Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 461.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 07 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini bojxona orqali himoya qilish va uni yanada rivojlantirish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGIʹ TOShKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI “Biznes bosh q aruvi va logistika” kafedrasi “Bojxona ishi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini bojxona orqali himoya qilish va uni yanada rivojlantirish Komissiya ________________________ ________________________ 1 Mundarija . Kirish . Reja: 1 Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi va uning mazmun mohiyati……………………………………………………………… ... …………..5 2 Bojxona tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo’llashning o’ziga hosligi (rivojlangan mamlakatlar misolida)……………………………..………...11 3 Bojxona tizimida joriy qilingan “Xavfni boshqarish tizimi” ning o’ziga xosligi va ustuvor jihatlari……………………………………………………………...…….16 4 O’zbekistonda so’ngi yillarda bojxona tizimida qo’llanilayotgan axborot- kommunikatsiya texnologiyalari …………….………………….…….......……… 23 Xulosa va takliflar…………………………………….……………….………… 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………….….…………… 33 2 Kirish. Bugungi kunda iqtisodiyotning taraqqiyoti asosan zamonaviy axborot texnologiyalari (IT-texnologiyalar) bilan belgilanadi, ularsiz jamiyatning yanada rivojlanishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bunga, yagona jahon axborot makonini shakllantirilishi, global axborot tizimlari va texnologiyalarini yaratilishi, axborot oqimlari va resurslarini tizimlashtirilishi, axborotni bozor talabi sub’ektiga aylantirilishi turtki berdi. Faoliyati bir hil bo’lmagan ma’lumotlarning katta hajmini qayta ishlash va tahlil qilish zarurati bilan bog’liq bo’lgan davlat organlarida, axborot-komunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hozirgi bosqichda ayniqsa muhimdir. Aynan axborot-komunikatsiya texnologiyalarini qo’llash O’zbekiston bojxona xizmati rivojlanish tendentsiyasini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Bu borada yurtimizda ham keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. Jumladan, Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” 1 gi farmoni bilan o’tgan yil 1 sentyabrga qadar bo’lgan muddatda tovarlarning bojxona nazoratini tanlov asosida o’tkazishni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini ta’minlash belgilandi. Mavzuning dolzarbligi. Bojxona tizimi bu nafaqat mamlakat aholisiga xizmat qiladigan, balki xalqaro miqyosda manfaatlar kesishuvchan joydir. Uning ishlash tizimini takomillashtirish, samaradorligini oshirish shuning bilan birga ortiqcha qog’ozbozlikdan yiroqligini ta’minlash bugungi kundagi eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Shu o’rinda tizimni soddalashtirish va bojxona tizimi foydalanuvchilari vaqtini tejashni tashkil etishning yagona yo’li tizimga yuqori axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishdir. Shuning bilan birga, mamlakat 1 https://www.lex.uz/docs/-3680568 3 xavfsizligi nuqtai nazaridan kirib kelayotgan tovarlarni tekshirishda ham samarali axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ham juda dolzarb. Turli xil axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish bojxona organlarining mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bo’yicha yanada yuqori samarali faoliyatiga asos yaratishga imkon beradi. Shunday qilib, bojxonada axborot texnologiyalari rivojlanishining mohiyati va o’ziga xosligini o’rganish bugungi kunda katta qiziqish uyg’otmoqda. Bularning barchasi ushbu kurs ishi mavzusining dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishi predmeti bojxona organlari faoliyatida qo’llaniladigan zamonaviy axborot texnologiyalari. Kurs ishining maqsadi bojxona tizimida qo’llaniladigan axborot texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlarini va ularning rivojlanish istiqbollarini aniqlashdir. Kurs ishining vazifalari:  bojxona tushunchasini aniqlash;  axborot texnologiyalari tushunchasi va ahamiyatini ko’rib chiqish;  axborot texnologiyalarining bojxona tizimidagi ahamiyatini ochib berish;  bojxona organlarining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) infratuzilmasini ko’rib chiqish;  bojxona organlari faoliyatiga axborot texnologiyalarini joriy etishning afzalliklari va istiqbollarini aniqlash. Kurs ishi 5 asosiy qismdan tashkil topgan bo’lib, ular kirish, 4 ta savol, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 4 1. Axbor ot-kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi va uning mazmun mohiyati. Axborot texnologiyalari hayotning barcha sohalariga ishonchli kirib keldi. Albatta bundan Bojxona organlari xizmati ham istisno emas. Bojxona sohasida information kommunikatsion texnologiyalarni joriy etishning asosiy sabablaridan biri bu bojxona va tashqi iqtisodiy faoliyatga aloqador shaxslarning o’zaro harakatlarini tezlashtirish va sifatini yaxshilashdan iborat. Tizimda axborot texnologiyalarini qo’llash korrupsiya holatinini oldini oladi va ish sifatini oshiradi, xatoliklar kamayadi hamda tizim mo’tadillashadi. Bu bobda axborot – kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi tahlil qilinadi hamda ularning bojxona faoliyatida tutgan o’rni o’rganiladi. Shuning bilan birga hozirda amalda qo’llanilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tahlil qilinadi. Globallashuv, axborot-kommunikatsiya taraqqiyoti axborot almashish jarayoni yanada tezlashtirishga xizmat qilayapti. Bugungi kunda maktab o’quvchisi, hatto bog’cha bolasi qo’lida ham mobil telefon borligi hech kimni ajablantirmay qo’ydi. Uyali aloqa vositalari, planshet, kompyuter texnologiyalari, internetning imkoniyatlari had-hududsiz ekanligi hammaga ayon. Kundalik turmushimizda oddiy voqelikka aylangan ana shunday zamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan jamiyatimizning barcha a’zolari, jumladan, jismoniy va yuridik shaxslar unumli foydalanishga intilmoqda. Bundan bojxona organlari xizmati ham mustasno emas. Shu o’rinda axborot texnologiyalari hamda kommunikatsiya tushunchaliriga izoh berib o’tishimiz joiz deb o’ylayman. Axborot texnologiyalari (AT) – bu usullar tizimi va axborotlarni yig’ish, saqlash, izlash yo’lidir. AT informatikaning predmeti hisoblanadi, hamda boshqaruv amaliyotini o’tkazishni, ishlab chiqarishni boshqarishni, ilmiy izlanishlar va iqtisodiyotda korxonalarning tashkil topishini, ularning texnik revojlanishi natijasida milliy iqtisodiyotning Yangi tarmoqlarini yuzaga keltiradi. 5 AT – axborotlarni jamlash, saqlash, uzatish va Shu jarayonlarni amalga oshiruvchi barcha texnik vositalarni ishlatishni o’rgatuvchi fan hisoblanadi. Axborot atamasi lotincha “Informatio” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, o’zbekchada tushuntirish, tanishtirish, bayon etish degan ma’nolarni anglatadi 2 . O’z navbatida, xabar- axborotni tasvirlash shakli bo’lib, u nutq, matn, tasvir, grafik, jadval, videotasvir, tovush va h.k ko’rinishlarda ifodalanadi. Umuman olganda, axborot bu odamlar orasidagi, odamlar bilan eHM lar‒ orasidagi, jonli va jonsiz tabiat orasidagi ma’lumot almashinuvi bo’lib, keng ma’noda ilmiy tushunchadir. Informatika bu – inson faoliyatining bir sohasi bo’lib, u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida uni qayta ishlash, Shu bilan bir qatorda tadbiq muhiti bilan o’zaro bog’liq bo’lgan jarayonlarning aloqadorligini o’z ichiga oladi. Kommunikatsiya — bu ikki sistemali dastumi, buyruqni, dastur va buyruqni yoki buyruq va dastumi birlashtirish. Bunday ko’rinishdagi birlashtirish bir dastur yoki buyruqning natijasini boshqa dastur yoki buyruqqa kiritish imkoniyatini beradi. Yo’naltirilgan kiritish-chiqarish bilan kommunikatsiya farqi: yo’naltirilgan kiritish-chiqarish berilganlami o’qish yoki ulami «periferiya» qurilmasiga uzatishdir. Kommunikatsiya esa sistema dasturlari va buyruqlari orasidagi o’zaro berilganlami almashishdir. Ya’ni berilganlami uzatish OS ichida amalga oshiriladi. 3 Axborot Shuningdek, resurs ham hisoblanadi. Uni qayta ishlash jarayonini xuddi moddiy resurslarni qayta ishlash jarayoni kabi texnologiya sifatida qabul qilish mumkin. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari – ob’yektning (axborot ‒ mahsulotining) holati, jarayon yoki voqeaning Yangi xususiyati to’g’risida axborot olish uchun ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va uzatish vositalari va usullari majmuidan foydalaniladigan jarayondir. 2 https://fayllar.org/1-mavzu-axborot--kommunikatsion-texnologiyalarining-tushunchas.html 3 “AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”/ M. ARIPOV, B. BEGALOV/2009-yil/7-bet 6 Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi – inson yoki tizimning ehtiyojini qondiruvchi mahsulot ishlab chiqarish sanaladi. Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining maqsadi esa – axborot ishlab‒ chiqarish bo’lib, uni tahlil etish va uning asosida biror bir harakatga qo’l urish ‒ uchun tegishli qaror qabul qilish. Ma’lumki, bitta va faqat o’sha moddiy resursga nisbatan har xil buyum yoki mahsulot olish mumkin. Axborotlarni qayta ishlash texnologiyasiga nisbatan ham Shunday bahoni bersa bo’ladi. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari. Axborotlarni yig’ish, uzatish, ‒ to’plash, qayta ishlash, saqlash, taqdim etish va foydalanish uslublari va usullari tizimi axborot kommunikatsiya texnologiyalari deb yuritiladi. ‒ Axborot kommunikatsiya texnologiyalari avtomatlashgan va an’anaviy ‒ (qog’oz) ko’rinishda amalga oshiriladi. Avtomatlashtirish hajmi va texnik vositalardan foydalanish turi aniq bir texnologiyaning mohiyatiga bog’liq. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari evolyutsiyasi ‒ XIX asrning ikkinchi yarimigacha axborot texnologiyasining asosini pero, siyohdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan. Kommunikatsiya (aloqa) paket (rasmiy hujjatlar solingan tatist) yuborish orqali amalga oshirilar edi. Axborotlarni qayta ishlash mahsuldorligi o’ta past bo’lib, har bir xat alohida, qo’lda ko’chirib olingan. Qaror qabul qilish uchun bir biriga qo’shiladigan hisob kitobdan ‒ ‒ boshqa axborot ham bo’lmagan. «Qo’l» axborot texnologiyasi o’rniga XIX asr oxirida «mexanik» texnologiya kirib keldi. Yozuv mashinasi, telefon, diktafonning kashf etilishi, jamoa pochtasi tizimining takomillashuvi – bularning bari avvaliga axborotni qayta ishlash texnologiyasida, so’ng ish mahsuldorligida sezilarli o’zgarishlar yuz berishiga zamin bo’ldi. Mohiyatan, mexaniq texnologiya mavjud muassasalarda tashkiliy tarkibining shakllanishiga yo’l ochib berdi. XX asrning 40 60 yillarida «elektr» ‒ texnologiyasi paydo bo’lib, u echib almashtiriladigan elementlarga ega elektr yozuv mashinkalari, oddiy qog’ozdan foydalanuvchi nusxa ko’chirish mashinasi, tatistic diktafonlardan iborat edi. Aynan shu vositalar hujjatlarni qayta ishlash 7 sifati, soni va tezligini oshirish hisobiga boshqarish faoliyati yaxshilandi. Ko’pgina zamonaviy muassasalar «elektr» texnologiyasiga asoslangan. 60 yillarning ikkinchi yarmidan esa «elektron (yoki «kompyuter»)‒ texnologiyasi yuzaga kela boshladi va axborotlarning shaklini emas, mazmunini o’zgartirishga urg’u berila boshlandi. Ma’lumki, boshqaruvning axborot ‒ kommunikatsiya texnologiyalari axborotlarni qayta ishlash bo’yicha eng kamida quyidagi muhim uchta tarkibiy qismga ega bo’lishi lozim: hisobga olish, tahlil va qaror qabul qilish. Bularni kompyuterlarda amalga oshirish tobora murakkablashib bormoqda. Chunki, o’zida sanoqsiz ma’lumotlarni jamlagan «qog’ozlar dengizi» tobora kengayib bormoqda. Axborotlarni taqdim etish tizimining rivojlanishi. Aytish mumkinki, axborot- kommunikatsiya texnologiyalari bir necha million yillar avval odamzod o’rtasida ilk bor o’zaro muloqatga kirishish usullari (turli tovushlar chiqarish, imo-ishora, hatti-harakatlar qilish) paydo bo’lishi bilan birga yuzaga kelgan deb aytish mumkin. Bunda axborot almashinuvi faqat yakka shaxslar o’rtasidagina amalga oshirilgan. Nutq paydo bo’lishi bilan birga (taxminan 100 ming yil oldin) odamlar miyasida axborot to’planishi imkoniyati yuzaga keldi. Keyingi bosqichda, ya’ni yozuvning paydo bo’lishi (5-6 ming yil avval) insoniyatning umumiy, jamoa xotirasining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Aynan yozuvning paydo bo’lishi axborotlarni to’plash, uzatish, qayta ishlash, saqlash va etkazish kabi to’liq jarayonni amalga oshirishga imkoniyat yaratib berdi. Bu imkoniyat tufayli axborotlarni moddiy taShuvchilarda qayd etila boshlandi. Axborot tizimi va texnologiyasining tatis taraqqiyoti asosan kommunikatsiya vositalari bilan bog’liq. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish tendensiyasi. Xorijiy mutaxassislar axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining beshta asosiy tendensiyani ajratib ko’rsatadi (1-rasm): 8 1-rasm. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish tendensiyasi. 4 1. Axborot mahsulotlarining murakkablashuvi. Axborot vositasi ko’rinishidagi axborot mahsuloti, ekspert ta’minoti xizmatining ma’lumotlar bazasi tatistic ahamiyat kasb eta boradi. Turli shakldagi (nutq, ma’lumot, tasvir) axborot mahsulotlari eshitish, ko’rish va anglash uchun foydalanuvchining talabiga ko’ra ishlab chiqiladi hamda unga qulay vaqtda va shaklda mahsulotni yetkazib berish vositasi mavjud bo’ladi. Axborot mahsuloti tatis sari yakka foydalanuvchiga taqdim etiladigan o’ziga xos xizmat va hisobot-tahlil ishlari natijalari o’rtasidagi gibridga aylanib bormoqda. 2. Birgalikda harakat qilish qobiliyati. Axborot mahsulotining ahamiyati oshib borishi bilan mazkur mahsulotlarni kompyuter va inson yoki axborot tizimlari o’rtasida ideal tarzda almaShuvini o’tkazish imkoniyati ilg’or texnologik muammo kasb etadi. Axborot mahsulotlarini qayta ishlash va uzatish muammosi ularning kelishi va tez harakatlanishi bo’yicha to’liq muvofiq bo’lishi lozim. 3. Oraliq bo’g’inlarni tugatish. Birgalikda harakatlanish qobi-liyatining rivojlanishi axborot mahsulotlari almashish jarayonining takomillaShuviga, so’ngra, axborot manbai yo’lidan iste’molchiga qarab (ya’ni, bu sohadagi etkazib beruvchi va iste’molchilar) oraliq bo’g’inlar tugatiladi. Masalan, muallif va o’quvchi, sotuvchi va xaridor, qo’shiqchi va tinglovchi, o’qituvchi va o’quvchi yoki tashkilotlarda mutaxassislar o’rtasida videokon-ferensiya, electron kiosk, elektron pochta tizimi orqali bevosita muloqat qilish imkoniyati tug’iladi. 4 https://cyberleninka.ru/article/n/informatsionnye-tehnologii-v-tamozhennom-dele-1/viewer 9Axborot mahsulotlarining murakkablashuvi. Birgalikda harakat qilish qobiliyati. Oraliq bo’g’inlarni tugatish. Globallashtirish. Konvergensiya. 4. Globallashtirish. Tashkilot yo’ldosh aloqa va Internet tarmog’idan foydalanib axborot kommunikatsiya texnologiyalari yordamida hohlagan joyda‒ va hohlagan paytda ish olib borishi mumkin. Aynan Internet tufayli odamlar dunyoning har qanday nuqtasidan turib o’zaro muloqat qilish imkoniga ega. Bu holatda doimiy va yarim doimiy harajatlar yanada keng geografik mintaqada taqsimlanish hisobiga ustuvorlikka ega bo’ladi. 5. Konvergensiya. Konvergensiya AATning zamonaviy rivojlanish jarayonining oxirgi bosqichi sifatida ko’rib chiqiladi. Bunda mahsulotlar va xizmatlar, axborot va dam olish, Shuningdek, ovozli, raqamli hamda videosignallarni uzatish kabi ish rejimlari o’rtasidagi farq yo’qoladi. Moddiy ishlab chiqarish va axborot biznesi sohalari o’rtasidagi tafovut o’chib ketadi, firmalar va korporatsiyalarning faoliyat turlari diverfikatsiyasi, sanoat tarmoqlari, moliya sektori va xizmat sohalari o’zaro uyg’unlashib ketadi. Ma’lumotlarni qayta ishlashning axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yaxshi tuzilmalashgan vazifalarni hal qilish uchun mo’ljallangan, ularga ko’ra zarur kirish ma’lumotlari mavjud va algoritmlar hamda ularni qayta ishlashning boshqa standart protseduralari ma’lum. Bu texnologiya boshqaruv mehnatining ayrim mayda, doimo takrorlanuvchi operatsiyalarini avtomatlashtirish maqsadlarida yuqori bo’lmagan malakali xodimlarning ijrochilik faoliyati darajasida qo’llaniladi. Shu bois ham axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini bu darajada qo’llash xodimlar mehnati samaradorligini ancha oshiradi, ularni mayda operatsiyalardan ozod etadi, ehtimol, hatto xodimlar sonini qisqartirish zaruriyatiga olib kelishi mumkin. 2 Bojxona tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo’llashning o’ziga hosligi (rivojlangan mamlakatlar misolida). 10 Axborot texnologiyalarining davlat idoralarida joriy etilishi iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bojxona xizmati ham bundan mustasno emas. So’nggi o’n yil ichida Rossiya Federatsiyasi Bojxona xizmati o’z faoliyatiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini faol joriy qilmoqda. Ma’lumki, axborot bojxona texnologiyalaridan foydalanish tovarlarni chiqarishni tayyorlash va qaror qabul qilish jarayonini soddalashtirishga, uni biznes uchun yanada shaffof qilishga imkon beradi. Hozirgi vaqtda bojxona rasmiylashtiruvini soddalashtirish va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida davlat xizmatlarini ko’rsatish sifatini oshirish maqsadida bir qator axborot bojxona texnologiyalari ishlab chiqilgan va joriy qilingan. Ulardan asosiylari: - elektron deklaratsiya; - dastlabki ma’lumotlar; - masofadan chiqarish; - bojxona to’lovlari kartasi; - davlat xizmatlarini (funktsiyalarini) elektron shaklda taqdim etish; - ruxsatnomalar bilan ishlash va boshqalar. Bojxona organlarining “xizmat ko’rsatuvchi provayder va shu bilan birga tati va tovarlar tashqi savdo aylanmasi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi huquqni muhofaza qiluvchi organ sifatida “ 5 qaraladi. Har bir davlatning bojxona tizimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi, shuni ham e’tirof etish joizki bojxona tizimini yaxshilash yo’lida olib borilayotgan har qanday harakatlar axborot texnologiyalari hamda texnik vositalar bilan bog’liq bo’lib, ularni tizimda samarali qo’llash eng old maqsad hisoblanadi. Davlatlar bojxona organlari tizimi bir-biridan farqli bo’lishiga qaramay ularning asosiy vazifalari bir xil hisoblanadi (1-rasm). 1-jadval. Shuning bilan birga, Bojxona faoliyatining asosiy vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi 6 : 5 ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография 6 ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография 11 Ichki bozor tizimning uzluksiz ishlashini kafolatlash; O’z vakolati doirasida soliqlar, yig’imlar va bojlarni undirish; Qonuniy tashqi savdo operatsiyalari va operatsiyalarining normal bajarilishini ta’minlash, shu jumladan ularning belgilangan standartlarga muvofiqligini nazorat qilish; Jamiyatni giyohvand moddalar va boshqa zararli moddalarning noqonuniy olib o’tilishidan himoya qilish, shuningdek, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash. Hozirgi davrga kelib davlatlarda “Elektron hukumat” tizimi rivojlanib bormoqda. Boshqaruv tizimiga innovatsion axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish har doimgidan ham dolzarb. “Elektron hukumat” tizimi boshqaruv faoliyatidagi shaffoflikni taminlabgina qolmay, davlat boshqaruv tizimining tez va sifatli ishlashi uchun asos bo’lin xizmat qilmoqda. Elektron hukumat kontseptsiyasini amalga oshirish doirasida bojxona xizmatlarini ko’rsatishning muhim tendentsiyasi bojxona xizmatlarini ko’rsatishning tatisti usullarini joriy qilish va masofaviy axborot bazalaridan foydalangan holda protseduralarni bajarishdir. Elektron hukumat tizimi bojxona va bojxona muassasalari uchun ham, ushbu xizmatga buyurtma bergan shaxs uchun ham bojxona xizmatlarini ko’rsatish jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi va tezlashtiradi. Shu o’rinda elektron hukumat tizimi yaxshi rivojlangan davlatlarga e’yibor qaratsak (2-jadval). 2-jadval Dunyo mamlakatlarida elektron hukumatning rivojlanish darajasi 7 . Davlat O’rin Elektron hukumat rivojlanish indeksi 7 Evropa standartlashtirish / rivojlantirishga ko'maklashish qo'mitasining axborot portal tovar va xizmatlar savdosi [Elektron resurs]: Rasmiy sayt. Kirish rejimi: http: //www.cen.eu. 12 1 Janubiy Koreya 0.8785 2 AQSH 0.8510 3 Kanada 0.8448 4 Buyuk Britaniya 0.8147 5 Gollandiya 0.8097 6 Norvegiya 0.8020 7 Daniya 0.7872 8 Avstraliya 0.7863 9 Ispaniya 0.7516 10 Fransiya 0.7510 BMTning dunyodagi elektron hukumat holati to’g’risidagi so’nggi ma’ruzasi jadvalidan ko’rinib turibdiki, birinchi o’rin aksariyati resursga boy bo’lgan iqtisodiy rivojlangan davlatlar tomonidan egallangan. Rivojlangan davlatlar bojxona xizmatlarini ko’rsatishda yangicha yondashuv, avvalambor, mijozlar va ularning ehtiyojlarini aniqlashga qaratilgan. Bu borada Avstraliya bojxona tizimi namuna oladigan darajada rivojlangan. Tizimning bosh vazifasi “davlatga xizmat ko’rsata turib, biznes ishtirokchilarini ham hafa qilmaslik” deb takidlaydi Avstraliya bojxona qo’mitasi raisi 8 . Hozirda jahon bojxona tizim sifatida rivojlanib bormoqda, uning maqsadi biznesning yuqori darajadagi xavfsizligini ta’minlashda samarali yordam berishdir. Yaponiya an’anaviy ravishda texnologik innovatsiyalarning tendentsiyasini belgilab beruvchi davlat bo’lib kelgan. Ushbu tizim bojxona sohasida ham amal qiladi. 1980-yillardayoq Yaponiya bojxonasi samarali va zamonaviy bojxona xizmatlarini ilgari surishga katta e’tibor qaratib kelgan. Bojxona xizmatlarini kompyuterlashtirish NACCS axborot tizimi orqali olib boriladi. Yaponiya “yagona darcha” tizimini 2003 yildayoq joriy etgan edi. Uni ishga tushirishdan oldin bir qator davlat idoralari bilan muvofiqlashtirish ishlari olib borildi: 8 http://www.tamognia.ru/rules/avst/index.php 13 - davlat sanitariya nazorati; - davlat karantini xizmati; - hayvonlar karantini davlat xizmati; - yuk tashish uchun mas’ul bo’lgan turli xil xizmatlar. Bugungi kunda yapon bojxonachilari samaradorligini oshirgan holda yangi avlod dasturiy ta’minotini ishlab chiqmoqdalar. Tizimning o’zigga hosligi shunda bo’ladiki, endilikda Yaponiya bir boshqaruv tizimiga ostiga barcha davlatlar bojxona organlarini birlashtirmoqchi. (TAINEO) Tayland “yagona darcha” tizimi va uning bojxona tizimiga ijobiy ta’siri TAINEO tizimi 2008 yil iyul oyida ishga tushirilgan bo’lib, u davlat idoralari va xususiy kompaniyalar o’rtasida tatisti savdo va transport hujjatlari xavfsiz almashinuvini ta’minladi, shuningdek, 660 ta bojxona postlarida bojxona rasmiylashtiruvi va tovarlarni chiqarish jarayonini to’liq avtomatlashtirishga imkon berdi. 2011 yil noyabr oyida TAINEO obunachilari soni qariyb 8000 kishiga yetdi, tizim esa import, eksport, logistika va ta’minot sohasida ishlaydigan 100000 ga yaqin treyderlarga va 36 ta davlat idoralariga xizmat ko’rsatdi. 9 Tailandning milliy yagona darchasi (TAINEO) muvaffaqiyatli tizin namunasidir. Tizimning maqsadi savdoni tezlashtirish hamda xalqaro savdpga keng yo’l ochish hisoblanadi. Barcha davlat idoralari va treyderlari “Yagona oyna” tizimiga mutlaqo bepul kirishlari mumkin. Savdogarlar faqat masofadan boshqarish tizimi orqali hujjatlarni tatisti shaklda rasmiylashtirish uchun ozgina oylik to’lovni to’lashlari kerak. Savdo kompaniyalari ma’lumotlari 25 KB tatist bo’lgan operatsiya uchun 25 baht to’laydilar. Har bir qo’shimcha KB ularga 1 bat turadi. Ma’lumotlar miqdoridan qat’i nazar, maksimal to’lov miqdori – 300 baht. TAINEO tizimi tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq jarayonlarni ham, ish jarayonini ham soddalashtiradi. TAINEO tufayli Tailand har yili taxminan 1,5 milliard dollar uchun logistika xarajatlari tejaydi. 9 https://docplayer.ru/32039118-Prakticheskie-primery-mezhvedomstvennoe-sotrudnichestvo-po-realizacii- sistemy-edinogo-okna-opyt-tailanda-vysokourovnevaya-arhitektura-taineo.html 14 Quyida TAINEO tizimi orqali bojxona organlari faoliyati qay tomonga o’zgarganini ko’rishimiz mumkin 3-jadval: 3-jadval Bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarini takomillashganligi 10 . Bojxona rasmiylashtiruvi (1 deklaratsiya uchun) 1998 yilgacha 1998-200 0 2008-2011 yashil qizil Bojxona rasmiylashtiruvi 6-8 etap 2-4 etap 0 etap 1 etap Rasmiylashtirish vaqti 3-10 kun 0.5-1 kun 0 soat 0.5- 1soat Kerakli hujjatlar soni 5 hujjat 3 hujjat 0 1 Ko’rib chiqish muddati 3-10 kun 10-30 minut 95% 5 minut TAINEO tizimi tashqi savdo-sotiq operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq jarayonlarni ham, hujjat aylanishini ham soddalashtiradi. Bu chegaradagi tatistic talablarga rioya qilish uchun zarur bo’lgan jarayonlar, hujjatlar va vaqt sonining sezilarli darajada qisqarishini ta’minlaydi. TAINEO tufayli Tailand har yili logistika xarajatlaridan 1,5 milliard AQSh dollar tejaydi. 3.Bojxona tizimida joriy qilingan “Xavfni boshqarish tizimi” ning o’ziga xosligi va ustuvor jihatlari. Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)ni joriy etish, Internet tarmog’i orqali turli interaktiv xizmatlar ko’rsatish ko’lami tobora ortib bormoqda. 10 Королевская таможенная служба Таиланда, Разработка национального «единого окна» для импорта, экспорта и логистики: Опыт Таиланда (2012 г.) 15 Ikkinchi bobda O’zbekiston bojxona tizimida axborot texnologiyalarini qo’llanish holatini tahlil qilish bilan bir qatorda yangi joriy etilgan “Xavfni boshqarish tizimi” ham o’rganamiz. Tizimning afzallik va qulayliklari bilan yaqindan tanishamiz. Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni bilan o’tgan yil 1 sentyabrga qadar bo’lgan muddatda tovarlarning bojxona nazoratini tanlov asosida o’tkazishni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini ta’minlash belgilandi 11 . Ushbu farmon bilan Davlat bojxona qo’mitasida Xavflarni monitoring qilish va baholash boshqarmasi tashkil qilindi. Mazkur boshqarmaga bojxona organlarida bojxona qonun hujjatlari buzilishi xavfi yuqori bo’lgan tovar va tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarini nazorat qilish uchun kuch va vositalarni jamlashni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish vazifasi yuklatildi. Jahonning yetakchi davlatlarida ushbu yo’nalishda foydalanilayotgan axborot texnologiyalari imkoniyatlarini o’rgangan holda xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqildi va 2018 yil 1 sentyabrdan sinov tarzida ishga tushirildi. O’zbekiston Respublikasining 2018 yil 18 oktyabrda yangi tahrirda qabul qilingan “Davlat bojxona xizmati to’g’risida”gi Qonuni bilan esa mazkur yangi tizimni qo’llash samaradorligining muntazam monitoringini amalga oshirish bojxona organlarining asosiy vazifalaridan biri etib belgilandi. Yana bir hujjat- Prezidentimizning 2018 yil 24 noyabrdagi “Bojxona ma’muriyatchiligini takomillashtirish va O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmoni bilan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi to’liq rejimda joriy etildi. Ushbu farmonga binoan 2018 yil 1 dekabrdan boshlab, “Sariq” 11 https :// uzhurriyat . uz /2019/03/27/ yangi - tizim - yangi - imkoniyat / 16 va “Qizil” yo’laklar ishga tushirildi. Joriy yil 1 martdan esa “Yashil” va “Ko’k” yo’laklar ishga tushirdi. “Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimining to’liq joriy etilishi — halol tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashda muhim omil” mavzusida kuni kecha o’tgan matbuot anjumani ana shu o’zgarishlarga bag’ishlandi. Unda Davlat bojxona qo’mitasining xavflarni monitoring qilish va baholash boshqarmasi boshlig’i Ilhom Muxtorov va boshqa mutasaddi vakillar mazkur tizimning afzalliklari haqida batafsil ma’lumot berdi. — Xavfni boshqarish, tizimni to’laqonli amalga kiritish orqali “yalpi” bojxona nazoratini o’tkazishdan voz kechiladi va xavf profillari yoki tasodifiy tanlov asosida tovar, transport vositalarining nazorati to’rtta yo’lakdan biriga yo’naltirilgan holda amalga oshiriladi, — deydi I. Muxtorov. — “Sariq yo’lak”da bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo’yicha nazorat shakllari xavf darajasi o’rtacha ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. “Qizil yo’lak”da esa xavf darajasi yuqori yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan nazorat amalga oshiriladi. Xavf darajasi past bo’lgan tovar va transport vositalarini o’tkazish to’g’risidagi qaror qabul qilinganda, “Yashil yo’lak” qo’l keladi, ya’ni bojxona nazorati shakllari ularga nisbatan qo’llanmaydi. Xavf darajasi o’rtacha ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlov asosida aniqlangan tovarlar nazorati esa ular chiqarib yuborilgandan so’ng “Ko’k yo’lak”da amalga oshiriladi. Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali bir qator maqsadlarga erishiladi: xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali qonun hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarning bajarilishi ta’minlanadi. Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’ektlariga nisbatan nazoratni yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash mumkin. Nazoratni tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo’lgan tovar va transport vositalarining O’zbekiston 17 Respublikasi bojxona chegarasidan olib o’tilishida nazoratni soddalashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Xo’sh, mazkur tizim tadbirkorlarga nima beradi? Eng avvalo, tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag’batlantirish hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli darajada qisqaradi. Har bir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug’iladi. TIF qatnashchilariga bojxona ko’rigida yengillik yaratiladi. Ularning tovarlari aylanmasi davri qisqaradi. Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo’mitasining bojxona.uz saytidagi http://service.customs.uz havolasi orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi yo’lakka joylashtirilgani to’g’risidagi ma’lumotlarni aniq vaqtda bilib olishlari mumkin. Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni tekshirish va ularning ishonchliligini to’la va bekamu ko’st ta’minlashning imkoni yo’q. Xavfni boshqarish tizimi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. Bunda asosiy e’tibor yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, eng xavfli holatlarga qaratiladi. Xavf-xatar bo’lmasa yoki uning ehtimoliy qonunbuzilishlarining oqibatlari minimal darajada bo’lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng sodda texnologiyalari qo’llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, bojxona terminallarida saqlash bilan bog’liq asossiz xarajatlarga yo’l qo’yilmaydi. DBQ Axborot xizmati bosh inspektori Husan Tangriyevning ma’lum qilishicha, xavfni boshqarish tizimning to’laqonli amalga kiritish orqali «yalpi» bojxona nazoratini o’tkazishdan voz kechgan holda, xavf profillari yoki tasodifiy 18 tanlov asosida tati va transport vositalarining bojxona nazorati 4 ta yo’laklardan biriga yo’naltirilgan holda amalga oshiriladi 12 . «Sariq yo’lak» , bunda bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo’yicha bojxona nazorati shakllari xavf darajasi o’rta ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. «Qizil yo’lak» , bunda bojxona nazorati shakllari xavf darajasi yuqori ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. «Yashil yo’lak» , bunda xavf darajasi past bo’lgan tati va transport vositalarini chiqarib yuborish to’g’risidagi qaror qabul qilinganda, bojxona nazorati shakllari ularga nisbatan amalga oshirilmaydi. «Ko’k yo’lak» , bunda xavf darajasi o’rta ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlov asosida aniqlangan tovarlarga nisbatan bojxona nazorati shakllari ular chiqarib yuborilgandan so’ng amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari xodimi o’rnatilgan tartibda tasdiqlangan tovarlarni ko’zdan kechirish hamda namuna va (yoki) sinamalar olishda bojxona tartib-taomillarini amalga oshirish to’g’risidagi yo’riqnomaga asosan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi buyurgan bojxona operatsiyalarini bajarishga majbur. Xo’sh, xavf o’zi nima? Bu bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilmasligi ehtimolining darajasi bo’lib, xavfni boshqarish — xavfning oldini olish va ularni imkon qadar kamaytirish, ularning qo’llanilish samaradorligini baholash, shuningdek bojxona operatsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalda bajarishni, bojxona organlarida mavjud bo’lgan axborotning uzluksiz yangilanishini, tahlil etilishini va qayta ko’rib chiqilishini nazarda tutuvchi doimiy ishlardir. 12 https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi 19 Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali quyidagi maqsadlarga erishiladi:  Xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali qonun hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarilishini ta’minlash;  Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’yektlariga nisbatan bojxona nazoratini yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash;  Bojxona nazoratini tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo’lgan tati va transport vositalarini O’zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan olib o’tilishida bojxona nazoratini soddalashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish. Mazkur tizim tadbirkorga nima beradi?  Eng avvalo, ushbu tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi;  Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag’batlantirish hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi;  Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli ravishda qisqaradi;  Harbir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug’iladi;  TIF qatnashchilariga bojxona ko’rigidan yengillik yaratiladi;  TIF qatnashchilarining tovarlari aylanmasi davri qisqaradi. Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo’mitasining bojxona.uz saytidagi havola orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi yo’lakka joylashtirilganligi to’g’risida ma’lumotlarni real vaqt rejimida olishlari mumkin. Mazkur tizim bojxona organlariga nima beradi? Tovar va transport vositalarini, bojxona nazoratidan o’tkazishda Xavfni boshqarish tizimi bojxona nazoratining qo’llaniladigan shakli va darajasini belgilab 20 beradi. Tovarlar bojxona chegarasi orqali olib o’tilayotganda bojxona operatsiyalarining o’tkazilishini tezlashtirish bilan bir qatorda bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilishlarini aniqlash, prognoz qilish va ularning oldini olishda muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni tekshirish va ularning ishonchliligini ta’minlashning imkoniyati yo’q. Xavfni boshqarish tizmi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. Bunda asosiy e’tiborni yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, himoya qilish bojxona organlari zimmasiga yuklangan eng xavfli holatlarga va yetkazib berish jarayonlariga qaratishga katta e’tibor beriladi. Aksincha, xavf-xatarlar bo’lmasa yoki uning ehtimoliy qonun buzilishlarining oqibatlari minimal darajada bo’lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng tat texnologiyalarini qo’llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, ularni bojxona terminallarida saqlash bilan bog’liq asossiz xarajatlarga yo’l qo’yilmaydi. Dastlabki natijalar Xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan axborot tizimidan samarali foydalanilishi natijasida dastlabki 6 oy mobaynida 135 ta holat aniqlanib, 6,3 mlrd. So’mlik qo’shimcha bojxona to’lovlari hisoblangan. 2-rasm “Xavfni boshqarish tizimi” bilan ishlash 13 . 13 https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi 21 4 O’zbekistonda so’ngi yillarda bojxona tizimida qo’llanilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, 22 bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)ni joriy etish, Internet tarmog’i orqali turli interaktiv xizmatlar ko’rsatish ko’lami tobora ortib bormoqda. Bojxona sohasida so’nggi o’n yilga nazar solsak, sohaga axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishga doir o’nlab muhim hujjatlar, xususan, Prezidentimizning Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari qabul qilinyapti-ki, bu bilan hech ikkilanmasdan bojxona xizmatini zamonaviylashtirish, bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada soddalashtirish davlatimiz siyosati darajasiga ko’tarilmoqda deyish mumkin. Bojxona tizimiga axborot texnologiyalarini jalb etish zarurati quyidagi ko’rinishlarda namoyon bo’ladi: Bir tomondan, respublikamizning tashqi iqtisodiy aloqalari kengayishi evaziga chegaralarimiz orqali harakatlanayotgan tovar va transport vositalari sonining ham oshib borishi bojxona organlari faoliyatini soddalashtirishni talab etsa, ikkinchi tomondan, respublikamiz iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda bojxona organlariga yuklatilgan vazifalar bojxona nazoratining yangi shakl va uslublarini tatbiq etish hisobiga, bojxona nazorati samaradorligini yanada oshirishni taqozo etadi. Xalqaro andozalar nuqtai nazaridan qaraganda, bojxona organlari faoliyati samaradorligini aniqlashning asosiy me’yorlaridan biri bo’lib, bojxona rasmiylashtiruvi va nazoratiga ketgan vaqt hisoblanadi. Bu vaqtni qisqartirishdagi eng muhim omillardan biri esa bu bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlariga zamonaviy axborot texnologiyalari va dasturlarini joriy qilishdir. Bojxona sohasiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish bojxona organlarining yagona axborot uzatish tarmog’ini va yagona avtomatlashtirilgan axborot tizimini, ma’lumotlar xavfsizligi va ularni muhofaza qilish tizimini yaratish hamda bojxona komplekslari va postlarini zamonaviy bojxona nazorati texnik vositalari bilan ta’minlash yo’nalishida amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda DBQ rasmiy veb-sayti www.customs.uz orqali 9ta interaktiv xizmatlar va Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali my.gov.uz orqali 10ta interaktiv 23 xizmatlar aholi va tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun ko’rsatilib kelinmoqda. Ko’rsatilayotgan interaktiv xizmatlar tadbirkorlik subyektlari va fuqarolarimizga vaqtni tejash, qog’oz xarajatlarini kamaytirish, bojxona organlariga bormasdan o’z ish joylaridan Internet orqali kerakli ma’lumotlarni olish hamda rasmiylashtirish va shu kabi bir qancha qulayliklar yaratib kelmoqda. Tovarlar bojxonada elektron shaklda rasmiylashtirilmoqda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 29-dekabrdagi 370- sonli qarori ijrosini ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga qulayliklar yaratish maqsadida DBQ tomonidan «Elektron dek-laratsiyalash» avtomatlashtirilgan axborot tizimi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Ushbu tizim TIF qatnashchilariga bir qator afzalliklar beradi. Jumladan:  elektron deklaratsiyalash jarayonida tadbirkorlik subyekti bojxona postidan uzoq masofada bo’lishidan qat’iy nazar, internet tarmog’i orqali amalga oshirish imkoniyatiga ega;  deklarant o’z ish joyida o’tirib, bir necha bojxona postlari bilan tovarlarni deklaratsiyalashi mumkin;  TIF qatnashchilarining kerakli bojxona protseduralari bilan bog’liq bo’lgan vaqti va moddiy xarajatlari qisqaradi. «Elektron deklaratsiyalash» tizimi 2012-yil 31-dekabrdan www.customs.uz DBQ saytiga interaktiv xizmati sifatida joylashtirildi hamda 2013-yil 1- yanvardan boshlab tatbiq etildi. Olib borilgan ishlar natijasida, 2013-yilda jami bojxona yuk deklaratsiyalarining 39,2 foizi elektron tarzda taqdim etilgan bo’lsa, 2015-yilda esa bu ko’rsatkich 99,95 foizni tashkil etdi. 3-rasm. O’zbekiston Respublikasi Bojxona qo’mitasi electron xizmatlar sayti. 24 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 7-apreldagi PF-4609-sonli Farmoni bilan tadbirkorlik subyektlari tomonidan tashqi savdo shartnomalarni banklarda ro’yxatdan o’tkazish amaliyoti bekor qilinib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, Davlat bojxona qo’mitasi, Davlat soliq qo’mitasi va Axborot texnolo-giyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligiga shartnomalarni elektron ro’yxatdan o’tkazish interaktiv xizmatini yaratish vazifasi yuklatilgan edi. Mazkur topshiriq ijrosini ta’minlash maqsadida tadbirkorlik subyektlari tomonidan Davlat interaktiv xizmatlari portali orqali tashqi savdo shartnomalarini taqdim etilganda, uni bojxona organlari axborot tizimlarida qabul qilish imkoniyati yaratildi. Endilikda tadbirkorlik faoliyati subyektlari tashqi savdo kontraktlari bo’yicha ma’lumotlarni elektron shaklda Interaktiv davlat xizmatlari yagona portali orqali «Tashqi savdo operatsiyalari yagona elektron avtomatlashgan axborot tizimi»ga elektron raqamli imzodan foydalangan holda ro’yxatdan o’tkazishlari mumkin. Mazkur xizmat 2014-yil 1-sentabrdan amaliyotga kiritilib, o’sha yil yakuniga qadar 40% kontraktlar va ularga tegishli hujjatlar elektron tarzda qabul qilingan edi. 2015-yilda esa «Tashqi savdo operatsiyalari yagona elektron avtomatlashgan axborot tizimi» orqali 50 mingdan ortiq shartnomalar qabul qilingan va bu jami ko’rsatkichning 75 foizini tashkil qilgan. «Bojxona» axborot tizimlari kompleksi — barchasi bir nuqtada 25 Davlat bojxona qo’mitasi tomonidan «Bojxona» axborot tizimlari kompleksini ishga tushirish yuzasidan ishlar yakunlandi. Ta’kidlash joizki, «Bojxona» axborot tizimlari kompleksi uning tarkibiga kiruvchi «Avto», «Temir yo’l», «Bojxona to’lovlari», va «Bojxona ombori» ma’lumotlarini shakllantirish hamda Milliy axborot tizimiga uzatishni ko’zda tutadi. Uning asosiy funksiyalari tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilari avtotransport vositalari (davlat raqami bo’yicha), temir yo’l transport vositalari (vagon va konteynerlar raqami bo’yicha) O’zbekiston Respublikasi hududiga qaysi bojxona posti orqali va qaysi sanada kirganligi, bojxona postiga qachon yetib borganligi va chiqib ketganligi to’g’risida ma’lumotlar olish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, TIF qatnashchilari tomonidan ushbu tizim orqali tovarlarning bojxona to’lovlari bo’yicha on-layn tarzda o’zaro hisob-kitoblar solishtirma dalolatnomasini ko’rish va chop etish imkonini beradi. «Bojxona ombori» dasturi orqali esa bojxona omborlari ro’yxati bilan tanishish mumkin. Bunda bojxona ombori nomi, manzili, litsenziya raqami, litsenziya berilgan vaqti, litsenziyaning amal qilish muddati hamda bojxona ombori turi to’g’risidagi ma’lumotlarni olish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Xalqaro hamkorlikning samarasi Bugungi kunda tadbirkorlik subyektlariga yanada qulayliklar yaratish va bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarining shaffofligini ta’minlash yo’nalishida bojxona organlariga zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish bo’yicha bir qator loyihalar ustida ish olib borilmoqda. Shunday loyihalardan biri O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 18-avgustdagi «Koreya Respublikasi hukumatining «Uyg’unlashgan «Yagona oyna» bojxona axborot tizimini tatbiq etish orqali bojxona xizmatini modernizatsiyalash» loyihasini amalga oshirishga mo’ljallangan grantidan samarali foydalanishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2224-son Qarori asosida ishlab chiqilayotgan bojxona organlarining «Yagona oyna» axborot tizimi hisoblanadi. Mazkur tizim ishga tushirilishi natijasida, tadbirkorlik subyektlariga o’z ofislaridan chiqmay turib, bojxona rasmiylashtiruvi uchun zarur bo’lgan barcha turdagi ruxsatnomalar, sertifikatlar hamda litsenziyalarga elektron buyurtma berishi va ularni vakolatli 26 vazirlik yoki idoralardan elektron shaklda qabul qilib olishi uchun to’liq imkoniyat yaratiladi. Avval axborot, keyin tovar yetib keladi! Ma’lumki, Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 30-oktabrdagi 307-son qarori bilan tashuvchilarga, bojxona brokerlariga yoki boshqa manfaatdor shaxslarga 2015-yil 1-dekabridan boshlab, yana bir yengillik va imkoniyat joriy qilingan edi. Unga muvofiq tashuvchilarga, bojxona brokerlariga yoki boshqa manfaatdor shaxslarga 2015-yil 1-dekabrdan boshlab avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali (shu jumladan, tranzit shartlarida) o’tkaziladigan tovarlar va transport vositalari to’g’risida davlat bojxona xizmati organlarini elektron tarzda oldindan xabardor qilishni amalga oshirish huquqi berildi. Bu esa avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali o’tkaziladigan tovarlar va transport vositalarini bojxonada rasmiylashtirishni yanada takomillashtirish va rasmiylashtirish vaqtini qisqartirish, shuningdek, ular to’g’risidagi axborotlarning ishonchliligini oshirishga xizmat qiladi. Mazkur qaror bilan avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali o’tkaziladigan tovarlar va transport vositalari to’g’risida elektron tarzda oldindan xabardor qilishda davlat bojxona xizmati organlariga taqdim etiladigan ma’lumotlar ro’yxati hamda davlat bojxona xizmati organlarini elektron tarzda oldindan xabardor qilish tartibotlarini amalga oshirish sxemasi ham tasdiqlandi. Elektron tarzda oldindan xabardor qilishda davlat bojxona xizmati organlariga taqdim etiladigan ma’lumotlar ro’yxatiga 11 turdagi ma’lumotlar kiritilgan. Endilikda manfaatdor shaxslar avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali o’tkaziladigan tovarlar va transport vositalari to’g’risida elektron tarzda oldindan xabardor qilishda davlat bojxona xizmati organlariga taqdim etiladigan ma’lumotlarni davlat boj-xona xizmati organlariga taqdim etishning avtomatlashtirilgan tizimiga jahon Internet axborot tarmog’i vositasida avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar va transport vositalari o’tkazilgungacha yoki o’tkazilish 27 vaqtida jo’natishlari mumkin. Agar elektron tarzda oldindan berilgan axborotlar tovar bilan birga yuboriladigan hujjatlarda ko’rsatilgan ma’lumotlarga muvofiq bo’lmagan taqdirda, manfaatdor shaxslar mazkur axborotlarni tizimga O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar va transport vositalarini o’tkazish vaqtida jo’natishlari mumkin. Axborotlar elektron tarzda oldindan berilsa va ular tovar bilan birga taqdim etiladigan hujjatlarda ko’rsatilgan ma’lumotlarga muvofiq bo’lsa, u holda bojxona nazorati va rasmiylashtirish bir soat mobaynida amalga oshiriladi. Yangi sayt, yangi imkoniyatlar .Bojxona organlari faoliyatini xalqaro tarmoqda yoritishda ma’lumotlarning tezkorligi, sifati va davriyligini ta’minlash, bojxona sohasiga doir axborotlarni taqdim etishda samarali usullarni joriy etish, internet foydalanuvchilari, xususan, tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun xalqaro tarmoqda o’zlariga tegishli axborotlarni qisqa fursatda va qulay tarzda, qo’lga kiritish maqsadida 2015-yilning 1-avgustdan boshlab, Davlat bojxona qo’mitasi Internet tarmog’ida yangi takomillashtirilgan veb-saytini ishga tushirdi. Sayt 8ta bo’limda 120dan ortiq sahifalarda axborotlarni taqdim qilib, tat navigatsiya orqali foydalanuvchi o’ziga kerakli axborotni sanoqli soniyalarda topishi mumkin. Bunda axborotlarning turi, yo’nalishi va eng muhimi kimga mo’ljallangani alohida inobatga olingan. Sayt orqali 9 turdagi tatisti xizmatlar ko’rsatiladi va 19 turdagi ochiq ma’lumotlar taqdim etib kelinmoqda. Tadbirkorning shaxsiy kabineti — endi virtual tarzda Davlat bojxona qo’mitasi veb-saytining «Tadbirkorning shaxsiy kabineti» interaktiv xizmati orqali TIF qatnashchilari uchun qo’shimcha 10 turdagi interaktiv xizmatlar ko’rsatib kelinmoqda. Ushbu xizmatlar orqali tadbirkorlar tatisti raqamli imzosi orqali o’zlariga tegishli bo’lgan barcha ma’lumotlarni olishlari, bojxona rasmiylashtiruvi jarayonini Internet orqali nazorat qilishlari mumkin. Xususan, «Tadbirkorning shaxsiy kabineti» interaktiv xizmati doirasida taqdim etilgan deklaratsiyani bojxona axborot tizimga qabul qilish, ro’yxatga olish va rasmiylashtirish muddatlarini nazorat qilish imkoniyatlari shular jumlasiga kiradi. 28 Yo’lovchi bojxona deklaratsiyasi — Internetda Chegara bojxona postlaridan o’tayotgan fuqarolar uchun yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini chegara-bojxona postlariga kelishdan oldin Internet tarmog’i orqali yuklab olish, tatisti tarzda to’ldirish hamda chop etish imkoniyatlari yaratildi. Hozirgi kunda ushbu xizmatni interfaol tarzda amalga oshirish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi huzuridagi «Elektron hukumat» tizimini rivojlantirish markazi hamkorligida muayyan ishlar davom ettirilmoqda. O’zbekiston Respublikasiga kirib kelayotgan yoki chiqib ketayotgan jismoniy shaxslar endi yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini Davlat bojxona qo’mitasi veb-saytidan ko’chirib olishlari mumkin. Ushbu interaktiv xizmatni joriy etish quyidagi qulayliklarni yaratadi:  jismoniy shaxslar yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini kompyuter yordamida o’zlariga qulay bo’lgan vaqtda va bojxona postidan tashqarida (ofis, ish joyi yoki uyda) istalgan joyda to’ldirishlari mumkin;  jismoniy shaxslar bojxona postlaridagi yo’lovchi deklaratsiyalarni to’ldirish ustunlarida navbat kutish, o’zlari tanlagan tildagi blankalarni izlash kabi juz’iy muammolarga duch kelishmaydi hamda vaqti tejaladi;  yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini elektron shaklda to’ldirish vaqtida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni o’sha vaqtning o’zida tuzatish imkoniyati mavjud. Jismoniy shaxslar yo’lovchi bojxona deklaratsiyasi blankasini ko’chirib olish va to’ldirishdan avval O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2014-yil 5-avgustda 2606-son bilan ro’yxatga olingan «Yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini to’ldirish va rasmiylashtirish tartibi to’g’risidagi Yo’riqnoma» bilan sayt orqali tanishib chiqishlari mumkin. AKT ning bojxona sohasida faol qo ’ llanishi hamda olib borilayotgan boshqa islohatlar natijasida , bojxona sohasi ko ’ plab yutuqlarga erishdi . Aynan kontrabanda holatlarini aniqlash borasida erishilgan natijalar tat (4- jadval ) 4- jadval 29 2019 yil davomida davlat bojxona xizmati organlari faoliyatiga doir asosiy ko ’ rsatkichlar va statistik ma ’ lumotlar . 14 т/р/№/ Faoliyatga doir muhum yo’nalishlar Statistik raqamlar 1. Davlat byudjetiga undirilgan bojxona to’lovlari/ 4,8 trln. So’m/ 2. Bojxona to’lovlaridan qo’llanilgan imtiyozlar/ 8,7 trln. So’m/ 3. Qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori/ 54,8 mlrd. So’m/ 4. Eksport bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha vaqt/ 53 daqiqa/ 5. Import bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha vaqt/ 3 soat 36 minut/ 6. Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan holatlar va ushlab qolingan tovarlar/ 3557 ta holatda 69,1 mlrd so’mlik Tovar/. 7. Aniqlangan giyohvandlik vositalari miqdori/ 110 ta holatda 21,6 kg/ 8. Aniqlangan psixotrop moddalar miqdori/ 17 holatda 1551 dona/ 9. Aniqlangan qurol-yarog’lar miqdori/ 11 ta qurol/ 10. Aniqlangan ta’qiqlangan diniy mazmundagi materiallar soni/ 1012 dona/ 11. Joriy yilning 1-choragi davomida joriy qilingan axborot tizimlari va interaktiv xizmatlar soni/ 52 ta axborot tizimi, 17 ta interaktiv xizmati/ 12. O’tkazilgan bojxona ekspertizalari soni va natijada qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori/ 1045 ta ekspertiza natijasida 19 mlrd. 217 mln. So’m/ 2019 yilda “ Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan holatlar va ushlab qolingan tovarlar ” soni 3557 15 holatni tashkil qilgan bo ’ lsa bu ko ’ rsatkich 2018 yilda 4026 holatni tashkil qilgan . Xulosa . 14 http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti. 15 http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti. 30 Har bir soha singari Bojxona sohasi ham , faoliyatini takomillashtirishda IKT bilan hamkorlik qilishga majbur . Aks holda , tizimni rivojlantirish va optimallashtirishning imkoni yo ’ q . Hozirgi kunda Bojxona xizmatida joriy qilingan “ Xavfni boshqarish ” hamda elektron deklaratsiyalash tizimi ham qisqa vaqtlar ichida o ’ zining samarasini ko ’ rsata boshladi . Kurs ishida IKT dan foydalanish jaxon hamda O ’ zbekiston sharoitida foydlanish nechog ’ li omadli kelganini tahlil qilingani ko ’ rishingiz mumkin . Rivojlangan mamlakatlarning bu boradagi yutuqlari sezilarli darajada . Bunga asosiy sabab deb , rivojlangan mamlakatlarda IKT bo ’ lgan e ’ tibor hamda sohalarning IKT bilan bog ’ langanini deb keltirishimiz mumkin . Yuqoridagi izohlardan kelib chiqib quyidagi takliflarni havola qilaman : Bojxona organlari o ’ zaro Axborot texnologiyalari Universiteti bilan hamkorlikni yo ’ lga qo ’ ygan holda talabalar almashish yoki stajirovka dasturlarini tashkil etishlari kerak . IT sohasida tahsil olayotgan talabalar sohani yaqindan o ’ rganib undagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan tizimlarni ishlab chiqishni yo ’ lga qo ’ yishlari kerak . Shuningdek , Davlatimiz qo ’ mitasi Afg ’ oniston Respublikasi bilan hamkorlikda yagona tizim ishlab chiqishlari lozim ( Tayland misolida ). Rivojlangan davlatlar bojxona tizimini tahlil qilib ularda qo ’ llanilayotgan ilg ’ or g ’ oyalarni O ’ zbekiston sharoitida qo ’ llashni tashkil etish lozim . Tizimlar faoliyatini yaxshilash va takomillashtirish maqsadida axborot texnalogiyalarini davlat boshqaruv tizimlariga tatbiq etish har tomonlama maqbul yechim bo ’ ladi . Bu orqali qog ’ ozbozlik , navbat kutish , korupsiya kabi bir nechta omillarni kamaytirishga erishish mumkin . Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 31 1. O’zbekiston respublikasining bojxona kodeksi. ( 2016-yil 20-yanvardagi O’RQ-400-sonli qarori asosida tastiqlangan, yangi tahrir ) 2. “AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”/ M. ARIPOV, B. BEGALOV/2009-yil 3. Sh.Shoraxmedovning umumiy taxriri ostida «Bojxona fanlarining ilmiy asoslari», Solik va bojxona organlari akademiyasi, 2002 y. 4. Ершов А. Д. Международные таможенные отношения: Учеб.пос. ИВЭСЭП, 2003. 5. Назаренко В. М., Назаренко К.С. Таможенное обслуживание внешнеэкономической деятельности - М.: Экзамен, 2001 6. Зарубежный опыт таможенного администрирования/2017/м.в. бойкова/монография 7. Королевская таможенная служба Таиланда, Разработка национального «единого окна» для импорта, экспорта и логистики: Опыт Таиланда (2012г.) Saytlar: 1. www.lex.uz 2. www.norma.uz 3. www.kun.uz 4. www.cyberlink.ru 32

Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini bojxona orqali himoya qilish va uni yanada rivojlantirish

Sotib olish