Maktabgacha ta’limda tarbiya berish usullari va vositalari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	278.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

42 Sotish

Maktabgacha ta’limda tarbiya berish usullari va vositalari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNAVOTSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
____________________________________________________________ning
“Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish” fanidan
KURS ISHI
MAVZU:
MAKTABGACHA TA’LIMDA TARBIYA BERISH USULLARI VA
VOSITALARI

Ilmiy rahbar:___________________________
“______”_____________2024-yil
Chirchiq-2024
1

“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
_______________________________________________________________ ning
“Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish” fanidan

_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Taqrizchining yakuniy xulosasi:
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________

Taqrizchi:
_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“_____” ____________ 2024-y.
2

“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
_______________________________________________________________ ning
“Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish” fanidan
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
mavzusidagi kurs ishiga
XULOSASI
Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________ ______
____________________________________________________________
Kurs ishining rasmiylashtirilishi:
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi:
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Ilmiy rahbari:
_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2024-y.
3

MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................................................. 5
I BOB. MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALAR TA’LIM-TARBIYASI .................................. 7
1.1. Shaxsni rivojlanishida tarbiyaning o‘rni. ....................................................................................... 7
1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etiladigan tarbiya turlari va ularning shaxs
kamolotiga ta’siri. ................................................................................................................................ 15
II BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA TARBIYA BERISH METODIKASI. .............................. 19
2.1. Maktabgacha ta’limda tarbiya berish usullari va vositalari. ......................................................... 19
2.2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning jismoniy va aqliy tarbiya berish usullari va
vositalari. ............................................................................................................................................. 26
2.3. Maktabgacha ta'limda tarbiya berish jarayonida qo‘llaniladigan metodlar .................................. 39
XULOSA ............................................................................................................................................. 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. ............................................................................................ 42
4

KIRISH
Mamlakatimizda ta’lim tizimida davlat siyosati darajasiga juda katta e’tibor
qaratilmoqda. Mustaqillik sharofati tufayli barcha sohalarda bo‘lgani kabi
maktabgacha ta’lim soxasida ham katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Har qanday
mamlakatning kuchi uning intellektual salohiyati bilan belgilanadi. Salohiyatga turli
yo‘llar bilan erishish mumkin.
Barkamol shaxs tarbiyasini tashkil etish barcha davrlarda ham ijtimoiy
jamiyatning muhim talabi va asosiy maqsadi bo‘lib kelgan. Tabiiyki, hozirgi ta’lim
islohotlari sharoitida ham barkamol shaxs tarbiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy,
manaviy-ma‘rifiy o‘zgarishlar ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan
qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan demokratik
davlatlar darajasida, yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori
malakali, zamonaviy kadrlar tayyorlash hamda ta‘lim-tarbiya jarayonini
takomillashtirish orqali samaradorlikni oshirishni taqozo etmoqda.
Mamlakatimizda ta’lim tizimiga davlat siyosati darajasida e‘tibor qaratilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-2021 yillarga Maktabgacha ta’lim
tizimini yanada takomillashtirirsh chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarorlarida
maktabgacha ta’lim tizimini moddiy texnika bazasini mustahkamlash, maktabgacha
ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, maktabgacha ta’lim tizimini qayta ko‘rib
chiqish va yanada takomillashtirish vazifalari belgilab berilgan edi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta‘lim-tarbiyani tarbiyachi pedagoglar
amalga oshiradi. Har bir ota-ona o‘z farzandining bilimdon, yuksak mahoratli, odobli
pedagog-tarbiyachi qo‘lida ta‘lim-tarbiya olishini xoxlaydi.
Jamiyat talabi darajasidagi tarbiyachi-pedagoglarni yetishtirish pedagogika oliy
ta’lim tashkilotlarining “Maktabgacha ta‘lim” yo‘nalishi zimmasiga tushadi.
Mutaxassislik fani bo‘lgan Maktabgacha pedagogika fanining nazariy asoslari, ta‘lim
5

tarbiya berishning tartib-qoidalari O‘rta Osiyo va jahon ma‘rifatparvar, mutafakkir
olimlarning asarlariga suyangan holda komil insonni tarbiyalashga asoslanadi
Kurs ishining dolzarbligi. Maktabgacha ta'lim va tarbiya berish usullari, ayniqsa
bolalar yoshida ularning rivojlanishiga, ijtimoiylashuviga, axloqiy va madaniy
qadriyatlarni o‘zlashtirishiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Maktabgacha ta'limning
boshlang‘ich bosqichi bolalarning jismoniy, aqliy va hissiy rivojlanishini
shakllantiradi. Shu bois, bu sohada zamonaviy pedagogik metodlar va vositalarni
qo‘llash dolzarb masala hisoblanadi. Pedagoglar, ota-onalar va jamiyat ushbu davrda
samarali ta'lim va tarbiya usullarini qo‘llashga katta e'tibor berishlari lozim.
Kurs ishining maqsadi — maktabgacha ta'limda tarbiya berishning samarali
usullari va vositalarini o‘rganish, ularning bolalar rivojlanishiga qanday ta'sir qilishi
va bu jarayonni yaxshilash yo‘llarini aniqlashdan iborat.
Kurs ishining v azifasi
 Maktabgacha ta'limda tarbiya usullarini va vositalarini tahlil qilish.
 Har bir usul va vositaning bolalar rivojlanishidagi rolini ko‘rib chiqish.
 Tarbiya usullarini to‘g‘ri tanlashda pedagogik yondashuvlarni o‘rganish.
 Zamonaviy pedagogik metodlarning ta'lim va tarbiya jarayonidagi ahamiyatini
o‘rganish.
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta'lim muassasalarida olib boriladigan
tarbiya jarayoni, ayniqsa, bolalarning axloqiy va intellektual rivojlanishiga qaratilgan
tarbiya metod va vositalari.
Kurs ishining predmeti
Tarbiya usullari va vositalarining maktabgacha ta'lim jarayonidagi o‘rni va
ulardan foydalanish samaradorligi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
6

I BOB. MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALAR TA’LIM-TARBIYASI
1.1. Shaxsni rivojlanishida tarbiyaning o‘rni .
Tarbiyaning maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, rivojlanishi, yo nalishi,ʻ
ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda
O zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi barkamol
ʻ
shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir.
Tarbiyaning maqsadi natijasi barkamol avlodni shakllantirishdir. Bu jarayon ikki
tomonlama bo lib, uyushtirish va rahbarlikni, shuningdek, o quvchi shaxsning o zi
ʻ ʻ ʻ
tomonidan faollik ko rsatishni taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog yetakchi vazifani
ʻ
bajaradi. Chunki ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari, mohiyatini tushunadi,
maqsad yo lida amalga oshirilayotgan vazifalar tizimidan yaxshi xabardor, tarbiya
ʻ
shakllari, metodlar va vositalarni asosli, ilmiy tarzda tanlab oladi va tarbiyaga tadbiq
etadi. Inson shaxsi ko p sonli omillar ta’siri natijasida shakllanadi va rivojlanadi:
ʻ
ob’ektiv va sub’ektiv, tabiiy va ijtimoiy, ichki va tashqi, odamlarning ongi va
shuuriga bog liq bo lgan va bo lmagan. Shu sababli insonning o zi ham tashqi ta’sirni
ʻ ʻ ʻ ʻ
shunchaki aks ettiruvchi sust mavjudot emas. U o zining shaxsiy shakllanishi va
ʻ
rivojlanishi sub’ektidir.
Tarbiya – shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon bo lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir
ʻ
etish imkonini beradi. Tarbiya -shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy
sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda
yashashi uchun zarur bo lgan hissiyotlarga ega bo lishini ta’minlash yo lida
ʻ ʻ ʻ
ko riladigan chora-tadbirlar yig indisi.
ʻ ʻ
Demak, tarbiya ijtimoiy hodisa bo lib, insoning shaxs bo lib shakllanishini
ʻ ʻ
ta’minlaydigan eng qadimiy va abadiy ma’naviy qadriyatdir. Tarbiya insoniyat paydo
bo lishi bilan birga paydo bo lgan bo lib, u-siz alohida shaxs ham, kishilik jamiyati
ʻ ʻ ʻ
7

ham faoliyat ko rsata olmaydi. Chunki, tarbiya inson va jamiyatning mavjudliginiʻ
ta’minlaydigan qadriyat bo lib, u avloddan, avlodga o tib boraveradi.
ʻ ʻ
Tarbiya yordamida inson shaxsining ma’naviy jihatlarini qaror toptirish ko zda
ʻ
tutiladi. Dunyoqarash, e’tiqod ezgulik, go zallik, yaxshilik, odatlilik va
ʻ
ko nikmalarning shaxs sifatiga aylantirilishi tarbiya yordamida amalga oshiriladi.
ʻ
Tarbiya jarayoni o zaro bog liq bo lgan ikki faoliyatni tarbiyachi va
ʻ ʻ ʻ
tarbiyalanuvchi faoliyatini o z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining
ʻ
ongi shakllanib boradi. His-tuyg ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ
va ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo ladi.
ʻ
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to g ri
ʻ ʻ
uyushtirish g oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan
ʻ
tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo ladi. Bu munosabat shaxsning
ʻ
ichki ehtiyoj va xoxishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari
shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabati,
bog liqligini ko rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirish emas, balki tarbiyalanuvchining
ʻ ʻ
bu faoliyatga nisbatan qanday anglashni baholashi, his qilishni anglashi e’tiborga
molikdir. Ulardan o zi uchun nimalarni maqsad qilib olayotganligini bilishi zarur.
ʻ
Bularning barchasi turli kishilar bilan aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar
jarayonida murakkablashib boradi. Tarbiya jarayoni o quvchining ongini emas, balki
ʻ
his-tuyg ularini ham o stirib borishi, unda jamiyatning shaxsga qo yadigan axloqiy
ʻ ʻ ʻ
talablariga muvofiq keladigan huquqiy malaka va odatlarni hosil qilishi lozim. Bunga
erishish uchun o quvchining ongiga, hissiyotiga va irodasiga ta’sir yetib boriladi.
ʻ
Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi.
Tarbiya jarayoniga o qituvchi rahbarlik qiladi. O quvchilar faoliyatini belgilaydi,
ʻ ʻ
ularni ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Tarbiyani
samarali yo lga qo yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini – tarbiya jarayonining
ʻ ʻ
manbasini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bir so z bilan aytganda tarbiya
ʻ
jarayoni – har bir insonning hayotda yashashi (umumiy faoliyat, ta’lim, tarbiya)
8

jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko nikmasiniʻ
o zida shakllantirish va o zgalarga berish jarayonidir. Tarbiya jarayonida ichki va
ʻ ʻ
tashqi qarama- qarshiliklar mavjud bo lib, u bevosita tarbiyalanganlik darajasiga
ʻ
bog liq bo ladi. Tarbiyada o quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga
ʻ ʻ ʻ
olish kerak bo ladi. Bu jihat unutilsa, qarama-qarshiliklar kuchayadi.
ʻ
Tarbiyalanganlik – milliy urf-odatlar, qadriyatlarga e’tiqod bilan rioya qiladigan,
noqonuniy ishlardan o zini tiya oladigan, o z hatti-harakatlari bilan o zgalar nafratini
ʻ ʻ ʻ
qo zg amaydigan xulq-atvordir. Faoliyat jarayonida hosil bo lgan malaka va odatlar
ʻ ʻ ʻ
axloq me’yorlariga rioya qilishni yengillashtiradi.
Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri o quvchilik yillarida
ʻ
uning ongiga turli-tuman faoliyat (o qish, mehnat, o yin sport, badiiy havaskorlik)
ʻ ʻ
yordami bilan maxsus ta’sir etishi mumkin. Tarbiya yaxlit jarayonda amalga
oshiriladi, uning tarkibiy qismlari ham ayni bir vaqtda faoliyatning biror turi asosida
amalga oshiriladi.
Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va
pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga turlicha
yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, yuqorida ta’kidlab o tganimizdek, keng va
ʻ
tor ma’nodagi tarbiya farqlanadi. Keng ma’noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta’sir
etishi, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan
uyg unlashadi.
ʻ
Tor ma’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta’lim maqsadini
amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan
faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda pedagoglarning tarbiyaviy faoliyati tarbiyaviy ish
deb ataladi.
Tarbiya mazmuni deganda, qo yilgan maqsad va vazifalar bilan bog liqlikda
ʻ ʻ
ta’lim oluvchilarning egallashi lozim bo lgan bilim, malaka, e’tiqod, shaxs sifati va
ʻ
xarakteri, xulq- atvor tizimi tushuniladi.
9

Tarbiyaning maqsadi – har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish.
Tarbiyaning umumiy vazifalari:
 jamiyat a’zolarining maqsadga yo naltirilgan rivojlanishi hamda ularningʻ
qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish;
 jamiyat rivoji uchun zarur bo lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha
ʻ
hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash;
 madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini
ta’minlash;
 ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga
olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga
solish, tushuniladi.
Tarbiya-aniq maqsadlarni ko‘zlab, sistemali ravishda, ijobiy fazilatlarni tarkib
toptirishi yo‘lida, tarbiyachi rahbarligida va oila hamkorligida amalga oshirilib
boriladigan ijtimoiy jarayonlardan biridir. Tarbiyachi va ota-onalar tomonidan bolani
har tomonlama yetuk bo‘lib yetishishi uchun berilayotgan tarbiyaga tashqi muhit ham
o‘z tasirini ko‘rsatmay qolmaydi. Berilayotgan yoki bola tomonidan qabul
qilinayotgan tarbiya orqali bolada yangi fazilatlar hosil bo‘ladi va tug‘ma ravishdagi
kamchiliklarni ham bartaraf etsa bo‘ladi. Tarbiya doimo kelajakka qaratilgan
maqsadni belgilaydi. Asosiy qism: Endi biz bolaga qanday tarbiya berish va
qachondan boshlab uni tarbiyalash kerak? - degan savolga e’tibor qaratishimiz lozim.
Har bir shaxs oilada tug‘ilib, ijtimoiy hayotga mana shu o‘z koshonasi orqali kirib
boradi va hamma tarbiya shu oiladan boshlanadi. Demak, bu fikrdan kelib chiqib, biz
bolaga tarbiya berishni nafaqat tug‘ilgandan so‘ng, balkim ona qornidaligidayoq berib
borishimiz masadga muvofiq bo‘ladi. Bizning bunday usulda beradigan tarbiyamiz
bolani rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bola tug‘ilgan zahotiyoq atrof muhitga
bo‘lgan moslashish hissi uyg‘onadi. Asta- sekin ulg‘aya boshlagach, har bir narsani
farqlaydigan va ko‘rgan narsalariga taqlidchan bo‘lib voyaga yetadi. Bola tarbiyasi,
uning yetuk va barkamol bo‘lib tarbiyalanishi onalar uchun eng muhim vazifadir.
10

O‘ylaymanki, har bir onalar bunday mas’uliyatli ishga bor kuchlari bilan kirishadilar.
Har bir ona bolalarga tarbiya berayotganlarida o‘z shaxsiy tarbiya vositalaridan va
usullaridan foydalanishi kerak. Hozirgi jamiyatda ayrim onalar umuman olib
qaraganda bolaning oila a’zolari tomonidan amalga oshirilayotgan eng katta
xatolaridan biri, ularning faqatgina bola ‘’Maktabgacha ta’lim tashkilotlari’’ga
borgandagina, shu tashkilot tarbiychilari tomonidan tarbiya va ta’lim beriladi deb
o‘ylashlaridir. Biz onalar tomonidan tor doirada o‘ylanayotgan bunday fikrlarga
hozirgi davrda aynan qarshi chiqmasdan ilojimiz yo‘q. Chunki, vatanimizning har
tomonlama rivojlanishi shu murg‘ak qalbli o‘sib kelayotgan bolalar qo‘lidadir. Bolani
har tomonlama rivojlantirish, barkamol qilib tarbiyalash va albatta jamiyatda o‘z
o‘rnini topa olishi uchun eng avvalo, ota-onalar va so‘ngra, tarbiyachilar tomonidan
amalga oshiriladigan ishlar haqida yaqqol fikrlar bildirilgan. Bola ta’lim-
tarbiyasining rivojlanishida turli xil omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Qadimgi bahslardan biri insonni uning nasli shakllantiradimi yoki u oladigan
ta’lim- tarbiyami? Shu savol qiynayapti. Ammo bugungi kunga qadar biror ishonchli
nazariya bu bahslarga chek qo‘ymaydi. Nixoyat, bir tarafdan miyaning fiziologik
tadqiqoti, ikkinchi tomondan bolalar psixologiyasini o‘rganish natijalariga ko‘ra, bola
aqliy qobiliyatining rivojlanish kaliti-bu uning birinchi uch yilida, ya’ni miya
hujayralarining rivojlanish davrida olgan shaxsiy tajribasidir.
Tug‘ilgandan boshlab uch yilda olgan asosiy ta’lim-tarbiyasi uning kelajagi
uchun ajralmas poydevor hisoblanadi. Bolaning qay darajada bilimli bo‘lishi, o‘sha
davrdagi o‘qitish usuliga bog‘liq bo‘ladi. Bu davr erta ta’lim deb nomlanadi. Erta
ta’limning yagona maqsadi bolani aqilli va sog‘lom, o‘tkir zexnli va gapga quloq
soladigan qilib tarbiyalashdir. Barcha bolalar, agarda ularda tug‘ma, jismoniy
nosog‘lomlik va aqli zaiflik bo‘lmasa, ular bir xilda ong bilan tug‘iladi, hech bir bola
ona qornidan biron bir bilimni bilib tug‘ilgan emas albatta. Bolalarning qay darajada
kamol topishi ota-onalarga bog‘liq. Bolalarga bu davrda kerakli bo‘lgan ta’lim tarbiya
berishning asosiy sabablaridan biri bu inson miyyasi, taxminan 1,4 milliard
11

hujayradan iborat bo‘lishi, biroq yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda uning aksariyati hali
shakllanmaganligidir. Miya hujayralari alohida-alohida tarqoq holda ishlamaydi.
Miyyaning mikro sur’atiga qaraydigan bo‘lsak, tug‘ilgandan so‘ng vaqt o‘tib ongi
rivolangan sari uning hujayralari orasida shoxlar paydo bo‘ladi. Shu jarayonlarda biz
bolalarga ta’lim-tarbiya bersak maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Tug‘ilgandan keyin birinchi olti oy davomida miyyaning salohiyati 50%, uch
yoshgacha esa 80%ga yetadi. Ana ko‘rdingizmi bu darajadagi rivojlanish shunchaki
rivojlanish emas, balki natija beradigan qilib tarbiyalash lozimligini ko‘rsatib turibdi.
Demak biz “bolaga tarbiya qachondan boshlab berilishi kerak?” degan savolga anniq
javob oldik. Bola tug‘ilgandan boshlab unga tarbiya berish lozim. Bu haqida buyuk
shaxslar ham o‘z fikrlarini bildirganlar. Xususan, Yusuf Xos Xojibning uqtirishlaricha
har bir kishi jamiyatga munosib bo‘lib kamol topmog‘i kerak. Buning uchun u
tug‘ilgan kundan boshlab zarur tarbiyani olmog‘i lozim. Farzandlar tarbiyasi
nixoyatda erta boshlanmog‘i shart. Shundagina ularning noo‘rin hatti-harakatlariga
berilishining oldi olinadi. Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida
tarbiyaning kuchi va qudratiga alohida e’tibor beriladi. Tarbiya natijasida bolaning
foydali va yetuk bo‘lib o‘sishiga ishonadi. Yosh bolani juda kichik yoshidan boshlab
tarbiyalamoq zarur deb uqtiradi. Allomalarimizning fikrlari yuqorida keltirilgan
ma’lumotlarga to‘laqonli mos ekanligi biz va sizga yaqqol ko‘rinib turibdi. Endi bu
yosh davrida bolaga qanday qilib ta’lim va tarbiya berish mumkun degan savol
tug‘iladi albatta. Bu savolning javobini quyida berilgan ma’lumotlar orqali topamiz.
Bola tug‘ilgandan so‘ng, u gapirishni, o‘qishni, yozishni bilmasa ham unda sezgi
a’zolari juda kuchli rivojlangan bo‘ladi. Hozirgi zamon onalaridan farzandlariga
bo‘lgan juda katta e’tibor talab qilinadi. To‘g‘ri, endi tug‘ilgan go‘dakka bu narsa
bunday, u narsa unday deb yoki qilayotgan ishing to‘g‘ri, aksincha noto‘g‘ri deb
tarbiya berib bo‘lmaydi. Lekin onalar va otalr ular uchun tarbiya manbai hisoblanadi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, avvalo ota-ona birinchi navbatda oliy darajada
tarbiyalangan bo‘lishi kerak. Shundagina ular farzandlari uchun o‘zlari xoxlagandek
12

tarbiyani bera oladilar. Go‘dak hali yosh bo‘lishiga qaramay ota va ona
munosabatlarini kuzatuvchisi va ularning bir-biriga bo‘lgan muomalasidan asosiy
tarbiyani oluvchi hisoblanadi. Chaqaloq ularning bir-birlariga qanday munosabat
bildirayotganini ularning yuz tuzilishidan bemalol bilib turadi. Shuning uchun
bolalarga tarbiya berayotganlarida nihoyatda ehtiyotkoronalik bilan munosabat
bildirishlari lozim. Bolalarda birinchi uch yilliklarida olgan bilimlari ularning
kelajakda o‘z faoloyatlarini bemalol yurita olishlari uchun asosiy poydevor
hisoblanadi. Bu davirda xalqimizning ongiga singib qolgan bir tushuncha “Hali
yoshda” deb nomlangan tushuncha bularning o‘z farzandlariga bo‘lgan
mehribonchiliklarini emas, balki jabr qilayotganliklaridan dalolatdir. Bu davrda
bolaga nimani o‘rgatsa shuni to‘laqonli qabul qiladigan yosh hisoblanadi. Bolalar
bilan ko‘proq muloqotda bo‘lish ham ularning tarbiyalanishi uchun asos bo‘lib xizmat
qiladi. Bolalar hali yosh bo‘lishlariga qaramay, ular yuqoridagi fikirlarimizda
ta’kidlaganimizdek hamma narsani tushunadi. Bolalar bilan suhbatlashish, ularning
dunyo qarashlarini har taraflama rivojlantrib boradi. Bolalarda bu davrda ularga o‘z
hayot yo‘llarini qurishida asosiy bo‘lgan sohalarga boy davr hisoblanadi. Bu yoshdan
ota-onalar bolalarga kerakli ko‘nikmalarni berib borsalar, kelajakda ota-onalar ham
bolalar ham qiynalmaydilar. Ota-onalar bolalarga ular uch yoshgacha bo‘lgan davrda
ma’sul bo‘lsalar, o‘z vazifalarini to‘laqonli amalga oshirsalar keyingi bosqich bu
tarbiyachilar bilan birga hamkorlikdagi bosqich hisoblanadi. Bu davr ham bolalar
hayotida o‘ta muhim davrlardan biri hisoblanadi. Bola bu yoshida Maktabgacha
ta’lim tashkilotlariga borish orqali boshqa bolalar bilan munosabat, o‘zaro aloqa
o‘rnatishni o‘rganadi. Tarbiyachi tomonidan beriladigan har qanday bilim bolalar
ongida tez tasavvurlarni hosil qiladi. Har bir tarbiyachi, bolalarga ularning yoshidan
kelib chiqib mashg‘ulotlar olib boradilar. Mashg‘ulotlar bolalarni har tomonlama
rivojlantrishga qaratilgan jarayon hisoblanadi. Tarbiyachining yurishturishi, kiyinishi,
so‘zlashi va barcha amalga oshiriladigan ishlari bolalar uchun istasa istamasa o‘z
ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi. Shuning uchun avvalo, tarbiyachining o‘zi
13

tarbiyalangan bo‘lishi kerak. Bundan tashqari Anton Semenovich Makarenkoning
“Tarbiyaviy ta’sirning g‘oyat qudratli ta’sir ko‘rsata olishiga ishonchim komil. Agar
odam yomon tarbiyalangan bo‘lsa, bunda faqat tarbiyachilar aybdorligiga aminman.
Agar bola yaxshi bo‘lsa, buning uchun u tarbiyadan, o‘z bolaligidan qarzdordir” –
degan so‘zlari orqali hozirgi zamon tarbiyachisiga qo‘yiladigan vazifalarning
nihoyatda murakkabligiga e’tibor berishimiz lozim.
Ota-onalar va tarbiyachilar oldida bolani nafaqat maktabga, balki katta hayotga
tayyorlashdek muhim vazifa turar ekan, ular bu vazifalarnga ma’suliyatli holda
yondoshishlari lozim. Zero “O‘zbekiston kelajagi yoshlar qo‘lida”. Tarbiyachi
tomonidan beriladigan har qanday bilim bolalar ongida tez tasavvurlarni hosil qiladi.
Har bir tarbiyachi, bolalarga ularning yoshidan kelib chiqib mashg‘ulotlar olib
borilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
14

1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etiladigan tarbiya turlari va
ularning shaxs kamolotiga ta’siri.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish masalalari Abu Ali ibn
Sino merosida yoritilganini ko rishimiz mumkin. Beruniy ota –onalarning bolalariʻ
bilan birga harakat qilishlari, turli o yinlar uyushtirishlari, ular bilan o zaro suhbatlar
ʻ ʻ
o tkazishlari maqsadga muvofiq deb maslahat beradi. Beruniy tarbiyaning maqsadi va
ʻ
vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish to g risidagi fikrlarining zamirida
ʻ ʻ
insonparvarlik g oyasi yotadi.
ʻ U har bir ota –ona o z farzandlariga ana shu g oyani ʻ ʻ
singdirishi zarur degan xulosaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini muhim uyushtirish, ularni vaqtdan
to g ri va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota-onalar o z
ʻ ʻ ʻ
farzandlariga oqtirishlari lozim. Bola tarbiyasi masalalari bo yicha Abu Ali ibn Sino
ʻ
“Tadbir almanozil” nomli asarini yozgan. Unda olim ota-onaning bolalarni
tarbiyalashdagi vazifalarini yoritilgan. Asarda oilada onaning vazifasi va burchiga,
oila munosabatlariga to‘xtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi
bilan farzandlarini ham kasb bayon etadi. Kasb hunarga o rgatish borasida muhim
ʻ
fikrlar Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy masalalarga keng o rin
ʻ
berilgan. Oilada farzand tarbiyasini to g ri yo lga qo yishning asosiy vositasi uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma’naviy olamida e’tiqodni shakllantirish deb hisoblagan edi olim.
Yusuf Xos Xojib “Qutadg u bilig” asarida oilaviy maishiy turmush
ʻ
muammolariga ham katta e’tibor beradi. Ota-onalar nazoratda bo lgan bolaning
ʻ
ma’suliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota –onaning mavqyei
alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan to g ri yo l farzandlarining kelajagi,
ʻ ʻ ʻ
kamoloti uchun muhimdir. Mirzo Ulug bekning qarashlarida bolaning bilim olishga
ʻ
bo lgan qiziqishi havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit muhim o rin tutadi.
ʻ ʻ
Kaykovus “Qobusnoma” pandnomasida o z farzandining sening haqingda qanday
ʻ
bo lishini xohlasang, sen ham ota-ona haqida shunday bo lg il deb yoshlarni ota-
ʻ ʻ ʻ
onasini hurmat qilishga e’zozlashga, mehr –oqibatli bo lishga da’vat etadi. Bola
ʻ
15

tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir masalasi Alisher Navoiy merosida ham munosib
o rin egallaydi. U o zining qator asarlarida ta’lim-tarbiya masalalari umuminsoniyʻ ʻ
g oya ekanligini ta’kidlaydi.
ʻ
Ya.A.Komenskiy o zining “Onalar maktabi” kitobini maktabga tayyorlash
ʻ
bobida, shunday yozadi, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma’lum bir tayyorgarlikni
talab qiladi. Komenskiy ota-onalar uchun quyidagi vazifalarni ko rsatadi:
ʻ
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda maktabga borganda o z tengdoshlari
ʻ
bilan o qigan va o ynagan xursandchilik hissini tug dirish;
ʻ ʻ ʻ
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabdagi ta’limning mohiyatini
tushuntirish, maktabdagi faoliyat turlari bilan tunishtirish;
3. Maktabgacha yoshdagi bolalar bo lajak o qituvchilarga nisbatan hurmat
ʻ ʻ
va ishonchni shakllantirish.
Ta’lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon bo lishi ma’lum darajada
ʻ
nasliy omillar bilan ham bog liqdir. Bolalar o z temperamenti xususiyatlariga ko ra
ʻ ʻ ʻ
ham bir-birlaridan ajralib turadilar:
- xushchaqchaq, sergap, quvnoq, xayotning o zgaruvchan sharoitlariga tez
ʻ
moslasha oladigan bolalar sangvennik temperamentga mansub;
- qo shimcha noxush kayfiyatda yuradigan, ta’sirchan, kamgap, sust bolalar –
ʻ
melanxolik temperamentga kiradilar;
- xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar –flegmatik;
- jaxldor, betoqat, serzarda, xarakatchan bolalar –xolerik hisoblanadilar.
Bolalar kattalarning yordamiga muhtoj bo lishiga ham qarab bir-birlaridan farq
ʻ
qiladilar. Ba’zi bolalar biror hatti-harakatni bajarishni bir necha marta ko rsatish,
ʻ
tushuntirish kerak. Bolalar o zlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga qarab ham bir
ʻ
–birlaridan ajralib turadilar. Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligi keng va
mukammal bo lib rivojlangan bo lishi darkor. Bolalarga qanchalik yaxshi bilim
ʻ ʻ
bersak, o ylaymizki ular kelajakda Vatanga sadoqat ruhida, yetuk inson bo lib
ʻ ʻ
yetishadilar. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy his- tuyg ularni tarbiyalash
ʻ
16

uchun hamma vosita va metodlarni qo‘llasa, yaxshi xulq namunalarini o rgatish anchaʻ
oson kechadi.
Yosh avlodni har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat
ehtiyojlaridan kelib chiqadigan ob’yektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy
tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Aqliy tarbiya bu aqlni
rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogik ta’sir
ko‘rsatishidir. Demak, aql keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur
va xayolni o‘z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig‘indisi bo‘lib, u yosh avlodning
insoniyat to‘plagan bilimlar, ko‘nikma va malakalar , me’yorlar, qoidalar va
boshqalarda ro‘y beradi. Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning
aqliy rivojlanishini ta’minlovchi xilma-xil vositalar, metodlarni, keraqli shart-
sharoitlarni yaratishni o‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy
tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning
ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida
bilimlar berishni , ularni tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg‘otish, aqliy
malaka va ko‘nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z
ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy
tarbiyaning roli , ayniqsa, kattadir. Chunki aql his-tuyg‘ular va idrok etishdan tortib,
fikrlash va tasavvur etish9g7acha bo‘lgan jarayonlar yig‘indisidir. Aqliy rivojlanish
fikrning kengligida voqealarni har xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda ko‘ra bilish,
umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo‘lish, narsalar
bilan bajariladigan faoliyat natijasida , keyin esa o‘quv, mehnat, samarali faoliyatlar:
rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya , ko‘rish-yasash
jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta’lim va tarbiya
samarali ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya
berishni to‘g‘ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va
imkoniyatlarini bilish kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va
17

tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya
berish vazifalarini samarali hal etishda, bir tomondan , bolaning imkoniyatlaridan
unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga
sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan ortiqcha toliqtirish bo‘lmasligi yo‘llarini topish uchun
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va
imkoniyatlarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan
psixologik- pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida
bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatdi.
Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim ,
malaka va ko‘nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish
maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir.
Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak-atrof to‘g‘risida
kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo‘ladilar, asosiy fikrlash
jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina
to‘laqonli aqliy rivojlanish ro‘y beradi, shuning uchun o‘qituvchi va tarbiyachilarning
asosiy vazifasi- bolaga muayyan maqsadni ko‘zlab tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish uchun
kerakli sharoit yaratishdir.Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida
bo‘ladi.Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab
ko‘radi,hidlaydi, tortib ko‘radi, nimagadir quloq solidi. Shu tariqa dunyoni bilib oladi.
Tevarak atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari-analizatorlariga ta’sir
etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-
issiq, g‘adir-budur, silliq-yaltiroq, xushbo‘y ni bilim olishga yordam beradi.Bola sezgi
organlari yordamida tevarak-atrofdagi narsalar to‘g‘risida bilim, tajriba to‘plab
boradi.
18

II BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA TARBIYA BERISH METODIKASI.
2.1. Maktabgacha ta’limda tarbiya berish usullari va vositalari.
Ta’lim usullari -bu pedagog professional ravishda egalik qilishi shart bo‘lgan
o‘quv jarayonining muhim va juda murakkab tarkibiy qismlari.Pedagogikadagi
ko‘plab tushunchalar singari ta’lim va tarbiya usullari ham turli yo‘llar bilan
shakllantirilgan.Biz bir nechta misollarni keltiramiz (bu olimlarning fikri, turli
vaqtlarda nashr etilgan pedagogika darsliklarning mualliflari).
Maktabgacha ta’limda tarbiya berish usullari quyidagi asosiy yo‘nalishlarga
bo‘linadi:
a) Namuna ko‘rsatish (Rol o‘ynash usuli)
Bolalar o‘z atrofidagi kattalarning harakatlarini va ularning muloqotini ko‘rib,
o‘rganishadi. Ular kattalarning xulq-atvorini, so‘zlashuv uslubini takrorlashga harakat
qiladilar. Bu usul orqali, bolalar nafaqat bilimlarni, balki jamiyatda to‘g‘ri xulq-
odobni ham o‘zlashtiradilar.
b) Savol-javob (Dialogik usul)
Bolalarga savollar berish orqali ularning fikrlash qobiliyatini, tafakkurini
rivojlantirish mumkin. Savol-javob usuli bolalarni muloqot qilishga, o‘z fikrlarini
ifoda etishga o‘rgatadi.
c) O‘yin faoliyati
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘yin faoliyati juda muhim tarbiyaviy
vosita hisoblanadi. O‘yin orqali bolalar ko‘plab ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar:
ijtimoiy munosabatlar, mehnat, jismoniy va hissiy rivojlanish.
d) Ko‘rgazmali usul
Ko‘rgazma materiallari, plakatlar, rassomlik, tasvirlar orqali bolalarga yangi
tushunchalar va bilimlarni yetkazish. Bu usul bolalarning ko‘rish va eshitish orqali
yangi ma’lumot olishiga yordam beradi.
e) Illyustratsiya va hikoya qilish
19

Bolalarga turli hikoyalar, ertaklar orqali tarbiyaviy xulq-atvorni shakllantirish.
Hikoya qilish bolalarga axloqiy me’yorlar va qadriyatlarni o‘rgatadi.
f) Tajriba va kuzatuv (Eksperimental usul)
Bolalar tabiatni o‘rganish, amaliy tajribalarda ishtirok etish orqali bilish
faoliyatini rivojlantiradilar. Bu usul bolalarga tajriba qilishni va o‘z fikrlarini
asoslashni o‘rgatadi.
2. Tarbiya berish vositalari
Tarbiya berish vositalari tarbiyaviy ta’sirni kuchaytirishga yordam beruvchi
vositalar bo‘lib, ular turli shakllarda bo‘lishi mumkin:
a) O‘quv materiallari
Bu bolalarga bilim berish uchun ishlatiladigan kitoblar, darsliklar, o‘yinchoqlar,
vizual materiallar (rasmlar, videolar). Maktabgacha ta’limda vizual vositalar
bolalarning bilim olish jarayonini yanada samarali qiladi.
b) O‘yinchoqlar va konstruktiv vositalar
Bolalar uchun maxsus ishlab chiqilgan o‘yinchoqlar (konstruktorlar, ta’minotlar,
arxitektura materiallari) ularning ijodiy fikrlash va amaliy ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
c) Tashqi muhit
Bolalarning o‘qish va rivojlanishida maktabgacha ta’lim muassasasining tashqi
muhitiga ham katta e’tibor qaratish zarur. Tabiat bilan bog‘liq turli o‘yinlar, tabiatni
kuzatish va unga ta’sir qilish usullari bu borada qo‘llaniladi.
d) Ijtimoiy-tarbiyaviy vositalar
Tarbiya berish jarayonida guruhdagi boshqa bolalar bilan o‘zaro muloqot qilish,
birgalikda ishlarni amalga oshirish va bir-birlariga yordam berish kabi ijtimoiy
munosabatlar ham muhim vosita hisoblanadi.
e) Hikoya va ertaklar
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoya va ertaklar tarbiyaviy vosita sifatida
ishlatiladi. Ular orqali bolalar axloqiy qadriyatlarni o‘rganishadi.
20

f) San’at va musiqa
San’at, musiqa, rasm chizish va qo‘shiqlar bolalarning ijodiy rivojlanishiga
yordam beradi. San’at va musiqa orqali bolalar hissiy, estetik tafakkurini
shakllantiradilar.
3. Tarbiyaning amaliy ko‘rinishlari
Maktabgacha ta’lim jarayonida tarbiya quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga
oshiriladi:
 Ijtimoiy tarbiya — bolalarga o‘zaro muloqot, jamiyatda to‘g‘ri xulq-atvorni
o‘rgatish.
 Axloqiy tarbiya — bolalarga axloqiy me’yorlar va qadriyatlarni o‘rgatish.
 Estetik tarbiya — san’at, musiqa, adabiyot orqali bolalarning estetik didini
shakllantirish.
 Fizik tarbiya — bolalarning jismoniy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, turli
o‘yinlar va mashqlar orqali.
 Intellektual tarbiya — bolalarga mantiqiy fikrlash, ijodiy va tanqidiy fikrlash
ko‘nikmalarini o‘rgatish.
G.I.Shukina: Ta’lim usullari-bu bolaning ongiga, xulq atvoriga, ularda zarur
fazilatlarni shakllantirishga, o‘z tajribalarini foydali faoliyat va xilma-xil
munosabatlar bilan boyitishga maqsadli pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullari.
Ta’lim usullari faqat “teginish vositasi” bo‘lishi mumkin (A.S.Makarenko) agar
o‘qituvchi ularni birlashtirishning eng yaxshi variantini to‘g‘ri topsa, agar u
bolalarning rivojlanish darajasi va tarbiyasi, ularning yosh xususiyatlari, qiziqishlari,
intilishlarini hisobga olsa.Ta’lim usullarini tanlashda bolalarning xulq-atvori va
faoliyatining sabablarini bilish ayniqsa muhimdir.Bu yerda bolalarni oddiy kuzatish
yetarli emas, maxsus diagnostika usullari kerak bo‘ladi. Turli pedagogik vaziyatlarda
ta'lim usullari doimo o‘zgarib turishi kerak, bunda ta’lim jarayoniga professional va
ijobiy yondashuv namoyon bo‘ladi.
21

Pedagogika nazariyasida ta’lim usullarining tasnifi ishlab chiqilgan bo‘lib, u
usullarning o‘ziga xos xususiyatlariga va ularni o‘quv jarayonida o‘ziga xos
xususiyatlariga asoslanadi.Ta’lim usullari ta’limga faol yondashishga va faoliyatning
tuzilishiga asoslanadi.Psixolog L.L.Lyublinskaya Faoliyat tarkibidagi quyidagi asosiy
aloqalarni aniqlaydi.
-maqsad-inson nimani xoxlaydi;
-insonni harakatga undaydigan sabab, buning uchun odam harakat qiladi;
-maqsadga erishish uchun ishlatiladigan vositalar;
-moddiy sohada yoki ma’naviy faoliyat natijalari;
-insonning faoliyat natijalari va jarayoniga munosabati;
Faoliyat tarkiida allaqachon ma’lum ta’lim imkoniyatlari mavjud.Faoliyatning
ushbu tuzilishiga asoslanib, ta’lim usullarining to‘rt guruxi ajralib turadi:
1. Shaxs ongini shakllantirish usullari (qarashlar, baholashlar, hukmlar)
2. Faoliyatni tashkil etish usullari, aloqa, xulq-atvor tajribasi.
3. Faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish va rag‘batlantirish usullari.
4. Faoliyat va xulq-atvorni boshqarish, o‘zini-o‘zi boshqarish va o‘zini-o‘zi
baholash usullari.
Maktabgacha yoshdagi bolalar doimiy ravishda turli tadbirlarda
qatnashadilar.Ular kichik guruxlarda o‘ynashlari, yakka tartibda va tengdoshlari bilan
qum uylari va qal’alar qurishlari, sport o‘yinlarini yaxshi ko‘rishlari, kognitiv nutq va
matematik musobaqalarda o‘yinlarda faol ishtirok etishlari mumkin.
Faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish usullariga quyidagilar
kiradi:rag‘batlantirish, jazolash, raqobat.
Ushbu usullar orasida maktabgacha tashkilotida eng keng tarqalgan-
rag‘batlantirish va jazolash.
Nazorat qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, shuningdek o‘zini-o‘zi baholash usullari.
Ushbu bosqichda bolaga o‘zini baholash,o‘z harakatlarini talablar bilan bog‘lash
o‘rgatiladi.
22

Shunday qilib, haqiqiy pedagogik jarayonni tahlil qilish ta’lim usullari bir-
biridan alohida qo‘llanilmasligini ko‘rishga imkon beradi, ularning barchasi bir-biri
bilan bog‘liq va vaziyatga qarab, ba’zi usullar boshqalarga o‘tadi.Shu bilan birga,
yetakchi usul har doim ajralib turadi, qolganlari esa uni to‘ldiradi. Pedagogik
nazariyada ta’lim usullarining tasnifi ishlab chiqilgan bo‘lib, u usullarning o‘ziga xos
xususiyatlariga va ularni o‘quv jarayonida qo‘llashning o‘ziga xos xususiyatlariga
asoslanadi.
Ushbu usullarning barchasi yordamida bolalarni tarbiyalash ta’minlanadi:
bolalarning hatti-harakatlari tuzatiladi, shaxsiy fazilatlar shakllanadi, hayotiy
tajribalar ishlab hiqiladi. Shuni aytish kerakki, ularning barchasi insonni ijtimoiy
birlik sifatida to‘liq rivojlantirish va tarbiyalashga qaratilgan.
Yu.K.Babanskiy: “ ta’lim usuli-bu har tomonlama rivojlangan shaxsni maqsadli
shakllantirish mazmuni, maqsadlari, vazifalari, mazmunini amalga oshirish uchun
tarbiyachi va tarbiyalanuvchining o‘zaro bog‘liq faoliyatning umumlashtirilgan
usulidir”.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda ta'lim jarayonining umumiy
qonuniyatlari ham, maktabgacha yoshdagi bolalik davridagi bolaning rivojlanishining
o‘ziga xosligi ham boshqariladi. Ta'lim bolaning hatti-harakati, faoliyati va dunyoga
munosabatini belgilaydigan mustaqillik, kognitiv va kommunikativ faollik, ijtimoiy
ishonch va qadriyat yo‘nalishlarini rivojlantirishga qaratilgan".
Bolaning faoliyatdagi faol mavqei uni faqat tarbiya ob’ektiga emas, shu bilan
birga tarbiya sub’ektiga ham aylantirdi. Bu bolani tarbiyalash va rivojlantirishda
faoliyatning yetakchilik rolini belgilaydi. Bolalarning rivojlanishi va
tarbiyalanishining yosh bilan bog‘liq davrlarida faoliyatning turli xillari yonma-yon
bo‘ladi va o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi, lekin bunda ularning roli bir xil bo‘lmaydi: har bir
bosqichda faoliyatning yetakchi turi ajratiladi, unda bolaning rivojlanishidagi asosiy
yutuqlar namoyon bo‘ladi. Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi,
mavzui, vositalari, buyumlar bilan amalga oshiriladigan harakatlar va nihoyat, natija
23

bilan ajralib turadi. Ilmiy ma’lumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas,
balki asta-sekin va katta yoshdagi odamning rahbarligida egallaydi. Bola faoliyatining
xilma-xilligi va boyligi, uni egallashdagi muvaffaqiyat oiladagi, bolalar bog‘chasidagi
tarbiya va ta’lim sharoitlariga bog‘liq, bo‘ladi. (A. N. Leontev va boshqalar).
Bolaning dastlabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning
shaxsiy qobiliyatlarini , xususiyatlarini va atrofdagi narsalarga munosabatini
shakllantirishning asosi hisoblanadi.
Ilk yoshdagi bolaning kattalar bilan muomalasining (hissiy va hissiy-predmetli
muomalasining) eng oddiy turlari unda taassurotlarga bo‘lgan ehtiyojini rivojlantiradi,
tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi harakat usullarini egallab borgan sayin
bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning rivojlanishi irsiy
jihatdan shart qilib qo‘yilgan zaminga, taqlid qilishga ham borliq bo‘ladi. Hayotning
dastlabki yillarida kattalar bilan muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni
o‘z ichiga oladigan yo‘l-yo‘riq tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy turlari
bo‘ladi. Tarbiyachilar bolalar bilan muomalada bo‘lar ekanlar, ularni buyumlar
dunyosiga olib kiradilar. Shunday yo‘l bilan bolalar o‘ziga xos buyumlar bilan bog‘liq
faoliyatni egallaydilar. Bunda muomalaning o‘zi bola uchun zarur ehtiyojga aylanadi.
Buyumlar bilan bog‘liq faoliyatni tashkil etish oilada ham, maktabgacha ta’lim
ta’limtashkilotida ham ikki va ych yoshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan biri
hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, maqsadlari va xulq-atvor
sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rahbarligida buyumlarning
xususiyatlari, ular bilan qilinadigan harakatlar to‘g‘risida dastlabki bilimlarni
o‘zlashtiradilar.
Bola ikki yarim yoshga to‘lganda buyumlar bilan bog‘liq faoliyat va muomala
ancha yuqori rivojlanish darajasiga erishadi, o‘yin va tasviriy faoliyatga o‘tish uchun
asos yaratiladi. Kattalar uyushtiradigan muloqot va faoliyatda bolalarda o‘zini-o‘zi
anglashning dastlabki shakllari shakllanadi. Bola o‘zini atrofdagi odamlardan
ajratadigan, o‘z imkoniyatlarini anglab yetadigan bo‘la boshlaydi. Mustaqillik
24

rivojlanishining ana shu bosqichida bolalar kattalarning vasiyligini qisman cheklashga
intiladilar. O‘zini-o‘zi anglashning dastlabki shakllari xulq-atvor sabablarini
shakllantirishning boshlanishi bo‘ladi.
Ilmiy tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, maktabgacha tarbiya yoshida yetakchi
bo‘ladigan o‘yin faoliyatida maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy, bilish faolligi
rivojlanadi. Tarbiyachilar rahbarligidagi o‘yinlar chog‘ida bolalar turli harakat
usullarini, buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari to‘g‘risidagi bilimlarni
o‘zlashtiradilar. Bolalar makon, vaqt munosabatlarini , o‘xshashlikka va bir xillikka
oid aloqalarni anglab yetadilar, tushunchalarni egallaydilar. Harakatli o‘yinlar
harakatlarning rivojlanishiga, makonda yo‘l- yo‘riq topishga yordam beradi.
Birgalikdagi o‘yinlarda bolalar odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni, harakatlarni
muvofiqlashtirishning ahamiyatini anglab yetadilar va o‘zlashtiradilar, atrofdagi
narsalar to‘g‘risidagi tasavvurlarini kengaytiradilar.
25

2.2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning jismoniy va aqliy tarbiya berish
usullari va vositalari.
Jismoniy tarbiyani tshkil etish shakllari-bu bolalarning rang-barang faoliyatini
ta’lim- tarbiyaviy majmuasi bo‘lib, uning asosini harakat faoliyatiga tashkil etadi.
Bolalar harakat faoliyatini tashkil etishini shakllari quyidagilardan iborat:
1. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlar;
2. Kun tartibidagi jismoniy sog ‘ lomlashtirish ishlari : ertalabki gimnastika ,
harakatli o ‘ yinlar va sayr paytidagi jismoniy mashqlar , jismoniy daqiqalar , kunduzgi
uyqudan so ‘ nggi jismoniy mashqlar , chiniqtirish tadbirlari ;
3. Faol dam olish:bolalar turizmi, jismoniy dam olishlari, jismoniy tarbiya
bayramlari, salomatlik kunlari, ta’tillar;
4. Bolalarning mustaqil harakat faoliyati;
5. Uyga vazifa.
Bolalarni harakatlarga o‘rgatishning metodik usullari . Har bir alohida metod
vazifasi va uni hal etishga bir xil yondashish jihatdan birlashadigan xilma-xil
usullarning butun bir kompleksidan iboratdir. Usul–metodning bir qismi, uni
to‘ldiruvchi va aniqlashtiruvchi detal hisoblanadi. Tarbiyachi xilma-xil usullarni
qo‘yilgan vazifalarga muvofiq umumiy, ijodiy qo‘llanishining ta’lim jarayonini
boyitadi, uni individullashtiradi, bir xillikka barham beradi. Bolalarni harakat
faoliyatiga o‘rgatish jarayonida metodik usullar har biri aloxida holatda harakat
materialining vazifalari va mazmuni, uni bolalar tomonidan o‘zlashtirish darajasi,
ularning umumiy rivojlanishi, jismoniy holati, har bir bolaning yosh va tipologik
xususiyatlariga ko‘ra tanlanadi. Shu ma’noda ta’lim usullari bir tomondan bolalar
vazifalarni idrok qilayotganda barcha analizatorlarga har tomonlama ta’sir etishni,
ikkinchi tomondan bolalarning harakat vazifalarni ongli va mustaqil bajarishini
ta’minlovchi turli birikmalarda kombinatsiyalanadi. Bolalarni harakatlarga
o‘rgatishda usullarning birlashuvi ularning o‘zaro harakati bilan belgilanadi.
Tarbiyachi tomonidan ko‘proq ko‘rgazmali metodga oid usullar qo‘llanilsa, masalan,
26

harakat namunasini ta’limning barcha bosqichlarida hamda turli yosh guruhlarida
ko‘rsatish mashqlarni bola tomonidan mexanik tarzda, tushunmasdan bajarishga olib
kelishi mumkin. Bunday holda ko‘proq bolaning idrok qilish organlariga ta’sir etish
uning idrokini boyitadi, ayni paytda zarur aqliy jarayonini susaytiradi, muayyan
mashqning barcha elementlarini mantiqiy izchillikda ongli tarzda eslab qolishga
yordam bermaydi, ba’zan bolani keyinchalik mashqni ixtiyoriy bajarish
imkoniyatidan mahrum qiladi. Biroq bunda bolaning yosh imkoniyatlarini (ayniqsa,
kichik va o‘rta yoshdagilar) hisobga olmagan holda ko‘proq va faqat og‘zaki usuldan
foydalanish ham uni harakatlarni obrazli idrok etishdan, sezgilarining
ishonchliligidan, aniq obrazli tafakkur jarayonidan mahrum etadi. Shuning uchun
tarbiyachi bolalarni to‘g‘ri harakatlarga o‘rgatishda ta’limning yuqori darajasiga
erishishiga intilib ta’limning turli usullari: ko‘rgazmali, og‘zaki va amaliy usullaridan
o‘zaro aloqadorlikda foydalanadi. Shuning uchun, u bolalarning har tomonlama
rivojlanishiga, mashqlarning ular tomonidan ongli o‘zlashtirilishiga, muayyan
sharoitlarda ularni mustaqil va ijodiy qo‘llashga yordam beradi.
Ko‘rgazmali metodga oid usullar. Bolalarni harakatlarga o‘rgatishda
ko‘rgazmalilikning turli usullaridan foydalaniladi, yaqqol ko‘rish usullari harakat yoki
ayrim harakat elementlarining tarbiyachi tomonidan to‘g‘ri va aniq namoyish
etilishidan: tevarak-atrofdagi hayot ko‘rinishlariga taqlid qilishdan; masofani bosib
o‘tishda mo‘ljal olishdan foydalanish; ko‘rgazmali qo‘llanmalar – kinofilmlar,
teleeshittirishlar, fotolavhalar, suratlar va hokazolardan foydalanishdan iboratdir.
Taktil- muskul ko‘rgazmaliligi bolalarning harakat faoliyatiga jismoniy tarbiya
qo‘llanmalarini kiritish bilan ta’minlanadi. Masalan, ketma-ket qo‘yilgan yoy
shaklidagi darvozachalar tizzani baland ko‘tarib, yugurish ko‘nikmasini hosil qilish
maqsadida qo‘llaniladi. Yugurish paytida oyoqni bu to‘siqlar osha ko‘tarib o‘tish
bolaning tizzani baland ko‘tarish ko‘nikmasini egallashga yordam bcradi. Bundan
tashqari predmetlar bolalarga yo‘l qo‘ygan xatosini his qilish va tushunish (mazkur
holatda agar oyoqning uchi darvozachalarga tegib ketganda) imkonini beradi. Bola
27

ongida tarbiyachining “darvozachaga tcgib kctmaslik” haqidagi topshirig‘ining
saqlanib qolishi xato qilayotgan paytida teri muskul sczgisi bilan bog‘lanadi va bola
o‘z harakatining noto‘g‘riligini o‘zi aniqlay oladi.
Taktil-muskul ko‘rgazmaliligi bola gavdasining alohida qismlarini boshqaruvchi
tarbiyachining bevosita yordamida ham ifodalanadi (masalan, qad-qomatni to‘g‘ri
muskul tonusi sezgisini uyg‘otadigan qo‘l tekkizish orqali rostlash). Biroq
tarbiyachining bunday yordami qisqa muddatli bo‘lishi lozim. Aks holda muayyan
dinamik (streotipni hosil qilishga xizmat qiluvchi doimiy qo‘zg‘atuvchilar tizimidagi
signal) ahamiyatiga ega bo‘lib qolishi mumkin. Keyinchalik ko‘nikma og‘zaki
ko‘rsatmalar yordamida mustahkamlanadi.
Shunday qilib, ko‘rgazmalilik usullari bolaning harakatlarini to‘g‘ri idrok qilishi
va tasavvur etishi, hissiy ongini kengayishiga, harakatlarni bajarishda o‘z o‘zini
nazorat qilishning vujudga kelishiga, harakatlar sur’ati va ritmini eshitish orqali
boshqarishga, sensor qobiliyatining rivojlanishiga xizmat qiladi.
Og‘zaki metodga oid usullar . Harakatlarga o‘rgatishdagi og‘zaki usullar
quyidagilarda ifodalanadi: bolalarga ulardagi mavjud hayotiy tajriba va tasavvurga
tayangan holda yangi harakatlarni aniq, qisqa bir vaqtda bayon etish va
tushuntirishda; harakatlarni aniq ko‘rsatish yoki uning ayrim elementlarni aniqlashda;
tarbiyachi tomonidan ko‘rsatilgan harakatlarni qayta bajarishda yoki mashqlarni
bolalar mustaqil bajarishlarida zarur bo‘ladigan ko‘rsatmalarda; yangi jismoniy
mashqlar va harakatli o‘yinlarni joriy qilish yoki harakatlarni o‘rgatishda ularni
tushuntirish, harakatli o‘yin syujeti va hokazolarni aniqlashtirish talab etilganda
oldindan o‘tkaziladigan suhbatda; tarbiyachi jismoniy mashqlarni bajarilishidan oldin
harakatlarni bajarish izchilligini anglash; darajasini aniqlash yoki syujetli harakatli
o‘yinlar obrazlari haqidagi tasavvurning bor yo‘qligini tekshirish, qoidalarni, o‘yin
harakatlari va boshqalarni aniqlashtirish maqsadida bolalarga beriladigan savollarida.
Bundan tashqari ko‘rsatib o‘tilgan usullar turli komandalar, farmoyish va signallarni
aniq, emotsional va ta’sirchan tarzda berishda ham ifodalanadi. Masalan, tarbiyachi
28

shunday deydi: “Sakrab oyoqlarni yelka kengligida ochib turing!” yoki “To‘xtang!
Bir, ikki, uch – yuguringlar!” va hokazo. Bu komandalar bolalarning javob harakat
reaksiyasining tezligi va aniqligini vujudga keltiradigan turli intonatsiya va
dinamikani talab qiladi. Bular qatoriga baland ovozda dona-dona qilib sanash va o‘yin
boshlanmalarini ifodali talaffuz etishni ham kiritish mumkin. Xalq og‘zaki ijodi
bunday narsalarga juda boydir. Qofiyali matnlarning musiqiyligi va ritmliligi
bolalarda emotsional ruh uyg‘otadi, natijada bu qofiyalar ular tomonidan oson
o‘zlashtiriladi va keyinchalik mustaqil o‘yinlarda foydalaniladi. Obrazli syujetli
hikoya og‘zaki usullarga mansub. U harakatlardagi ifodalilikni rivojlantirish va o‘yin
obraziga yaxshiroq kirish maqsadida qo‘llaniladi. Syujetli hikoya amalda ertakni
qisqa hikoya (1,5–2 minut) qilishga o‘xshashdir. U bolalarda o‘yin holati va
harakatlarning barchasini xuddi ko‘rib turgandek qayta tasavvur qilishga imkon
beradi, emotsional holatni tiklaydi. Tarbiyachi o‘yinni odatdagicha bir xilda
tushuntirish, rollarni taqsimlash va harakat o‘rnini ko‘rsatish (syujetsiz o‘yinda
bo‘lganidek) o‘rniga o‘yin syujeti va qoidalarini qisqa obrazli hikoyada ochib beradi.
Masalan, “Echki, echkichalar va bo‘ri” ertagini shunday boshlaydi: “Bor ekanda yo‘q
ekan, chiroyli qayrilma shoxli va beozor kulrang oq ona echki bor ekan. Uning kichik
bolalari bor ekan...” va hokazo. Bu usul bolalarda his- hayajon uyg‘otadi, xayolga
chorlaydi. Tasavvurni oydinlashtiradi. Butun vaziyatni ijodiy tarzda bajarishga
undaydi, harakatlarning obrazliligini ta’minlaydi. Syujetli hikoyadan bayon etish
xarakterini o‘zgartirgan holda turli yosh guruhlarida foydalanish mumkin. Harakatli
o‘yinlarda o‘yin mazmunini shakllanishiga yordam beruvchi matnlar, sherlardan
foydalanish mumkin. Ular orqali bolalar tegishli harakatlarni bajaradilar.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida aqliy tarbiyani tashkil etilishi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo‘lish,
narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o‘quv mehnat, samarali
faoliyatlar jarayonida (rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi zamon
29

pedagogika fani bilimlar sistemasini o‘zlashtirib olish, ularni jamg‘arish, ijodiy
tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlar hosil qilish uchun zarur bo‘lgan bilish
faoliyati usul- larini egallab olish aqliy rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichlari
hisoblanadi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab
belgilanadi. Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal
etishda birinchidan bolaning imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanish, ikkinchidan bola
organizmining umumiy charchashiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan ortiqcha
zo‘riqish
bo‘lmasligi yo‘llarini topish uchun Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarning
aqliy rivojlanishi qonunlari va imkoniyatlarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning natijalari
Maktabgacha ta'lim yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi. Bularning hammasi Maktabgacha ta'lim
yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko‘nikmalarini yanada
chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Maktabgacha ta'lim yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to‘g‘risida
kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo‘lib qoladilar, asosiy
fikrlash jarayonini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va
muhim bo‘lmagan tomonlarini ajrata oladigan ba’zi bir sabab natijali bog‘lanishlarni
bilib oladigan bo‘lib qoladilar. Ularda o‘quv faoliyatining dastlabki ko‘rsatkichlari
shakllanadi. Shuning uchun bog‘cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta
ahamiyatga ega.
Maktabgacha ta’lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta’limi
boladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy
xayol tarkib topadi. Kichik Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun ko‘rgazmali-
harakatli, ko‘rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so‘z, mantiqiy
tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik
30

tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, voqealarni, chuqur anglab olish,
ularni muhim bo‘lgan va muhim bolmagan tomonlarini ajratishga o‘rgatish lozim.
Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak-atrofdagi voqea-
hodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab his
qilib, diqqat bilan tomosha qilishni kiizatishda namoyon boiadi. Tarbiyachi ku-
zatishlar tashkil etib, bolalarda paydo boigan savollarga o‘z vaqtida javob berishga
harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yoilab, Maktabgacha ta’lim
yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yoi qo‘ymaydi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini
rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.
Bolalar bog‘chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish vazifasi
turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyon bo‘ladi va rivojlanadi.
Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik fahm-farosatlilik, tanqidiy ko‘z
bilan qa- rash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy
ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni
tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish boshqa
predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish Maktabgacha ta’lim
yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko‘nikma va
malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo‘lib, bolaning bilimlarini
muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan: o‘simliklar va hayvonlar
bilan tanishtirish bo‘yicha sistemali mashg‘ulotlar olib borilgandan keyin bolalar
ayrim konkret o‘simliklar yoki hayvonlar to‘g‘risida ma'lum bir tasavvurga ega
bo‘ladilar.
So‘ngra bolalardagi aqliy-ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida
tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mashg‘ulotlarni o‘tkazishni rejalashtirishi mumkin:
«Paxta o‘simligini, momaqaymoq o‘simligi bilan solishtirish», «Qafasdagi ikki
xil qushni bir-biriga solishtirish» didaktik o‘yini va shunga o‘xshash tadbirlar
31

o‘tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan
bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishda foydalanishga o‘rgatish zarur.
Ilk va bog‘cha yoshi davrida bolalarda tevarak-atrofga bo‘lgan qiziqish juda tez
o‘sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishini harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir.
Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga bo‘lgan har qanday xoxishini sezishlari
va rag‘batlantirib borishlari kerak.
Aqliy tarbiya vazifalari.
Bolani maktab ta'limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir.
Bolani bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va
ko‘nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o‘qishlari uchun
bo‘lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo‘lib xizmat qiladi.
Odamning aqliy faoliyati-bu umumiy ham maxsus aqliy harakatlar xilma-xil
sistemalarining katta miqdoridir. Ko‘pgina vazifalarni hal etishda qo‘llaniladigan
keng ko‘lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa, muhimdir. Bunday
harakatlarga tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi.
Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni egallash aqliy faollik va
mustaqillikning rivojlanishini ta’minlaydi. Aqliy faoliyatning moslashuvchanligi va
jo‘shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va munosabatlarda ko‘ra bilishni
shakllantirishga yordam beradi, «Aqliy mehnat madaniyati» tushunchasiga aqliy
faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o‘rtaga qo‘yish, uni
hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil amalga oshirish
natijalari- ni baholash mahorati kiradi.
Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va
ko‘nikmalarini, kitob bilan ishlash ko‘nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish
usullari va metodlarini, turli yordamchi vositalardan foydalanish bilan ham bog‘liqdir.
Aqliy tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashni
tashkil etishda hisobga olish lozim bo‘lgan bir qancha vazifalarni o‘z ichiga oladi.
32

Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat.
Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada rivojlanganligini
bolaning aqliy ko‘rsatkichining yuqoriligida ko‘rish mumkin.
Mashg‘ulot ta'lim tashkilotida bolalarga ta’lim berishning asosiy shaklidir.
Mashg‘ulot pedagogning bolalarni kerakli bilim va malakalardan frontal holda
xabardor qilishidir. Tarbiyachi bolalarga ta'lim berishni kun davomida amalga
oshiradi: ularning bilimlarini boyitadi, madaniy, gigenik, xulq madaniyati, gaplashish
nutqi, sanoq-hisob harakatlari kabi turli-tuman malaka va ko‘nikmalarini shakllantirib
boradi. Ammo ta’lim berishda bosh rolni mashg‘ulot egallaydi. Mashg‘ulotlar
maktabgacha ta'lim tashkilotida ta’limni tashkil etish shaklidir. .
Ta’lim shakli deganda ta’lim beruvchi pedagog va bolalarning maxsus tashkil
etilgan faoliyati tushuniladi va kun tartibida ma’lum bir vaqtda o‘tkaziladi.
Ta'lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir
xususiyatiga, o‘tkazish joyiga shuningdek, kun tarkibida egallagan o‘rniga qarab bir-
biridan farq qiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta'limning frontal (umumiy),
jamoaviy va yakka tartibdagi shakllaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, bolalarga
ta’lim berish ishlari ekskursiya, didaktik o‘yinlar orqali kun davomida bolalarning
mashg‘ulotdan tashqari har xil faoliyatlarida, ularning o‘yinlariga rahbarlik qilish
jarayonida amalga oshirilib boriladi.
Mashg‘ulot maktabgacha ta'lim yoshidagi hamma bolalar uchun majburiydir:
unda dastur mazmuni belgilab berilgan, kun tartibida unga ma'lum o‘rin va vaqt
ajratjlgan. Mashg‘ulot tarbiyachi rahbarligida o‘tkaziladi, tarbiyachi mashg‘ulotda
bolalarni yangi bilimlardan xabardor qiladi, bolalarning amaliy mashg‘ulotlarini
tashkil etadi. O‘quv materialining mazmuni asta-sekin murakkablashtirilib boriladi.
Mashg‘ulot bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Mashg‘ulot
orqali bolalar o‘quv malakasini egallab oladilar. Ularda barqaror diqqat, irodani,
33

diqqatni jalb eta olish kabi qobiliyatlar rivojlanadi. Izchillik bilan ta'lim berish nati-
jasida bilimga qiziqishlar rivojlana boradi.
Bolalarga bilim berishning jamoa usulida olib borish katta ahamiyatga ega:
birgalikdagi faoliyatda bolalar bir-birlariga faol ta’sir etishadi, o‘z tashabbusi,
topog‘onligini namoyon qilish imkoniyati tug‘iladi. Bolalar oldiga umumiy zo‘r
berish- ning talab etuvchi vazifa qo‘yilganda birgalikda qayg‘urishadi, jamoatchilik
hissi shakllanadi. Ekskursiyalar, rasm qirqib yopishtirish, qurish yasash ishlarini
birgalikda bajarish, umumiy raqs-o‘yinlarini ijro etish, badiiy asarlarni eshitish,
o‘qishda paydo bo‘lgan birgalikdagi kechinmalar bolalarning birlashgan do‘stona
jamoasini yaratishga yordam beradi. Mashg‘ulotda ta'lim berish orqali bolalarda
maktabdagi o‘qishga qiziqish tarbiyalanadi, javobgarlik hissi, o‘zini tuta olish,
mehnat qilishga intilish odati, topshirilgan ishni bajarish kabi to‘g‘ri sifatlar hosil
qilinadi.
Bolalarni maktab ta’limiga ruhiy jihatdan tayyorlashni ularning boshlang‘ich
sinflarda dastur materialni yaxshi o‘zlashtirib olishlarini ta'minlovchi bilim va
malakalar mashg‘ulotlar jarayonida hosil qilinadi.
Mashg‘ulotlarda bolalarda mustaqil fikr yuritish malakasi tarkib toptiriladi,
tarbiyachilarga quloq solish, ularning fikriga ergashish, hikoya qilinayotgan
hikoyalardan voqeadagi asosiy g‘oyalarni ajrata olish, qisqacha umumlashtirish kabi
malakalarni rivojlantirishga katta e'tibor beriladi.
Mashg‘ulotda tarbiya vazifalari hal etiladi. Mashg‘ulot bolalarning yosh va
o‘ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olib ma'lum izchillikda olib boriladi. Maktabgacha
ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhda hafta davomida
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar soni va vaqti belgilab qo‘yilgan.
Tayyorlov guruhlarida mashg‘ulotlar orqali bolalarda tashabbuskorlik va
mustaqillik, bilimga qiziquvchanlik, faol tafakkur qilish, taqqoslash, umumlashtirish,
xulosalar chiqarish kabi malakalar tarbiyalab boriladi. Bolalarda kuzatuvchanlik,
34

javobgarlik, hissi takomillashtirilib boriladi, ularda mehnat qilish malakasi va xoxishi
tarbiyalanadi.
Bolalarni mustaqillikka o‘rgatish ishi muntazam amalga oshirib boriladi. MTTda
kichkintoylarni tevarak-atrofdagi hayot, tabiat bilan tanishtirish, ularning nutqini, eng
oddiy matematik tasavvurlarini o‘stirish mashg‘ulotlari, musiqa mashg‘ulotlari, qu-
rish- yasash, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari olib boriladi.
Ilk yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlar katta yoshdagi
kishilarning har bir bola bilan rejali suratda muomalada bo‘lishidan iborat bo‘lib, bu
mashg‘ulotlarning maqsadi bolalarning nutqi va harakatini rivojlantirib borishdir; bu
esa bolalarni mashg‘ulotlarga tayyorlash bosqichidir; go‘daklar ixtiyoriy diqqat o‘sib
borgani sari, bunday mashg‘ulotlar bir necha bola bilan, keyinchalik esa butun guruh
bolalari bilan bir yo‘la olib boriladi.
Mashg‘ulotlarda ta'lim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo‘r berishni talab
etadi, ya'ni u bolani aktiv faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib bola ma'lum natijaga erishish
uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi. Shuning
uchun mashg‘ulotga tayyorlanishda bolalar yoshini, imkoniyatini e’tiborga olish
zarur: mashg‘ulotning vaqtini, kun tartibidagi o‘rnini dasturning har xil bo‘limlarini
to‘g‘ri al- mashtirib turishni oldindan o‘ylab, aniq belgilab olish zarur.
Mashg‘ulotlarni kuning birinchi yarmida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir, chunki
birinchidan, bola ertalabki soatlarda aqliy vazifani yaxshi bajara oladi, xona tabiiy
yorug‘lik bilan yaxshi ta'minlangan bo‘ladi.
Har bir yosh guruhida necha marta mashg‘ulot o‘tkazilishi, uning mazmuni va
har bir mashg‘ulot yosh guruhlari bo‘yicha necha daqiqa davom etishi MTT tarbiya
dasturida ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda belgilab berilgan.
Birinchi kichik guruhda mashg‘ulot bolalarni ikki guruhga bo‘lgan holda
o‘tiladi. Guruhlardagi bolalar soni har doim bir xil bo‘ladi. Mashg‘ulot jadvalini
tuzganda haftada bolalarning ish qobiliyati yuqoriroq bo‘ladigan kun tanlanadi.
Ma’lumki haf- taning o‘rtalarida (seshanba, chorshanba, payshanba) bolalarning ish
35

qobiliyati yuqori bo‘lar ekan, bu kunlarga bolalarning aktiv faoliyatini talab etuvchi
murakkabroq mashg‘ulot tanlanadi (elementar matematika, nutqni rivojlantirish,
savodga o‘rgatish va h.k) jadval tuzganda bu mashg‘ulotlarni birinchi qo‘yish kerak,
bolalardan ko‘p harakat qilishni, hissiy nagruzkani talab etuvchi mashg‘ulotlar
(musiqa, jismoniy tarbiya, tasviriy faoliyat) ikkinchi qilib qo‘yiladi.
Bolalar o‘zlashtirib oladigan bilimlar mazmuni tarbiyalovchi bo‘lishi kerak.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti dasturi Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda tabiat
haqidagi bilimlarning (bular tabiatga muhabbat uyg‘otadi, o‘simliklar va hayvonlarga
g‘amxo‘rlik bilan qarash hissini tarbiyalaydi), tarkib toptirishni nazarda tutadi:
bilimlarni o‘zlashtirib olish asosida bolalarda jonajon shahriga, o‘z vataniga, xalqiga
muhabbat, ulug‘ kishilarga muhabbat va hurmat, o‘lkaning ijtimoiy hayotiga qiziqish
paydo bo‘ladi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ijtimoiy hodisalar, voqealar
to‘g‘risida, umumlashgan tasavvurlar tarkib topadi. Masalan, qo‘shni o‘lkalardagi
bolalarning hayoti, oddiy kishilarning mehnati, boshqa xalqlarning hayoti va do‘stligi
haqidagi dastlabki tasavvurlar vujudga keladi. Tarbiyachi yangi mashg‘ulotlarning
mazmunini belgilar ekan, ular u yoki bu mashg‘ulotlarda o‘zlashtirilgan bilimlar bilan
qanday bog‘lanishini o‘ylab ko‘radi
Mashg‘ulot quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Bolalarga yangi bilim beruvchi mashg‘ulotlarni o‘tkazishdan maqsad
ularni yangi ilimlardan xabardor qilish, tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar, voqealar
to‘g‘risidagi bilimlarini aniqlash va kengaytirishdir. Bunday mashg‘ulotlarga yangi
ob’yektni kuzatish, hikoya qilib so‘zlab berish va boshqalar kiradi. Mazkur
mashg‘ulotlar hamma yosh guruhlarida o‘tkaziladi.
2. Bolalarning to‘plagan bilim va tajribalarini mustahkamlovchi va
sistemaga soluvchi mashg‘ulotlar. Undan ko‘zlangan asosiy maqsad idrok etilgan
narsalarning anglab olish va dastlabki umumlashtirishga o‘rgatishdir. Buning uchun
tanish ob’yekt kuzatiladi, ikki narsa, solishtiriladi (xona o‘simliklari, daraxtlar,
hayvonlar), didaktik o‘yinlar, suhbatlar o‘tkaziladi. Bunday mashg‘ulotni o‘tkazish
36

orqali tarbiyachi bolalar nimani yaxshi o‘zlashtirib olganu, nima yaxshi
o‘zlashtirilmaganini bilib oladi.
37

Tarbiyachi mashg‘ulot jarayonida bolalarning bilimini yangi narsalar detallar bilan
boyitib boradi.
3. Bolalarning bilimini sinovchi mashg‘ulotlar.Bunday mashg‘ulotlardan
maqsad tarbiyachi bolalar dastur bo‘yicha o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim va
malakalarni o‘zlashtirib oladilarmi-yo‘qmi, shuni bilib oladi va o‘zining bo‘lajak
ish mazmuni, metodini belgilaydi. Mashg‘ulotning tarbiyachi o‘z xohishi bilan
kvartal, yarim yil va yilning oxirida, shuningdek mudira va metodistning iltimosiga
binoan o‘tkazishi mumkin. Mashg‘ulotning tuzilishi: Mashg‘ulot quyidagi
tuzilishga ega: bolalarni uyushtirish,asosiy qism, yakunlovchi qism.
Bolalar mashg‘ulotga qiziqib qatnashishlari va unda faol ishtirok etishlari
uchun uning mazmuni va metodikasi puxta o‘ylanib olinishi kerak. Bolalar o‘quv
faoliyatini qanchalik puxta egallab olsalar, tarbiyachini e’tibor bilan tinglab,
o‘yindan mashg‘ulotga osonlik bilan o‘tadilar.
38

2.3. Maktabgacha ta'limda tarbiya berish jarayonida qo‘llaniladigan
metodlar
Maktabgacha ta'limda tarbiya berish jarayonida qo‘llaniladigan metodlar turli xil
bo‘lib, bolalarning yoshiga, ehtiyojlariga, qobiliyatlariga va individual
xususiyatlariga qarab tanlanadi. Quyida maktabgacha ta'limda keng tarqalgan
metodlar va uslublar keltirilgan:
1. O‘yin metodlari
 O‘yin o‘ynash — bu metod bolalarga turli rollarni o‘ynash va ijtimoiy
ko‘nikmalarni o‘rganish imkonini beradi. O‘yinlar yordamida bolalar
ko‘nikmalarni rivojlantiradilar, masalan, muloqot qilish, qarorlar qabul qilish va
jamoada ishlash.
 Teatr o‘yinlari — bolalar personajlarni tasvirlash, birgalikda harakat qilish
orqali o‘z fikrlarini ifodalashni o‘rganadilar.
2. Ko‘rgazmali metodlar
 Darsliklar va plakatlar — ko‘rgazmali materiallar yordamida bolalar
tasavvurlarini shakllantiradi. Masalan, rang-barang suratlar, plakatlar, kartinkalar
yordamida tabiat, hayvonlar yoki ranglar haqidagi bilimlar beriladi.
 Kino va videomateriallar — bolalar uchun animatsion yoki ta'limiy
videolar yordamida ko‘rgazmali ta'limning samaradorligi oshadi.
3. Suhbat va muzokaralar
 Suhbat (interaktiv metod) — bolalar bilan muhokama qilish, ular bilan
savol-javob qilish orqali ma'lumot berish. Bu metod bolalarning fikrlash va
muloqot qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
 Muzokara — bolalar o‘z fikrlarini erkin ifodalashga, bir-birlarini
tinglashga, fikrlarni aniq ifodalashga o‘rgatiladi.
4. Imitatsiya (takrorlash) metodlari
 Bolalar kattalarni kuzatib, ular harakatlarini takrorlaydilar. Bu metod orqali
bolalar turli xil faoliyatlarni o‘rganadilar: hayvonlarning harakatlarini takrorlash,
kasb egalarining ishlarini o‘rgatish.
5. Pragmatik metodlar
39

 Ko‘rish va bajarish — bolalar amaliy faoliyatlar (masalan, qo‘lda ishlash,
qurish) orqali bilimlarni mustahkamlashadi. Bu usul bolalarning motorik
harakatlarini va ijodkorligini rivojlantiradi.
 Eksperimentlar — bolalar hayotdagi oddiy ilmiy tajribalar orqali ilmiy
tushunchalarni o‘zlashtiradilar.
6. Musobaqalar va tanlovlar
 Turli musobaqalar, tanlovlar orqali bolalar faol ishtirok etadilar. Bu metod
bolalar orasida sog‘lom raqobatni rivojlantiradi va natijalarga erishishga
intilishlarini oshiradi.
7. Yaratilish (ijodiy) metodlari
 San'at va qo‘lda ishlash — bolalar tasviriy san'at, chizmachilik, plastilin
ishlash orqali ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
 Musiqa va raqs — musiqa, qo‘shiqlar va raqslar bolalarning estetik
tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi.
8. Individual yondashuv
 Har bir bola o‘zining individual ehtiyojlariga va xususiyatlariga mos
ravishda o‘qitilishi kerak. Individual yondashuv yordamida bolaning qobiliyatlari,
qiziqishlari va imkoniyatlari inobatga olinadi.
9. Tajriba va kuzatish
 Bolalarni turli vaziyatlarga kiritish va ular ustida kuzatuvlar o‘tkazish
metodlari. Bu metod bolalar o‘z faoliyatlari va muhitga qarab o‘rganadilar va
xulosa qilishni o‘rganadilar.
10. Dialogik ta'lim
 Suhbat orqali o‘qitish — bolalar o‘rtasidagi savol-javoblar, o‘z fikrlarini
bildirish va boshqa bolalar fikrlarini tinglash orqali o‘rganishadi.
Maktabgacha ta'limda tarbiya berish jarayonida metodlarning moslashuvi va
kombinatsiyasi, har bir bolaning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish juda
muhimdir. Shuning uchun, pedagoglar har bir bolaga individual yondashib, eng
samarali metodlarni tanlashlari kerak.
40

XULOSA
Maktabgacha ta'limda tarbiya berish usullari va vositalari bolalarning
intellektual, axloqiy, jismoniy va ijtimoiy rivojlanishiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi.
Shu sababli, tarbiyachilar va pedagoglar o‘quv jarayonida ushbu usullar va
vositalardan samarali foydalanishlari kerak. O‘yin, ko‘rgazmali materiallar,
ta'limiy o‘yinchoqlar va boshqa texnologiyalar bolalarning faolligini oshirish va
ularni zamonaviy bilimlar bilan tanishtirishda yordam beradi.
Maktabgacha ta'limda tarbiya berish usullari va vositalari bolalarning
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu usullar, masalan, tushuntirish, o‘yin,
taqlid qilish va boshqalar, bolalarning intellektual va ijtimoiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga yordam beradi. Ko‘rgazmali vositalar, o‘yinchoqlar, kitoblar, va
multimediya texnologiyalari kabi vositalar esa bolalarga o‘quv jarayonini yanada
qiziqarli va samarali qilishda yordam beradi.
Maktabgacha ta'lim tarbiyachilari va pedagoglari bolalarga zarur
bilimlarni o‘rgatishda innovatsion yondashuvlardan foydalanishlari lozim.
Bularning barchasi, bolalarning kreativ fikrlash, o‘zaro munosabatlar va axloqiy
qadriyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. To‘g‘ri va samarali tarbiya usullari va
vositalari orqali bolalar hayotga tayyorlanadi va mustaqil, javobgar shaxslar
sifatida rivojlanadilar.
Tarbiya vositalari, masalan, o‘quv materiallari, o‘yinchoqlar, san’at va
musiqa orqali bolalarning kreativ fikrlashini, estetik didini va axloqiy qiyofasini
shakllantiradi. Shu bilan birga, ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni o‘rgatish, san’at
va jismoniy tarbiya orqali bolaning barcha tomonlama rivojlanishini ta'minlash
maqsadga muvofiqdir.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiya berishning samarali tizimi,
bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olib, ularga yuqori sifatli ta’lim-
tarbiya jarayonini taqdim etishni taqozo etadi. Bu esa kelajakda ularga o‘zining
41

to‘g‘ri axloqiy yo‘nalishini topish, jamiyatga foydali bo‘lish va baxtli inson bo‘lish
imkonini yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
SIYOSIY ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017.
2. Sh. M. Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli
farmonni
3. Sh.M Mirziyoyevning “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.:-
2016y. 29-dekabr 6.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 23.09.2020 yildagi
O‘RQ-637-son. “Ta’lim .to‘g‘risida”gi.23.09.2020.
7. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun “Ilk
qadam”davlat o‘quv dasturi./Takomillashtirilgan ikkinchi nashr/ Toshkent 2022yil.
8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori
“Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat standartini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi.22,12.2020 yildagi 802-son.
ASOSIY ADABIYOTLAR
9. F.R.Qodirova, Sh.Q.Toshpulatova, N.M.Qayumova, N.M.Azamova
“”Maktabgacha pedagogika.Darslik 2019 yil.
10. Yusupova P. Maktabgachatarbiyapedagogikasi. T.: O‘qituvchi. 1993.
11.Xasanboeva O.U. va boshq. Maktabgachata`limpedagogikasi. T.:Ilmziyo. 2006.
12.Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”. “Tafakkur sarchashmalari”T:. 2013
42

13.N.M.Qayumova “Maktabgacha pedagogika”. “TDPU” nashriyoti T:. 2013 y
14.F.Qodirova, Sh Toshpo‘latova, M A’zamova. “Maktabgacha
pedagogika”.-T., “Ma’naviyat”. 2013
15.Sh.Shodmonova. maktabgacha ta’lim pedagogikasi. fan va texnologiya. -T:,
2008.
16.Abdullaeva Sh A. va boshq.Pedagogika Toshkent., Fan nashriyoti.2004 y. 14.
Zunnunov A., va boshqalar - «Pedagogika tarihi» oliy o‘quv yurtlari uchun
O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, «SHarq» matbaa kontserni, 2000 yil.
17. Munavvarov A.K. «Pedagogika» tahriri ostida. Toshkent. «O‘qituvchi».1996 y.
18. Tursunov I.Y. Nishonaliev U.N. «Pedagogika kursi» - Toshkent. O‘qituvchi.
1997 y.
INTERNET SAYTLAR
1. www.ziyonet.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.tarbiyachi.uz
4. www.chdpu.uz
5. www.tdpu.uz
43

MAKTABGACHA TA’LIMDA TARBIYA BERISH USULLARI VA VOSITALARI

Sotib olish