Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyaning shakllari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	37.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyaning shakllari

Sotib olish

Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy
tarbiyaning shakllari
Mundarija:
Kirish
I Bob Bog‘cha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishiga muloqotning
ta’siri.
1.1 Bog‘cha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishiga muloqotning
ta’siri.
1.2 Oila va muhitning bola shaxsi shakllanishiga ta’siri.
II Bob Maktabgacha yoshda o‘yin faoliyatining bola shaxsini
shakllanishiga
2.1 Maktabgacha yoshda o‘yin faoliyatining bola shaxsini shakllanishiga
ta’siri.
2.2Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash shakllari
Xulosa
Foydalanilgan adbiyotlar
1

Kirish
Ta’lim muassasalaridagi jismoniy tarbiya . Bolalar bog’chasi va
yaslidagi jismoniy tarbiya jarayoniga mudir rahbarlik qiladi. Jismoniy tarbiya
ishini tarbiyachi olib boradi, u mashg’ulotlarni musiqachi, shifokor bilan
birgalikda rejalashtiradi. Shifokor tarbiyachiga jismoniy mashqlarni tanlashga,
ularning me’yorini aniqlashga yordam beradi.
Yasli va bog’chalarda jismoniy tarbiya jarayonini amalga oshirish uchun
o’quv tipidagi mashg’ulotlar ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya daqiqalari,
chiniqtiruvchi muolajalar, harakatli o’yinlar, ekskursiyalar, sayohatlar, bayramlar,
yakkama-yakka va mustaqil mashg’ulotlar tarzida uyushtiriladi. Bulardan tashqari
musiqa darslarida ham jismoniy tarbiyaning vazifalarini hal qiladigan jismoniy
mashqlar, o’yinlar va raqslardan vosita tarzida foydalaniladi.
O’quv tipidagi jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlari bolalarni
harakatga o’rgatishda asosiy rol o’ynaydi. Bu mashg’ulotlar yasli va
bog’chalarning hamma guruhlarida o’tkaziladi. 1 yoshgacha bo’lgan bolalarda har
bir bola bilan ayrim jismoniy mashqlar uqalash bilan qo’shib olib boriladi.
1-3 yoshgacha bo’lgan bolalar guruhlarida haftada 1 marotabadan, 3-7
yoshdagi bolalar guruhlarida haftada 3 marta jismoniy tarbiya mashg’ulotlari
o’tkaziladi. Yosh ortgan sari mashg’ulotlarning davomiyligi 10-45 daqiqagacha
oshirilib borilaveradi. Mashg’ulotlar 4 qismdan - kirish, tayyorlov, asosiy, yakuniy
qismlardan iborat bo’ladi va ularning har birida aniq vazifalar hal qilinadi.
Jismoniy mashqlar osonlashtirilib, harakatli va syujetli (O’rmonga sayohat va
boshqa) shakllarda olib boriladi. Tarbiyachi oldin jismoniy mashqlarni tanlab,
so’ngra syujet tanlaydi. Yurish, yugurish, to’siqlardan oshish, suzish va ochiq
havoda bo’lish ob-havoga hamda jihozlarga qarab o’tkaziladi.
2

I Bob Bog‘cha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishiga muloqotning
ta’siri.
1.2 Bog‘cha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishiga muloqotning
ta’siri.
Bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko‘ra bu davrni uch qismga
ajratish mumkin: Birinchi davr–bu 3–4 yosh oralig‘ida bo‘lib, bola emotsional
jihatdan o‘z–o‘zini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘liqdir. Ikkinchi
davr–bu 4–5 yoshni tashkil qilib axloqiy o‘z – o‘zini boshqarish. Uchinchi davr esa
shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shakllanishi bilan xarakterlanadi.
Axloqiy tushunchalar manbai bo‘lib ularning ta’lim – tarbiyasi bilan
shug‘ullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo‘lishi mumkin.
Axloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shu bilan
birga kattalarning, ayniqsa onalarning maqtovi va tanqidlari orqali o‘tadi va
mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu
baho va maqtovlarning bola shaxsidagi muvaffakiyatga erishishga harakat
xususiyatining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti, hamda kasb
tanlashida ahamiyati juda katta.
Bog‘cha yoshidagi davrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga
keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot motivlari bu –
bolaning tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog‘liq, ishbilarmonlik
motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan motivlardir. Bu
motivlarga asta – sekinlik bilan bilim, ko‘nikma va malakalarni egalash bilan
bog‘liq bo‘lgan o‘qish motivlari qo‘yiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan
boshlanib yuzaga keladigan bolalarning tabiiy qiziquvchanligi o‘rnida paydo
bo‘ladi. O‘zini ko‘rsatish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu
motiv asosan bolalarning syujetli – rolli o‘yinlarda asosiy rolni egallashga
boshqalar ustidan rahbarlik qilishga, musobaqaga kirishishga qo‘rqmasligida, nima
bo‘lganida ham yutishga harakat qilishlarida ko‘rinadi. Maktabgacha yosh davri
bolalari uchun kattalar beradigan baholari juda muhim. Bolalar birinchi navbatda
3

maishiy axloq norma va qoidalarni, o‘z majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga
rioya etish, hayvon va narsalar bilan muomala qilish normalarini egallaydilar.
Bunday normallarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni
yaxshi o‘zlashtirish uchun syujetli – rolli o‘yinlar yordam berishi mumkin.
Bog‘cha yoshining oxirlariga kelib, ko‘pchilik bolalarda aniq bir axloqiy qarashlar
tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsiy
sifatlar ham shakllanadi. Kishilarga nisbatan diqqatli, mehribon bo‘lish
xususiyatidir. Katta yoshdagi bolalar ko‘p hollarda o‘z xatti – harakatlari sababini
tushuntirib bera oladilar .
3–3,5 yosh oraligida o‘zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o‘z
munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat, asosan ularning o‘zlariga beradigan
baholari asosida bo‘ladi. 4 yoshli bolalar esa o‘z imkoniyatlarini real baholay
oladilar. Lekin 4 –5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va
baholashga qodir emaslar, shuningdek o‘zlari haqida ma’lum bir xulosani bera
olmaydilar. O‘z –o‘zini anglash layoqati katta bog‘cha yoshidan boshlab rivojlanib
avval u qanday bo‘lganini va kelajakda qanday bo‘lishini fikrlab ko‘rishga harakat
qiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda qanday bo‘lgan edim?»,
«Men katta bo‘lganimda qanday bo‘laman?» singari savollarida ko‘rinadi. Kelajak
haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa shu singari
qimmatli insoniy fazilatlariga ega bo‘lishiga harakat qiladilar.
Kichik va o‘rta bog‘cha yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi. U
asosan bolalarning kattalar xarakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu
yillardan boshlab bolada ahamiyatli hisoblangan – iroda, mustaqillik va
tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta
bog‘cha yoshida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va
munosabatlarga kirishishga o‘rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar
bilan til topishishda, ish bo‘yicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda
o‘rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida
ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda
ahamiyatlidir.
4

Muloqot – bu ikki yoki undan ortiq odamlar orasidagi axborot almashinuvi
jarayoni bo‘lib, bunda o‘zaro munosabatlar shakllanishi, ro‘yobga chiqarilishi va
namoyon bo‘lishi ifodalanadi. Bola shaxsining shakllanishida muloqotning roli
benihoya kattadir.
Muloqot jarayonida muayyan shaxsiy munosabatlar shakllanadi. Bolada qanday
shaxsiy sifatlarning tarkib tapishi ko‘p jihatdan uning atrofdagilar bilan bo‘lgan
o‘zaro munosabati xarakteriga bog‘liqdir. Bolaning kattalarga munosabati
ishonchli yoki ishonchsiz, yokimli yoki yoqimsiz va hokazo bo‘lishi mumkin.
Xo‘sh, bolalarning kattalarga bo‘lgan munosabati nima bilan belgilanadi? Bu
munosabat asosida nimalar yotadi? Bunday masalalar hozircha kam tadqiq
qilingan. Ularga nisbatan yondashuvlar mavjud.
M.I.Lisina boshchiligidagi eksperimental tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, inson
ehtiyojining dastlabki yetti yili davomida bolalar va kattalar o‘ptasidagi
muloqotning bir necha shakli ketma-ket paydo bo‘ladi hamda birbirining o‘rnini
almashtiradi.
Muloqot shakllarining asosiylari quyidagilardir: bevosita emotsional muloqot,
biror bir ish yuzasidan vujudga keluvchi muloqot (ishchan muloqot), ayni paytdagi
vaziyatga bog‘liq bo‘lmagan va bilishga yunaltirilgan muloqot (bilish muloqot),
odam bilan bog‘liq masalalar yuzasidan bo‘ladigan muloqot (shaxsiy muloqot).
Dastlab, bevosita - emotsional muloqot paydo bo‘ladi. Muloqotning bu shakli
asosida bolaning unga nisbatan diqqat e’tiborli va mehribon bo‘lishlariga ehtiyoj
his etishi yotadi. Keyinchalik muloqotdagi tashabbusni bola o‘z qo‘liga oladi.
Yilning ikkinchi yarmidan boshlab, nafaqat mehribonlikka ehtiyoj, balki kattalar
bilan hamkorlik qilishga bo‘lgan ehtiyoj ham kiritiladi. Bunday ehtiyoj ishchan
muloqot davomida qondiriladi. Bola ishchan muloqotga kirishganda, kattalardan
yordam so‘rashi, ularni ma’lum bir faoliyat bilan shug‘ullanishga taklif etishi va
boshqalarni amalga oshirishi mumkin.
Bilish muloqotida bola kattalar bilan atrof olamdagi narsa va hodisalarni
muhokama qiladi. Bunda bola biror bir narsa haqida aytib berishi, savollar bilan
5

murojaat qilishi, kattalardan biror narsa aytib berishlarini iltimos qilishi
mumkin.
Bunday turdagi muloqotga kirishishdan maqsad kattalardan zarur bo‘lgan
axborotni olishdan iborat, shaxsiy muloqotda esa bola kattalar bilan odam xaqida
suhbatlashadi, bunda u o‘zining emotsional holatini tariflab berishi, kattalarni
o‘zlari haqida gapirib berishlariga undashi mumkin. Bolaning emotsional qo‘llab
quvvatlashiga bo‘lgan ehtiyoji atrof olamga bo‘lgan munosabati va unga
berayotgan bahosi kattalarning munosabat va bahosiga mos kelishiga intilishi
shaxsiy muloqotning asosini tashkil etadi. M.I.Lisinaning fikricha, aynan shu
narsalar bolaning ijtimoiy ehtiyojlari tarkibida markaziy o‘rinni egallaydi.
1.2 Oila va muhitning bola shaxsi shakllanishiga ta’siri.
Oila bolani o‘rab turgan ijtimoiy muhitning eng muhim bo‘g‘inidir. Uning
bola shaxsi shakllanishiga ko‘rsatadigan tasiri benihoyat kattadir, Bolaning
mustaqilligi nisbiy bo‘lib, u ko‘p jihatdan kattalar qaramog‘i va yordamiga
muhtoj bo‘ladi. Ota-onaning fikri va munosabati bu davrda shunchalik katta
undovchi kuchga ega bo‘ladiki, u xulq-atvorning regulyatori va psixik
rivojlanishining stimulyatori bo‘lib xizmat qiladi.
Albatta, har bir oiladagi munosabatlar o‘ziga xos hamda takrorlanmasdir. Biroq
ota-ona va bola munosabatlarining umumiy jihatlari ham mavjuddir. Ota onalar
bolalar xulq- atvorini boshqarishda qanday usullardan foydalanishlariga ko‘ra
o‘rtadagi munosabatlar ko‘pincha "demokratik" va "avtoritar" nazorat qiluvchi
kabilarga ajratiladi. Bolalarga oilaviy ta’sir etishning "demokratik" shakli uchun
quyidagilar xos: bolaga ko‘p narsaga ruxsat beriladi, bola bilan ko‘p aloqa qilinadi,
unda ishonch va hurmat bilan munosabatda bo‘linadi, ota-onalar bo‘lar-bo‘lmas
ta’qiblarini qo‘ymaslikka harakat qiladilar, buning o‘rniga ular bolalarga oiladagi
tartib qoidalarni tushuntirishga intiladilar. Iloji boricha bolalarining savollariga
javob berishga, ularning qiziquvchanliklarini qondirishga xapakat qiladilar.
6

Oiladagi "avtoritar" muhit bolalarga nisbatan haddan tashqari ta’qiqlarning
ko‘pligi bilan xarakterlanadi. "Hukmron" ota-onalar boladan to‘liq bo‘ysunishini
talab qiladilar. Bunday oilalarda bolalarga xulq-atvor qoidalarini tushuntirishga
qaratilgan muloqot kamdan-kam o‘tkaziladi.
Shu narsa aniqlanganki, "avtoritar" va "demokratik" oilalarda tarbiyalanuvchi
bolalarning shaxsiy xususiyatlarida muayyan farq mavjud bo‘ladi. "Demokratik"
oilalarning farzandlari ijodkorlikka moyil tashabbuskor, liderlikka intiluvchan,
konformizmni (guruh; fikriga tobe bo‘lishni) inkor etuvchi ijtimoiy
munosabatlarida ko‘proq emotsiyalarni his etuvchi bo‘ladilar.
Sotsiometrik tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, oiladagi muhit iliq ota-ona va
bola o‘rtasidagi munosabatlar demokratik asosga qurilgan bo‘lsa, bola o‘z
tengdoshlarining orasida jamoada yuqori mavqega, aksincha, nosog‘lom oilada
tarbiyalanayotgan bolalar ancha past mavqega ega bo‘ladilar.
Oiladagi psixologik iqlim, ya’ni bolalar bilan bo‘lgan muloqot xarakteri, ularga
mexr-muhabbat bilan, diqqat e’tibor bilan munosabatda bo‘lishi o‘sib kelayotgan
shaxs axloqiy qiyofasining shakllanishida o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun
ham barkamol inson tarbiyasi avvalo oiladagi muhitning sog‘lom bo‘lishini taqozo
qiladi.
Oilaning bola shaxsi shakllanishi va rivojlanishidagi o‘rni beqiyos ekan, oila
a’zolari bolalarining psixik rivojlanishini ta’minlash uchun oilada sog‘lom
munosabatlar muhitini yaratishlari lozim, tarbiyachilarning eng asosiy
yordamchisiga aylanishlari kerak.
Bolaning psixik rivojlanishida uning boshqa bolalar bilan bo‘ladigan muloqati
muhim ahamiyatga egadir. Tengdoshlariga bo‘lgan qiziqishlari bolada kattalarga
bo‘lgan qiziqishidan biroz keyinrok bir yoshning oxirlarida paydo bo‘ladi, biroq u
borgan sayin, ayniqsa, bog‘cha yoshi davrida mustahkamlanib boradi.
4-5 yoshli bola uchun eng og‘ir jazo - bu uni o‘z tengdoshlari bilan muloqotda
bo‘lishidan maxrum etishdir. Bolalar guruhiga tushib qolgan davrdan boshlab
bolaning individual rivojlanishini uning "bolalar jamiyati" a’zolari bilan bo‘lgan
munosabatlarini hisobga olmay ko‘rib chiqish va o‘rganish mumkin emas.
7

Y.A.Kamenskiy bog‘cha yoshidagi bolalar guruhini odamlar ijtimoiy birligining
ilk pog‘onasi, "kurtagi" deb hisoblaydi.
Bolalar o‘z tengdoshlari jamoasiga intiladilar. Biroq, har doim ham ular
tengdoshlari bilan ijobiy munosabatlar o‘rnatishga erishavermaydilar. Ba’zi bolalar
guruhda ancha faol bo‘lib, o‘zlarini go‘yo "suvdagi baliqday" his etadilar.
Ayrimlari anchagina noqulaylikni, o‘zlariga nisbatan ishonchsizlikni, boshqalarga
tobelikni his etadilar. Nega shunday? Tengdoshlar bilan bo‘lgadigan ijobiy
munosabatlar bolada birdamlik hissini kuchaytirib, uning guruhga qattiq bog‘lanib
qolishiga sabab bo‘ladi. Biroq, ijobiy munosabatlarning yo‘qligi bolani tushkunlika
solib, uni xavotirlanuvchi yoki agressiv qilib qo‘yishi mumkii. Bu esa unda
bolalarga, umuman, odamlarga nisbatan salbiy munosabatni shaklantirishi, ularni
yakkalanuvchanlikka moyil qilib qo‘yishi ham mumkin.
Ko‘p bolali oilalarda o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola shaxsining
rivojlanishiga aka-ukalari, opa - singillar ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Aka-ukalar
va opa - singillar bolaga eng yaqin bo‘lgan mikromuhit tarkibiga kirib, unda
markaziy o‘rinni egallaydi. Ba’zi tadqiqotchilar, hatto, shunday fikrdaki, oila
azolarining soni ko‘paygan sari bolalarga ota-onaning ta’siri susayib, aka-ukalar
opa-singillar ta’siri kuchayib boradi. Katta akalari va opalari davrasida bola o‘zini
emotsional himoyalanganday his qiladi. Aka-opalar esa o‘zlarini mehribonlik his-
tuyg‘ularini, tashkilotchilik qobiliyatlarini namoyon etish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Ular o‘rtasida bola o‘zining tashvishlari, qiziqishlari bilan o‘rtoqlashishi
mumkin. Akalaru, opalar esa uning ehtiyojlari, jumladan, muloqotda bo‘lish
extiyojini qondirishlari mumkin.
Demak bog‘cha yoshdagi bolalarning boshqa bolalar bilan bo‘lgan ancha
murakkab va xilma-xil munosabat turlari shakllanadi va ana shu munosabatlar
ma’lum miqdorda uning shaxs shakllanishini belgilab beradi. O‘z tengdoshlari
bilan muloqotda bo‘lishiga qiynalayotgan, muloqotda bo‘lish ehtiyoji yetarlicha
shakllanmagan bolalarning tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabatlarini
faollashtirmaslik lozim. Yaxshisi, dastlab umumiy qiziqishlarga ega bo‘lgan 1- 2 ta
sherikni topish, keyinchalik asta-sekin muloqot doirasini kengaytirib borish
8

maqsadga muvofiqdir. Bolalarda noto‘g‘ri shakllanib ulgurgan muloqot motivlarini
qaytadan qurish avvalo, boshqalarning fikri bilan hisoblashishga o‘rgatish ancha
foydalidir.
Kattalarning bog‘cha yoshidagi bola shaxsi shakllanishiga ko‘rsatadigan ta’siri
bolaning boshqa faoliyatlari masalan, rasm chizish, turli narsalar yasashi,
applikatsiyalar tayyorlashi, o‘quv vazifalarini bajarishi vaqtida ham amalga
oshiriladi. Ushbu faoliyatlarni bajarishi davrida bolalarda kattalar va tengdoshlari
tomonidan ijobiy bahoga sazovor bo‘ladigan narsani yaratishga yo‘nalganlik qaror
topadi, ijtimoiy yo‘nalganlik shakllanib boradi, bilish motivlari va boshqa shaxsiy
xususiyatlari tarkib topib boradi.
9

II Bob Maktabgacha yoshda o‘yin faoliyatining bola shaxsini
shakllanishiga
2.1 Maktabgacha yoshda o‘yin faoliyatining bola shaxsini shakllanishiga
ta’siri.
Bolaning ongida uni qurshab turgan voqelik to‘g‘risidagi xilma-xil o‘yin
faoliyatini takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M.Aksarinaning
ta’kidlashicha, o‘yin o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi, buning uchun kamida uchta
sharoit bo‘lishi lozim:
а ) taassurotlar tarkib topishi;
b) har xil ko‘rinishdagi o‘yinchoqlar va tarbiyaviy ta’sir vositalarining
muxayyoligi;
v) bolalarning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqotga kirishuvi.
Bunda kattalarning bolaga bevosita ta’sir ko‘rsatish uslubi hal qiluvchi rol
o‘ynaydi.
D.B.Elkonin o‘z tadqiqotida rolli o‘yinning syujeti bilan bir qatorda, uning
mazmuni ham mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha, o‘yinda bola kattalar
faoliyatining asosiy jihatini aniqrok aks ettirishi o‘yinning mazmunini tashkil
qiladi.
A.P.Usovaning tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, rolli o‘yin ishtirokchilarining
safi yosh ulgayishiga qarab, jinsiy tafovutlarga binoan kengayib boradi:
a) uch yoshli bolalar 2-3 tadan guruhga birlashib, 3-5 daqiqa birga o‘ynay oladilar;
b) 4-5 yoshlilar guruhi 2-5 ishtirokchidan iborat bo‘lib, ularning
hamkorlikdagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi, o‘yin davomida qatnashchilar
soni ortib ham boradi;
v) 6-7 yoshli bolalarda rolli o‘yinni guruh yoki jamoa bo‘lib birga o‘ynash istagi
vujudga keladi, natijada avval rollar taqsimlanadi, o‘yinning qoidalari va shartlari
tushuntiriladi (o‘yin davomida bolalar bir6irlarining harakatini qattiq nazorat
qiladilar).
Eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha hammasining
eng muhim jihatlarini shakllantirishda o‘yinlar katta rol o‘ynaydi. Bog‘cha yosh
10

davrida harakatining o‘sishida o‘yinning ta’siri haqida gap borganda avvalo shuni
aytish kerakki, birinchidan, o‘yinni tashkil qilishning o‘zidayoq mazkur yoshdagi
bolaning harakatini o‘stirish va takomillashtirish uchun eng qo‘lay shart-sharoit
yaratadi. Ikkinchidan, o‘yinning bola harakatiga ta’sir etishini sababi va xususiyati
shuki, harakatning murakkab ko‘nikmalarini subyekt aynan o‘yin paytida emas,
balki 6yevosita mashg‘ulot orqali o‘zlashtiradi. Uchinchidan, o‘yinning
keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni
vujudga keltiradi. Shu boisdan o‘yin faoliyati xatti-harakatni amalga oshirish
vositasidan bolaning faolligini ta’minlovchi mustaqil maqsadra aylanadi.
Bolalar laboratoriya sharoitiga nisbatan o‘yinlarda ko‘proq so‘zlarni eslab qolish
va esga tushirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini
idpok etishga yordam beradi. Tajribada yig‘ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish
quyidagicha xulosa chiqarish imkonini beradi:
a) o‘yinda bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bir
talay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi;
b) shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, xatgi-harakatini
takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada oldinroq paydo bo‘ladi va oson amalga
oshadi.
Bola ruhiy rivojlanishida o‘yinning ahamiyati
O‘yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, balki bolaning xulq-
atvoriga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda o‘z xulqini
boshqarish ko‘nikmalarini tarkib toptirishga bog‘liq psixologik muammoni
o‘rgangan olimlar fikricha, biror maqsadra yunaltirilgan mashg‘ulotga nisbatan
o‘yinda xulq ko‘nikmalarini oldinroq va osonroq egallash mumkin. Ayniksa, bu
omil bog‘cha yoshi davrining xususiyati sifatida o‘zining yorqin ifodasini topadi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘z xulqini o‘zi boshqarish ko‘nikmasi
o‘yin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda ham baravarlashadi. Ba’zida ular
ayrim vaziyatlarda, masalan, musobaqa paytida o‘yindagiga qapaganda yuqoriroq
ko‘rsatkichga ham erishishlari mumkin. Yuqoridagi mulohazalar asosida umuman
11

aytganda, o‘yin va o‘yin faoliyati bolada o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini
shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Bolaning aqliy o‘sishi haqida fikr yuritilganda, shuni ham aytib o‘tish kerakki
narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash holatidan kelib chiqib,
subyekt o‘yin paytida faol hapakat qilishga urinadi. Chunki u moddiy narsalarga
asoslangan harakat rejasidan tasavvur qilinayotgan fikr yuritilayotgan jismlar
mohiyatini aks etttiruvchi harakat rejasiga o‘tadi. Bola jismlarning moddiy
shaklidan birdaniga xayoliy ko‘rinishga o‘tishida unga tayanch nuqtasi bo‘lishi
kerak, vaholanki shunday tayanch nuqtasi vazifasini o‘tovchi narsalarning
aksariyatidan o‘yinda bevosita, obyekt sifatida foydalaniladi. O‘yin faoliyatida
mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvchi sifatida emas, balki ana shu
tayanch narsalar to‘g‘risida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdek, tayanch
nuqtasi harakatning yaqqol narsa bilan bog‘liq jihatini aks ettiradi. Yuqorida
aytilganidek, narsa bilan o‘yin harakatlarining takomillashuvi harakat shakli
xususiyati, bosqichi kabilarni qisqartirish va umumlashtirish hisobida amalra
oshiriladi. O‘yin harakatlarining qisqarishi va umumlashuvi ularning aqliy
ko‘rinishidagi mantiqan izchil yig‘iq shaklga o‘tishning asosini tashkil qiladi.
Psixolog J.Piaje o‘yinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e’tibor
bilan qarab, bu ish ramziy ma’noli tafakkur shakllanishining tayanchi, degan
xulosaga keladi. Lekin, bu xulosa vaziyatni aks ettirishning birdan-bir to‘g‘ri
yo‘li ekanligini bildirmaydi. Shuning uchun narsaning nomini o‘zgartirish bilan
bolada tafakkur va aql zakovat o‘sishini ko‘tish ham mantiqqa mutlaqo ziddir.
Aslida narsalarni qayta nomlash emas, balki o‘yin harakatlarining xususiyatini
o‘zgartirish bolaning aqliy o‘sishiga sezilarli ta’sir o‘tkaza oladi. Darhaqiqat,
o‘yin faoliyatida bolalarda harakatning yangi ko‘rinishi, ya’ni uning fikriy, aqliy
jihati namoyon bo‘ladi va shuning uchun o‘yin harakatlarini shakllantirish
jarayonida bolada fikrlash faoliyatining dastlabki ko‘rinishi vujudga keladi.
Bolaning aqliy kamol topishida yoki uning umumiy kamolotida o‘yinning muhim
ahamiyat kasb etishi xuddi mana shu dalil orqali o‘z ifodasini topadi. Bola o‘yin
faoliyatida maktab ta’limiga tayyorlanib boradi, shu boisdan, unda aqliy
12

harakatlarning yaqqol shakllari tarkib topa boshlaydi. Rolli o‘yin faqat alohida
olingan psixik jarayon uchun ahamiyatli emas, balki bolada shaxs xususiyat va
fazilatlarini shakllantirishda xam zarurdir. Binobarin, katta yoshdagi odamlar rolini
tanlab, uni bajarish bolaning hissiy-tuyg‘ularini qo‘zg‘atuvchilar bilan uzviy
bog‘liq xolda namoyon bo‘ladi. Chunki o‘yin davomida bolada har xil xohish va
istaklar tug‘ila boradi, bular boshqa narsalarning tashqi alomatlari o‘ziga rom
etishi sababli hamda bolaning ixtiyoridan tashqari, tengdoshlarining ta’siri ostida
tug‘iladi.
Rolli o‘yin - bog‘cha yoshidagi bolalarning yetakchi faoliyatidir. Rolli o‘yin
mazkur yosh davridagi bolalarning eng muhim faoliyati bo‘lib, ular bunday
o‘yinda guyo katta yoshdagi odamlarning barcha vazifalari va ishlarini amalda
bevosita bajaradilar. Shu boisdan o‘yin faoliyati uchun maxsus yaratiladigan
sharoitlarda ijtimoiy muhit voqealari, oilaviy turmush hodisalari, shaxslararo
munosabatlarini umumlashtirgan xolda aks ettirishga harakat qiladilar. Bolalar
kattalarning turmush tarzi, his-tyygusi, o‘zaro muomala va muloqotlarining
xususiyatlarini, o‘ziga va o‘zgalarga, atrofmuhitga munosabatlarini yaqqol voqelik
tarzida ijro etish uchun turli o‘yinchoqlardan, shuningdek, ularning vazifasini
o‘tovchi narsalardan ham foydalanadilar. Ammo shuni ham alohida ta’kidlash
joizki, ijtimoiy va maishiy voqelikning barcha jabhalarini qamrab oladigan rolli
o‘yin ularda birdaniga emas, balki turmush tajribasining ortishi, tasavvur
obrazlarining kengayishi natijasida vujudga keladi, mohiyati va mazmuni jihatidan
oddiydan murakkabga qarab takomillashib boradi.
Rolli o‘yin faoliyatini vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan biri - bolada o‘z
xatti-harakatlarini kattalar xatti-harakati bilan solishtirish, undan nusxa olish,
aynan unga o‘xshatish tuyg‘usining mavjudligidir. Xuddi shu sababli kattalar va
ularning xatti-harakatlari bolaning ham tashqi, ham ichki ibrat namunasi bo‘ladi va
kattalarning xulq-atvori, yurish-turishining ham obyekti, ham subyekti
hisoblanadi.
13

2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash
shakllari
Mamlakatimizda maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi davlat va
jamoat muassasalarida olib boriladi. Davlat muassasalari yaslilar, bolalar
bog’chalari; jamoat muassasalari mahkamalar, korxonalar, xususiy bog’chalar.
Jismoniy tarbiya, asosan, davlat muassasalarida amalga oshiriladi.
Ta’lim muassasalaridagi jismoniy tarbiya . Bolalar bog’chasi va yaslidagi
jismoniy tarbiya jarayoniga mudir rahbarlik qiladi. Jismoniy tarbiya ishini
tarbiyachi olib boradi, u mashg’ulotlarni musiqachi, shifokor bilan birgalikda
rejalashtiradi. Shifokor tarbiyachiga jismoniy mashqlarni tanlashga, ularning
me’yorini aniqlashga yordam beradi.
Yasli va bog’chalarda jismoniy tarbiya jarayonini amalga oshirish uchun
o’quv tipidagi mashg’ulotlar ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya daqiqalari,
chiniqtiruvchi muolajalar, harakatli o’yinlar, ekskursiyalar, sayohatlar, bayramlar,
yakkama-yakka va mustaqil mashg’ulotlar tarzida uyushtiriladi. Bulardan tashqari
musiqa darslarida ham jismoniy tarbiyaning vazifalarini hal qiladigan jismoniy
mashqlar, o’yinlar va raqslardan vosita tarzida foydalaniladi.
O’quv tipidagi jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlari bolalarni
harakatga o’rgatishda asosiy rol o’ynaydi. Bu mashg’ulotlar yasli va
bog’chalarning hamma guruhlarida o’tkaziladi. 1 yoshgacha bo’lgan bolalarda har
bir bola bilan ayrim jismoniy mashqlar uqalash bilan qo’shib olib boriladi.
1-3 yoshgacha bo’lgan bolalar guruhlarida haftada 1 marotabadan, 3-7
yoshdagi bolalar guruhlarida haftada 3 marta jismoniy tarbiya mashg’ulotlari
o’tkaziladi. Yosh ortgan sari mashg’ulotlarning davomiyligi 10-45 daqiqagacha
oshirilib borilaveradi. Mashg’ulotlar 4 qismdan - kirish, tayyorlov, asosiy, yakuniy
qismlardan iborat bo’ladi va ularning har birida aniq vazifalar hal qilinadi.
Jismoniy mashqlar osonlashtirilib, harakatli va syujetli (O’rmonga sayohat va
boshqa) shakllarda olib boriladi. Tarbiyachi oldin jismoniy mashqlarni tanlab,
14

so’ngra syujet tanlaydi. Yurish, yugurish, to’siqlardan oshish, suzish va ochiq
havoda bo’lish ob-havoga hamda jihozlarga qarab o’tkaziladi.
Ertalabki gimnastika yasli va bog’chalarda ertalabki ovqatlanishdan oldin,
bolalar uylarida esa uyqudan turgandan keyin o’tkaziladi. Yaslilarda 2 yoshgacha
bo’lgan bolalar bilan ertalabki gimnastika individual yoki 5-10 kishiga bo’lingan
guruhlarda, kattaroq yoshda esa bolalarning barchasi bilan birgalikda umumiy
o’tkaziladi. ertalabki gimnastika xilma-xil yurish, yugurish va turli mashqlar
bajarish hamda sakrash bilan olib boriladi. Ayrim hollarda mashq syujetiga,
ritmiga moslashtirilgan qo’shiqlar bilan o’tkaziladi.
Tizimli o’tkazilgan jismoniy mashqlar, asosan, bolalarning kuchini,
egiluvchanligini mustahkamlaydi, nafas olish, qon aylanish va yurak-tomir tizimi
ishlarini, organlardagi modda almashinuvi jarayonini yaxshilaydi. Bundan tashqari,
ertalabki gimnastika uyushgan holda yaxshi kayfiyat bilan boshlansa, jismoniy
mashqlarning ta’sir kuchi qomatni tutish va jismoniy mashqlarning sog’liqqa
foydasi haqidagi dastlabki elementar bilimlarning shakllanishiga olib keladi.
Kichik yoshdagi bolalarning jismoniy mashqlari kimlarga yoki nimalargadir
taqlid qilish asosida hayotda uchraydigan syujetlarni o’z ichiga olishi kerak.
Mashqlar 3 dan 6 gacha, yosh ulg’aygan sari 8 tagacha bir kompleksga
birlashtirilib, bir haftaga mo’ljallab tuziladi va 3-4 kundan so’ng
murakkablashtiriladi. Ular 7-12 daqiqa davomida o’tkaziladi. 6-7 yoshdagi
bolalarga esa maktab dasturi materialiga yaqin bo’lgan jismoniy mashqlar tavsiya
qilinadi. Jismoniy mashqlar me’yori ularni bajarish og’irligiga qarab belgilanadi.
Elka va bo’yin mushaklari mashqlari 6-12 marta, qorin va bel mushaklari
mashqlari 4-8 marta takrorlanadi.
Chiniqtiruvchi muolajalarga yasli va bog’chalarda bolalarni kundalik va
hayotiy chiniqtirishdan tashqari, maxsus havo va quyosh nurlarida, suvda
15

cho’miltirish orqali chiniqtirishlar kiradi. Bulardan tashqari, yana ayrim muolajalar
borki, ular jismoniy mashqlar bilan qo’shib olib borilgandagina samara beradi *
.
O’yinlar e rtalab soat 10 00
-12 00
larda va tushlikdan so’ng o’tkaziladi. Ularning
maqsadi bolalarda bizga ma’lum bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishdir.
Jismoniy tarbiya daqiqalari rasm mashg’ulotlarida, plastilin bilan ishlash
paytida hisob, nutqni rivojlantirish mashg’ulotlari davomida o’tkaziladi. Bu
mashg’ulotlar uchun 2-3 ta jismoniy mashq tanlanib, ular turgan, o’tirgan holda
bajariladi.
Harakatli o’yinlarni tanlashda bolalarning jismoniy tayyorgarligi, maydon va
undagi sharoitga e’tibor beriladi. Tarbiyachi o’yinni tanlab olgandan so’ng, uni
qo’llash usuliyatini puxta o’ylab, so’ngra o’tkazadi. Bola uchun notanish o’yinlarni
o’ynatish ancha qiyinchiliklarga sabab bo’ladi. Katta yoshdagilarga esa mustaqil
vazifalar beriladi. O’yinlar 7-15 daqiqagacha davom etadi va 5-7 marotaba
takrorlanadi. Sayohat haftada 1-2 marotaba, 2 yoshgacha bo’lganlarda ham 1-2
marotaba uyushtiriladi. Unda oldindan boradigan joy, mashg’ulot ssenariysi
tuzilib, sharoiti hisobga olinishi va lozim bo’lgan jihozlar tayyorlanishi shart.
Yoshiga qarab sayohat muddatini 20 minutdan 1,5 soatgacha davom etkazish
mumkin.
Jismoniy madaniyat bayramlari bayram kunlari (Yangi yil, Navro’z,
Mustaqillik, Konstitutsiya kunlari)ga bag’ishlab yoki bog’chadan maktabga
kuzatish, bitiruv kechasi va boshqalar tarzida o’tkaziladi. Har xil o’yinlar, raqslar,
musiqa bilan bajariladigan jismoniy mashqlar bayram dasturi ssenariysiga
kiritilishi mumkin.
Jismoniy mashqlar bilan individual shug’ullanish mashg’ulotlari vrach
yordamida bolalar jismoniy tayyorgarligini hisobga olgan holda o’tkaziladi. Bu
mashg’ulotlarda tana tuzilishida yoki yurak-tomir tizimida nuqsoni bo’lgan,
surunkali kasal bolalar bilan shug’ullanish uchun qulay imkoniyatlar bor. Uning
16

davom etish muddati kasallarning jismoniy tayyorgarligi darajasiga bog’liq.
Mashg’ulotlar davomida shifokor maslahati asosiy rolni o’ynaydi.
Jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug’ullanish mashg’ulotlari bolalarga
o’zlari yaxshi ko’rgan jismoniy mashqlar bilan mashg’ul bo’lish imkoniyatini
beradi. Buning uchun tarbiyachi ularga jihozlangan gimnastika shaharchasi yoki
maxsus bolalar maydonchasi, suzish havzasi, sport jihozlari va anjomlarini
tayyorlab qo’yadi.
Mashg’ulot paytida tarbiyachining bolalarga rollarni ajratib qo’yishi lozim
bo’lgan samarani beradi.
Yasli va bolalar bog’chasida umumiy ish rejasi tuzilib, unda jismoniy tarbiya
tadbirlari belgilanadi. Bu bo’limda jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi yoritiladi
va uni bajarish uchun aniq vazifalar belgilanadi. Vazifalar har xil bo’lishi mumkin:
suzishni o’rgatish, velosiped, samokat, rolikli konkida uchishni o’rgatish va
boshqalar. Buning uchun tarbiyachilar oldindan maslahatlashib, basseyn
to’ldiriladi yoki yaxmalak uchish joyi tayyorlanadi. Tarbiyachi dasturni kvartal,
oylar va haftalarga bo’lib reja tuzadi va o’sha reja asosida jismoniy tarbiya
jarayonining borishini boshqaradi. Rejalashtirishda bolalarning jismoniy
tayyorgarligi e’tiborga olinishi shart. Yasli va bog’chada yiliga 3-4 marta bolalar
jismoniy tayyorgarligining tizimli hisob-kitob ishlari olib boriladi va jismoniy
sifatlarining rivojlanishi nazorat qilinadi. Shunga asoslanib, tarbiyachi maktabga
yo’llanma olgan bola haqida hisobot yozadi.
Jimoniy tarbiya maqsadlarida foydalaniladigan tadbirlarning (kun tartibi,
chiniqish, harakat ko’nikmalarining shakllanishi) tizimlilik butun maktabgacha
tarbiya davri davomidagi jismoniy tarbiya jarayonining uzluksizligi,
muntazamligi, rejalashtirilganligidan, yuklama va dam olishning majburiy
almashinib turishi asosidagi jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining aniq
izchilligidan, mashg’ulotlarning izchilligi, ketmaketligi, mazmunan o’zaro
17

aloqadorligidan iboratdir. Har kuni muayyan bir vaqtda o’z xarakteriga ko’ra
turli jismoniy mashqlarni (ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya
mashgulotlari, sayr paytidagi harakat faoliyati…) tizimli tarzda muntazam
bajarish, chiniqtirish tadbirlari bolalarni belgilangan sog’lomlashtirish-
tarbiyalash tartibiga o’rgatadi. Jismoniy tarbiya hosil qilinayotgan harakat
ko’nikmalarining takrorlanishini talab etadi. Faqat ko’p marta
takrorlangandagina harakatlar shakllanadi.
Onglilik, faollik va mustaqillik tamoyillari bolaning o’z faoliyatiga ongli va
faol munosabatda bo’lishga tayanishni ko’zda tutadi, u yoki bu maqsadni
amalga oshirish uchun nimani qanday bajarish kerakligini aniq tasavvur kilish
lozim. Bolaning mustaqil faol faoliyati berilgan vazifaga bo’lgan qiziqishga,
uni ongli idrok etishga, vazifa maqsadini amalga oshirish yo’llarini
tushunishga bog’liq bo’ladi.
Ta’limning ko’rgazmali, og’zaki va amaliy usullarini birgalikda
qo’shib olib borish tamoyili.
Bilish faoliyati hissiy bilish jarayonlarini amaliyot bilan birligidir.
Harakatlarga o’rgatish jarayonida bilishning bu ajralmas qismlari o’zaro
aloqadorlikda bo’ladi. Biroq qo’yilgan vazifaga qarab ularning izchilligi har-
xil bo’ladi: bolalarni harakatga o’rgatish ko’rsatib tushuntirish; tarbiyachining
mashqni og’zaki tushuntirishi va uning bolalar tomonidan
Yangi harakatlarni o’rganishda ko’rgazmalilik tamoyili harakatlarni
tarbiyachi tomonidan juda aniq qilib ko’rsatish orqali amalga oshiriladi.
Ko’rgazmalilik onglilik bilan chambarchas bog’liqdir: og’zaki berilgan
topshiriq kishi tomonidan tushunib olinadi, harakatni qaytadan bajarish bilan
amalda sinaladi. Bunda sezgilar, ayniqsa harakat sezgilari muhim rol o’ynaydi.
Bundan tashqari ko’rgazmalilik bilan obrazli so’zning o’zaro aloqadorligi
katta ahamiyatga ega bo’ladi.
18

Tushunarlilik va bolalarga yakka yondashish tamoyili bolaning yosh
xususiyatlar imkoniyatlarini hisobga olishni, hamda shu bilan bog’liq ravishda
uning kuchiga yarashga opshiriqlar belgilashni ko’zda tutadi. Tushunarlilikni
asosiy shartlaridan biri izchillik va jismoniy mashqlarni tobara
murakkablashtirib borish hisoblanadi. Bola imkoniyatlari muayyan birlikdagi
omillar bilan belgilanadi: jismoniy tayyorlanganlik meyorlari bo’yicha sinash,
vrach tekshiruvi, bevosita pedagogik kuzatish.
Yakka yondashuv bolaning o’ziga xos funktsional imkoniyatlarini
hisobga oladigan alohida ta’sirlarni ko’zda tutadi (harakatlarni o’zlashtirish
turlicha kechadi, organizm jismoniy yuklamani turlicha qabul qiladi,
moslashish dinamikasi ham turlicha) Yakka yondashuvning maqsadi tug’ma
fazilatlarni rivojlantirish, yangi ijobiy sifatlarni, qobiliyatlarni tarbiyalash,
zarurat bo’lganda nerv tizimining tipologik xususiyatlarini maqsadga muvofiq
tarzda o’zgartirishdan iboratdir.
Ta’limning frontal, gruh va yakka tartibdagi usullarini birligi
tamoyili.
U tamoyil ta’limning turli usullari ko’llanilgandagi uyushqoqlikni ko’zda
tutadi: frontal usul qo’yilgan vazimoduli bir vaqtda, ongli va ahil ravishda
bajarishni talab etadi; gruh usuli mas’ul, mustaqil va o’zaro yordamni
rag’batlantirishni talab etadi; yakka yondashuv usuli tarbiyachining
ba’zi bolalarga zarur yordam berishi va ancha tayyorgarligi bor boshqa
bolalarga nisbatan talabchanlikni oshirishda ifodalanadigan rahbarligini talab
etadi. Bu usullardan birgalikda foydalanish, tarbiyaviy vazifalarini samarali
bajarishga xizmat qiladi.
Tinglovchilarni asta-sekin oshirib borish tamoyili.
Bu tamoyilning sharti bola oldiga birmuncha qiyin vazifalar qo’yish va
bajartirish hamda yuklama ko’lamini va intensivligini asta-sekin oshirib
borishdan iboratdir. Mashqlarni yangilash jarayonida harakat malaka va
19

ko’nikmalarining hajmi kengayadi va boyidi. Harakat faoliyati shakllarini
murakkablashtirish bilan birga bolaning kuchiga yarasha beriladigan jismoniy
yuklama asta-sekin oshib boradi. Bu jismoniy fazilatlarning rivojlanish
qonuniyatlari nisbatan bolaning kuchi,chidamliligi, tezkorligi bilan
belgilanadi. Ko’rib o’tilgan barcha tamoyillar o’z mazmuniga ko’ra o’zaro bir-
biri bilan chambarchas bog’liqdir. Ularning barchasi o’zida yagona va faqat
shartli ravishda alohida holda qaraladigan bir jarayonning muayyan jihatlarini
va qonuniyatlarini aks ettiradi.
Ta’lim metodlari o’quv predmeti, aniq didaktik vazifalar, vositalar va ta’lim
shartlarining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq usullar tizimining turli
birikmalaridan iboratdir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning nerv tizimi
va butun organizmi nihoyatda plastik va tashqi ta’sirga beriluvchan bo’ladi.
Shuning uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan mashg’ulot olib
borganda psixik va jismoniy kuchni sarflanadigan to’g’ri vaqt nisbati va undan
so’nggi dam olish tarbiyachining muhim vazifalaridan biri bo’lishi lozim.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berishda ularning yosh
xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda quyidagi metodlardan
foydalaniladi.
20

Xulosa
Bog‘cha yoshidagi davrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U
shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot motivlari bu –bolaning
tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog‘liq, ishbilarmonlik motivlari
esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan motivlardir. Bu motivlarga asta
– sekinlik bilan bilim, ko‘nikma va malakalarni egalash bilan bog‘liq bo‘lgan
o‘qish motivlari qo‘yiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan boshlanib yuzaga
keladigan bolalarning tabiiy qiziquvchanligi o‘rnida paydo bo‘ladi. O‘zini
ko‘rsatish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu motiv asosan
bolalarning syujetli – rolli o‘yinlarda asosiy rolni egallashga boshqalar ustidan
rahbarlik qilishga, musobaqaga kirishishga qo‘rqmasligida, nima bo‘lganida ham
yutishga harakat qilishlarida ko‘rinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun
kattalar beradigan baholari juda muhim. Bolalar birinchi navbatda maishiy axloq
norma va qoidalarni, o‘z majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish,
hayvon va narsalar bilan muomala qilish normalarini egallaydilar. Bunday
normallarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni yaxshi
o‘zlashtirish uchun syujetli – rolli o‘yinlar yordam berishi mumkin.
21

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi
T.: TDPU 2017 – 264 b.
2. G‘oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.:
Noshir 2010. – 356 b.
3. Do‘stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b.
4. Shapovalenko I.V. Vozrastnaya psixologiya (Psixologiya razvitiya i
vozrastnaya psixologiya): uchebnik dlya studentov vuzov. – M.: Gardariki,
2007. –349 s.
22

Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyaning shakllari

Sotib olish