning yoshi va ruhiy holatlarini hisobga olgan holda bayon
etilgan.
Lug‘at ishining bosh vazifasi – lug‘at zaxirasini boyi- tish, kengaytirish va
faollashtirishdan iboratdir.
Bolalar lug‘atini boyitish asosini bolaning til ongiga mavzuga oid
so‘zlar, sinonimik qatorlar, antonimik juftliklar, ko‘p ma’noli so‘zlarni kiritish
tashkil qiladi.Bolalar bilan sinonimlar ustida ishlash (mazmuniga ko‘ra bir-biriga
yaqin so‘zlarni tanlash) mavzuga oid so‘zlar guruhlarini (harakat fe’llari: yurmoq,
qadam tashlamoq, sudralmoq va h.k. yoki nutqni belgilovchi fe’llar: aytdi,
so‘radi, javob berdi, qichqirdi va boshq.) o‘zlashtirishga oid ishlar bilan
uyg‘unlashib ketishi lozim.Antonimlar ustidagi ishlar (qarama-qarshi ma’noga
ega bo‘lgan so‘zlar) bolalar bilan so‘z birikmalari va gaplar tuzishda amalga
oshirilishi kerak. Pedagog bolalarga maqollarda, matallarda antonimlarni topishni
o‘rgatishi zarur. Ko‘p ma’noli so‘zlarda antonimlarni topish bolalarning so‘z
haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi, uning mazmunini aniqlashtirishga yordam
beradi. Qarama-qarshi ma’noga ega bo‘lgan so‘zlardan iborat so‘z birikmalarini
tanlar ekan, bolalar so‘zlarning ko‘p ma’noliligini yanada chuqurroq tushunadilar
(eski ko‘ylak – yirtilgan, eski do‘st – uzoq do‘st).So‘zlarning ko‘p ma’noliligini
maktabgacha yoshdagi bolalarga ularga yaxshi tanish bo‘lgan aniq predmet
32

kiyintiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni cho‘miltiramiz”, “Bu nimaning ovozi?”,
“Xaltachada nima bor?” va boshqalar. Ikkinchi kichik guruhda o‘tkaziladigan
ta’limiy o‘yinlar narsalarning rangini aytish va ularning rangiga qarab ajratishga,
katta-kichikligiga qarab farqlashga va nomlarini to‘g‘ri aytishga o‘rgatish
maqsadida o‘tkaziladi. Ushbu guruhda Y. I. Tixeyeva tomonidan ishlab chiqilgan
qo‘g‘irchoqlar bilan o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan,
“Qo‘g‘irchoqni cho‘miltirish” (ustki va ichki kiyimlarning, cho‘miltirish uchun
zarur bo‘lgan buyumlarning nomlarini bilib olish uchun), ko‘rpa, yostiqlarni,
harakat bilan bog‘liq so‘zlarni (to‘shak, ustini yopibqo‘yish, yotqizish va
hokazolarni bilib olish uchun), “Qo‘g‘irchoqni ovqatlantirish” (idish-tovoqlarni,
harakatlarning nomlarini bilib olish uchun), “Yangi qo‘g‘irchoqni kutib olish”
(kiyim-kechaklarning nomlarini mustahkamlash uchun).
O‘rta guruhda o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlardan maqsad – turli narsalar va
ularni yasash uchun ishlatiladigan materiallarning nomlari (yog‘och, temir, chinni,
plastmassa) va ularning xossalarini bilib olish, narsalarning tashqi ko‘rinishiga
qarab birbiriga taqqoslash, guruhlarga ajratishga o‘rgatish. Masalan, “Kimda
qanday buyum?”, “Yangi uyga ko‘chamiz”, “Nima o‘zgardi, top” va boshqalar.
Katta guruhda esa ta’limiy o‘yinlar bolalarning kuzatuvchanligini, narsalarni
sinchiklay bilish, bir-biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni
(rangi, shakli, katta-kichikligi, materialini) aytib bera olish malakalarini
tarbiyalash. Biron hayvon, o‘simlik, transport haqida so‘ralganda ularning nomini
topa olish malakasini o‘stirish, buyumlarning umumiy belgilariga qarab guruhlarga
bo‘lish qobiliyatini rivojlantirish, so‘z boyligini faollashtirish va to‘ldirish
maqsadida o‘tkaziladi. Masalan, “Shaklga qarab tanla”, “Kimga nima kerak?”,
“Yil fasllari”, “Kimga nechta?”, “Qizil, sariq, ko‘k rangdagi narsalarning nomini
atr”, “Tasvirga qarab top”, “Xarid uchun do‘konga”, “Tez javob ber” va boshqalar.
Maktabga tayyorlov guruhida ta’limiy o‘yinlar bolalarda kuzatuvchanlikni,
ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish, narsalarni turkumlarga (guruhlarga)
ajratish, ranglar va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan farqlashga o‘rgatish
maqsadida o‘tkazish nazarda tutilgan.
18

Ta’limiy o‘yinlar bolalar lug‘atini faollashtirishning asosiy uslubiyotlaridan
(metodlaridan) biridir. Ta’limiy o‘yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi,
chunki unda bolalar mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar.
Bolalarning aqliy faoliyatlarini kuchaytiradi, olgan bilimlaridan har xil usulda
foydalanishlar uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Ta’limiy o‘yin bolalarning
tevarak-atrof, ijtimoiy hayot to‘g‘risidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam
beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda olgan bilimlarini amalda qo‘llay
bilishga o‘rgatadi, fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarini, sensor jarayonini
rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Har bir ta’limiy o‘yin o‘zining
dastur mazmuniga ega. Bu “Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya
dasturi” da o‘z aksini topgan.
Masalan:
1) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati
to‘g‘risida bilimlar berish;
2) mehnatning har xil turlari va uning kishilar hayotidagi roli
to‘g‘risidagi bilimlar;
3) tabiat voqealari, narsalar, buyumlar, yil fasllari
to‘g‘risidagi bilimlar;
4) dastlabki matematik tushunchalar: son, sanoq, kattalik,
shakl, vaqt va fazoviy tushunchalar berish.
Ta’limiy o‘yinlar, ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turlari har
bir yosh guruhining o‘ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini e’tiborga olgan
holda, bu o‘yinlarning tutgan o‘rni va vazifasi, mazmunli o‘tkazish uslublari
“Bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya dasturi”da belgilab berilgan. Masalan, 2
yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar bilan o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlardan
asosiy maqsad –bolalarni ranglarni bir-biridan farqlashga va nomini aytishga
o‘rgatish, har xil o‘lchamlarning (katta, kichik) shakllarini bilishga, ko‘rib va
eshitib idrok etish, diqqatni, mayda harakatlarni o‘stirishga yordam beradigan,
lug‘atini boyitadigan, faollashtiradigan o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, “Juft
kartochkalar”, “Kattalar va kichiklar”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga olib chiqish uchun
17

Demak, bog‘cha yoshidagi davrda uning so‘z boyligi juda tez ortadi.
Bog‘cha yoshida bolaning nutqi miqdor jihatidangina yangi so‘zlar hisobiga boyib
qolmay, balki sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masalan, yasli yoshidagi
bolalar juda kam so‘z boyligiga ega bo‘lib, ayrim tovushlarni (r-l, sh-s, j-z kabi)
yaxshifarqlay olmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar esa bunday tovushlarning
ko‘pchiligini aniq va ravshan talaffuz eta oladilar, so‘zlarni gaplar tarkibida to‘g‘ri
qo‘llab, to‘g‘ri jumlalar tuza oladilar. Ammo bog‘cha yoshidagi bolalarning
hammasida ham so‘z boyliklari miqdor jihatidan bir xil bo‘lmaydi. So‘z
to‘plamining bir xil miqdorda bo‘lishi bola tarbiyalanayotgan oila sharoitiga, oila
a’zolarining madaniy saviyasiga, tashqi muhit ta’siriga bog‘liqdir. Ba’zi oilalarda
bola nutqining o‘sishi bilan maxsus shug‘ullanadilar, ya’ni ularga yangi-yangi
buyumlarni ko‘rsatadilar, ularning nomlarini aytadilar, u bilan turli ishharakatlarni
bajarib ko‘rsatadilar, bolaning sanoqsiz savollariga erinmay javob beradilar, o‘zlari
bilan ko‘chaga aylangani olib chiqadilar, tevarak-atrof, muhit bilan tanishtiradilar.
Kitobdagi illustratsiyalar yuzasidan suhbatlashadilar, kichik-kichik she’rlar, hikoya
va ertaklar o‘qib beradilar va hokazo. Bunday sharoitda tarbiyalanayotgan bolalar
lug‘ati talab etilgan so‘z miqdoriga ega bo‘ladi. Ular kelgusi faoliyatga (maktab va
undan keying faoliyatga) tayyor bo‘lishadi, ya’ni yetarli so‘z miqdoriga, nutqning
sifat jihatdan takomillashgan darajasiga ega bo‘lishadi. Ba’zi oilalarda esa bola
nutqining o‘sishiga e’tibor berilmaydi.
Ana shuning natijasida bog‘cha yoshidagi bolalar so‘z boyligi o‘rtasida
sezilarli farq ko‘zga yaqqol tashlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga, ayniqsa
ushbu katta yoshdagi bolalarga xalq-so‘zlashuv frazeologiyasidan ularning imkoni
yetadigan, mazmunan oddiy bo‘lgan ayrim so‘zlarni, shu jumladan o‘zbek
folklorining barqaror oborotlari, maqollar va matallarni qabul qilish, tushunish,
eslab qolish va kezi kelganda foydalanishni o‘rgatish zarur. Biroq ushbu ishni
amalga oshirishda unutmaslik lozimki, bolalar so‘zning raqobatchi mazmuniga,
uning tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan butun so‘z birikmasining umumiy mazmunini
o‘zlashtirishlari qiyin kechadi (masalan, og‘zi qulog‘ida, yettinchi osmonda va
boshq.).
8

Undagi o‘zgarishlar eng avvalo insonning ishlab chiqarish faoliyati,
jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Yangi narsalar va hodisalarning paydo
bo‘lishi bilan ularni nomlovchi yangi tushunchalar va so‘zlar ham paydo bo‘ladi.
Bundan tashqari ilgaridan mavjud bo‘lgan ayrim so‘zlar yangilanadi, ularning
ma’nosi o‘zgaradi, ko‘p so‘zlar muomaladan chiqib ketadi. Bolalar bilan lug‘at
ishlarini o‘tkazishda so‘zning rivojlanuvchi tusga egaligini hisobga olish zarur.
O‘zbek tilining lug‘at tarkibini umumiy qo‘llanishdagi leksika tashkil qiladi.
Bu o‘zbek tilida so‘zlashayotgan odamlarga qo‘shimcha izoxlarsiz tushunarli
bo‘lgan va muomala uchun zarur bo‘lgan so‘zlar guruhidir. U uzoq vaqt
mobaynida yaratilgan. Bu leksikaga nutqning turli qismlari kiradi. Maktabgacha
ta’lim muassasasida lug‘at ishining mazmunini asosan umumiy qo‘llanishdagi
leksika tashkil etishi tufayli tarbiyachi bolalar nutqini nafaqat otlar bilan, balki
fe’llar, sanoq so‘zlar, old ko‘makchilar, sifatlar va boshqa nutq qismlari bilan ham
boyitishi zarur.
Bolalar lug‘atini folklor elementlari (qo‘zim, toychog‘im, ona qizim) bilan
ham boyitish darkor, chunki ma’lum xollarda (qayta hikoya qilish mashg‘ulotlari,
ertak to‘qish, sahnalashtirish, o‘yinlar va boshq.) ular bolalar nutqiga kiritish
uchun ataylab taklif qilinadi.
Kurs ishining dolzarbligi: Bizning kelajagimiz albatta yosh yetishib
chiqayotgan bolajonlarimizning qo‘lida. Yurtimizning barcha jabhada yuksak
natijalarga erishishi uchun albatta bolalarga tarbiyaning yetuk darajada
berilganligi bilan bog‘liq bu borada maktabgacha tarbiya tashkilotlarining o‘rni
beqiyosh deb aytish mumkin.Aynan bolalarimizning bilim olishi manashu
maskandan boshlanadi. Shu bilan birga bolalarning to‘g‘ri so‘zlashishga
o‘rgatishda ham bu tashkilotning o‘rni beqiyos deb aytish mumkin.
Maktabgacha yoshda bola shunday lug‘atga ega bo‘lishi lozimki, toki u
bolaga tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilish, maktabda muvaffaqiyatli
ta‘lim olish, adabiyotni, televizion va radio eshittirishlarini tushunish imkonini
bersin.Maktabgacha tarbiya pedagogikasida ishlab chiqilgan nazariya asosida
bolalar o‘yiniga rahbarlik qilish bolalar xulqini tarbiyalashda muhim o‘rinni
4

Ammo bu buyumlar bir-biridan nimasi bilandir farq qiladi. Hozir shular
haqida gaplashamiz. Bitta buyum haqida men gapirib beraman, xuddi shunday
ikkinchi buyum haqida men kimni chaqirsam, shu bola gapirib beradi. Buyumlar
haqida navbatmanavbat shunday gapirib beramiz. Agar men o‘zimdagi buyumning
rangini aytsam, siz ham oldingizdagi buyumning rangini aytasiz, agarda men
buyumning qanday shaklda ekanligini aytsam, siz ham buyumingizning shaklini
aniqlab aytishingiz kerak”. Bir bolani chaqirib, unga ko‘ylak haqida gapirib
berishni taklif etadi.
Shu tariqa boshqa buyumlar ham taqqoslanadi. Yuqorida bayon etilgan
ta’limiy o‘yinlardan tashqari bolalar lug‘atini faollashtirishga yordam beruvchi
buyum yoki suratlar bilan tashkil etiladigan juda ko‘p o‘yinlar mavjud. Masalan,
“Nima bir xil, nima har xil?”, “Kimga nima kerak?”, “Do‘konda”, “Sayohat” va
hokazo. Ta’limiy o‘yinlardan tashqari ko‘rgazmali qurolsiz o‘tkaziladigan so‘zli
mashq va o‘yinlar o‘tkaziladi.
So‘zli o‘yin mashqlarining maqsadi boshlovchining (o‘yinni olib
boruvchining) javobiga tez va aniq so‘z topib aytishdir. Bu mashq va o‘yin katta
guruhlarda o‘tkaziladi. Mashqlar qisqa muddatli (5 – 10 daqiqali) bo‘lib, nutq
o‘stirish mashg‘ulotining bir qismi sifatida rejalashtiriladi. Dastlabki mashg‘ulotda
o‘yin sekinlashgan sur’atda o‘tkaziladi, chunki tarbiyachi bolalar javobini tez-tez
to‘g‘irlashiga to‘g‘ri keladi, kerakli so‘zlarni aytib beradi, tushuntiradi.
Keyinchalik bu mashq o‘yin shaklini oladi, bunda endi o‘yinchilar xato
qilganlari uchun o‘yindan chetlashtiriladi, aksincha, yaxshi javoblari uchun
rag‘batlantiriladi. Bunday o‘yinlarda o‘yin boshlovchi koptok yoki ro‘molchadan
foydalanib, o‘yin ishtirokchilaridan biriga javob berish uchun uni otadi. O‘yin
boshlovchi rolini avval tarbiyachi bajaradi, o‘yin takroran o‘ynalganda esa
boshlovchi bolalardan tayinlanadi. Bu mashq va o‘yinlar tarbiyachidan uzoq
tayyorgarlikni talab qilmaydi, u juda osonlik bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotining
tarkibiga kiritiladi. Masalan, “Kim nima qiladi?” mashqi (fe’llarni faollashtirish
uchun)da : oshpaz – pishiradi, qovuradi, qaynatadi;
21

almashtiradi. “Lug‘atni egallash» atamasi – bu nafaqat so‘zni o‘zlashtirish, uni
tushunish, balki uni al- batta qo‘llash, nutqiy faoliyatda foydalanish demakdir.
34

Masalan, “Dengiz to‘lqinlanmoqda”,“Qora va oq”, “Qaysi narsani ko‘ngilda
o‘ylab qo‘ydingiz”, “Har bir qushni o‘z joyiga”, “Likopchalarga piyolalarni tanla”,
“Rangli loto”, “Buyumlarning rangini aniqlaymiz” va hokazolar. Yuqorida bayon
etilgan barcha guruhlardagi ta’limiy o‘yinlarning dastur mazmuni va vazifalarini
amalga oshirish natijasida bolalar lug‘ati faollashtiriladi va to‘ldiriladi. Ta’limiy
o‘yinni maqsadga muvofiq tarzda o‘tkazishda tarbiyachi asosiy o‘rin egallaydi. U
o‘yin jarayonini jonli tashkil etishi, unga bolalarni qiziqtira olishi kerak. Buning
uchun oldindan kimdan nima haqida so‘rashni belgilab oladi, o‘yinning yangi
variantlarini kiritadi, nutqining rivojlanishi bo‘yicha kuchli va kuchsiz bolani juft
qilib qo‘yadi, mashg‘ulotda hazil-mutoyibalardan, bolalarning faol harakat
qilishlaridan foydalanadi. O‘yin sur’ati o‘rtacha bo‘ladi. Chunki bu o‘rgatuvchi
o‘yin bo‘lib, bolalarning bilimlari va lug‘atlari mustahkamlanadi. Tarbiyachi
oldindan belgilab qo‘yilgan so‘zlarni faollashtirishga erishish maqsadida, bolalar
javobining aniqligiga diqqatni yo‘naltiradi. Ta’limiy o‘yinda hamma bolalarning
faol ishtirok etishlarini ta’minlash mumkin (o‘yin davomida jo‘r bo‘lib aytish,
ashula aytib berish, buyum haqidagi topishmoqni eslash kabi topshiriqlar berib
boriladi). O‘yin oxirida xulosa qilish, o‘yinni baholash shart emas. Tarbiyachi
shunday deyishi mumkin: “Kelgusi safar boshqa o‘yinchoqlar bo‘ladi, balki
bizning mashg‘ulotimizga ayiq mehmon bo‘lib kelar”.
Lug‘at ishi uchun ushbu ta’limiy o‘yinlardan foydalanish mumkin: “Top,
nima o‘zgardi?” o‘yini. Bu o‘yinning bir qancha variantlari mavjud. Bu
topshiriqning murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi. 2 – 3 yoshli bolalar bilan
o‘tkaziladigan o‘yinning oddiy turida bolalar qarshisida turgan buyumlarga yangi
buyumlar qo‘shiladi; yana bir turida buyumlardan biri olib qo‘yiladi; ancha
murakkab turida buyumlardan biri yangi buyum bilan almashtiriladi yoki o‘rni
almashtiriladi. Bu o‘yinda ot, son, sifat, ravish qo‘shimchalari faollashtiriladi.
Masalan, qalamlar qutida edi, endi quti ustida; ikkita uzun tasmalar bor edi, endi
bittasi uzun, bittasi esa kalta, o‘ng tomondan quyon o‘tirgan edi, endi qo‘g‘irchoq
o‘tiribdi; qo‘g‘irchoq ro‘molda edi, endi do‘ppida. Bu o‘yinning asosiy vazifasi
bolalar tomonidan beriladigan javob uchun aniq so‘zlarni tanlashdir.
19

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida lugat ishining vazifalari
va mazmuni
Mundarija:
Kirish ………………………………………………………………………….2
I.BOB Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib borish
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib borishning nazariy
asoslari………………………………………………………………………...5
1.2 Bolalarni lug‘at boyligini oshirish ………………………………………10
II.BOB Bola lug’atini boyitishda foydalaniladigan usullar
2.1 O‘yinlardan foydalanish – lug‘at ishini olib borishni natijali vositasi ….28
2.2 Ta’limiy-didaktik o‘yinlarda lug‘at ishidan foydalanish …………….…33
Xulosa………………………………………………………………….……42
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..44
Ilovalar
2

I.BOB Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib borish
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib borishning
nazariy asoslari
Tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, bolalar tomonidan lug‘atni
o‘zlashtirish xususiyatlari. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug‘at ustida ishlash
maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining oldiga qo‘yilgan eng muhim
vazifalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshi bolalarning voqelikni faol
idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu
davrda ularning so‘z boyliklari juda tez o‘sib boradi.
Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari,
ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo‘lga qo‘yar va
boshqarar ekan, har bir bolaga uning to‘plagan tajribasini tartibga solishda
yordamlashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik
qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o‘zini qurshab turgan olamni bilishga bo‘lgan
qiziqishini o‘stiradi. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga,
tevarak-atrofdagi narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog‘liq
bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlardan bizga ma’lumki (ilk yoshdagi bolalar nutqining
rivojlanish xususiyatlari mavzusida bayon etilgan fikrlar), yangi tug‘ilgan
chaqaloqlar yig‘lash orqali tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik,
tashnalik, sovuq, biror joyning og‘rishi yoki issiqlash va hokazolarga) javob
beradi. Bola 2-3 oylik bo‘lganda katta kishilarning gaplariga, tevarak-atrofdagi
g‘ala-g‘ovurlarga diqqat bilan quloq soladi, rangli narsalarga qaraydi va ularga
nisbatan tovush chiqara boshlaydi.Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo‘lgan bola
nutqining xarakterli belgisi shundaki, bola aytadigan so‘zlar miqdori juda kam
bo‘ladi, ya’ni uning faol lug‘ati juda tez o‘sib boradi. Bu yoshda bola lug‘atining
boyib borishi tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o‘sishiga
bog‘liq bo‘ladi. Bola o‘ziga aytilgan so‘zlarni yaxshiroq tushunadigan
bo‘ladi.Uning sust lug‘ati o‘sib boradi, o‘zi yaxshi gapirmaydi, ammo
6

Siz bolalarning nutq darajasini og'zaki va yozma ravishda tekshirishingiz
mumkin. O'rganish natijasida bola nutqni - nutqni to'g'ri o'zlashtirishi, uni to'g'ri
qabul qilishi va izohlashi kerak.Mahalliy va xorijiy psixologlarning tadqiqotlari
(N. Xomskiy, J. Piaget, D. Slobin, J. Bruner, K. Kazden, A.N. Gvozdev, A.A.
Leontiev, D.B. Elkonin.) Ko'rsatdi: bola dastlab tushunadi grammatik kategoriyalar
asosida yotadigan munosabatlar (sub'ekt-harakat-ob'ekt; o'ziga xoslik-ko'plik va
boshqalar), amaliy harakatlar shaklida, mavzu-manipulyatsiya faoliyati jarayonida.
O'yinchoqlar bilan boshlang'ich operatsiyalar uni grammatik munosabatlar
sxemalarini ajratishga o'rgatadi: bitta ob'ekt - har xil harakatlar, bitta harakat - turli
xil narsalar. Mavzu amaliyoti va natijada kognitiv va kognitiv rivojlanish
(sensorimotor intellekt, haqiqiy munosabatlarni tushunish), shuningdek ibtidoiy
o'yinda ramziy (o'rnini bosuvchi) funktsiya paydo bo'lishi, bola uchun lingvistik va
grammatik rivojlanish uchun zaruriy shart bo'lib xizmat qiladi. Bunday holda,
bayonning semantikasi (ma'nosi) va undan foydalanish (pragmatik) grammatik
tuzilishini belgilaydi.Bolalarning so‘z boyligini oshirish, asosan, maxsus tizimdagi
mashg‘ulotlar jarayonida amalga oshiriladi. Ikki yil mobaynida bolalar jami 500 ga
yaqin so‘zni o‘zlashtiradilar.Bu so‘zlar amaliy zaruriyat, nutqda takrorlanish,
ehtiyoj, qiziqish va muloqot mavzulariga mos ravishda tanlangan. Ushbu so‘zlar
mavzular bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi: birinchi o‘quv yilida – “Tanishuv”,
“O‘yinchoqlar bilan harakat”,“O‘yinchoqlar”, “Bosh kiyim va poyabzal”, “Oila”,
“Ranglar”, “Hayvonlar va parrandalar”, “Birdan o‘ngacha sanoq”, “Meva va
sabzavotlar”, “Idishlar”, “Oziq-ovqatlar”; ikkinchi o‘quv yilida – “Tana qismlari”,
“Bizning uy”, “Mening kun tartibim”, “O‘ndan yigirmagacha sanoq”, “Maktab”,
“Bizning shahar” (qishloq), “Yil fasllari”, “Bayramlar”, “Bizning vatan” mavzulari
bo‘yicha so‘z va iboralarni o‘zlashtiradilar.
Birinchi o‘quv yilidagi mavzular bo‘yicha 250 tacha so‘z, ikkinchi yilda
ham shuncha so‘zni o‘zlashtirishlari mo‘ljallangan. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni ikkinchi tilga o‘rgatishda har bir mashg‘ulotda o‘rta hisobda to‘rtta yangi
so‘z bilan tanishtiriladi. Bu miqdor turli omillar tufayli o‘zgarishi mumkin.
29

shifokor – davolaydi, issiq o‘lchagich (gradusnik) qo‘yadi,tekshiradi va hokazolar.
“Buni kim bajaradi?” (otlarni tanlashuchun): mashinani boshqaradi – haydovchi;
poyezdlarniboshqaradi – mashinist; ko‘chani supuradi – farrosh kabi. “Buni
nima bilan bajaradilar”: yozadilar – qalam, ruchka bilan;chizadilar – qalam,
mo‘yqalam, bo‘r bilan. “Aniqlovchini tanla”mashqida bolalar buyumning belgisini
aytadilar. Masalan, olmapishgan, qip-qizil, dum-dumaloq. Sochiq oppoq, uzun,
toza va boshqalar. “Ikki buyumni ayt, biri ikkinchisidan balandroq (pastroq, torroq,
kaltaroq) bo‘lsin” degan mashq ancha qiyin hisoblanadi. Ayniqsa, bolalar lug‘atini
kengaytirish va faollashtirish, buyumlarni guruhlashga o‘rgatuvchi mashqlardan
keng foydalanish tavsiya etiladi.Masalan, divan, stol, stul – jihoz (mebel); palto,
kamzul,chopon – kiyim va hokazo. So‘zli o‘yinda tarbiyachining
tushuntirishi asosiy o‘yinni egallaydi. O‘yin uchun so‘zlarni to‘liq tanlash,
o‘yinni olib boruvchi uchun topshiriq va o‘ynovchining so‘zi muhim ahamiyat
kasb etadi, shuning uchun bu mashq va o‘yinlarning ishlanmasini batafsil yozish
tavsiya etiladi.Ishlanmada (konspektda) bir qancha muddatli mashg‘ulot uchun
sekin-astalik bilan murakkablashib boruvchi so‘z materiali (bir mashg‘ulot uchun 5
– 10 ta so‘z) tanlab olishi kerak.
Bu tarbiyachiga har ehtimolga qarshi, zaruriyat tug‘ilganda ma’lum bo‘lgan
so‘zlarni aytish imko0nini beradi (masalan, qiynalgan bolalar uchun). O‘yin uchun
tanlangan so‘zlar ro‘yxatini yod olgan ma’qul. Bu kerakli ritmni saqlashga yordam
beradi. O‘yinda topshiriq birdaniga hamma bolalarga beriladi, so‘ngra javo berish
uchun bir daqiqali sukut saqlanadi. Bir bola yoki bir necha bola navbatma-navbat
javob berish uchun chaqiriladi. Tarbiyachi bolalar javobini baholash uchun sekin-
sekin hamma bolalarni jalb etishni boshlaydi. So‘zli o‘yinlarni o‘tkazish
tarbiyachidan bolalarni mashg‘ulotga alohida tayyorlashni (tashkil etishni) talab
etmaydi. Bolalar doimiy o‘tiradigan joylarida o‘tirishlari mumkin, tarbiyachi esa
bolani ismi bilan yoki ko‘z qarashi bilan chaqirishi, keyinchalik esa bolaga
koptokni yoki qum to‘ldirilgan xaltachani irg‘itadi. Agar sharoit to‘g‘ri kelsa,
bolalarni doira shaklida turg‘izib, o‘yinni tashkil etish mumkin. Tarbiyachi so‘zli
o‘yinlarni bolalarning maishiy faoliyatlariga kiritishi, o‘yinni o‘tkazishdagi bolalar
22

topshiriqlarini harakatchan va puxta bajarishga о’rgatish, mehnat natijalariga
erishishga bо’lgan intilishni, barcha bolalar bilan bir qatorda birgalikdagi mehnat
faoliyatida ishtirok etish tayyorgarligini tarbiyalash lozim. Tarbiyachi
maktabgacha yoshdagi bolalarda onson mehnat turlari malakalarini, kattalar va
о’rtoqlarining mehnatiga hurmat bilan munosabatda bо’lishni shakllantiradi va bir
vaqtning о’zida mehnat qurollari haqidagi bilimlarni
mustahkamlaydi.Maktabgacha yoshdagi duduqlanuvchilarda mehnat jarayonida
kattalar nutqiga bо’lgan e’tiborni tarbiyalash, ularda sabr, diqqatni jamlash,
maqsadga yо’nalganlikni tarbiyalash juda muhim. Ular topshiriqni oxirigacha
tinglay olishlari, sо’ng esa uni bajarishga kirishishlari kerak. Duduqlanuvchi
bolalar bilan olib boriladigan ishlarning umumiy vazifalari bilan bir qatorda rejim
momentlarini ularning umumiy va nutqiy hatti-harakatlari singari nutqiy
faoliyatni korreksiyalashda ham qо’llash lozim.Kun tartibida duduqlanishsiz
tо’g‘ri nutqiy muloqotni tashkil etish uchun qator qulay fursatlar bо’lib, ular
xususida bolalar bilan suhbatni tashkil etish mumkin. Bunda bolalarni muloqot
vaqtida tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Bolalar birbirlarini yaxshi kо’rishlari
uchun ularni tо’g‘ri о’tkazish maqsadga muvofik (doira, yarim doira). Bolalar
suhbat davomida ishtirok etishlari uchun barcha momentlarni aniq tashkil etish
lozim: yuvinish, kiyinish, yechinish, navbatchilik, ekskursiya, kuzatish va b.
Bolalarni barcha harakatlarni ortiqcha shovqinsiz bajarish, kattalar nutqini va
о’rtoqlarining javoblarini tinglash, savol berilganda javob qaytarish va
о’rtoqlarini gapini bо’lmaslikka о’rgatish lozim.Kattalar nutqiga alohida e’tibor
beriladi. Ular nutqi sokin bо’lishi, savollar bolaning savoli va javobi о’rtasida
pauzalarga amal qilgan holda aniq shakllantirilgan bо’lishi kerak. Javobni о’ylab
olish uchun vaqt berish, normal tempda sо’zlash, shaxsiy nutqni
sekinlashtirmaslik va bolalardan nutqlarini sekinlashtirishni talab etmaslik
kerak.Duduqlanadigan bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarga
quyiladigan asosiy talablar:
1)Logopedik mashg‘ulotlar duduqlanuvchi bolaning nutqi va
shaxsiga
39

egallaydi.
Ana shu o‘yinlarning ko‘pchiligidan bolalar nutqini rivojlantirishda ham
foydalanish mumkin:
jumladan, o‘zaro kelishib olish;
rol va majburiyatlarini taqsimlash;
o‘zi nimani bilsa, o‘rtog‘ini ham shunga o‘rgatish va hokazo.
Tarbiyachi bolalar o‘yiniga rahbarlik qilar ekan, ularning bir-birlari bilan
samimiy ohangda, muloyim so‘zlashishga o‘rgatadiShu sababdan “Ta’lim
muassasalarida bolalarga nutq o‘stirish jarayonini tashkil etish” mavzusuni
dolzarb mavzular qatoriga kiritish mukin.
Kurs ishi mavzusining asosiy vazifalari: Oliy ta’lim muassasalarida
“ Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib borishning mazmuni”
mavzusini o‘rganish Pedagogika fanining asosiy masalalaridan biri xisoblanadi
shuning uchun bu mavzuni o‘rganishni o‘z oldiga assosiy maqsadlardan biri qilib
qo‘yadi .
Kurs ishining obyekti: Bolalarni maktabgacha ta’lim muassasasida nutqni
rivojlantirish va lug‘at boyligini oshirish doir ishlar tizimi asosiy obyekt qilib
olindi.
Kurs ishi mavzusining mazmuni:
Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, asosiy qism rejalarga ajratilgan hamda
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan tashkil topgan bo‘lib jami 45
sahifadan iborat.
5

Shuning uchun tarbiyachi bu o‘yinda chegaralangan miqdordagi (2 tadan to
5 tagacha) o‘yinchoqlardan foydalanadi va ozgina o‘zgartirish kiritadi (1 – 2 ta
o‘yinchoqni).
“Kimda qanday buyum?”. Bu o‘yin 5 – 7 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladi.
Maqsadi:
1. Nomlari bir xil bo‘lgan ikkita buyumni birbiriga taqqoslashga, buyumlarni
taqqoslash jarayonida ularning eng muhim belgilarini aytishga o‘rgatish;
kuzatuvchanligini rivojlantirish.
2. Buyumlarning detallari va qismlarning nomlarini bildiruvchi otlar, rangi
va shaklini belgilovchi sifatlar, ravish va qo‘shimchalar hisobiga bolalarning
lug‘atini boyitish.
Buyumlarning sifatlarini va eng xarakterli tomonlarini bildiruvchi so‘zlardan
aniq foydalanishga o‘rgatish.
O‘yin uchun material . Bir-birlaridan bir nechta belgilari va detallari bilan
farq qiluvchi buyumlarni tasvirlovchi suratlar jufti:
1) rangi, kattaligi, shakli, teshiklari soni bilan farq qiluvchi 2 ta tugmacha ;
2) rangi, shakli va chizilgan rasmi bilan farq qiluvchi 2 ta likopcha (tarelka);
3) gavdasining shakli, uzunligi qanotining, demining rangi bilan bir-biridan
farq qiluvchi ikkita baliq;
4) yo‘l-yo‘l va katakli, yenglari uzun va qisqa, bittasidagi cho‘ntak bitta va
yuqori qismiga, ikkinchisining cho‘ntagi ikkita va pastki qismiga o‘rnatilgan 2 ta
ko‘ylak;
5) andazasi va tikilgan gullari bilan farq qiluvchi 2 ta fartuk;
6) shakli va rangi bilan farq qiluvchi 2 ta chelakcha va boshqa buyumlar:
ip kalavalari, sharflar, tuflilar, qayiqlar, yengil mashinalar va hokazo.
O‘yin mashqining borishi . Tarbiyachi bolalar oldiga 2 – 3 juft buyumlar
tasviri tushirilgan suratlarni qo‘yib chiqadi va shunday tushuntiradi: “Har bir juft
suratda bir xil nomdagi buyumlar tasvirlangan: ko‘ylaklar, baliq, fartuklar va
boshqalar.
20

qaroriga asosan maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama intellektual,
axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
bolalarning sifatli maktabgacha ta’lim bilan qamrovini oshirish, undan teng
foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash, mazkur sohada davlat-xususiy sherikligini
rivojlantirish, maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning sog‘lom va
balanslashtirilgan ovqatlanishini, sifatli tibbiy parvarishini ta’minlash[1], bugungi
kunda ta’lim tizimining eng yuqori bo‘g‘ini bo‘lgan maktabgacha ta’lim tizimida
yosh avlodni tarbiyalash masalasi ko‘ndalang turadi. Ularning tarbiyasidagi aynan
axloqiy xatti- harakatlarini psixologik jihatdan shakllantirish bugunning dolzarb
masalasiga aylanib bormoqda.Maktabgacha tarbiya yoshidagi davri shu qadar
mazmundor va faol davrdirki, bu davr bolaning kelgusi o‘sishida albatta o‘z
aksini qoldiradi. Shuning uchun maktabgacha yoshidagi davr ta’sir o‘tkazish
kuchi jihatidan g‘oyat mas’uliyatlidir.Maktabgacha tarbiya yoshiga yetgach,
uning psixik taraqqiyotida jiddiy o‘zgarishlar yuzaga keladi. Chunki, xuddi ana
shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati anchagina kengayib boradi.
Maktabgacha yoshidagi bola mustaqil faoliyatda bo‘la olishi uchun zarur bo‘lgan
ikkita qudratli kuchga ega. Birinchidan ma’lum darajada o‘ziga bo‘ysundirilgan
harakat apparatiga, ikkinchidan esa, atrofidagi katta odamlar va o‘z tengdoshlari
bilan bir qadar erkin munosabatda bo‘la oladigan nutqqaega.Mana shuning uchun
bu yoshdagi bolalarning xulq-atvorlari, axloqiy sifatlari, xatti-harakatlari, qiziqish
va ehtiyojlari ilk yoshdagi bolalarnikidan keskin farq qiladi. Bu esa, o‘z
navbatida, ilk yoshdagi bolalar bilan maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-
tarbiyasiga ham turlicha munosabatda bo‘lishni taqozo qiladi.Maktabgacha
yoshdagi davrda muhit bilan bo‘lgan munosabatlarida anchagina o‘zgarishlarni
yuzaga keltiradi. Bir tomondan, bola kattalarning doimiy yordamlaridan ancha
ozod bo‘lib, ulardan bir qadar uzoqlashadi, ikkinchi tomondan, kattalar bilan
bo‘lgan munosabatlari murakkab, ko‘p tomonlama xarakter kasb eta
boshlaydi.Shuning uchun duduqlanuvchi balalar nutqini shakllantirish asosan
balalar bog‘chasida tarbiyachilar, logopedlar va deffektologlar tomonidan turli
mashg‘ulotlar orqali amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarda bolalar yangi bilim va
37

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida lug'at ishining vazifalari va mazmuni

Купить