Maktabgacha talimda pedagokik jarayonlar - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	219.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Maktabgacha talimda pedagokik jarayonlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................. 2
I BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA PEDAGOGIK JARAYONLAR ................... 5
I.1. Ijtimoiy pedagogika fan sifatida ............................................................ 5
I.2. Ijtimoiy pedagogik faoliyat .................................................................... 8
1.3 Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar ............................................................ 18
II BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA PEDAGOGIK JARAYONLARNI
LOYIXALASHTIRISH METODLARI ............................................................... 22
2.1 Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi
metod va usullar ......................................................................................... 22
2.2 Maktabgacha ta’lim muassasalarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat
yo’nalishlari .................................................................................................. 33
2.3 Maktabgacha yoshdagi bolalar ijtimoiylashuvining xususiyatlari ... 38
Xulosa ........................................................................................................... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................... 44

“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual
va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z
tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar
bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”
Sh.M.Mirziyoyev.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti.
KIRISH
Respublika Prezidenti Sh.M.Mirziyo y ev ta’limni rivojlantirish, yosh avlodga
ja x on andozalariga mos bilim, iqtidor va ko’nikmal ar berish, ularni ona –Vatanga,
milliy istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash borasida ko’rsatayotgan
doimiy g’amxo’rligi tufayli ta’lim-tarbiya ishlarining bugungi qiyofasi tubdan
o’zgardi. U mustaqillikka erishib, taraqqiyot yo’lidan dadil borayotgan
mamlakatimiz ruhini, g’oyalari va intilishlarini o’zida aks ettirgan ta’lim tizimiga
aylanmoqda. Eng asosiysi, mamlakatimizda ta’limning hali jahon amaliyotida kam
uchraydigan betakror milliy modeli yaratildi.
Ta’lim va tarbiya, ilm-fan, sog‘liqni saqlash, madaniyat va san’at, sportni
rivojlantirish masalalari, yoshlarimizning chuqur bilimga ega bo‘lishi, chet tillarini
va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini puxta egallashini
ta’minlash doimiy ustuvor vazifamiz bo‘lib qoladi.
Jamiyatimizda korrupsiya, turli jinoyatlarni sodir etish va boshqa
xuquqbuzarlik holatlariga qarshi kurashish, ularga yo‘l qo‘ymaslik, jinoyatga jazo
albatta muqarrar ekani to‘g‘risidagi qonun talablarini amalda ta’minlash bo‘yicha
qat’iy choralar ko‘rishimiz zarur. Shu maqsadda hukumatning, tegishli vazirlik va
idoralar hamda butun ta’lim tizimining, xurmatli domlalarimiz va professor-
o‘qituvchilarning eng muxim vazifasi – yosh avlodga puxta ta’lim berish, ularni
jismoniy va ma’naviy etuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir.
2

Ta’lim to’g’risidagi va ―kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida
O’zbekiston Respublikasi qonunlariga, 2017-2021- yillarga mo’ljallangan
O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyo y evning―pedagog kadrlarni
tayyorlash, xalq ta’limi h odimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qaroriga
muvofiq, ta’lim bosqichlarining uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, ta’limning
zamonaviy metodologiyasini yaratish hamda ular asosida pedagog h odimlarini
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish mazmunini yanada
takomillashtirishni taqozo etadi.
Respublikamiz ta’lim tizimida tub isloxatlar ro’y berayotgan bugungi kunda
har tomonlama yetuk, yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli, madaniyatli o’z
kasbiga sadoqatli bo’lgan pedagog kadrlarni tayyorlab voyaga yetkazish dolzarb
muammolardan biri hisoblanadi.
Ta’lim tizimida zamonaviy va axborat texnologiyalardan foydalanish,
farzandlarimizning mustaqil fikrlash, bilim olish ko’nikmalarini shakillantirish va
rivojlantirish ta’lim soxasi vakillarining oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir.
Barcha o’quv predmetlar qatoriga kimyo fani asosida puxta va samarali
o’zlashtirishda zamonaviy ped texnologiyalardan foydalanishning o’rni katta.
O’quvchilarning berilgan mavzular mazmunini tushunishi, unda aks etgan
kimyoviy tushunchalar, qonunlar, ayrim moddalar misolida daliliy ma’lumotlarni
o’zlashtirishda o’qitish metodlari yordamida amalga oshiriladi. Bularning barchasi
talab darajasida bo’lishi uchun bugungi kunda kimyo ta’limida ham zamonaviy
ped texnalogiyalardan foydalanish yaxshi samara beradi. Xususan, anorganik
kimyo darslarining o`qitilishida zamonaviy ped texnologiyalaridan foydalanish,
o`quvchilar uchun darsning tushunarlilik darajasini oshirmoqda. Buning natijasda
o`quvchilarninng bilim olish salohiyati o`smoqda.
Shuning uchun biz bitiruv malakaviy ishimizni “ O’rta maktab kimyo kursida
reaksiya tushunchasini shakllantirish va rivojlantirish ” deb nomlashga ahd qildik.
3

Quyida sizning e’tiboringizga xavola etilayotgan ishda kimyo ta’limiga
mos zamonaviy ped texnologiyalar va ulardan o’quv jarayonida unumli
foydalanishga doir tavsiyalar aks ettirilgan.
O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ta’limning
barcha bosqichlarini isloh qilishni asosiy vazifa qilib belgiladi. Isloh qilishning
eng muhim tomonlaridan biri o’quv tarbiya jarayoniga ilg’or pedagogik
texnologiyalarni joriy qilish hisoblanadi.
Bugungi kun talabi yosh avlodga beriladigan ta’lim tarbiya ijodiy kuchlarni
rivojlantirishga, fan-texnika taraqqiyotining yangiliklari talablariga javob berishi
zarurligini taqozo etmoqda. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarini
bitirayotgan kichik mutaxassislar nafaqat amaldagi texnika va texnologiyalarni,
balki kelajakda yaratiladigan yuqori texnologiyalarni qisqa muddatda
o’zlashtirishga tayyor bo’lishlari lozim.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida ta’lim tizimi oldida ulkan vazifalar
turibdi. Mamlakatimizda o’qituvchilarga katta mas’uliyat yuklangan. Vatanimiz
ravnaqi uchun ularning fidokorona va hayrli mehnatlari samarasiga bog’liq.
Hozirgi zamon o’qituvchisi har tomonlama yetuk, o’z kasbining ustasi, zamon
bilan hamqadam ish uslubiga ega, yangi o’qitish metodlaridan xabardor, o’z
ustida doimo ishlab, bilim va malakalarini mustahkamlab boruvchi shaxs
bo’lishi lozim.
Kurs ishi mavzusining asosiy vazifalari: Oliy ta’lim muassasalarida
“ Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik
faoliyat ” mavzusini o‘rganish Pedagogika fanining asosiy masalalaridan biri
xisoblanadi shuning uchun bu mavzuni o‘rganishni o‘z oldiga assosiy
maqsadlardan biri qilib qo’yadi .
Kurs ishining obyekti: Bolalarni fikrlash, dunyoqarashi va ularni turli
narsalarga qiziqishini idora etish asosiy obyekt qilib olindi.
Kurs ishi mavzusining mazmuni: Maskur kurs ishi kirish, 2 bob va 6 ta
rejalarga ajratilgan hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan tashkil
topgan bo’lib jami 45 sahifadan iborat.
4

I BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA PEDAGOGIK JARAYONLAR
I.1. Ijtimoiy pedagogika fan sifatida
Ijtimoiy pedagogika fan sifatida pedagogikadan ajralib chiqdi. Uni
o‘rganilish jarayoni va ko‘rinishi pedagogika fani tomonidan o‘rganadigan, biroq
o‘ziga xosligi aniq bir sohani o‘rganish jihatdan tadqiq qilinadi. Pedagogika fani
bu yangi tarmog‘ining o‘ziga xosligi “ijtimoiy” so‘zida namoyon bo‘ladi.
“Ijtimoiy” tushunchasi (lotincha socialis – umumiy, jamoatchilik)
insonlarning birgalikdagi hayoti bilan bog‘liq bo‘lib, ularning muomala va bir-
biriga ta’sirining turli xil shakllari birlashtiradi.
Pedagogika – bu fan sifatida o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi va ta’limi
haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika esa tarbiya va ta’limning bolalar
hayotining jamiyatdagi o‘rnini belgilab beradi. Bu jarayon bolaning jamiyatga
“kirishi”, ularning ma’lum bir ijtimoiy tajribaga ega bo‘lishi (bilim, boylik, o‘zini
tutish qoidalari, yo‘naltirish) sotsiyalizatsiya (ijtimoiylashuv) deb yuritiladi.
Bolaning ijtimoiylashuvi – juda uzoq va murakkab jarayon hisoblanadi. Har
qanday jamiyat shunga intiladiki, har bir bola ma’lum ijtimoiy va ahloqiy
qadriyatlar tizimiga, shu jamiyat me’yor va qoidalariga ega bo‘lishi, shu jamiyatda
yashash uchun, teng huquqli a’zosi bo‘lishga intiladi.
Jamiyat o‘zining qurilishiga ko‘ra turli xildagi o‘zaro bog‘langan va o‘zaro
ta’sir etuvchi ijtimoiy institutlarga ega. Ijtimoiy institut – insonlar jamiyatdagi
hayotining tarixan murakkab shaklda tashkil etilganligi va tartibga solinganligini
o‘rganadi. Xuddi ana shular orqali bola jamiyat me’yorlari va ahloq qoidalarini
o‘zlashtiradi. Shunday ijtimoiy institutlarni ijtimoiylashgan institut deb nomlash
mumkin va bularga oila, ta’lim, madaniyat va din kabilar kiradi.
Oila – ijtimoiylashishning yetakchi instituti, bu orqali bola asosiy ijtimoiy
bilimni egallaydi, ahloqiy mohirlik va ko‘nikmani oladi, ma’lum baho va eng
yuksak maqsad qilishni o‘zlashtiradi, hayotida nima kerak bo‘lsa shu jamiyatdan
oladi.
5

Ta’lim – talim orqali bola bu jamiyatga hukmronlik qilayotganlarni baholay
oladi. Ta’limda bilim olish jarayonida, u nafaqat rivojlanadi, balki jamiyatdagi
hayotga moslashadi.
Madaniyat – bu shunday ijtimoiy institutki, insoniyat o‘zi uchun yaratilgan
moddiy va ma’naviy boyliklarni tanlaydigan maskan. Bolaga uning shakllanish
jarayonida adabiyot, musiqa, rasm, ommaviy axborot vositalari va boshqalarning
ta’siri tegadi.
Din – ijtimoiy institut sifatida murakkab ijtimoiy ko‘rinishga ega. Bir
butunicha tizimda alohida tasavvur, sezgi, ibodat harakatlari, tashkilotlar va
sig‘inuvchilarning turli xil birlashmalari mavjud. Doimiy axloqiy qadriyatlar,
islom, xristian (yaqinlarga sevgi va g‘amxo‘rlik, halollik, chidamlilik, yaxshilik,
mehr-muruvvatlilik va b), diniy bayram va an’analar, diniy musiqa va boshqalar
bolaning jamiyatdagi ahloqiy me’yorlari ta’sir etishi mumkin.
Fan sifatida ijtimoiy pedagogika xususiyatlarini tushunish uchun u nimani
o‘rganishini aniq obyekti va mavzui. Biz ularni bu yangi ilmiy soha ajralib chiqqan
pedagogika bilan solishtirishda aniqlaymiz. Yodimizdaki, pedagogikani o‘rganish
obyekti – bola, mavzui esa bola tarbiyasi va ta’limi qonuniyatlari hisoblanadi.
Unda ijtimoiy pedagogika obyekti bo‘lib ham bola, uni o‘rganish mavzui esa bola
ijtimoiylashuvi (sotsializatsiyasi) hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogikaning pedagogika va sotsiologiya bilan o‘zaro ta’siri
chizmasi .
1.2 Pedagogika va ijtimoiy pedagogika mezonlari
6sotsiologiya
IJ TIMOIY
PEDAGOGIKA pedagogik
a

Fanning bilimlar tizimi uning tushunchalari va mezonlarida aks etadi.
Tushunchalar – mavjud dunyoni idrok etish jarayonidagi aks etishi shakllaridan
biri. Har qanday fan rivojlanishi jarayonida tushunchalar fan mezoniga birlashadi,
kengayadi va qayta hosil qilinadi. Mezonlar yanada umumiy, fundamental “asliy”
deb atalmish tushunchalarni bildiradi. Bu tushunchalardan mazkur fanda
ishlatiladigan qolgan tushunchalar hosil bo‘ladi.
Oxirgi yillarda pedagogikada farqlanish jarayoni kuchaydi. Ko‘pgina yangi
ilmiy sohalar yuzaga keldi, bular soniga ijtimoiy pedagogika ham kiradi.
Pedagogikaning har bir yangi ilmiy sohasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu
xususiyatlar uning mezon va tushunchalari tizimida o‘z aksini topadi.
Ijtimoiy pedagogika mezonlarini ko‘rib chiqishda avval biz pedagogika
mezonlarini ajratamiz. U (pedagogika) boshqa fanlardan nimani o‘zlashtirganini,
qaysi mezonlar asl o‘ziniki ekanligini ko‘rib chiqamiz. So‘ng u boshqa fanlardan
nimani o‘zlashtirganini va qaysi tushunchalar o‘zinikiligini bilish uchun
pedagogika mezonlarini ijtimoiy pedagogikaga loyihalashtiramiz. Ma’lumki,
pedagogika boshqa fanlar tushunchalarini o‘zlashtiradi va ulardan keng
foydalanadi, masalan, “shaxs”, “rivojlanish”, “faoliyat”, “sotsializatsiya
(ijtimoiylashuv)”, “jamiyat”. Uning asl mezonlari “tarbiya”, “ta’lim” va “o‘qitish”
hisoblanadi. Hozirgi kunda shuningdek, umumqabul qilingan “pedagogik faoliyat”
mezoni ham kiradi.
Ijtimoiy pedagogika mezonlariga “ijtimoiy pedagogik faoliyat”, “ijtimoiy
ta’lim” va “ijtimoiy tarbiya” kiradi.
Pedagogika va ijtimoiy pedagogika mezonlarining qiyosiy jadvali
Pedagogika Ijtimoiy pedagogika
o‘zlashtirilgan asl o‘zlashtirilgan asl
Ta’lim
o‘qitish tarbiya Ta’lim o‘qitish tarbiya ijtimoiy
o‘qitish
ijtimoiy
tarbiya
Bolalar (bola) shaxs
rivojlanish, faoliyat Pedagogik
faoliyat Bola (bolalar) shaxs
rivojlanish, faoliyat Ijtimoiy
pedagogik
faoliyat
7

IJTIMOIYLASHUV Jamiyat sotsium ijtimoiy
institut ijtimoiylashuv,
ijtimoiy moslashuv,
ijtimoiy tiklanish
I .2. Ijtimoiy pedagogik faoliyat
Pedagogik faoliyat – ta ’ lim va tarbiya orqali ijtimoiy madaniy tajribani
berishga yo ‘ naltirilgan kasbiy faoliyat turidir . Bu faoliyat ta’lim standartlari, o‘quv
rejalari, dasturlari bilan belgilanadi.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat bolaga ijtimoiylashuvi jarayonida (bolaning
jamiyatga “kirishi”) yordam ko‘rsatishga qaratilgan kasbiy faoliyat turidir. Bola
bilan bo‘lishi mumkin turli xil ta’lim muassasalari, tashkilotlari, birlashmalari
ijtimoiy pedagoglar bilan amalga oshiriladi.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat har doim manzilli, ya’ni aniq bir bolaga va
ijtimoiylashuv, jamiyatga integratsiya jarayonida yuzaga keladigan muammolarini
hal etishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
8

Pedagogik va ijtimoiy pedagogik faoliyatning qiyosiy jadvali
Kasbiy
faoliyat
turi Faoliy
at maqsadi Faoliyat
xususiyati Faol
iyat
obyekti Faoliyat
amalga
oshiriladigan
faoliyat
Pedago
gik faoliyat Ijtimoi
y madaniy
tajribani
olish Dasturli
me’yorlangan,
uzluksiz Barc
ha bolalar Ta’lim
muassasalari
Ijtimoiy
pedagogik
faoliyat Bola
ijtimoiylashu
vida yordam Manzilli,
chegaralangan,
vaqtda
cheklangan Ijti
moiylashu
v
mua
mmolariga
ega bola Ta’lim
muassasalari,
ijtimoiy
pedagogik
muassasalar,
ijtimoiy xizmat
Ijtimoiy ta’lim (o‘qitish)
Ijtimoiylashuv jarayonida bola jamiyat , ijtimoiy munosabatlar , ijtimoiy
maqom va o ‘ rinlar , ijtimoiy o ‘ zini tutish me ’ yor va qoidalari haqida ko ‘ pgina
bilimlarni o ‘ zlashtiradi . U shuningdek, integratsiyasi va jamiyatga kirishga yordam
beradigan turli xil malaka va ko‘nikmalarni egallaydi.
Agar normal oilada normal bola (jismonan va psixik sog‘lom) tug‘ilsa, unda
uning jismoniy, psixik va ijtimoiy shakllanishi ma’lum qonunlarga ko‘ra sodir
bo‘ladi. Bola avval jismoniy makonni o‘zlashtiradi, unda yo‘lini topishga
o‘rganadi: emaklash, o‘tirish, yurish, yugurish va h.k. So‘ng u ko‘chani
o‘zlashtiradi. Bola yaqin kishilarni ajratadi (otani, onani, aka-ukalarini), o‘z ismiga
egaligiga o‘rganadi, unga javob berishni boshlaydi, bolada ijtimoiy xush ko‘rishlar,
his-tuyg‘ular, ijtimoiy tajriba shakllanadi. Bola ijtimoiy rivojlanishida nutq katta
ahamiyatga ega. Xalq ruhi xazinasidagi bor narsa til yordamida bola diliga o‘tadi.
Tilda xalq tarixi, xarakteri, urf-odatlari, an’analari saqlanib qoladi. Tilni
o‘zlashtirib, bola xalq madaniyati, ijtimoiy tajriba va ijtimoiy ana’analarni ham
o‘zlashtiradi.
9

Eng muhim bo‘lgan bola ijtimoiy rivojlanishi o‘yinlarda sodir bo‘ladi.
O‘yinlar yordamida bolalar turli xil ijtimoiy rollar bilan tanishadi, “ota-onalar”ni
o‘ynaydi.
Agar bola jismoniy va psixik kamchiliklar bilan tug‘ilsa, unda ijtimoiy
tajribani o‘zlashtirish ancha murakkabdir. Agar bunday bola oddiy oilada tug‘ilsa,
unda bolaning ijtimoiy tiklanishi ko‘p holda bunga tayyor bo‘lmagan ota-onalar
zimmasiga tushadi. Bola o‘zi uchun zarur bo‘lgan muhitdan tashqarida, masalan,
chaqaloq uyida, so‘ngra bolalar uyida tarbiyalansa boshqa gap. Bu holda ba’zi bir
ijtimoiy rollarni tabiiy yo‘l bilan o‘zlashtirish bo‘lmaydi; ota, ona, aka-uka, boshqa
qarindoshlar. Bunday hollarda bolalarda muayyan bir bilim va malakalarni
shakllantirishga imkon beradigan, ular bilan ijtimoiy tajribani o‘zlashtirilishiga va
jamiyatda ularning integratsiyasiga yordam beradigan maxsus metodika va
texnologiyalar mavjud bo‘lishi kerak.
Maktabda o‘qitish jarayonida bola avvalambor akademik bilimlarni oladi.
Biroq shu bilan birga uni ijtimoiy me’yorlarni, ko‘rsatmalarni, qadriyatlarni,
rollarni yanada muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishini ta’minlaydigan ma’lum bir
ijtimoiy bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallashi lozim.
Bola ijtimoiylashuviga yordam beradigan ijtimoiy bilimlarni berish va
ijtimoiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish maqsadga qaratilgan jarayoni
ijtimoiy o‘qitish deb ataladi.
Ijtimoiy tarbiya
Pedagogikaning asosiy mezoni – tarbiya. Tarbiya – ijtimoiy hayotning
abadiy vv umumiy mezoni. Pedagogika bolalar tarbiyasini shaxs ahloqiy
xislatlarini shakllantirishning maqsadga qaratilgan jarayoni sifatida ko‘rib chiqadi.
Biroq bu tarbiya jarayoni har doim ham yetarli darajada samarali bo‘lmaydi.
Yuqorida ijtimoiy ta’lim vazifasini ko‘rib chiqib, ko‘rsatdiki, bolada muayyan bir
ijtimoiy bilim, malaka va ko‘nikmalar shakllanishi kerak. Ularning shakllanishi
jarayoni, masalan, otaga, onaga g‘amxo‘r, e’tiborli, mehribon, rahmdil
munosabatlarning shakllanishi bilan bog‘liq. Agar qandaydir sababga ko‘ra bolada
ijtimoiy bilimlar shakllanmagan bo‘lsa, demak, munosabatlar shakllanmagan, ya’ni
10

unga zarur bo‘lgan ijtimoiylashuvda qandaydir shaxs xislatlari ham
shakllanmagan. Shuning uchun ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida boladagi
shunday ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xislatlar shakllangan bo‘lishi kerak –
shuni o‘zi ijtimoiy tarbiyaning vazifasidir.
Ya’ni, ijtimoiy tarbiya deganda muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv uchun zarur
bo‘lgan ijtimoiy ahamiyatli bola shaxsi xislatlarining shakllanishi maqsadga
qaratilgan jarayoni tushuniladi.
Ijtimoiy pedagogika prinsiplari
“Prinsip” so‘zi lotincha principium so‘zidan hosil bo‘lgan va “asos”,
“boshlanish”ni bildiradi. Har qanday fan uchun ishlatilishi, muayyan qoidalardan
kelib chiqadigan o‘z prinsiplari mavjud. Fanda prinsip va qoidalar, bizga bog‘liq
bo‘lmagan holda mavjud. Ulardan chetga chiqish mumkin emas, aks holda
pedagogik faoliyat nafaqat befoyda, balki ham zararli bo‘ladi.
Ijtimoiy pedagogika pedagogikadan ajralib chiqdi va tabiiyki, o‘z asosida
shu fan prinsiplariga tayanadi. Pedagogikadagi prinsiplar shaxs ta’lim-
tarbiyasining umumiy yo‘nalishini beradi va aniq pedagogik vazifalarni hal etish
uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Biroq shu fan rivojlanishining har bir davri uchun pedagogika prinsiplari
haqidagi masala munozaralidir. Zamonaviy davr ham bundan mustasno emas. Har
xil olimlar u yoki bu prinsiplarni olg‘a suradi yoki yangidan ma’lumlarni
izohlaydi. Bu borada ijtimoiy pedagogikada yanada ko‘p qiyinchiliklar yuzaga
kelmoqda, ammo uning dunyoviy balog‘at yoshiga (100 yildan ortiq) qaramay
O‘zbekistonda bu fan endi o‘zining birinchi qadamlarini qo‘ymoqda.
Biz uchta prinsipni ko‘rib chiqamiz – tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi
to‘g‘risidagi prinsip, tarbiyaning madaniy uyg‘un bo‘lishi prinsipi va gumanizm
prinsipi. Shu prinsiplardan har biri ijtimoiy pedagogikada o‘zining talqiniga va
o‘ziga xos xususiyatiga ega.
a) Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi prinsipi
11

Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi – ijtimoiy pedagogika prinsipi, shunga
ko‘ra ijtimoiy pedagog o‘z amaliy faoliyatida bolaning tabiiy holda rivojlanishi
omillariga tayanadi.
Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi prinsipi ilk bor buyuk slavyan pedagogi
Yan Amos Komenskiy (1592-1670) bilan uning “Buyuk didaktika” (1632) degan
eng asosiy ishida ta’riflangan Komenskiy, inson tabiatning bir qismi sifatida uning
eng asosiy, umumiy qonunlariga bo‘ysunadi, deb hisobladi. Komenskiyning
fikricha, tabiatning bu qonunlari o‘simliklar va hayvonlar olamida ham,
shuningdek, insonga nisbatan ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Y.A.Komenskiy
nafaqat tabiatning umumiy qonunlariga, balki bola shaxsi psixologiyasiga ham
tayanardi. U bolalar, o‘spirinlar va yosh yigitlarning yoshiga oid tavsifiga tayanga
holda o‘z bolalar ta’lim-tarbiyasi tizimini ilgari suradi, asoslaydi va quradi.
Komenskiydan ancha ilgari Sharq Uyg‘onish davri buyuk qomusiy olimi va
mutafakkiri Abu Ali ibn Sino (980-1037) o‘z ishlarida tarbiyaning tabiatga uyg‘un
bo‘lishi haqida gapirgan edi.
Masalan, “Uy-ro‘zg‘or tutish” haqidagi asarida Ibn Sino yozgan ediki, inson
aqlli mavjudot, shuning uchun tabiatda alohida o‘rin tutadi va uning qonunlariga
ko‘ra rivojlanadi. “Yomon xislatlarni qayta tarbiyalash” asarida esa Ibn Sino
yozadiki, kimki ahloqsiz insonni tarbiyalamoqchi (qayta tarbiyalamoqchi) bo‘lsa,
unda u uni har tomonlama o‘rganishi (insonni), inson tabiati qoidalarini bilishi
kerak.
Natijada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipi ko‘pgina buyuk
pedagoglar tomonidan o‘z pedagogik va ijtimoiy pedagogik nazariyalari qurish
asosi sifatida olingan edi. Masalan, fransuz faylasufi Jan Jak Russo (1712-1778)
hisoblagan ediki, bola tarbiyasi tabiat bilan uyg‘un ravishda amalga oshirilishi
kerak. U yozardiki, “Bolalar katta bo‘lishidan ilgari bola bo‘lishi kerak”.
Shveytsar pedagogi Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827) yetim va
qarovsiz bolalar uchun muassasalar va bolalar uyini yaratgan, u hisoblardiki, tabiat
maqsadi – inson tabiiy kuchlari va qobiliyatlarini rivojlantirishdir, bunda
rivojlanish har tomonlama va uyg‘un bo‘lishi lozim.
12

Nemis olim-pedagogi Adolf Disterveg (1790-1866) ham I.G.Pestalotssi
ketidan bu prinsipni eng muhim tarbiya prinsipi deb hisoblagan. O‘z ishlarida
yozgan ediki, ta’lim va tarbiya jarayonida yosh va individual xususiyatlarni
e’tiborga olish lozim.
Tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi rus klassik pedagoglari ishlarida
ham o‘z aksini topgan. K.D.Ushinskiy (1824-1871) o‘zining asosiy “Inson
tarbiyaning mazusi sifatida” degan psixologik-pedagogik asarida yozgan ediki,
bola tarbiyasi va ta’limi uchun tarbiya prinsiplari va qoidalarini bilish, balki inson
tabiati asosiy qonunlarini bilish, ularni har bir aniq holda tatbiq qila olish lozim.
K.D.Ushinskiy fiziologiya, gigiyena va psixologiya (diqqat, xotira, tasavvur,
hislar, iroda) asoslarini oldindan o‘rganish zaruriyatini asoslab berdi, buning
asosida so‘zlash qobiliyatini, ahloqiy, estetik va diniy hislarni, didaktikani
o‘rganishga o‘tish mumkin.
Sharq Uyg‘onish davri mutafakkir qomusiy olimi Abu Nasr al-Farobiy (873-
950) pedagogikaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qadar o‘z asarlarida
tarbiya, inson tabiatning eng ta’kidlagan oliy yutug‘idir va o‘z aqliga ko‘ra atrof-
muhitni har tomonlama idrok qilish mumkin.
Abdulla Avloniy (1878-1934) “Turkiy guliston yohud ahloq” degan asarida
turli shaxs ahloqiy xislatlarini tarbiyalashga katta e’tibor beradi. Uning asarini
o‘zbek tilida yozilgan pedagogika bo‘yicha birinchi darslik deb hisoblash mumkin.
1) Pedagogika mustaqil fan sifatida Y.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika”
(XVII asr) degan asaridan so‘ng ajralib chiqdi, unda didaktika prinsiplari va
pedagogik jarayon qonuniyatlari aniq ta’riflangan.
Forobiy pedagogikani mustaqil fanga ajratmagan, uni siyosiy (fuqaro) fan
tarkibiga kiritgan.
Uning fikricha, bolalarda ijobiy ahloq xislarini tarbiyalashda atrof-muhit
katta tabiiy kamolotiga ishonardi, bola tabiatidan go‘zallik va mehr-oqibat bilan
uyg‘un ravishda tug‘iladi.
Ijtimoiy pedagogikada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipiga
amal qilib, quyidagi qoidalarga tayanish lozim:
13

 Bolalar yoshi xususiyatlarini e’tiborga olish;
 Bolalar jinsiy xususiyatlarini e’tiborga olish;
 me’yordan chetga chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan bolalarning individual
xususiyatlarini e’tiborga olish;
 bola shaxsidagi ijobiy, kuchli tomonlarga tayanish;
 bola tashabbuskorligini va mustaqilligini rivojlan tirish .
b ) Madaniyat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipi
Bu prinsip tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipining davomidir.
Uning zaruriyati inson tabiati bilan shartlangan. Inson biologik mavjudot sifatida
tug‘iladi, shaxs bo‘lib esa bir avloddan ikkinchi avlodga shaxs tarbiyasi va
rivojlanishi jarayonida o‘tadigan o‘zini tutish ijtimoiy tajribani o‘zlashtirib,
yetishadi.
Antik jamiyatdagi faysuflar va pedagoglar shaxs shakllanishi va madaniyat
o‘rtasidagi chuqur bog‘liqlikni tahlil qilganlar. Shu narsaga Sharq Uyg‘onish davri
mutafakkirlari va qomusiy olimlari bo‘lgan Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, XII asr
insonparvari Alisher Navoiy ham o‘z asarlarida tayanganlar. Bunda ikkita muhim
tezis belgilandi: shaxs madaniyat orqali shakllanadi, har qanday madaniyat asosiy
boyligi esa insondir. O‘tmish faylasufi va pedagoglari hisoblardiki, madaniyat
yuqori ahloqiy insonni shakllantirishning zaruriy va eng muhim omilidir.
Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipi pedagogikada A.Disterveg (XIX asr) bilan
ilgari surilgan. U hisoblardiki, tarbiya qilishda joy va vaqt shart-sharoitlarini, ya’ni
inson tug‘ilgan vaqti va joyini, bir so‘z bilan aytganda butun zamonaviy
madaniyatni e’tiborga olish zarur. Butun insoniyat, har bir halq va har bir avlod
madaniyat rivojlanishining ma’lum bir pog‘onasida turadi – bu ajdodlar bilan ular
tarixi natijasi sifatida qoldirilgan meros. Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipi muayyan
tashqi, ichki va ijtimoiy madaniyat asosida o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil
qilishni bildiradi. Distervegga ko‘ra tashqi madaniyat – bu ahloq turmush, iste’mol
qilish me’yorlari ichki madaniyat – insonning ma’naviy hayoti. Ijtimoiy madaniyat
ijtimoiy munosabatlar va milliy madaniyat.
14

Rossiya pedagogikasida madaniy uyg‘un bo‘lish g‘oyasi K.D.Ushinskiy
asarlarida berilgan edi. U shu haqida yozardiki, agar biz ziyoli inson va fuqaroni
tarbiyalamoqchi bo‘lsak, yozish, o‘qish, sanash, malakasidan, o‘z dini, o‘z vatani,
uning tabiati, georafiya, tarix, madaniyatni bilishidan boshlash kerak.
K.D.Ushinskiy asarlarida bu g‘oya xalqchilik g‘oyasi sifatida aks ettiriladi.
Xalqchilik deganda K.D.Ushinskiy har bir xalqning o‘ziga xosligini uning tarixiy
rivojlanishi, geografik va tabiiy shart-sharoitlari bilan shartlanishi orqali
tushungan.
Madaniy uyg‘un bo‘lish g‘oyasi pedagogikamizda Abdulla Avloniy bilan
berilgan. Bu g‘oya uning “Turkiy guliston yohud ahloq” degan asarlarida Vatanga
muhabbat sifatida aks ettiriladi.
“Inson tug‘ilgan va o‘sgan shaharni, yozadi A.Avloniy - hamda shu shahar
joylashgan mamlakatni shu inson Vatani deb ataydilar... biz, Turkistonliklar,
hayotimizdan ham afzal o‘z quyoshli o‘lkamizni sevganimizdek, arablar ham o‘z
Arabistonini, uning issiq qumli cho‘llarini, eskimoslar o‘z Shimolini, abadiy muz
va qorlar bilan qoplangan eng sovuq yerlarini sevadi” 1
.
Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipi umuminsoniy madaniyat qadriyatlari
salohiyatini umuminsoniy va milliy madaniyati qadriyatlari va me’yorlarini
tarbiyalashda hisobga olishni ko‘zda tutadi.
Umuminsoniy qadriyatlarga eng katta bo‘lgan qadriyat inson, inson
yashaydigan tabiiy muhit – oila, hayot faoliyati asosi mehnat, yashash sharti -
yerdagi tinchlik, inson faoliyati asosi - bilim, insoniyatning tarixiy tiklangan
ijtimoiy tajribasi – dunyoviy madaniyat kiradi.
Milliy qadriyatlar: Vatan tarixi, ona tili va adabiyoti, xalq san’ati, milliy
madaniyat, urf-odatlar, marosimlar, an’analar yana A.Navoiy ta’kidlagan ediki
ona tilida (o‘zbek tili) yozish xalq ishidir.
Turli jamiyat madaniyatlariga bolani jalb etish: turmush, jismoniy, jinsiy,
aqliy, siyosiy, ma’naviy – juda murakkab masala, bu masala oila va jamiyat, turli
muassasa va birlashmalarning (maktab, bolalar bog‘chasi, maktabdan tashqari
1
A.Avloniy. Turkiy guliston yoµud aµlo?. VKN. “Anatomiya pedagogicheskoy misli Uzbekistana”, M.1986. s.
187.
15

tashkilotlar, yoshlar tashkiloti va b.) birgalikdagi harakatlari orqali hal qilinadi.
Sababi bola hayotining turli davrlarida bu yerlarda bo‘ladi. Agar bola normal
rivojlansa, unda u jamiyat madaniyatini o‘zlashtiradi va tabiiy yo‘l bilan jamiyatga
kiradi.
Agar bola jismoniy, psixologik yoki ijtimoiy kamchiliklarga ega bo‘lsa,
unda uning xalq madaniy qadriyatlariga jalb qilinishi ancha murakkablashadi.
Shuning uchun shunday bolalar uchun madaniyat qadriyatlariga bolalarni jalb etish
metodikasi va texnologiyasi ishlab chiqilgan.
Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipini tatbiq etish bir qator qoidalarning
bajarilishini talab etadi:
 bolalarda har xil madaniyat turlarining shakllanishida me’yordan
chetga chiqishini e’tiborga olish;
 rivojlanishda nuqsonli bolalar ijodini rivojlantirish.
v) Gumanizm prinsipi
“Gumanizm” va “insoniylik” so‘zlari lotincha “humanus” so‘zidan kelib
chiqib, “insoniy” degan ma’noni bildiradi. Gumanizm – inson qadriyatini shaxs
deb, erkinlikka, baxtga bo‘lgan huquqini, qobiliyatlari rivojlanishi va namoyon
bo‘lishini tan oladigan qarashlar tizimi. Biz inson manfaatini ijtimoiy hodisalarni
baholash mezoni, tenglik, haqoniylik, insonparvarlikni jamiyatdagi
munosabatlarning istalgan me’yori deb hisoblaydigan tizimdir.
Gumanistik tarbiya g‘oyalari antik faylasuflar (Sokrat, Platon, Aristotel va b)
fikrlarida ham kuzatiladi.
Pedagogika va ijtimoiy pedagogikada gumanizm g‘oyalari rivojlanishi Sharq
Uyg‘onish davri va o‘arb Uyg‘onish davrida o‘z cho‘qqisiga yetdi. Gumanistik
tarbiya ideali bo‘lib erkin har taraflama rivojlangan shaxs hisoblanadi. Farobiy
(873-950), Beruniy (973-1050), Ibn Sino (980-1037), Alisher Navoiy (1441-1501),
Tomas Mor (1478-1535), Fransua Rable (1483-1536), Mishel Monten (1533-
1592), Jaloliddin Devoniy (1428-1502) va b. asarlarida tarbiya mazmuni ochib
berilgan hamda gumanistik tarbiya mohiyati va vositalarini tahlil qilishga
urinishlar bo‘lgan edi. Matafakkir va pedagog-gumanistlar uchun insonga, tabiati
16

va tarbiyasiga qarashi umumiy hisoblanardi. Gumanizm insonga nisbatan izzat-
hurmatli munosabatni, uni yerdagi eng oliy qadriyat deb tan olinishini ko‘zda
tutadi. Gumanizm asosan bolalarga bo‘lgan muhabbat va bolalarda muhabbatni
tarbiyalashda namoyon bo‘ladi.
Buyuk Sharq allomalari va pedagogika va ijtimoiy pedagogika
namoyondalarining barcha asarlari bolalarga bo‘lgan muhabbat bilan singdirilgan.
Ijtimoiy pedagogikadagi gumanistik g‘oyalar rivojlanishda nuqsonlarga ega
bo‘lgan bolalarga alohida e’tiborni talab qiladi. Gumanizm tushunchalari bilan bir
qatorda ijtimoiy pedagogikada rahmdillik va xayr-sahovat tushunchalari mavjud.
Rahmdillik – achinish, insonparvarlik jihatdan kimgadir yordam ko‘rsatish yoki
kimnidir kechirishga tayyorlikdir.
Hayr-sahovat - muhtoj insonga beg‘araz yordam ko‘rsatishga qaratilgan
faoliyat.
Respublikamizda an’ana borki, har bir yil qandaydir muammoga
bag‘ishlanadi. 2004 yil O‘zbekistonda mehr va muruvvat yili deb e’lon qilingan.
Gumanizm prinsipi ijtimoiy pedagogikada bolaning shaxs deb, uning
erkinlikka, baxtga, hayoti, sog‘lig‘ini himoya qilishga va qo‘riqlashga bo‘lgan
huquqlarini tan olishni, bola, ijodiy imkoniyatlari, qobiliyatlari, qiziqishlarini
rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratishni, hayotda o‘z o‘rnini topishda,
jamiyatga “kirishi”da , shu jamiyatda o‘zini to‘la ko‘rsata olishida yordam
ko‘rsatishni ko‘zda tutadi.
Gumanizm prinsipi quyidagi qoidalarga rioya qilishni talab qiladi:
 bolalarning jamiyatda qanday jismoniy, moddiy, ijtimoiy holda
bo‘lishiga qaramay ularga hurmatli munosabatda bo‘lish;
 har bir bolaning o‘zicha bo‘lishi, ularga hurmatli munosabatda bo‘lish
huquqini tan olish; hurmat qilish demak boshqaning men istagandek bo‘lish emas,
balki o‘zicha bo‘lish huquqini tan olish;
 bolaga o‘ziga va atrofdagilarga hurmatni shakllantirishda, “Men
o‘zim” tutgan o‘rnini, o‘z muammolarini o‘zi hal etish istagini shakllantirishda
vujudga keladigan muammolarda yordam ko‘rsatish;
17

 shavqat qilish va achinishga emas, balki bolalarga jamiyatda
rivojlanishiga yordam berish istagiga tayangan gumanizmning birinchi pogonasi
bo‘lgan rahmdillikni tushunish; muammoli bolalarni ayrim guruhlarga ajratishga
va ularni normal bolalardan chetga olishga intilmaslik, agar biz nogiron bolalarni
sog‘lom kishilar orasida yashashga tayyorlashni istasak, shunday bolalarni kattalar
va bolalar bilan muloqotda bo‘lishi tizimi o‘ylab chiqilishi lozim.
1.3 Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar
Pedagogik ilmiy - tadqiqot ishlari bilan faqat ilmiy xodimlargina emas, balki
maktab o'qituvchilari ham shug'ullanishlari, ularning ijodiy ishlari ta'lim- tarbiya
jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Ilmiy tadqiqotning eng muhim tarkibiy elementlari katoriga quyidagilarni
kiritish mumkin.
1. Tadqiqot predmeti (yoki ob'ekti), ya'ni nima o'rganiladi (sifatning
shakllanishi : uning boshqa sifatlar bilan aloqasi, hodisa yoki jarayonning
harakteristkasi, ma'lum yoshdagi, ma'lum muhitdagi bola tarbiyasining tashqi va
ichki omillari, tendensiyasi, sharoit va mohiyatini aniqlash).
2. Tadqiqotning maqsadi, ya’ni tadqiqotning predmeti nima uchun
o‘rganiladi.( tarbiyaning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, tadqiqot mavzusi
yuzasidan yangi ilmiy informatsiyalarini topish, amaliy ishlar natijasini tahlil
qilish,va boshqalar).
3. Tadqiqotning vazifasi, yangi o'rganilayotgan ilmiy muammoni
tekshirishning predmetga muvofiq maqsadini konkretlashtirish. Maqsad fanning
umumiy holatiga ko'ra pedagogik nazariyaning rivojlanishi zaruriyati belgi-
lanadi.Tadqiqotning vazifasi faqat maqsaddan kelib chikibgina qolmay, maktabda
tadqiqot ishlarini hisobga olish sharoitlari, tadqiqotning imkoniyatlari, amaliyot
tajribalaridan kelib chikadi.
4. Tadqiqotning dastlabki konsepsiyasi, tadqiqotchi o'z ishiga asos qilib
oladigan nazariy qoida-lar.Tadqiqotchining tayanch pozisiyasi - fanning holatini
chukur tahlil qilish natijasida, adabiyotlardagi eng muhim umumiy g'oyalarini
ko'rsatish, qoida va tavsiyalar.Dastlabki konsepsiya fanda nima ma'lum, hamma
18

tomondan tan olingan, qaysi masalalar bo'yicha alohida qarashlar yo'q, nima
(ma'lum) kam o'rganilgan, fanda qaysi savollarga javoblar yo'q kabilarni
aniqlashga yordam beradi..Bu esa tadqiqotning maqsadi va vazifalarini aniqlashga,
gepotezalar ishlab chiqishga yordam beradi.
5. Ilmiy gipoteza, ya'ni o'rganilayotgan jarayon, hodisa qanday boradi,
ma'lum sifat shakllanishi bilan bolada qanday o'zgarishlar bo'ladi, jarayonning
borishi nimaga bog'liq bo'ladi va hakozolarni taxmin qilinmoqda. Gipoteza ongda
bajaraladigan o'ziga xos tadqiqot. U tadqiqot boshlan-masdan oldin ilmiy xodim
tomonidan ishlab chiqiladi.
6. Tadqiqot metodikasi - tadqiqot vazifalari bajarilishiga yordam beradigan,
ilmiy gipotezalarni tekshirishga, ishonchli ilmiy faktlarni olishga yordam
beradigan priyom, yo'l va usullar ro'yxati.
7. Ishlab chiqarilgan tadqiqot metodlari sohasida ilmiy faktlar olish va ularni
analiz qilish - pedagogik tadqiqotning natijalarini oilada va maktabda olib borilgan
tarbiya natijalaridan ajratish va tadqiqot ishlarining mazmuni bilan bolalarning
tarbiyalanganligini o'rtasida bog'liqlik o'rnatish.
8. Ilmiy konsepsiyani ishlab chiqish, ya'ni tadqiqot natijasida olinganlarning
muhimmlarini ajratish, pedagogik nazariya uchun g'oya va xulosalar chiqarish.
9. Tadqiqot natijalarini amaliyotda qo'llash - bu ishning yakuniy etapining
muhim elementi. Unda konkret metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi, metodik
qo'llanmalar yaratiladi, tadqiqotchining pedagogik g'oyalarini ommaviy qo'llash
uchun targ'ibot qilinadi.
Har qanday pedagogik tadqiqot o'z ichiga yuqoridagi izchillikni olishi va bu
tarkibiy qismlar orasida uzviy bog'liqlik bo'lishi lozim.
Pedagogik tadqiqotlarda asosan quyidagi yo'nalishlar bo'lishi mumkin.
1. Tarbiya nazariyasi.
2. Didaktika.
3. Oliy maktab pedagogikasi.
4. Pedagogik psixologiya.
5. Oila pedagogikasi, kasbga yo'llash, chet el pedagogikasi va boshqalar.
19

Tadqiqotning asosiy predmetlari qilib quyidagilarni olish mumkin.
1. O'qituvchi (yoki ota- ona) faoliyati.
2. Pedagogik jamoa (yoki oila) faoliyati.
3. Bolalar jamoasi faoliyati.
4. Jamoatchilik ishlari (ishlab chiqarish, turar joylardagi maktabdan tashqari
muassasalari, klublar, madaniyat uylari va hakozolar).
5. Bolalarning o'z faoliyati.
6. Tarbiyaviy jarayon ob'ekti va sub'ektining o'zaro ta'siri.
Pedagogik tajribalarni umulashtirish, tadqiqot ishlarini o'tkazishning eng
muhim yo'lidir. Masalan, ko'pgina tajribali o'qituvchilarning ish tajribalari
pedagogik fikr taraqqiyotiga muhim ta'sir ko'rsatadi. Ilg'or pedagogik tajribalarga
tayanish va uning ma'nosiga tushunish ko'pgina ilmiy ishlarning manbai
hisoblanadi.
Ilg'or pedagogik tajribalar umumlashtirish va ularni qo'llash uchun
quyidagilarga rioya qilish zarur:
1. Ilg'or pedagogik tajribalar umumlashtirish oldin mamlakat maktablaridagi
tajribaning ilg'orligi nima bilan harakterlanadi, shahar yoki tumandagi maktabning
ilg'or tajribasi hosil bo'lishida atrofdagi yoki mamlakatdagi ilg'or tajribalar qanday
ta'sir qiladi, maktab tarixi, uning an'analari qanday, pedagogik jamoa qandayligini
aniqlash muhim.
2. Maktab hayotining hamma tomonlari bilan amaliy tanishish zarur. Buning
uchun bir kunda biror sinfdagi hamma darslarni kuzatish, tadqiqotchining
qiziqtirayotgan o'quv predmeti darslarini kuzatish, shu sinfda bir hafta yoki bir oy
davomida har - xil tarbiyaviy tadbirlarga qatnashish kerak.
Agar tekshirishlarimiz bolalar bilan ishlashning ko'pgina shakl va
metodlarida aks etsa, u holda bunday tajtibalarni ommalashtirish zarur.
3. Pedagogik tajribalarni o'rganishni o'quvchilar jamoasini, tarbiyachilarni,
ularning ish uslubini, o'zaro munosabatlar, umumiy qarashlar, bir xil talablari
kabilardan o'rganishdan boshlash kerak.Mana shular ilg'or tajribaning mohiyatini
tashkil etadi. Bolalar va pedagoglar, o'quvchi va o'qituvchilar jamoasi o'rtasidagi
20

munosabatlar tizimni o'rganish, shundan keyingina ilmiy xodimni qiziqtirgan
muammo bo'yicha material yig'ishni bog'lash kerak.
4. Pedagogik tajribani to'g'ri tushunish va baholash uchun uni chetdan turib
kuzgatmasdan, balki shu pedagogik jamoani a'zosi sifatida ishlash kerak (ya'ni
etakchi, o'qituvchi, sinf rahbari sifatida) yoki o'quvchilarning tadqiqot guruhiga
rahbar sifatida ishlash kerak) muammoli sovet tuzish. Har qanday holda ham ilmiy
xodim maktabning o'quv tarbiyaviy ishlarida faol qatnashishi lozim, aks holda u
ob'ektiv xulosa chiqara olmaydi.
5. Mamlakatdagi ilg'or o'qituvchilarning ish tajribasini o'rganishda
pedagogika fani yutuqlariga asoslanib, hozirgi zamon fani pozisiyasida turib, tahlil
qilish kerak.
6. Faqat birgina maktab yoki o'qituvchining tajribasi bilan cheklanib qolish
ham to'g'ri kelmaydi. Shuning uchun ham bir necha maktab va bir necha
o'qituvchilar ish tajribalarini taqqoslash kerak. shundagina ilg'or pedagogik
tajribaning mohiyati aniqlanadi.
21

II BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA PEDAGOGIK
JARAYONLARNI LOYIXALASHTIRISH METODLARI
2.1 Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta’sir
ko’rsatuvchi metod va usullar
Jamiyatni isloh qilishning asosiy maqsadi insonning qadr-qimmatini, uning
turmush darajasini, kelajagini yuksaltirishga qaratilgan bo‘lib, bunda ro‘y
berayotgan demokratik o‘zgarishlarning asosiy maqsadi ham inson manfaatlarini
tahminlashga yo‘naltirilgan. Bu olamshumul jarayon xalqning hayoti va
taraqqiyotiga yangi davr bo‘lib kirdi.
XX asrning oxiri XXI asrning boshlanishi insoniyatning ma’naviy va
moddiy sohalarida tub o‘zgarishlar davri bo‘ldi.
Tarixiy jarayonda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy hamda ijtimoiy-siyosiy
rivojlanishda keng ko‘lamdagi innovatsion tendentsiyalar, fan, madaniyat
sohasidagi o‘zgarishlar, axloq, estetika va sanhatning boshqa turlaridagi
nomutanosibliklar chuqur tahsir ko‘rsatdi va tahsir ko‘rsatish davom etmoqda.
Bunday tahsirlardan ta’lim sohasi ham chetda qolmayapti. XXI asrning birinchi
o‘n yilligi va undan keyin ham moddiy boylikning bilim, tajriba, ko‘nikma,
sog‘liq, jismoniy rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lib qolishi bashorat qilinmoqda.
Binobarin, har bir jamiyat taraqqiyotini tahminlashda ilm-fan va madaniyat muhim
o‘rin tutadi. Jahondagi ilg‘or mamlakatlar tajribasi bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Zero, ta’lim-tarbiyaga ustuvor ahamiyat berish mamlakat va xalqning istiqbolini
belgilab beradi.
AQSh, Yaponiya va Janubiy Koreya kabi mamlakatlar tajribasi ta’lim
tizimini rivojlantirishga alohida ehtiborning qaratilishi, uning jamiyat tomonidan
moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlanishi soha rivojlanishini tahminlashda
etakchi omil ekanligini tasdiqlamoqda.
Shu bois mustaqil O‘zbekistonda ham ta’lim tizimini rivojlantirish, uni
jahon standartlari darajasiga ko‘tarish davlat siyosatining ustuvor yo‘alishlaridan
biri sifatida ehtirof etildi va ana shu maqsadda keng ko‘lamli islohotlarni amalga
22

oshirish ijtimoiy maqsad etib belgilandi. Ta’lim tizimida islohotlarni amalga
oshirishdan ko‘zlangan faol, mustaqil, mashuliyatli, aniq hayotiy maqsad hamda
mustaqil fikrga ega, shuningdek, mavjud murakkab sharoitda hayot muammolarini
hal etishga qodir shaxsni shakllantirishdan iboratdir.
Jamiyat taraqqiyoti va shaxs rivojining o‘zaro uyg‘unligi yangi ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitda subhektning funktsional imkoniyatlarini rivojlantirish bilan
bog‘liqdir.
Pedagogik va psixologik yo‘nalishlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar
natijalarining ko‘rsatishicha, ijtimoiy munosabatlar jarayonida raqobat etakchi
o‘rin tutayotgan bugungi kunda ham yoshlar mazkur sharoitda yashash va faoliyat
ko‘rsatish, qiyin vaziyatlardan chiqib ketishga psixologik va ijtimoiy jihatdan
tayyor emaslar.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy,
shu jumladan, ta’limiy islohotlarning natijasi yosh avlodning intellektual
salohiyat, yuksak aql-zakovatiga, ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosida
rivojlantirishga, eng yangi texnologiyalarni ta’lim jarayoniga kiritilishiga, uning
milliy zaminini mustahkamlashga qaratilganligi bejiz emas.
Jamiyatning hozirgi taraqqiyoti inson faoliyatining ma’naviy va moddiy
sohalarida katta o‘zgarishlar qilishni taqozo etmoqda. Bu shaxs omili, uning
ijtimoiy-siyosiy faoliyati rolining ahamiyati ortib borayotganligi bilan belgilanadi.
Zero, shaxs intellektual qobiliyatini rivojlantirmay, uni ma’naviy-axloqiy
tarbiyalamay, shuningdek, imkoniyatlarining yangi qirralarini to‘la ro‘yobga
chiqarmay turib ijtimoiy taraqqiyotga erishib bo‘lmaydi. Jamiyat tomonidan shaxs
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoit yaratilar ekan, o‘z
navbatida shaxs qobiliyati, imkoniyatlari ana shu jamiyatning ham ijtimoiy, ham
iqtisodiy, ham madaniy jihatdan rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shadi. Ayni vaqtda
shaxs qobiliyati, imkoniyatlarini rivojlantirish va uni yagona ijtimoiy maqsadga
yo‘naltirish o‘ziga xos dolzarblik kasb etmoqda.
Mavjud sharoitda ta’lim tizimida
23

1) shaxsga yo‘naltirilgan maqsadli ta’lim (ta’limiy jarayon shaxsning
subhektiv tajribasiga tayangan holda olib boriladi);
2) amaliy-faoliyatli (shaxs ta’limiy faoliyatning faol subhekti hisoblanadi);
3)ta’limga insonparvarlik-shaxsiy (pedagogik munosabatlarni
insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, ijobiy “Men” kontseptsiyasini
shakllantirish) kabi yondashuvlar etakchi o‘rin tutmoqda. Bunday yondashuvlar
asosida tashkil etilgan ta’lim jarayonida ta’lim oluvchi shaxs:
- o‘rganilayotgan muammo bo‘yicha shaxsiy fikrlarini erkin bayon etish,
ularni yangi muammolarni aniqlash va hal etishda qo‘llay olish;
- turli ijtimoiy guruhlarda muloqotga kirisha olish, turli soha va turli
vaziyatlarda ziddiyatlarni mohirlik bilan hal qila bilish;
- axloqi, intellekti, madaniy darajasini rivojlantirish yo‘lida mustaqil izlanish
va hokazolar.
Ushbu talablar O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni
va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” g‘oyalarida ham o‘z ifodasini topgan bo‘lib,
ta’lim jarayonining ularga muvofiq tashkil etilishi ijtimoiy buyurtmaning
muvaffaqiyatli bajarilishini ifodalaydi. Jumladan, “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”da ta’lim islohotlarining asosiy maqsadi yuksak ma’naviy va axloqiy
talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini
yaratishdan iborat ekanligi alohida tahkidlab o‘tilgan .
Pedagogik nazariya g‘oyalariga ko‘ra shaxs kamolotida tarbiya (ta’lim) va
ijtimoiy muhit muhim o‘rin tutadi. Jamiyatning ahzosi sifatida u ijtimoiy
ahamiyatga ega muayyan vazifalarni bajaradi, yosh jihatidan ulg‘aygani sari u
tomonidan bajarilayotgan ijtimoiy rollar shakli va mazmuni o‘zgarib boradi,
qiziqishlari va qobiliyati darajasida atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi.
Mazkur jarayon o‘z mohiyatiga ko‘ra bevosita shaxsning ijtimoiylashuviga tahsir
ko‘rsatadi. Shaxsning ijtimoiylashuvida esa ta’lim tizimi, unda ustuvor bo‘lgan
maqsad hamda ana shu maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan pedagogik
jarayonning sezilarli tahsiri va rolini inobatga olgan holda ta’limning shaxsga
yo‘naltirish talab etiladi.
24

Yuqorida ilgari surilgan g‘oyalarga tayangan holda shaxsni shakllantirishga
yo‘naltirilgan ta’lim mazmunida quyidagi holatlar o‘z aksini topishi lozim degan
xulosaga kelindi:
1. Kadrlar tayyorlash borasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi,
intellektual va ma’naviy-axloqiy tarbiyasi bilan bog‘liq har tomonlama rivojlangan
shaxsning kamol topishini nazarda tutadi. Bunda har bir yoshning ilm olish, ijodiy
qobiliyatini namoyon etish, intellektual rivojlanish, kasbiy, mehnat huquqlari
ro‘yobga chiqadi. Respublika uzluksiz ta’lim tizimida har bir shaxsning har
tomonlama shakllanishi uchun zarur pedagogik shart-sharoitlarni yaratish taqozo
etiladi. Bu o‘rinda milliy-madaniy, tarixiy anhanalar, urf-odatlar, qadriyatlarga
asoslangan ta’lim tizimining tashkiliy-pedagogik tamoyillarining ishlab chiqilishi
muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Islohotlar jarayonida ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish
erkin fuqaroni, o‘z haq-huquqini taniydigan shaxsni shakllantirish uchun zarur
shart-sharoitni yaratadi. Shaxs qobiliyati va istehdodini rivojlantirish, uni milliy va
umuminsoniy ma’naviy boyliklardan bahramand etish, shaxsga ta’lim-tarbiya
berishda tarixiy anhanalarga asoslanish, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ijtimoiy
munosabatlarda o‘zaro uyg‘unlikni tahminlash, shuningdek, ta’lim jarayonida
shaxsning haq-huquqlarini inobatga olish, uning qadr-qimmati, shahnini hurmat
qilish – ta’limda insonparvarlik g‘oyalarining ustuvorligi (ta’limning
insonparvarlashuvi)ni ifodalaydi. Mazkur jarayonda shaxsning ongli ravishda o‘z
qobiliyati va imkoniyatlarini hisobga ola bilish, intellektual va axloqiy
imkoniyatlarini to‘laqonli ro‘yobga chiqarishga intilishi muhimdir.
Ta’limni demokratlashtirish – ta’lim jarayonida shaxsning qiziqish va
hayotiy ehtiyojlarini inobatga olish, ta’lim tizimida shaxs istaklarini inobatga olish,
unga moslashish bo‘lib, yangilanayotgan jamiyatda fuqarolik haq-huquqini
anglaydigan, mustaqil fikrlaydigan, ijtimoiy faol shaxsni shakllantirishga
yo‘naltirilgan ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni tashkil etishni taqozo etadi.
3. Ta’limning ijtimoiylashuvi esa uzoq va murakkab jarayon sanaladi.
Jamiyatda har bir fuqaro shu jamiyatning ma’lum ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar
25

tizimiga, mehyor va qoidalariga rioya qilishga, shu jamiyatda yashash uchun uning
teng huquqli ahzosi bo‘lishga intiladi. Jamiyat tuzilishi va faoliyat yo‘nalishi
turlicha bo‘lgan ijtimoiy institutlarga ega. Ijtimoiy institutlar – shaxsning tarixan
tarkib topgan va tartibga solingan, shuningdek, murakkab shakl, tarkibiy tuzilmaga
ega faoliyati va ijtimoiy munosabatlarni o‘rganadi. Ana shu institutlardan biri
ta’lim tizimidir. Ta’lim jarayonida yosh avlod ijtimoiy qoidalar va axloq-odob
mehyorlarini o‘zlashtiradi. Shu bois bilim olish jarayonida talaba nafaqat shaxs
sifatida rivojlanadi, balki jamiyat hayotiga moslashadi.
Ta’limni ijtimoiylashtirish insonparvarlashtirish bilan uzviy aloqada amalga
oshadi va yosh avlodni o‘z qobiliyati, ichki imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga
imkoniyat yaratadi. Natijada har bir yoshning shaxsiy qiziqishlari hamda hayotiy
intilishlarining ko‘lami kengayadi.
4. Ta’limni differentsiatsiyalash shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari,
qiziqishlari, qobiliyati, aqliy rivojlanishi va uning moslashuvchanligi darajasini
hisobga olgan holda ta’lim mazmuni va hajmini belgilash hamda o‘qitishning turli
shakllaridan foydalanishdir.
Differentsiatsiyalashgan ta’lim shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim bo‘lib, har bir
shaxsning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda shaxsga yondashilgan
ta’limni tashkil etilishini ifodalaydi. Mazkur ta’lim talabalarning bilimlari,
malakalari, muayyan fanga qiziqishlari, qobiliyatlari, yoshlari, jinslari, fiziologik
holatlari, xarakterlari, ular yashayotgan muhit mohiyati kabilarning hisobga
olishini anglatadi. Hozirgi davrda tabaqalashtirilgan ta’lim zamonaviy
texnologiyalardan foydalanilgan holda talaba-yoshlarning imkoniyat va
layoqatlarini hisobga olib, o‘qitishni tashkil etishda ta’limning turli shakl va
metodlarini qo‘llashni taqozo etmoqda.
Differentsiatsiyalashgan ta’lim individual yoki guruh shaklida
mashg‘ulotlarni to‘g‘ri va maqsadga muvofiq tashkil etish orqali barcha ta’lim
oluvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarining dinamik rivojlanishiga yordam
beradi. Mazkur ta’lim talabalar shaxsining bosqichma-bosqich shakllanib borishini
tahminlaydi.
26

5. Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy talablaridan biri sanaladi. Zero, pedagogik
texnologiya uzluksiz ta’lim tizimida barkamol shaxsni shakllantirishga
yo‘naltirilgan va nazariy g‘oyalarni amaliyotda qo‘llashning eng qulay vositasidir.
Samarador bo‘lgan ilg‘or pedagogik texnologiyalarni izlab topish va ularni
amaliyotga tadbiq etish ta’lim samaradorligini tahminlayugina qolmay, jamiyat
taraqqiyotiga ham sezilarli tahsir ko‘rsatadi. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar
mohiyatiga ko‘ra shaxsni rivojlantirish qonuniyatlariga asoslangan bo‘lib, ularni
ta’lim jarayoniga tatbiq etish shaxsni rivojlantirishning eng maqbul yo‘llarini izlab
topish imkonini yaratadi.
6. Ta’lim jarayonida iqtidorli talabalarni aniqlash ularning intellektual
salohiyatlarini yuzaga chiqarish uchun shart-sharoitlar yaratish muhimdir. Zero,
har bir jamiyatning intellektual salohiyati shu davlatning texnologik qudrati va
moddiy farovonligining asosidir. Jahon ta’lim tajribasining ko‘rsatishicha, ilm-fan
va innovatsion texnologiyalar ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot poydevori bo‘lib, har
bir jamiyatning barqaror rivojlanishini tahminlaydi. Rivojlangan mamlakatlarda
intellektual qobiliyat, ilm-fan taraqqiyotning muhim sharti sanalaib. yuqori
baholanib kelinmoqda. Shu bois yosh avlodni ijtimoiy hayotga tayyorlash,
yangicha fikrlay oladigan, intellektual qobiliyati yuqori darajadagi shaxsni
shakllantirish mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimi
oldida turgan eng muhim vazifalardan biri sifatida ehtirof etilmoqda.
Demak, barkamol shaxsni tarbiyalashga yo‘naltirilgan ta’lim mazmunida
ham quyidagi jihatlar o‘z aksini topishi lozim:
27Ta’lim mazmuniTa’lim
ning
m
illiy,
m
adaniy,
tarixiy
qadriyatlarga
asоslanishi
Ta’lim
ni
dem
оkratlashtir
ish
va
insоnparvarlash
tirish
Ta’lim
ning
ijtim
оiylashuvi
Ta’lim
ni
differentsiatsiy
alashtirish
Ta’lim
ni
texnоlоgiyalash
tirish
Shaxsga y o‘ naltirilgan ta’lim mazmuni

Bugungi kunda jahon pedagogik amaliyotidagi ta’limning anhanaviy
“o‘qituvchi  darslik va ta’lim vositalari  o‘quvchi” tizimi o‘rnida o‘quvchini
bilish faoliyatiga yo‘naltiruvchi “o‘quvchi  darslik  o‘qituvchi” ko‘rinishidagi
yangi tizim tarkib topmoqda.
Ta’limning anhanaviy tizimida o‘qituvchi markaziy o‘rin egallagan bo‘lsa,
zamonaviy ta’lim tizimida esa o‘quvchi asosiy subhekti sifatida ehtirof etiladi.
Ya’ni pedagogik faoliyat markazida anhanaviy ta’limda bo‘lgani kabi o‘qitish
emas, balki ta’lim oluvchining bilish faoliyati, uning intellektual qobiliyatini
rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Shaxsning intellektual salohiyatini shakllantirish fan asoslarini o‘rganish va
o‘zlashtirish bilan birga aqliy faoliyatning maqsadga muvofiq usullariga ega
bo‘lishni ham nazarda tutadi. Aqliy faoliyat nafaqat bilim asoslarini egallash, balki
o‘zlashtirilgan bilimlarni qiyoslash, tahlil qilish, sintezlash, abstraktlash,
umumlashtirish va ularni turli vaziyatlarda amalda qo‘llash olish tajribasiga ega
bo‘lishni ham anglatadi. Shu tarzda faoliyatning samarali usuli umumlashtiriladi
hamda turli ko‘rinishdagi faoliyatni xilma-xil usullar yordamida bajara olishning
umumiy metodi shakllantiriladi.
Barkamol shaxsni shakllantirishda uning mustaqil fikrlay olish qobiliyatiga
ega bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Shu bois ta’lim tizimida talabalarni fikrlashga,
o‘zlashtirilgan bilimlarni mushohada qilishga o‘rgatish zarurdir.
“G‘ikr tarbiyasi, - deya tahkidlagan edi ulkan ma’rifatparvar Abdulla
Avloniy, - ko‘p zamonlardan beri tadqiq qilinib kelgan, muallimlarning
diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir sharofatlik, g‘ayratlik
bo‘lishiga sabab bo‘ladir”.
G‘ikrlash qobiliyatiga egalik, birinchidan, ma’lumotlarni, axborotlarni
o‘zlashtirish, ularni o‘zaro qiyoslash va umumlashtirishni, ikkinchidan,
o‘zlashtirilgan bilimlarni turli vaziyatlarda faoliyatni tashkil etishda qo‘llay olish
tajribasini nazarda tutadi. Bunday ko‘nikmani shakllantirish uchun talabalarni turli
masalalarni mustaqil echishga o‘rgatish, ularni harakatlar tizimi, tarkibiga ko‘ra
dastlab oddiy, keyin esa murakkab mashqlarni echishga o‘rgatish muhim. Bunda
28

topshiriqlarni bajarishni rejalashtirish (tahlil qilish, usullarni tanlash va bajarish
tartibini belgilash), jarayoniga alohida ehtibor qaratish, tanqidiy fikrlashga
o‘rgatish maqsadga muvofiq. Tanqidiy fikrlash g‘oya va axborotlar bilan faoliyatni
o‘zaro uyg‘unlashtirishning tabiiy usuli bo‘lib, bu jarayonda, shuningdek, ish
natijalarini baholash, yahni o‘z-o‘zini nazorat qilish muhimdir.
Respublika va rivojlangan xorijiy davlatlar ta’lim tajribalar shuni
ko‘rsatadiki, tanqidiy fikrlash turli g‘oya va fikrlarni muhokama qilish,
talabalarning shaxsiy fikrlariga hurmat bildirish, ularga fikrlash uchun sharoit
yaratish va ularning intellektual qobiliyatlarini shakllantirishga yordam beruvchi
ta’lim sharoitlarini aniqlash imkoniyatini beradi. Savollar va javoblarni tashkil
etish ham fikrlash jarayonlarini takomillashtirish va rivojlantirishning muhim
vositalaridan biri sanaladi.
Shuni tahkidlash muhimki, samarali (produktiv) fikrlashni reproduktiv
fikrlashdan farqlovchi muhim belgi mustaqil ravishda yangi bilimlarni kashf
qilishdir. Samarali fikrlashning eng oliy darajasi ijodiy fikrlash bo‘lib, uning
vazifasi – ijod qilish, o‘ylash, tayyorlash, yangilik yaratish, ixtiro qilish va
hokazolardan iborat.
Bugungi kun talabi ham ta’lim mazmuni va hajmini cheksiz kengaytirishga
yo‘l bermay, balki shaxsni mavjud muammolarni noanhanaviy tarzda echishga
tayyorlashni taqozo etadi. Shaxs ongida o‘zlashtirilgan yoki shakllashtirilgan
nazariy tushunchalar tizimi o‘quv faoliyatining asosi bo‘lib qoladi. Talabaning
o‘quv faoliyati takomillashtirish, yahni uning intellektual, fikrlash qobiliyatini
shakllantirish zamonaviy ta’limning asosiy natijasi bo‘lishi lozim. Shuni ham
tahkidlash joizki, aqliy rivojlanishning asosini bilish jarayonlarini tabaqalashtirish
tashkil etadi. Zero, tabaqalashtirish bevosita hissiy bilishdan abstrakt echimlarga
o‘tishning muhim jarayoni hisoblanadi.
XIX asrda ma ’ rif O vro ‘ pada bir qadar tez riv o jlana b o shladi va shaxs
kam o l o tida ta ’ limning imk o niyatlari e ’ tir o f etildi . Ayniqsa , buyuk chex pedag o gi
Ya . A . K o menskiyning o ‘ qitish nazariyasi vujudga kelgach , pedag o gika deganda
birinchi galda aynan didaktika tushunilar edi . Hanuzgacha h o zirgi zam o n
29

pedag o glari o ‘ rtasida nemis pedag o gi Gerbartning “ b o la tarbiyasi – uni ko ‘ p
t o m o nlama o ‘ qitish jarayoni natijasidir ” degan fikr o mmab o p his o blanadi .
XX asr b o shlaridayoq shaxsni shakllantirishga ta’sir etuvchi o millar keng
tadqiq qilina b o shlandi va qisqa muddatda tajriba to‘plandi, b o la shaxsini
riv o jlantirishga o‘quv fa o liyatidan tashqari o‘yin va mehnat fa o liyati ham ij o biy
ta’sir ko‘rsatishi ta’kidlandi.
Qator olimlarning izlanishlari natijasi o‘laroq o‘tgan asrda pedagogika
didaktik bilimlardan tashqari tarbiya nazariyasi bo‘yicha tizimlashtirilgan bilimlar
bilan boyitiladi. Shu boisdan, pedagogikani o‘quv jarayonida amalga oshiriladigan
tarbiya haqidagi fan emas, balki ta’lim va tarbiya haqidagi fan sifatida talqin etish
to‘g‘ri bo‘lardi. Biroq, bu shaxsni maqsadga muvofiq shakllantirishning ikki
tomonini ifodalaydi. Shu boisdan, bir muncha aniqroq ta’rif quyidagicha bo‘lishi
mumkin: pedagogika – bu shaxsni maqsadli shakllantirish haqidagi fandir.
Ma’lumki, shaxsni shakllantirishda irsiyat, muhit, pedagoglarning maqsadli
faoliyati, inson xususiy faoliyati va o‘z-o‘zini tarbiyalash kabi omillar katta
imkoniyatga ega. Taklif qilingan ta’rif ta’lim va tarbiyaning muhimligini
pasaytirmaydi, aksincha, uning ba’zi bir afzalliklarini sanab o‘tishi mumkin:
birinchidan, u pedagogik faoliyat o‘rnini shaxsni rivojlantirish va tiklanish omillari
(irsiyat, muhit va b.) orasida belgilab beradi; ikkinchidan, pedagogik jarayon
sifatida ta’lim va tarbiya ahamiyatini muvozanatlashtiradi; uchinchidan, “tarbiya”
atamasi qaysi ma’noda – tor yoki keng – ishlatishni ko‘rsatish zaruratidan sohit
qiladi.
Shaxsni shakllantirish haqida gap b o rar ekan, qat o r pedag o glar uni
“ma’lum o t” tushunchasi bilan qo‘shib yub o rishadi. Shunday yondashuv akad.
V.V.Kraevskiy faoliyatida ham uchraydi. Gap shundaki, shaxs allaqachon
ma’lumotli, ya’ni inson jamiyatning me’yoriy hayotiga tayyor deb tushuniladi.
Unda qaratilayotgan tushuncha “ shakllantirish ” atamasiga , aniqrog‘i , “ shakllangan
shaxs ” tushunchasiga to‘g‘ri keladi . Biroq bu yuqorida keltirilgan “ maqsadli
shakllantirish ” so‘zini “ ma ’ lumot ” so‘zi bilan almashtirish mumkin , degan gap
emas . Ma’lumot so‘zining tarixiy ma’nosi ta’lim so‘zi bilan shunchalik yaqinki,
30

uni qo‘llash, “insonni hayotga tayyorlash uchun o‘qitish etarli” degan an’anaviy
aqidani keltirib chiqaradi.
Dunyoga kelgan go‘dak ma’lum yoshga qadar individ hisoblanadi. «Individ»
lotincha «indnvidium» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «bo‘linmas», «alohida»,
«yagona» ma’nolarini anglatadi. Individ biologik turga kiruvchi alohida tirik
mavjudotdir.
Shaxsning shakllanishida harakat o‘ziga xos omnl sanaladi. Go‘dak
(chaqaloq) ham turli harakatlarni qiladi. Biroq, bu harakatlar keyinchalik shartli
reflekslar bo‘lib, ongli ravishda emas, balki shartsiz va shartli qo‘zg‘atuvchilarga
javob tarzida yuz beradi.
Go‘dakda nutqning hosil bo‘lishi, shuningdek, uning tomonidan tashkil
etilayotgan harakatlar ongli ravishda sodir bo‘la boshlashi va albatga, ijtimoiy
munosabatlar jarayonidagi ishtirokining ro‘y berishi shaxs shakllanishining
dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Shaxs deganda muayyan jamijtning a’zosi tushuniladi. Odam-inson individi
shaxsga aylanmog‘i uchun ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o‘z xususiyati va sifatlari
bilan boshqalardan farq qilishi lozim.
Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ la di. U o‘zining xususiyati,
qiziqipsh, qobiliyati, aqliy jihatdan rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji, mehnat
faoliyatiga munosabati bilan boshqalardan farqlanadi. Bular shaxsning o‘znga xos
xususiyatlari bo‘lib, mazkur xususiyatlari rivojlanib, ma’lum bir bosqichga
etsagina u kamol topgan shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Shaxs ijtimoiy
munosabatlar jarayonida qaror topadi.
Shaxsning rivojlanishi, avvalo unda shaxsiy xislatlarning shakllanishi bilan
boshlanadi. Rivojlanish - o‘zida shaxsning jismoniy, aqliy va boshqa xislatlarning
takomilini namoyon etadigan jarayon bo‘lib, bunday xislatlar tug‘ma, bahzilari
keyinchalik erishilgan bo‘ladi.
Shaxs nomini olish uchun nimalar kerak?- degan savolning tug‘ilishi
tabiiydir. Odam ijtimoiy mavjudot sifatidan shaxsga aylanishi uchun unga ijtimoiy
- iqtisodiy hayot sharoitlari muhit va tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shular hamda
31

shaxsning nasliy xususiyatlarining takomillashib borishi odamning rivojlani-shi,
shaxs sifatida namoyon bo‘lishini ta’minlaydi.
Odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishini, uning xar tomonlama kamolga
etishi uchun pedagogika fani shaxs rivojla-nishining umumiy qonuniyatlarini, unga
tahsir etadigan omillarni, rivojlanish jarayoniga aloqador bosqichlarni aniqlashi
kerak. Shuningdek, bola shaxsining rivojlanishida faoliyatining o‘rni va
ahamiyatini ham o‘rganishi loeim.
Biz yuqorida «rivojlanish» tushunchasini juda ko‘p ishlatdik. Endi ushbu
tushunchaga atroflicha yondoshib, tahrif berishga hara-kat qilaylik. Odam biologik
mavjudot sanaladi, tabiiy, biolo-gik va ijtimoiy qonushmtlarga bevosita
bo‘ysunadi.
Boshqacha qilib aytganda, shaxs, inson tirik organizmdir, shu sababli uning
xayoti biologiyaning umumiy qonunlariga, yoshlar anatomiyasi va
fiziologiyasining maxsus qonunlariga bo‘ysuna-di. Bulardan tashqari odamning
komil inson bo‘lib etishuvida aniq ma^sad asosida tashkil etilgan xatti-xarakat,
iroda sifat-larining kamol topishi asosida ayrim nuqsonlarning bartaraf etilishi
qiyinchiliklarnn engib o‘tishga bo‘lgan ishonchi xam mu-him ahamiyatga egadir.
Ma’lumki, hayoti davomida inson jismoniy va psixik jihat-dan o‘zgarib
boradi. Lekin bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik dav-rida rivojlanish nihoyatda kuchli
bo‘ladi.
Bola mana shu yillarda xam jismoniy, xam ruxiy jihatdan o‘sishi, o‘zgarishi
tufayli shaxs sifatida kamolga etadi, bunda berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
tag‘sir etishi natijasida bola jamiyat ahzosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy
munosabatlar sistemasida o‘ziga munosib o‘rin egallaydi.
Anatomik va fiziologik xarakterdagi o‘zgarishlar jismoniy rivojlanishga
taalluqlidir. Odam bo‘yining o‘sishi, gavda og‘ir-ligining ortib borishi, gavda
tuzilishining o‘zgarishi, qon bosimi, o‘pka sig‘imi, tayanch-harakat apparatining
xrlati va boshqa-lar jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlaridir.
32

2.2 Maktabgacha ta’lim muassasalarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat
yo’nalishlari
Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat bo'yicha ishlarni
rejalashtirishda asosiy printsip, bu tasviriy faoliyatni ta'lim-tarbiyaviy ishning eng
muhim bo'limlaridan biri sifatida qarash hisoblanadi. Tasviriy faoliyat bo'yicha
ishni ma'lum bir vaqtga rejalashtirishda, shu davrda faoliyatning boshqa turlari
bo'yicha amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarni ham nazarda tutmoq lozim.
Tasviriy faoliyat bo'yicha mashg'ulotlarni rejalashtirishda, albatta tasviriy faoliyat
mashg'ulotlari o'rtasida o'zaro bog'liqlikni ham hisobga olmoq zarurdir. Tasviriy
faoliyatning har bir turi o'ziga xos vazifalarni hal etadi, ammo qanday bo'lsa-da,
ularni bir yo'nalish, maqsad bo'yicha (tevarak-atrof, hayotning xilma-xil, o'ziga xos
ko'rinishlardagi tasviri) birlashadilar. Tasviriy faoliyat turlari - rasm chizish, loy
bilan ishlash, applikatsiya o'ziga xos tasviriy texnikaga egadir. Tasviriy faoliyat
bo'yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi, albatta har bir turdagi mashg'ulotlar
soniga qat'iy rioya qilishi lozim. Tasviriy faoliyat bo'yicha mashg'ulotlarni
rejalashtirish, yuqoridagilardan tashqari, mashg'ulot qanday materiallar bilan
o'tkazilsa, maqsadga muvofiq bo'lishini ham tarbiyachi nazarda tutmog'i lozim.
Masalan, loy bilan ishlashda - loy yoki plastilin, rasm chizishda - guash, rangli
qalam, ko'mir tayoqchasi va hokazo. Shuningdek, tarbiyachi mashg’ulotning dastur
mazmunini tanlashda, bolalarga qanday predmetlarni chizdirish haqida emas, balki
shu predmetni chizdirish yoki loydan yasattirish orqali qanday bilim va ko'nikma
berish yoki o'rgatish haqida ko'proq o'ylashi lozim. Ixtiyoriy mashg'ulotlarni
rejalashtirishda esa tarbiyachi bolalarning mustaqilligini, ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga yordam beruvchi o'rgatish usullari to'g'risida o'ylab olishi kerakdir.
Tarbiyachi ishlarni rejalashtirishda u yoki bu guruh bo'yicha dastur qo'ygan
vazifalarning barchasini e'tiborda tutgan holda ish rejasini tuzadi. Shuningdek,
tasviriy faoliyatlari bo'yicha bir oyga mo'ljallangan istiqlol reja tuzish ham
maqsadga muvofiqdir. Bunda tarbiyachi tasviriy faoliyat mashg'ulotlari o'rtasidagi
o'zaro bog'lanishni ham nazarda tutadi. Shunday qilgan taqdirdagina, bolalar
ma'lum bilim, malaka va ko'nikmaga ega bo'lishlari mumkin bo'ladi. Bundan
33

tashqari, tasviriy faoliyat turlari o'rtasidagi o'zaro bog'lanish natijasida tevarak-
atrofni badiiy jihatdan o'zlashtirishlarning yangi-yangi yo'llari vujudga keladi va
bolalar tevarak-atrofni obrazli qilib tasvirlashning turli xil usullari bilan
tanishadilar. Demak, tasviriy faoliyat turlari o'rtasidagi o'zaro aloqa ishlarini
rejalashtirishda katta ahamiyatga ega ekan. Bu o'zaro bog'lanish qaysilar ekan?
1. Tasviriy faoliyatga ta'lim-tarbiya ishining muhim bo'lagi, deb qarash
hamda rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya mashg'ulotlarini rejalashtirishda
dasturning barcha bo'limlari o'rtasidagi o'zaro aloqa, bog'lanishni doimo diqqat-
e'tiborda tutish lozim. Ya'ni tevarak-atrof bilan tanishtirish, musiqa mashg'ulotlari
va hokazo. Bular tasviriy faoliyat uchun qiziqarli hodisalar va voqealarni tanlashga
yordam beradi.
2. Tasviriy faoliyatning barcha turlari tevarak-atrof, hayotni obrazlarda
tasvirlaydi, ammo har biri o'ziga xos xususiyatga ega ekanligini hisobga olmoq
zarur. Ya'ni rasm chizish - predmet va voqealarni rangda tekis yuzada tasvirlaydi,
loy hajmlarda, applikatsiya - rangda, siluet ravishda. Shuningdek, har biri o'ziga
xos tasvir texnikasiga ega: rasm chizish chiziqli grafik ravishda, rangtasvir
usulida, loy plastik ravishda, applikatsiya - qog'ozdan qirqish va alohida
qismlardan tuzish.
3. Dasturda tasviriy faoliyat turlari oldiga qo'yilgan vazifalardan biri
ularning o'zaro aloqada ekanligidir. Masalan, bolalar rang bilan rasm chizish bilan
bir vaqtda, applikatsiya bilan ham tanishib boradilar.
4. Tasviriy faoliyati turlari o'rtasidagi bog'lanish tarbiyachiga rasm
chizish, loy, applikatsiya bo'yicha vazifalarni aniqlashga yordam beradi. Masalan,
kichik guruhga doiraviy shakllarni o'rgatishda, oldin tayyor doira shakllarini
applikatsiyada bergan ma'qul, so'ng esa rasm chizish mashg'ulotlarida bergan
ma'qul.
5. Tasviriy faoliyat turlari o'rtasidagi bog'lanish ma'lum bir mavzudagi
mashg'ulotlar asosida ham bolishi mumkin. Masalan, rus xalq eftagi «Bo'g'irsoq»ni
bolalar ham chizishi, ham applikatsiya, ham loydan yasashi mumkin. Bu turdagi
takrorlanish mavzuga nisbatan qiziqishlarini pasaytirmaydi, chunki har bir faoliyat
34

turi jarayonida bolalar ertak qahramonlarining xilma-xil tasvirining yangi usul va
yo'llari bilan tanishadilar.
6. Tasviriy faoliyat mashg'ulotlarini to'g'ri rejalashtirishda, mashg'ulotlar
o'rtasida ularning dastur vazifalari, mavzular o'rtasida bog'lanish vujudga keladiki,
buning natijasida yangi malaka va ko'nikmalarini va bilimlarni egallashlarida
ma'lum ketma-ketlik va bog'lanish vujudga keladi. Masalan, «Qushlar» rnavzusi
asosida olib borilgan mashg'ulotlar jarayonida bolalar don cho'qiyotgan qushni
loydan yasashni, shoxda o'tirgan qushni rasmini chizishni, afsonaviy qushni
qanday qilib qog'ozdan qirqib olishni bilib oladilar.
7. Shuningdek, tasviriy faoliyati bo'yicha ishni rejalashtirishda faqatgina
ularning turlari o'rtasidagi ketma-ketlikni nazarda tutmay, balki har bir turdagi
mashg'ulotlar o'rtasida ham bog'lanish o'rnatish va ularni diqqatda tutish lozim.
Masalan, predmetli rasm chizish loy ishlaridan keyin mazmunli ishlarni
rejalashtirish lozim.
Tasviriy faoliyat bo'yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi bolalar bilan
ishlashda foydalanadigan metod va usullariga ham ahamiyat bermog'imiz lozim.
Bular ko'rsatmali va og'zaki metod hisoblanadi. Ko'rsatmali va og'zaki metod
o'zaro birgalikda olib borilishi lozim. Demak, tarbiyachi tasviriy faoliyat bo'yicha
ishlarni rejalashtirishga juda katta ahamiyat bermog'i lozim ekan. Tarbiyachi ishni
rejalashtirishga qanday ahamiyat bergan bo'lsa, ishni hisobga olishga ham shunday
e'tibor bermog'i lozim bo'ladi. Chunki bu narsa -tarbiyachiga tasviriy faoliyatga
o'rgatish bo'yicha dastur vazifalari talablari qanday bajarilganligini aniqlashga va
mashg'ulotlarnmg sifatli chiqishi uchun qanday tayyorgarlik ishlarini ko'proq olib
borish lozimligi hamda o'rgatishlarning yangi xilma-xil metod va usullari ustida
ko'proq ishlash lozimligini aniqlab olishga va keyinchalik ulardan bolalar bilan
ishlashda foydalanish uchun yangi-yangi imkoniyat yaratib beradi. Tasviriy
faoliyat bo'yicha bolalar ishini tahlil qilish ikki shaklda olib borilishi mumkin.
1. Matn shaklida: har kungi hisobot va alohida bolalarni kuzatish bo'yicha
olib borilgan kuzatishlar matni.
35

2. Ko'rgazmali: Bolalar ishlarini saqlash, tasviriy faoliyat bo'yicha bolalar
ishlarini saqlash tarbiyachiga guruhdagi u yoki bu bolaga tasviriy malaka va
ko'nikmalarni egalladimi, yo'qmi, tevarak-atrof go'zalligini, rang va shaklni
ko'rishga o'rgandimi, yo'qmi? Shu masalalarni hal etishga yordam beradi. Har bir
bolaning ishi belgilangan bo'lishi lozim. Bola chizgan yoki yopishtirgan ishining
orqa tomonida uning ismi-familiyasi, mashg'ulot o'tkazilgan sanani ham yozish
kerak. Bolalarning chizgan ishlarini alohida papkalarga solish yoki ularni albom
holiga keltirib qo'yish mumkin. Eng qulayi ishlarni tikib qo'yish, ya'ni hamma
mashg'ulotlarni yig'ib, o'rtasidan uzun tasmasimon qog'oz bilan bog'lab qo'yishdir.
Bu tasmaning kengligiga, yoshi, mashg'ulot nomi, familiyasi, tarbiyachining
o'tkazgan sanasi sig'ishi lozim. Shunga qarab, loy ishlarini (har bir bolaning 3 ta
ishi 1 yil saqlanishi lozim) saqlashda ham o'quv yilining boshi, o'rtasi va oxiri
bo'yicha ajratish maqsadga muvofiqdir. Bu esa malaka va bilimini tahlil qilishga
yordam beradi.
Kundalik hisobot. Bu hisobot bolalar berilayotgan bilimlarni qay darajada
egallayotganlarini aniqlashda yordam beradi. Tarbiyachi bu hisobotida bolalarning
davomati va mashg'ulot davomida o'zini qanday tutganligi, ularda ro'y berayotgan
sifat o'zgarishlar belgilab boriladi. Bu hisobot har kunning oxirida yozib boriladi.
Kundalik hisobotda tarbiyachi mashg'ulotlardagi yutuq va kamchiliklarni aniq
ko'rsatib bermog'i lozim. Bunda yangi berilgan bilimni bola qay darajada
egallaganligi, individual bolaning ismi, familiyasi aniq ko'rsatib, olib borilishi
lozim. Masalan, o'rta guruhda loy mashg'ulotida Tolipov Husan qushlarning
shaklini obrazli yaratishga harakat qildi, kaftlari orasida loyni to'g'ri eshdi.
Komilov Shuhrat bugungi mashg'ulotda passiv qatnashdi. Shaklning qismlarini
proportsiyalarga bo'lishda xatoliklarga yo'l qo'ydi, deb yozish mumkin. Tarbiyachi
bu hisobot yordamida qaysi bolada berilgan bilimlarni egallashda sustlik
sezilganligini aniqlab oladi, So'ngra esa bu bolalar bilan alohida mashg'ulotlardan
tashqari vaqtda individual ishlaydi.
Yakuniy hisobot. Yakuniy hisobot har 6 oyda, yilning oxirida tuziladi. Bu
hisobot yordamida tarbiyachi bolalar shu muddat ichida qanday bilimlarga,
36

ko'nikma, malakalarga ega bo'lganliklarini aniqlab oladi. Keyingi bosqichlarga
o'quv yiliga reja tuza oladi. Yakuniy hisobotning yana bir maqsadi, bolani
guruhdan guruhga o'tkazishda undagi barcha bilimlar shu guruhga mos keladimi
yoki yo'qmi? ekanligini aniqlashda yordam beradi.
Ota-onalar bilan ishlarni yanada yaxshilash, ota-onalar burchagini yanada
mazmunli qilib bezash, shuningdek, ota-onalar bilan individual suhbatlar o'tkazish
lozim. Natijada shu narsa ko'rinadiki, bolalarning o'zlashtirishi yanada yuqori
darajaga ko'tariladi. Bu o'rinda shuni qo'shimcha qilib o'tish lozimki, bolalarning
tasviriy faoliyat mashg'ulotlarida bajargan ishlaridan ko'rgazmalar tayyorlansa,
bunda bolalarda qiziqish yanada kuchayadi, o'z ishlarini yanada yaxshiroq
bajarishga harakat qiladilar. Shuningdek, ota-onalar ham bolalarining bilimlari qay
darajada rivojlanib borayotganliklaridan xabardor bo'lib turadilar. Bulardan
ko'rinib turibdiki, bolalar bog'chasida hisobot ishlariga alohida e'tibor bermog'imiz
lozim. Bu esa o'z vaqtida bolalarni mustahkam bilimlarga ega bo'lishlarini
ta'minlaydi.
Bu hisobot uchun ma'lumotlar quyidagicha tuziladi:
Ota-onalardan olingan ma'lumotlar.
Tarbiyachining shaxsiy kuzatishlari asosida to'plangan ma'lumotlar. Ota-
onalardan olinadigan ma'lumotlar anketalar orqali suhbatlar davomida olinadi.
Anketa quyidagicha tuzilishi mumkin:
Bolaning ismi, familiyasi.
Tug'ilgan kuni, yili.
Yoshi.
Ota-onasining ismi va familiyasi.
Millati.
Qiziqishi.
Bolaning uyda bo'lgan vaqtida nimalar bilan shug'ullanishi.
Ota-onalari o'qib bergan ertak, hikoyalardan misollar nomi.
Oilada nechanchi bola ekanligi.
Uy adresi.
37

Bolalar bog'chasida bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun tarbiyachi
barcha ishlarni to'g'ri rejalashtirib olishi lozim. Tarbiyachi tomonidan olib
boriladigan barcha ishlarni to'g'ri rejalashtirish uchun esa tarbiyachi doimo hisobot
ishlarini olib borishi lozim.
Hisobot - bolalarning bilimi va saviyasining o'sishi, turli ko'nikma va
malakalarni egallashi va har tomonlama rivojlanishini aniqlashdir. Hisobot o'z
vaqtida quyidagi turlarga bo'lib olib boriladi:
Dastlabki hisobot.
Kundalik hisobot.
Yakuniy hisobot.
Dastlabki hisobot – tasviriy faoliyat ishlarini to`g`ri rejalashtirish uchun
tuziladi.
2.3 Maktabgacha yoshdagi bolalar ijtimoiylashuvining xususiyatlari
Bolalarning mehnat faoliyatlarini o‘zida qamragan mashg‘ulotlar asosan
bog‘cha yoshidagi davrdan boshlanadi. Bu yoshda bolalarning mehnatlari juda
sodda va elementar bo‘lsa ham ularning psixik taraqqiyotlarida juda katta
ahamiyatga egadir.
Bog‘cha yoshidagi bolalar bilan o‘tkaziladigan sifatlar natijasida bolalarda
mehnatga nisbatan ijobiy munosabat, mehnat qilish ishtiyoqi tug‘iladi.
Kattalarning mehnat faoliyatlariga taqlid qilish dastavval bolalarning o‘yinlarida
namoyon bo‘ladi. Bolalar kattalarning mehnat faoliyatlarini o‘zlarining
o‘yinlarida taqlidan takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki kattalar mehnatida
bevosita qatnashish uchun xapakat qila boshladilar. Masalan.: qiz bolalar onalari
kir yuvayotganda ayrim kichikroq narsalarni (dastrumolchalarni) chayishda
qatnashadilar. Uy va xovlilarni yig‘ishtirib supurishga, o‘g‘il bolalar esa otasi
bajarayotgan ishda qatnashishga intila boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarni
mehnatining natijasiga qarab emas, balki mehnat jarayonining o‘ziga qiziqishi
psixologik jihatdan xarakterlidir.
38

Bog‘cha yoshidagi bolalarning ishiga baho berib borish ularda mehnatga
nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi. Bolalar kuchlari
yetadigan ishlarni bajarayotganlarida ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yishlari turgan gap.
Lekin bunda bolalarni mexnatga jalb qilmaslik kerak, bolalarning bajaradigan
ishlarini kattalarning o‘zlari bir pasda qilib qo‘yishlari mumkin degan ma’no kelib
chiqadi. Sharq xalqida bir maqol bor: “Bolaga ish buyur, ketidan o‘zing yugur”.
Bu juda to‘g‘ri, hayotiy gap. Bolalarga biron yumush buyurilganda, uni qanday
bajarayotganliklaridan ko‘z-quloq bo‘lib turish kerak, degan ma’noni bildiradi.
Bolalarda xususan, kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida hali mehnat
malakalari yo‘q, qo‘l muskullari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Ana shuning uchun
bolalar qasddan yoki anqovliklaridan - emas balki eplay olmasliklaridan biron
narsani tushirib sindirib yuborishlari mumkin. Ana shunday "falokat" yuz bergan
paytda bolani "anqov, ko‘zingga qapacang bo‘lmaydimi" deb urishish yoki koyish
yaramaydi. Buning o‘rniga bolaga shu mehnatni qanday qilib bajarishni ko‘rsatib
berish lozim.
Bog‘cha yoshidagi bolalarni mehnatsevarlik ruxida tarbiyalashda ularni
inoq jamoaga uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Jamoa bo‘lib mehnat qilishda
tarbiyachi hap bir bolaga ma’lum bir mehnatni bajarishni buyuradi. Ana shu tariqa
bolalar jips jamoa bo‘lib mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadilar.
Masalan, katta guruh bolalari jamoa bo‘lib navbatchilik qiladilar. Bunda bir
bola stolga dasturxon yozib chiqsa, ikkinchisi qoshiq va vilkalarni qo‘yib chiqadi,
uchinchi bola esa stulchalarni qo‘yib chiqsa, to‘rtinchi bola stolga nonlarni qo‘yib
chiqishi mumkin. Bog‘chada navbatchilikka o‘rgangan bolalar oilada ham
yordamlashadigan bo‘ladilar.
Umuman, o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalariga oilada kuchlari
yetadigan mehnat topshiriqlarini berish kerak. Bu ularni mehnatsevarlikka
tarbiyalashda va ularda ayrim mehnat malakalari hosil bo‘lishi uchun juda katta
imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etmagan bolani
keyinchalik mehnatga jalb qilish juda qiyin bo‘ladi. Bog‘chada bolalar jalb
qilinadigan mehnat faoliyatining turi juda xilma-xildir. Masalan, tabiat
39

burchagidagi jonivor yoki o‘simliklarni parvarish qilish, bog‘cha hovlisida
ishlash, oshxonada va guruhda navbatchilik qilish, kichkintoylarni kiyintirishga
yordam berish va boshqalar. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, kichik yoshdagi
bog‘cha bolalari o‘zlarining mehnat faoliyatlarini hali yo‘lga qo‘ya olmaydilar.
Shuning uchun ular mehnatning juda sodda turlari bilan, ya’ni o‘simliklarga suv
qo‘yish, baliqlarga ovqat berish, hovliga suv sepish va shu kabilar bilan
shug‘ullanadilar.
O‘rta va katta guruh bolalari mehnat faoliyatini o‘yindan batamom farqlab
unga nisbatan jiddiy munosabatda bo‘la boshlaydilar. Ular mehnatdan kelib
chiqadigan natijani, ya’ni mehnatning ijtimoiy mohiyatini, kim uchun, nima uchun
mehnat qilish lozimligini tushunadilar. Ular kattalarning oiladagi uy-ro‘zgor
ishlariga zo‘r ishtiyoq bilan yondashadilar, kichkintoylar uchun qog‘ozdan,
kartondan, faner va plastilindan turli o‘yinchoqlar yasaydilar. Pedagogik jihatdan
to‘g‘ri tashkil qilingan mehnat faoliyati bolalarning har tomonlama ya’ni ham
jismoniy, ham psixik, ham estetik, ham axloqiy tomondan barkamol
rivojlanishlariga juda katta ta’sir qiladi.
Bog‘cha bolalari biron o‘yin, ta’lim yoki mehnat faoliyatlari bilan mashg‘ul
bo‘lar ekanlar, ular harakatlarining asosida ma’lum motivlar, ya’ni ularni harakatga
soluvchi mayllar yotadi. Kichik bog‘cha yoshidagi bolalarning xattiharakatlari
ko‘proq shu xatti-harakatlar amalga oshirilayotgan sharoitga bog‘liq bo‘ladi. Ular
xatti-harakat motivlarini anglab ham yetmaydilar. Shuning uchun ko‘pincha
o‘zlariga mutlaqo hisobot bermay ma’lum bir vaziyatda u yoki bu xatti-harakatni
amalga oshira boshlaydilar.
Bolalar mehnatining muhim belgisi uning ma’lum maqsadga
qaratilganligidir. Kichik bog‘cha yoshidagi bolalarning mehnati biror jarayonga
oid harakat bo‘lib, u faqat kattalarning rahbarligi natijasidagina amalga oshirilishi
mumkin. Maktabgacha tarbiya yoshi davrining o‘ziga xos tomonlaridan biri bolalar
mehnatining o‘yin bilan bog‘liqligidir.
O‘yin jarayonidagi biror harakat doimo biror mehnat jarayonini aks
ettirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, mehnat jarayonini bajarishda
40

uni o‘yin shakliga aylantirishadi. Shu bilan birga o‘zining xususiyati, mazmuni,
yuzaga kelish sababiga ko‘ra mehnat va o‘yin bir-biridan farq qiladi. Mehnatda
maqsad qo‘yiladi, uni amalga oshirish, natijaga erishish uchun shart-sharoit
yaratiladi, vositalar izlab topiladi. O‘yinda esa bolalar kattalarning mehnat
faoliyatiga taqlid qiladi. O‘yinda esa bolalar kattalarning mehnat faoliyatiga taqlid
qiladi. O‘yinda mehnat singari biror aniq natijaga eriilmaydi, ammo u mehnat
singari bolalarga quvonch bag‘ishlaydi, ular o‘zlarida qonoqish hissini sezadilar.
Kichik bog‘cha yoshidagi bolalar mehnatining asosiy turi o‘z-o‘ziga xizmatdir. Bu
kichik bolalar uchun ancha mashaqqatli ish. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarni
mehnatning bu turiga o‘rgatishda ko‘pincha o‘yin vaziyatlaridan foydalaniladi.
Avvaliga bolalar o‘yin obrazi orqali mehnatga o‘rgatiladi. Shu orqali bolalar
ishonch bilan harakat qilishni o‘rganadilar. Asta-sekin bu yoshdagi bolalarda o‘z-
o‘ziga xizmat qilish ko‘nikma, malakalari shakllanib boradi.
41

Xulosa
Bolalarning so’z ijodkorligi - qoidalar, umumlashtirmalar, obrazli
munosabatlar harakatlarini shakllantirish jarayonining yaqqol
ko’rinishidir. Shu bois mustaqil O‘zbekistonda ham ta’lim tizimini rivojlantirish,
uni jahon standartlari darajasiga ko‘tarish davlat siyosatining ustuvor
yo‘alishlaridan biri sifatida ehtirof etildi va ana shu maqsadda keng ko‘lamli
islohotlarni amalga oshirish ijtimoiy maqsad etib belgilandi. Ta’lim tizimida
islohotlarni amalga oshirishdan ko‘zlangan faol, mustaqil, mashuliyatli, aniq
hayotiy maqsad hamda mustaqil fikrga ega, shuningdek, mavjud murakkab
sharoitda hayot muammolarini hal etishga qodir shaxsni shakllantirishdan
iboratdir.
Jamiyat taraqqiyoti va shaxs rivojining o‘zaro uyg‘unligi yangi ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitda subhektning funktsional imkoniyatlarini rivojlantirish bilan
bog‘liqdir. Pedagogik va psixologik yo‘nalishlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar
natijalarining ko‘rsatishicha, ijtimoiy munosabatlar jarayonida raqobat etakchi
o‘rin tutayotgan bugungi kunda ham yoshlar mazkur sharoitda yashash va faoliyat
ko‘rsatish, qiyin vaziyatlardan chiqib ketishga psixologik va ijtimoiy jihatdan
tayyor emaslar. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat bo'yicha ishlarni
rejalashtirishda asosiy printsip, bu tasviriy faoliyatni ta'lim-tarbiyaviy ishning eng
muhim bo'limlaridan biri sifatida qarash hisoblanadi. Tasviriy faoliyat bo'yicha
ishni ma'lum bir vaqtga rejalashtirishda, shu davrda faoliyatning boshqa turlari
bo'yicha amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarni ham nazarda tutmoq lozim.
Tasviriy faoliyat bo'yicha mashg'ulotlarni rejalashtirishda, albatta tasviriy faoliyat
mashg'ulotlari o'rtasida o'zaro bog'liqlikni ham hisobga olmoq zarurdir.
Bog‘cha yoshidagi bolalar bilan o‘tkaziladigan sifatlar natijasida bolalarda
mehnatga nisbatan ijobiy munosabat, mehnat qilish ishtiyoqi tug‘iladi.
Kattalarning mehnat faoliyatlariga taqlid qilish dastavval bolalarning o‘yinlarida
namoyon bo‘ladi. Bolalar kattalarning mehnat faoliyatlarini o‘zlarining
42

o‘yinlarida taqlidan takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki kattalar mehnatida
bevosita qatnashish uchun xapakat qila boshladilar.
43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Hasanboyeva O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi.
2. T.: «Ilm ziyo». 2006.
3. Hasanboyeva O.U. va boshqalar. Oilada barkamol avlod tarbiyasi.
4. T.: «Fan va texnologiya», 2010.
5. Hasanboyeva O.U va boshqalar. Oila pedagogikasi. G«G«Darslik
6. T:- «Aloqachi» 2007.
7. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. V.I.Loginova, P.G.Samorukovalar
tahriri ostida. T: O'qituvchi, 1991.
8. Uchinchi ming yillikning bolasi. Ma'rifat-madadkor. T. 2002.
9. Bolalar bog'chasida estetik tarbiya (N.A.Vetlugina tahriri ostida). T.,
O'qituvchi, 1981.
10. Loginova V.I., Samarukova T.G. tahriri ostida. Maktabgacha tarbiya
pedagogikasi. 2 qismli. 1- qism. T: O'qituvchi, 1991.
11. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va
psixodiagnostiasi T.: TDPU 2017 – 264 b.
12. G‘oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.:
Noshir 2010. – 356 b.
13. Do‘stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b.
14. Shapovalenko I.V. Vozrastnaya psixologiya (Psixologiya razvitiya i
vozrastnaya psixologiya): uchebnik dlya studentov vuzov. – M.: Gardariki,
2007. –349 s.
44

Maktabgacha talimda pedagokik jarayonlar

Sotib olish