Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi taraqqiyotlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	171.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi taraqqiyotlar

Sotib olish

MANBALARNI TAHLIL QILISH USLUBLARIDAGI TARAQQIYOTLAR
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
......................................................................................................................................................... 5
I.BOB. MANBALARNI TAHLIL QILISHNING UMUMIY TAMOYILLARI ........................... 6
I.1. Tarixiy va ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilishning roli ............................................... 6
I.2. Tarixiy, siyosiy va madaniy kontekstlarda manbalarni tahlil qilish ........................................ 11
II.BOB. O‘RTA OSIYO TARIXIGA OID QADIMGI VA ILK O‘RTA ASR YOZMA
MANBALARI ............................................................................................................................... 20
II.1. O‘rta Osiyoda yashagan eng qadimgi xalqlar haqidagi manbalar ......................................... 20
II.2. O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalar ........................................................... 28
XULOSA ....................................................................................................................................... 35
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 38

KIRISH
Kurs ishi m avzuning dolzarbligi. Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi
taraqqiyotlar bugungi kunda ilmiy va tarixiy tadqiqotlarning muvaffaqiyati uchun
juda muhimdir. Tarixiy va ilmiy izlanishlarning asosi manbalarda yotadi, va
ularning tahlili orqali haqiqiy voqealar va ilmiy nazariyalar aniqlanadi. Shuning
uchun manbalarni tahlil qilish uslublarining rivojlanishi, yangi yondashuvlar va
texnologiyalarning qo‘llanilishi dolzarb va vaqt talab qiluvchi masaladir.
Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi taraqqiyotlar tarixiy tadqiqotlarda
faktlarni aniqlash, ularni kontekstual va tanqidiy ravishda baholash imkoniyatini
oshiradi. Ilmiy metodologiyalar va yangi texnologiyalar yordamida manbalarni
yanada aniqroq, kengroq va chuqurroq tahlil qilish mumkin bo‘ldi. Bu, o‘z
navbatida, tarixiy voqealarni qayta tiklashda, ilmiy g‘oyalarni rivojlantirishda
yangi imkoniyatlarni yaratadi.
Raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt, va katta ma’lumotlar (Big Data)
kabi yangiliklar manbalarni tahlil qilishda yangi uslublarning qo‘llanilishini
ta’minlaydi. Kompyuter texnologiyalaridan foydalanish, masalan, matn tahlili,
semantik tahlil va lingvistik metodlar manbalarni tez va samarali tarzda qayta
ishlash imkonini beradi. Bu esa ilmiy va tarixiy tadqiqotlarda yuqori aniqlik va
samaradorlikni ta’minlaydi.
Postmodernizmning tarixshunoslik va ilmiy tadqiqotlarga ta’siri manbalarni
tahlil qilishda yangi yondoshuvlarning shakllanishiga olib keldi. Postmodernizm
manbalarni faqat faktlar sifatida emas, balki ularning ideologik, madaniy va
siyosiy kontekstlarini ham hisobga olgan holda tahlil qilishni taqozo etdi. Bu esa
ilmiy tadqiqotlarda yangi g‘oyalar va tafsirlarni rivojlantirishga yordam beradi.
Bugungi kunda manbalarni tahlil qilishda interdisipliner yondashuvlarning
ahamiyati oshmoqda. Tarix, sotsiologiya, antropologiya va boshqa fanlarning
manbalarni tahlil qilishdagi integratsiyasi ilmiy izlanishlarga yangi o‘lchovlar
kiritmoqda. Bu multidissipliner yondashuvlar manbalarni tahlil qilishda ko‘proq
chuqurlik va kenglikni ta’minlaydi.
2

Manbalarni tahlil qilish uslublarining taraqqiyoti ijtimoiy va madaniy
rivojlanish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy tahlil uslublari, masalan,
ko‘pchilikning ovozlarini eshitish, ijtimoiy jihatlarni hisobga olish va tarixni ko‘p
nuqtai nazardan ko‘rish imkonini beradi. Bu nafaqat ilmiy sohalarda, balki
jamiyatda ham muhim ahamiyatga ega.
Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi taraqqiyotlar, ayniqsa, tarixiy va ilmiy
izlanishlar uchun nafaqat ilmiy sifatni oshiradi, balki jamiyatdagi bilimlarni,
tushunchalarni va qarashlarni yangilashga imkon yaratadi. Bu dolzarb mavzu,
zamonaviy ilmiy tadqiqotlar, tarixshunoslik va boshqa sohalarda yangi
yondoshuvlar va metodologiyalarni qo‘llashning zarurligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, manbalarni tahlil qilish uslublarining rivojlanishi tarixiy voqealarni,
ijtimoiy jarayonlarni va ilmiy tushunchalarni yanada chuqurroq, ob’ektiv va
kengroq tarzda tushunishga yordam beradi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi . Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
manbalarni tahlil qilish uslublaridagi taraqqiyotlarni o‘rganish, ularning tarixiy va
ilmiy tadqiqotlarda qanday o‘zgarishlarga olib kelganini tahlil qilish va zamonaviy
davrda qo‘llanilayotgan yangi uslublarning afzalliklarini ko‘rsatishdan iboratdir.
Tadqiqot quyidagi aniq maqsadlarga qaratilgan:
 Manbalarni tahlil qilishning tarixiy rivojlanishini o‘rganish : Tarixiy
davrlarda manbalarni tahlil qilish uslublarining qanday shakllanganini va bu
uslublarning ilmiy izlanishlar uchun qanday ahamiyatga ega bo‘lganini
aniqlash.
 Ilmiy va tarixiy tahlil metodlarining o‘zgarishini tahlil qilish : Xususan,
Renessans, Ilmiy inqilob va postmodernizm kabi tarixiy va madaniy
inqiloblarning manbalarni tahlil qilish uslublariga qanday ta’sir ko‘rsatganini
o‘rganish.
 Zamonaviy texnologiyalar va metodologiyalarni o‘rganish : Raqamli
texnologiyalar, sun’iy intellekt, va katta ma’lumotlar kabi yangi texnologiyalar
yordamida manbalarni tahlil qilishdagi yondashuvlar va metodlarni tahlil qilish.
3

 Interdisipliner yondashuvlarni tahlil qilish : Tarixshunoslik, sotsiologiya,
antropologiya va boshqa sohalarning manbalarni tahlil qilishdagi roli va
integratsiyasini ko‘rib chiqish.
 Manbalarni tahlil qilishning ilmiy va jamiyatdagi ahamiyatini baholash :
Manbalarni tahlil qilish uslublarining taraqqiyoti ilmiy ishlarning sifatini
qanday yaxshilashini va ijtimoiy jarayonlar hamda madaniy bilimlarni qanday
rivojlantirishini aniqlash.
Tadqiqotning maqsadi, shuningdek, manbalarni tahlil qilish uslublaridagi
o‘zgarishlarning ilmiy, madaniy va ijtimoiy sohalarda qanday yangi imkoniyatlar
yaratishini va ilmiy tadqiqotlarning samaradorligini oshirishga qanday hissa
qo‘shishini ko‘rsatishdir.
Tadqiqot ob’ y ekti . Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi tarixiy va ilmiy
taraqqiyotlar, bu uslublarning o‘zgarishlari, rivojlanishi va zamonaviy davrda
qo‘llanilayotgan yangi metodologiyalar. Tadqiqot quyidagi asosiy komponentlarni
o‘z ichiga oladi:
 Tarixiy manbalar va ularni tahlil qilish uslublari : Tarixiy manbalar (matnlar,
hujjatlar, arxivlar, arxeologik topilmalar va boshqalar) va ularni tahlil qilish
uslublarining tarixiy rivojlanishi. Bu, ayniqsa, qadimiy va O‘rta asrlar davridagi
manbalarni tahlil qilish uslublarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi.
 Ilmiy tadqiqotlardagi manba tahlili : XX asrda ilmiy metodologiyalarning
rivojlanishi, postmodernizmning ta’siri, va manbalarni tanqidiy tahlil qilish
uslublaridagi o‘zgarishlar. Shu bilan birga, ilmiy jurnallar, eksperimentlar, va
boshqa ilmiy manbalarning tahlil qilish uslublari ham tadqiqot ob’yektiga
kiradi.
 Zamonaviy texnologiyalarning ta’siri : Raqamli texnologiyalar, sun’iy
intellekt va katta ma’lumotlar (Big Data) yordamida manbalarni tahlil
qilishdagi yangi uslublar va metodlar. Bu, masalan, kompyuter tahlili, matnni
analiz qilish va ma’lumotlarni vizualizatsiya qilish metodlarini o‘z ichiga oladi.
4

 Interdisipliner tahlil yondashuvlari : Tarixshunoslik, antropologiya,
sotsiologiya va boshqa ijtimoiy fanlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va manbalarni
tahlil qilishdagi integratsiya. Bu, turli ilmiy sohalarning manbalarni tahlil
qilishdagi roli va metodologiyalarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi.
Tadqiqotda manbalarni tahlil qilish uslublarining o‘zgarishi va ularning
ilmiy va tarixiy tadqiqotlarda qanday rivojlanishini o‘rganish, hamda zamonaviy
texnologiyalar va metodlarning qo‘llanilishi, ushbu ob’yektning asosiy tarkibiy
qismlarini tashkil etadi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

5

I.BOB. MANBALARNI TAHLIL QILISHNING UMUMIY TAMOYILLARI
I.1. Tarixiy va ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilishning roli
Tarixiy va ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilishning roli juda katta va
uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi har bir tadqiqotning asosiy asosidir.
Tarixiy tadqiqotlar uchun asosiy manbalar hujjatlar, yozma materiallar, arxivlar,
eski kitoblar va boshqa tarixiy artefaktlardir. Manbalarni to‘g‘ri tahlil qilish orqali
tarixiy voqealar va hodisalar haqida aniq va ishonchli ma’lumotlarga ega bo‘lish
mumkin. Tahlil qilish yordamida voqealar orasidagi bog‘lanishlar, sabab-oqibat
munosabatlarini aniqlashga yordam beradi.
Manbalarni tahlil qilish nafaqat ma’lum bir voqeani yoritishda, balki uni
sodir bo‘lgan tarixiy sharoitda tushunishda ham muhimdir. Tahlil qilishda
manbalar o‘zining yozilish vaqti, muallifi, ijtimoiy va siyosiy holatlarini hisobga
olish kerak. Bu orqali tarixiy voqealarning sabablarini va natijalarini yaxshiroq
tushunish mumkin.
Tarixiy tadqiqotlarda manbalarni tanqidiy tahlil qilishning o‘ziga xos
metodologiyalari mavjud. Bu metodlar orqali manbalarni ishonchlilik darajasi,
muallifning qarashlari va ularning kontekstiga qarab tahlil qilish talab etiladi.
Ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilishning asosiy maqsadi dalillarni
to‘plash va olingan ma’lumotlarni tahlil qilish orqali ilmiy gipotezalarni sinovdan
o‘tkazishdir. Manbalarni tahlil qilishda ilmiy metodlardan foydalanish,
ma’lumotlarni tekshirish va ishonchliligini baholash zarurdir. Bu, o‘z navbatida,
tadqiqotning aniqligi va mustahkamligini ta’minlaydi.
Ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilish, mavjud bilimlar va nazariyalarni
kengaytirish yoki yangi yondashuvlar yaratish uchun zarurdir. Bu ilmiy
jarayonning rivojlanishiga yordam beradi va yangi ilmiy istiqbollarni ochadi.
Ilmiy tahlilni amalga oshirishda manbalarni tanqidiy yondoshuv hamda
ilgari mavjud bo‘lgan ilmiy ishlarni tahlil qilish zarur. Bu orqali ilmiy tadqiqotlar
o‘rtasidagi munosabatlar, yangi tadqiqotlar uchun bo‘shliqlar va xatoliklar
aniqlanadi. 1
1
Madraimov A., Fuzailova G. Tarixiy manbashunoslik. O’quv qo’llanma. – T.: Fan, 2010
6

Ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilishda ilmiy metodologiyalarga
asoslanish muhimdir. Tadqiqotda statistik tahlil, eksperimentlar, so‘rovlar va
boshqa metodlardan foydalanish orqali manbalardagi ma’lumotlar to‘plami tahlil
qilinadi. Bu metodlar yordamida ilmiy ishning natijalari ishonchli bo‘ladi.
Tarixiy va ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilish umumiy tamoyillarga
asoslanadi, ya’ni ma’lumotlarning ishonchliligi, tahlilning ob’ektivligi va
maqsadga yo‘naltirilganligi. Har ikkala sohada ham tahlil qilish metodikasi asosiy
vazifa hisoblanadi, chunki ular o‘zgarmas va ishonchli bilimlar yaratishga xizmat
qiladi.
Tarixiy tadqiqotlarda manbalar ko‘proq tarixiy faktlar va voqealarni
aniqlashga qaratilgan bo‘lsa, ilmiy tadqiqotlar yangi ilmiy nazariyalarni ishlab
chiqish yoki mavjudlarini kengaytirishga yo‘naltirilgan. Shuningdek, tarixiy
tadqiqotlar ko‘proq antropologik, sotsiologik yoki arxiviy manbalarni o‘z ichiga
olishi mumkin, ilmiy tadqiqotlar esa eksperimentlar va ilmiy jurnal maqolalarini
o‘z ichiga oladi.
Tarixiy va ilmiy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilishning roli har doim
markaziy ahamiyatga ega. Bu jarayon tarixiy va ilmiy bilimlarni shakllantirishda,
voqealarni to‘g‘ri tushunishda, ilmiy metodlarni ishlab chiqishda muhim
ahamiyatga ega. Manbalarni tahlil qilishning samarali amalga oshirilishi, har
qanday tadqiqotning asosiy poydevorini tashkil qiladi.
O‘rta Osiyoda mil.av.ming yillikda dastlab oromiy yozuvi, so‘ngra shu
yozuvga asoslangan so‘g‘d, xorazm, baqtriya yozuvlari tarqaldi. Keyinchalik bu
mintaqada yunon, kushon, turk va arab yozuvlari yoyildi. Qadimgi fors, so‘g‘d,
xorazm, qadimgi turk, fors-tojik, eski o‘zbek, rus va boshqa tillarda bitilgan yozma
manbalar ko‘p asrlik tariximizni o‘rganishda ulkan rol o‘ynaydi. Yozma manbalar
qoyalarga, taxta va matolarga, pergament va qog‘ozga yozilgan bitiklardan iborat.
Yozma manbalar davrlar bo‘yicha nihoyatda notekis bo‘lingandir. Eng qadimgi
davrlar bo‘yicha yozma manbalar nihoyat darajada oz bo‘lib, keyingi asrlarga oid
manbalar esa tobora ko‘payib boradi. Yozma manbalarning katta qismi son-
sanoqsiz jangu jadallar va tabiiy ofatlar natijasida nobud bo‘ldi. Bizgacha yetib
7

kelgan yozma manbalarning asosiy qismi milodiy X-XX asrlarga mansubdir. XIX
asrning oxiri - XX asrning boshlaridan yozma manbalarning miqdori keskin oshib
bordi. Hozirgi kunga kelib yozma hujjatlar shu darajada ko‘payib ketdiki, ularni
unifikatsiya qilish, axborotni kodlashtirish, hujjatlarni saralash yo‘llarini
takomillashtirish ehtiyoji tug‘ildi.
Tarixiy manbalarni yuqoridagi guruhlarga bo‘lish shartli xarakterga egadir.
Chunki amalda bu guruhlar o‘zaro uzviy ravishda bog‘liqdir. Masalan, etnografik,
folklor va lingvistik manbalar yozma shaklda yoki fotohujjat shaklida bo‘lishi
mumkin. Bundan tashqari, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tarixiy manbalar guruhlari
o‘z navbatida yana kichikroq guruhlarga bo‘linishi ehtimoldan xoli emas. Tarixchi
olimlar tarixiy manbalarning barcha guruhlarini mushtarak tarzda o‘rgangandagina
o‘tmishni chuqur va ob’ektiv tarzda yoritishlari mumkin. 2
Hozirgi kunga qadar xilma xil yozma tarixiy manbalarni turkumlashning
yagona tizimi ishlab chiqilganicha yo‘q. Tadqiqotchilar orasida manbalarni
ularning kelib chiqishi, mazmuni, turi va xiliga qarab turkumlash odat tusiga
kirgan. Yozma tarixiy manbalarni ko‘p hollarda ularning turi va xiliga qarab
turkumlashadi. Yozma manbalarning har bir turi ma’lum bir mazmun va
yo‘nalishdagi hujjatlarni birlashtiradi. Masalan, qonunlar to‘plami, ish yuritish
hujjatlari, solnomalar, statistik ma’lumotlar, tarixiy asarlar, matbuot materiallari,
esdaliklar, kundaliklar, maktublar va hokazo. Manbalarning har bir turi o‘z
navbatida alohida xillarga bo‘linishi mumkin. Masalan, qonunlar to‘plami odatda
quyidagi hujjat xillarini o‘z ichiga oladi: konstitutsiyalar, qonunlar majmuasi,
davlat oliy organi qarorlari, harbiy ustavlar, xalqaro shartnomalar va hokazo.
Manbashunoslikka doir adabiyotlarda barcha yozma manbalarni quyidagi
ikkita katta guruhga bo‘lib o‘rganish ham uchrab turadi. Bular: 1) tarixiy koldiqlar
va 2) tarixiy an’analar deb ataladi.
Tarixiy qoldiqlar deganda davlat qarorlari (qonunlar, tuzuklar, farmonlar va
hokazo), davlatlararo shartnomalar, ish yuritish materiallari singari birinchi
darajadagi hujjatlar tushuniladi.
2
Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари (қадимги замон ва ўрта асрлар). Т., 2001.
8

Tarixiy an’analar esa tarixiy asarlar (yilnomalar, xronograflar, tarixiy
hikoyalar va hokazo), sayohatnomalar, esdaliklar, kundaliklar, maktublar, adabiy
asarlar, davriy matbuot materiallari va boshqa tarixiy voqyealarni bevosita emas,
balki bilvosita aks ettiruvchi manbalar kiradi. Tadqiqotchilar tarixiy qoldiqlar
tarixiy jarayonni tarixiy an’analarga ko‘ra aniqroq aks ettiradi deb hisoblashadi.
Tarixiy manbalar bilan tarixiy tadqiqotlar o‘rtasidagi farqni ham anglab olish
zarur. Tarixiy tadqiqotlar deganda kishilik jamiyatining tarixini o‘rganishga
bag‘ishlangan adabiyotlar tushuniladi. Ammo tarixiy tadqiqotlarni tarixiy
manbalarga mutlaqo qarama-qarshi deb hisoblamaslik kerak. Chunki o‘z vaqtida
tarixiy tadqiqot sifatida paydo bo‘lgan ayrim asarlar keyinchalik tarixiy manba
bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, Narshaxiyning «Buxoro tarixi»,
Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Hofiz Tanish Buxoriyning
«Abdullanoma» asarlari o‘z vaqtida qator tarixiy manbalar asosida yozilgan tarixiy
tadqiqotlar edi. Bu mualliflar foydalangan manbalarning aksariyati bizgacha yetib
kelmadi. Hozirgi kunda nomlari yuqorida zikr etilgan tarixiy tadqiqotlar biz uchun
tarixiy manba vazifasini bajarmoqda.
Manbalarning ilmiy tahlili eng avvalo ularni tashqi belgilariga qarab
o‘rganishni talab qiladi. Bunday tahlildan asosiy maqsad manbaning kelib
chiqishini aniqlashdan iboratdir. Tarixiy manbani ichki belgilarga qarab tahlil etish
zsa uning mazmunini o‘rganishni, manbadagi faktlarning tarixiy haqiqatga mos
kelishi yoki kelmasligini, shu asosda mazkur manbadan ilmiy maqsadlarda
foydalanish mumkinligi yoki mumkin emasligini aniqlashni taqozo etadi.
Tarixiy manbaning ilmiy tahlili tashqi belgilariga qarab uning haqiqiyligini
aniqlashdan boshlanadi. Buning uchun tarixiy manbaning tashqi xususiyatlari
(yozuvning materiali, siyoh, bezaklar) hamda unda keltirilgan xronologik va
metrologik ma’lumotlarni, til xususiyatlarini, manbalarda tilga olingan tarixiy
voqyealar, shaxslar va jug‘rofiy atamalarni tahlil etish kerak. Qo‘yilgan maqsadga
erishish uchun uning barcha xususiyatlarini hisobga olish lozim.
Manbaning xaqiqiyligi aniqlangandan so‘ng mazkur qo‘lyozma yoki asar
tarixiy hujjatning asl nusxasi yoki ko‘chirma nusxasi ekanligini bilish zarur. Agar
9

qo‘limizdagi asar ko‘chirma nusxa bo‘lsa, biz uni qachon, qaerda va kim
tomonidan ko‘chirilganligini, bu ko‘chirma nusxa manbaning asl nusxasiga to‘g‘ri
kelishi yo to‘g‘ri kelmasligini bilishimiz lozim. Shundan so‘ng manbaning matnini
o‘qish kerak bo‘ladi. Buning uchun tadqiqotchi maxsus paleografik bilimlarga ega
bo‘lishi zarur. 3
Tarixiy manbalar bilan ishlashning muhim shartlaridan biri -bu ularning
yaratilishi sanasini aniqlashdir. Tarixiy manbalarning aksariyatida ularning
yaratilishi sanasi ko‘rsatiladi. Lekin ularning ayrimlarida (ayniqsa to‘liq bo‘lmagan
qo‘lyozmalarda) manbaning yaratilish sanasi zikr etilmasligi ham mumkin.
Bunday hollarda yozuv materiali, husnixat, manbada zikr etilgan voqyealar va
shaxslar, xronologik ma’lumotlar asosida mazkur asar yoki hujjatning yozilgan
sanasi aniqlanadi. Xuddi shunday yo‘l bilan manbaning yozilgan joyini aniqlash
kerak bo‘ladi.
Tadqiqotchining keyingi vazifasi - tarixiy manba muallifining ismi-sharifini
aniqlashdir. Odatda tarixiy manbalarda muallifning nomi eslatib o‘tiladi. Ba’zi
hollarda esa uning ismi-sharifi zikr etilmasligi ham mumkin. Bunday hollarda
manbani diqqat bilan o‘qish, uning mafkuraviy mazmunini, matn xususiyatlarini
yaxshi bilish muallif xususida ma’lum tasavvurlar berishi mumkin. Muallifning
shaxsini aniqlash manbaning yaratilishi tarixini, uning yozilishiga sabab bo‘lgan
ijtimoiy-siyosiy muhitni aniqlash uchun ham zarurdir.
Ayrim manbalar mualliflari o‘zlarining ijtimoiy ahvoli yoki boshqa
sabablarga ko‘ra o‘zlari keltirgan tarixiy faktlardan to‘g‘ri xulosa chiqarmaydilar.
Bunday hollarda manbashunos-tadqiqotchi muallifning xulosalarini tanqidiy tahlil
etishi va o‘zining ilmiy asoslangan fikrlarini ilgari surishi kerak. Masalan,
Temuriylar davrida yashagan va ularning saxovatidan bahramand bo‘lgan Mirxond
o‘zining «Ravzat ussafo» nomli asarida Samarqanddagi 1365- yilgi sarbadorlar
qo‘zg‘oloniga salbiy baho berib, ularni sarkashlik va yovuzlikda ayblaydi. Bunday
xulosani ob’ektiv baho deb bo‘lmaydi, albatta. Yoki Buxoroning so‘nggi amiri
Sayyid Olimxonning «Buxoro xalqining hasrati tarixi» nomli esdaliklarini olaylik.
3
Абиджанова Д. Маверауннахр эпохи правления Амира Темура в англоязычной историографии 60-90-х
годов XX в. Автореф. дис.…канд.ист.наук. – Ташкент, 2001.
10

Muallif mazkur esdaliklarida o‘zini hukmdor sifatida qilgan ishlarini maqtaydi,
vaholanki bu amir maqtovga arzigulik ishlarni amalga oshirgani yo‘q. Demak,
tadqiqotchilar tarixiy manba mualliflarining ijtimoiy mavqyeini hisobga olgan
holda, ularning fikr va xulosalariga tanqidiy ruhda yondashishlari kerak bo‘ladi.
Tarixiy manbaning to‘liqligi, aniqligi, ishonchliligi ko‘p hollarda
muallifning voqealardan qay darajada xabardorligiga, uning konkret tarixiy
ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash uslublariga bog‘liqdir. Shu boisdan
muallifning axborot manbalarini aniqlash, uning xizmat joyi va ijtimoiy holatini
hisobga olish, fikr yuritish qobiliyatiga baho berish zarur. Muallif tarixiy
voqealarning guvohi yoki ishtirokchisi bo‘lsa, malumotlarni ishonchli manbalardan
olgan bo‘lsa, uning asarini ilmiy axamiyati yuqori bo‘ladi. Ba’zan muallif fikrini
ochiq bayon qilmaydi, ma’lum sabablarga ko‘ra o‘z fikrini pardali va istiorali
iboralar orasiga yashiradi. Bu mumkin bo‘lgan ta’qiblardan omon qolish yoki
senzuraning mavjudligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda
tadqiqotchi manbadagi pinxona mazmunni oshkor qilishga intilmog‘i zarur. 4
Shuni ham yodda tutish lozimki, biron - bir ilmiy muammoni tadqiq etishda
bir emas, bir necha turli xarakterdagi tarixiy manbalarga tayanmoq maqsadga
muvofiqdir. Qancha ko‘p manbalardan foydalanilsa, ilmiy asarning qimmati
shuncha yuqori bo‘ladi. Ilmiy faktlar tizimi esa o‘rganilayotgan hodisa va
jarayonlarning ichki mohiyatini anglab yetishga, tarixiy taraqqiyotning asosiy
tendensiyalarini aniqlashga yordam beradi.
I.2. Tarixiy, siyosiy va madaniy kontekstlarda manbalarni tahlil qilish
Manbashunoslik fani turli manbalardagi faktlarni bir tizimga solish, ularni
qayta ishlash va tahlil etishning xilma-xil usullarini ishlab chiqdi. Bu usullar bilan
biz keyingi ma’ruzalar jarayonida tanishib boramiz. Faqat shuni ta’kidlab
o‘tmoqchimizki, so‘nggi yillarda manbalarni tadqiq etishning bir necha zamonaviy
usullari vujudga kelgan. Bu matematik usullar, kompyuterlardan foydalanish va
boshqa usullardir. Xilma-xil metodlardan oqilona foydalanish manbalarni chuqur
o‘rganish va shu asosda teran ilmiy konsepsiyalar yaratish imkonini beradi.
4
Алимова Д.А. История как история, история как наука. Т.1. История и историческое сознание. – Т.:
Узбекистан, 2008.
11

Yozma tarixiy manbalar nihoyatda xilma-xil bo‘lib, ular o‘z navbatida
alohida guruhlarga bo‘linadi. Yozma manbalar orasida qonunchilik aktlari,
hukumat qarorlari, davlat boshqaruv organlarining ish yuritish hujjatlari, siyosiy
partiyalar va jamoat tashkilotlarining hujjatlari, davriy matbuot materiallari,
statistik manbalar, memuar adabiyotlar va diplomatik hujjatlar muhim o‘rin tutadi.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, yozma manbalarning yuqorida sanab o‘tilgan
turlari davrlar bo‘yicha bir tekis taqsimlanmaydi. Zamonlar o‘tishi bilan yozma
manbalarning ayrim guruhlari kamayib borgan va yo‘qolgan, boshqa yangi turlari
paydo bo‘lgan. Yuridik hujjatlar va ish yuritish hujjatlari hamma davrda mavjud
bo‘lsa, statistik manbalar va davriy matbuot materiallari so‘nggi asrlarda vujudga
keldi. Yilnomalar, xronograflar singari manbalar esa bugungi kunga kelib
tamoman yo‘q bo‘lib ketdi. Konkret tarixiy davr yoki muammoni o‘rganish va
yechishda yozma manbalarni u yoki bu guruhining ahamiyati oshib borishi
mumkin. Masalan, iqtisodiy tarixni o‘rganishda statistik manbalarning roli katta
bo‘lsa, siyosiy jarayonlarni o‘rganishda qonunchilik aktlari hamda partiyalar va
jamoat tashkilotlarining hujjatlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Qonunchilik aktlari va davlat boshqaruv organlarining ish yuritish hujjatlari.
Davlatchilik vujudga kelgandan so‘ng mamlakat taraqqiyotining asosiy
parametrlari bu yerda qabul qilingan qonunchilik aktlari bilan belgilanadigan
bo‘ldi. Monarxiya tuzumi mavjud bo‘lgan davrda qonunlar hukmdorlar tomonidan
qabul qilinsa, keyinchalik ular xalq vakillik organi - parlament tomonidan qabul
qilinadigan bo‘ldi.
Qonunchilik aktlari turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Bular podsho
tomonidan e’lon qilingan manifest, farmon, ustav (maromnoma), qonun va
qonunlar majmuasi bo‘lishi mumkin. Parlament vujudga kelgandan keyin u qabul
qilgan qarorlar, qonunlar va mamlakat konstitutsiyasi muhim qonunchilik aktlarini
tashkil etdi.
Qonunchilik aktlari ma’lum bir davrda davlatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy
va boshqa sohalarda olib borgan siyosatining ko‘zgusidir. Albatta, qonunlar
hamma zamonlarda to‘liq amalga oshgan emas. Buning sabablarini esa
12

tadqiqotchilar o‘rganishlari zarur. Shuni ham alohida qayd etish kerakki, islomiyat
davrida Sharq mamlakatlari, jumladan, O‘rta Osiyoda shariat qonunlari hukmron
edi. Bu yerda hatto hukmdorlar ham yangi qonunlar chiqarish huquqiga ega
emasdilar. Aksincha, ularning o‘zlari shariatga rioya qilishlari zarur bo‘lgan.
Qonunchilik aktlari bilan bir qatorda tarixiy jarayonni o‘rganishda davlat
muassasalarining ish yuritish hujjatlari ham muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, hamma
zamonlarda davlatning markaziy va mahalliy boshqaruv organlari mavjud bo‘lib,
ular o‘z faoliyati davomida ko‘plab ish yuritish xujjatlarini yaratganlar. Bunday
hujjatlar jumlasiga hisobotlar, qarorlar, farmoyishlar, bildirishnomalar,
yo‘riqnomalar, bayonnomalar (protokollar), stenografik hisobotlar, xatlar,
vaqfnomalar va boshqalar kiradi. Mazkur ish yuritish hujjatlari birinchi darajadagi
tarixiy manbalar bo‘lib, ular butun mamlakat va alohida viloyatlardagi ahvol
haqida batafsil ma’lumotlar beradi. Afsuski, mamlakatimizda ish yuritish
hujjatlarining juda katta qismi bizgacha yetib kelmadi. Bunday hujjatlarning
Rossiya mustamlakachiligi davri, sovetlar davri va mustaqillik davrlariga oid qismi
arxivlarda saqlanmoqda. 5
Jamiyat hayotining tobora liberallashib borishi jarayonida turli
mamlakatlarda xilma-xil siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlari vujudga keldi.
Ular davlatning siyosiy hayotida muhim rol o‘ynay boshladilar. yevropa
mamlakatlarida XIX asrda, Turkistonda esa XX asrning boshlarida turli siyosiy
partiyalar va tashkilotlar maydonga chiqdilar. Ularning hujjat va materiallari o‘sha
davr tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir. Turkistonda siyosiy partiyalar
va jamoat tashkilotlarining faoliyat ko‘rsata boshlashi Rossiya imperiyasi
mustamlakachiligi davriga, aniqrog‘i, XX asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu
yerda dastlab umumrus siyosiy partiyalarining (kadetlar, eserlar, bolsheviklar,
mensheviklar va hokazo) mahalliy tashkilotlari faoliyat ko‘rsata boshladi.
Keyinchalik jadidlarning «Taraqqiyparvar» firqasi, Turkiston federalchilari
partiyasi siyosiy maydonga chiqdi. Fevral inqilobidan so‘ng «Sho‘roi islomiya»,
«Sho‘roi ulamo» jamiyatlari hamda turli kasaba uyushmalari va «Ittifoqi
5
Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Средней Азии. История и историография колониальной политики
царизма в Туркестане (1867-1917). – Т.: Фан, 1995.
13

muslimin» tashkilotlari vujudga keldi. 1917- yilning oxirida «Yosh buxoroliklar»
va «Yosh xivaliklar» partiyalari tashkil topdi. Bir yildan so‘ng turli kommunistik
guruhlar yagona Turkiston kommunistik partiyasiga birlashdilar. Yoshlar
kommunistik ittifoqi (komsomol), xotin-qizlar uyushmalari faoliyat ko‘rsata
boshladi. Nomlari yuqorida zikr etilgan siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlari
o‘z faoliyatlari davomida turli hujjatlar yaratdilar. Ular orasida mazkur siyosiy
partiya yoki jamoat tashkilotlarining dastur va nizom (ustav)lari, ish yuritish
hujjatlari (protokoli, stenografik hisobot va boshqalar) asosiy o‘rin tutadi.
Siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining hujjatlarini (ayniqsa, 1917-
yildan oldingi davrga tegishlilarini) izlab topish va o‘rganish qator qiyinchiliklar
bilan bog‘liq. Birinchidan, Rossiya imperiyasi davrida ularning ko‘pi maxfiy
ravishda faoliyat ko‘rsatgan, ularning arxivlari to‘la saqlanmagan. Ikkinchidan, har
bir siyosiy partiya va jamoat tashkiloti ma’lum bir ijtimoiy qatlamlar manfaatlarini
himoya qilganligi uchun ularning hujjatlarida tarixiy voqyealarga xolis baho
berilmagan. Shu boisdan tarixchilar bunday hujjatlarning mazmunini sinchiklab
tahlil qilishlari zarur.
Memuar adabiyotlar. Memuar (fransuzcha “esdaliklar” deganidir)
adabiyotlar deganda siyosiy va jamoat arboblarining o‘z tarjimai holi yoki o‘zlari
guvoh bo‘lgan voqyealar haqidagi asarlari tushuniladi. Memuar adabiyotlar
esdaliklardan, kundalik va maktublardan iboratdir.
Memuar janri uzoq tarixga egadir. O‘rta Osiyo tarixchilari asarlarining
ko‘pchiligida memuarlarga xos unsurlar mavjud. Masalan, Abulg‘oziyning
«Shajarayi turk», Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma”, Abduraxmon
Tole’ning «Tarixi Abulfayzxon», Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma» asarlarida
mualliflar ko‘pincha o‘zlari ko‘rgan yoki bevosita ishtirok etgan voqyealarni bayon
etganlar. «Boburnoma» esa boshdan oyoq memuar asar hisoblanadi, chunki unda
Bobur o‘zining tarjimai holi va o‘zi ishtirok etgan voqyealar haqida so‘z yuritadi.
Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi va sovet davrida memuar janr o‘z
ahamiyatini yo‘qotmadi. Qator rus zobit va olimlarining esdaliklari Turkistonning
Rossiya tomonidan bosib olinishi tafsilotlarini bayon qiladi. Mahalliy
14

mualliflarning esdaliklarida esa bu davrlardagi siyosiy va ijtimoiy jarayonlar ham
o‘z aksini topgan.
Memuar adabiyotlar ba’zan boshqa tarixiy manbalarda uchramaydigan fakt
va tafsilotlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, esdaliklar va kundaliklar o‘sha
davr ruhini sezish, tarixiy voqyealarning jonli manzaralarini yaratish imkoniyatini
beradi. Bu ularning tarixiy manba sifatidagi ijobiy xislatidir. Shu bilan birga
memuar adabiyotlar qator nuqsonlardan holi bo‘lmaydi. Ularning birinchi nuqsoni
shuki, esdaliklar ko‘pincha bayon qilinayotgan voqyealardan ancha vaqt o‘tgandan
keyin yoziladi, shu sababdan ba’zi voqyealar muallifning xotirasida yaxshi
saqlanmaganligi bois noto‘g‘ri bayon qilinadi, sanalar va tarixiy shaxslar
faoliyatini yoritishda chalkashliklarga yo‘l qo‘yiladi. Ikkinchidan, agar muallif o‘z
xotirasiga ishonmay, boshqa manbalarni jalb qilgudek bo‘lsa, unda uning
pozitsiyasini adabiyotlarda bayon qilingan baholardan ajratish qiyin bo‘ladi.
Uchinchidan, esdaliklarda bildirilgan fikr va mulohazalar sub’ektiv xarakterga
egadir. Muallif ba’zan o‘zining shaxsiy yoki ijtimoiy manfaatlaridan kelib chiqqan
holda voqyealarni noxolis bayon etishi mumkin (bunga Amir Sayyid Olimxonning
«Buxoro xalqining xasrati tarixi» nomli esdaliklari misol bo‘la oladi). Nihoyat,
to‘rtinchidan, esdaliklar mualliflari ma’lum bir voqyeani bayon qila turib, bu
voqyeaning nima bilan tugaganligini biladilar, qolaversa, esdaliklar ma’lum bir
ijtimoiy-siyosiy muhitda yoziladi. Bu esa voqyealarga beriladigan baholarga o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. K. Yashinning «Yodnoma» nomli esdaliklari sovet davrida
yozilganligi bois muallif voqyealar bayonini o‘sha davrda hukmron bo‘lgan
kommunistik mafkura ruhiga moslashtirgan. Jumladan, Vatan ozodligi uchun
kurashgan istiqlolchilarni u «bosmachilar» deb atagan. Bundan tashqari memuar
asar mualliflari mavjud konkret siyosiy sharoitdan kelib chiqib, o‘zlari guvoh
bo‘lgan yoki bevosita qatnashgan ayrim voqyealar xususida lom-lim demasliklari
ham mumkin. Esdaliklar o‘z hajmi va voqyealarning qamroviga qarab xilma-xil
bo‘lishi mumkin. Masalan, ularning ayrimlari gazetadagi bir maqola hajmida
bo‘lsa, S.Ayniy yoki K. Yormatovning esdaliklari yarim asrlik davrni o‘z ichiga
oladi. Shakl jihatidan ham memuar adabiyotlar bir-biridan farq qiladi. Ularning
15

ba’zilari faqatgina ayrim fakt va voqyealarning bayonidangina iborat bo‘lsa,
boshqalari mukammal adabiy asar sifatida qabul qilinishi mumkin. S. Ayniyning
«Esdaliklar»i ana shunday mukammal memuar asarlardan biridir. 6
Memuar adabiyotlarning alohida bir shakli bu kundaliklardir. Ularning
esdaliklardan asosiy farqi shundaki, kundaliklarda voqyealar to‘g‘riroq va aniqroq
bayon qilinadi. Sababi shundan iboratki, kundaliklar bayon qilinayotgan voqyealar
bilan bir vaqtda yoziladi. Kundaliklarda mualliflar ba’zan muhim bo‘lgan
voqyealarni ilg‘ab olmasdan, ikkinchi yo uchinchi darajali hodisalarga ko‘proq
to‘xtaladilar. Esdaliklardan farqli o‘laroq, kundaliklarda voqyealar qisqa va uzun-
yuluq tarzda bayon qilinishi mumkin. Kundaliklar keyinchalik yoziladigan
esdaliklar uchun asos bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Kundaliklar mualliflari ba’zan
o‘zining ichidagi gaplarini ochiq va samimiy tarzda yozishdan o‘zlarini tiyadilar,
chunki boshqalar ularning yurakdagi sirlaridan voqif bo‘lishlaridan xavfsiraydilar.
Yuqoridagi gaplardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tarixchi olimlar
memuar asarlar bilan ishlashda nihoyatda ehtiyotkor bo‘lishlari kerak. Muallifning
rostgo‘yligi va samimiyligini, uning ijtimoiy ahvoli va hayotiy pozitsiyalarini
e’tiborga olgan holda tadqiqotchilar keltirilgan ma’lumotlarini chuqur ilmiy tahlil
qilishlari va to‘g‘ri xulosalar chiqarishlari lozim.
Davriy matbuot materiallari va statistik manbalar. Davriy matbuot, ya’ni
muntazam ravishda nashr etiladigan gazeta, jurnal va boshqa nashrlar tarixiy
manbalarning nisbatan yangi guruhini tashkil etadi. Gazetalar Rossiyada XVIII
asrning boshlarida, Turkistonda esa XIX asrning ikkinchi yarmida nashr etila
boshlangan. O‘rta Osiyoda 1870- yilda chiqa boshlagan «Turkestanskie
vedomosti» va uning o‘zbekcha ilovasi «Turkiston viloyatining gazeti» nomli
ro‘znomalar davriy matbuotning dastlabki namunalari hisoblanadi. Keyinchalik
XX asrning boshida Turkiston jadidlarining sa’y-harakatlari bilan «Xurshid»,
«Taraqqiy», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Sadoyi Farg‘ona» «Oyna», «Buxoroyi
sharif» singari gazeta va jurnallar nashr etildi. 1905- yilda bolshevik Morozov
«Samarqand» nomli gazetani chiqara boshladi. Bu kommunistik yo‘nalishdagi
6
Алимова Д. Женский вопрос в советской историографии Средней Азии (20-80-ые годы): Автореф. дис. …
док.ист.наук. – Ташкент: ИИ АН РУз, 1991.
16

gazeta edi. Bunday gazetalarni 1917- yildagi oktyabr to‘ntarishidan so‘ng ko‘p
tirajlarda nashr qilish yo‘lga qo‘yildi.
Matbuot sahifalarida e’lon qilingan maqola va xabarlar o‘lkamiz hayotining
turli masalalariga oid juda ko‘p ma’lumotlar beradi. Lekin davriy matbuot
materiallari ham ayrim iuqsonlardan xoli emas. Birinchidan, inqilobdan oldin juda
ko‘p gazeta va jurnallar noshirlarning moliyaviy imkoniyatlari cheklanganligi bois
5-2 yil, ayrimlari esa undan ham ozroq muddat davomida nashr qilingan, xolos.
(Mustamlakachi ma’murlar organi bo‘lmish «Turkestanskie vedomosti» va
«Turkiston viloyatining gazeti» bundan mustasno). Ikkinchidan, matbuot
organlarida ba’zi bir voqyealar to‘g‘ri va ob’ektiv tarzda yoritilmagan. Masalan,
1898- yil Andijon qo‘zg‘olonidan so‘ng «Turkiston viloyatining gazeti» Dukchi
Eshon shaxsiga salbiy baho bergan bir necha maqola va she’rlar e’lon qildi. Bu
holni mazkur gazeta mustamlakachi ma’murlar pozitsiyasida turganligi bilan
izohlash mumkin. Sovet davri gazeta va jurnallarida kompartiya va sovet
davlatining barcha tadbirlari so‘zsiz yoqlab yozilgan. Demak, gazeta va jurnallar
materiallaridan foydalanilganda bu matbuot organlarining siyosiy pozitsiyasi va
mafkuraviy yo‘nalishini e’tiborga olish zarur. Shunday bo‘lsa-da, davriy matbuot
sahifalarida e’lon qilingan materiallar muhim tarixiy manbalar qatoriga kiradi.
Mustamlakachilik davri tarixiga oid muhim manbalardan biri - bu ko‘p
jildlik «Turkestanskiy sbornik» nomli (594 jilddan iborat) to‘plamdir. Ushbu
davrda matbuot sahifalarida e’lon qilingan minglab materiallarni o‘z ichiga olgan
mazkur to‘plam o‘lkamizning tabiiy sharoiti, tarixi, iqlimi, iqtisodiyoti, aholisi,
xorijiy davlatlar bilan savdo aloqalari xususida nihoyatda boy ma’lumotlar beradi.
Turkiston o‘lkasi Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirilgandan
so‘ng bu yerda statistika xizmati yo‘lga qo‘yildi. Muntazam ravishda butun
Turkiston generalgubernatorligi, viloyatlar va uezdlar miqyosida ijtimoiy va
iqtisodiy hayotga doir ma’lumotlarni to‘plash yo‘lga qo‘yildi. Ayrim tashkilotlar
(banklar, birjalar, shirkatlar, sarmoyadorlar uyushmalari) ham o‘z faoliyatlariga
doir statistik ma’lumotlar yig‘ish va e’lon qilishga kirishdilar. Sovet davrida ham
statistika xizmatini yaxshilashga katta e’tibor berildi. Bu ma’lumotlarning bir
17

qismi o‘sha davrdayoq alohida statistik to‘plamlar shaklida nashr etildi, boshqa
qismi esa arxivlarda saqlanmoqda. Statistik manbalarning alohida ahamiyati
shundaki, ular asosan juda ko‘p miqdoriy ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu
davrga oid statistik ma’lumotlardan ilmiy maqsadlarda foydalanish qator
qiyinchiliklar bilan bog‘liqdir. Birinchidan, ayrim statistik hisobotlarda «sanoat»,
«ishlab chiqarish», «korxona» singari ibora va atamalarni qo‘llashda yagona
yondashuv yo‘qdir. Ikkinchidan, statistik ma’lumotlar ba’zan bir yoki ikki
viloyatlar miqyosida yig‘ilgan, lekin butun o‘lkani qamrab oluvchi ma’lumotlar
uchramaydi. Uchinchidan, juda ko‘p statistik hisobotlarga bir xillilik xos emas.
To‘rtinchidan, ayrim statistik ma’lumotlar ishonchli emas. Bunday ma’lumotlardan
foydalanish tanqidiy yondashuvni talab qiladi. Masalan, «1897- yilgi Rossiya
aholisini umumiy ro‘yxatga olish» nomli statistik to‘plamida Turkiston o‘lkasi
savodxonligi 2 foiz deb berilgan. Bunda mahalliy aholining arab yozuvini bilishi
e’tiborga olinmagan. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar,
statistik manbalar ijtimoiy-iqtisodiy hayot xususida eng ishonarli va keng ko‘lamli
ma’lumotlar beruvchi muhim manbalardir. 7
Diplomatik hujjatlar. Davlatning tashqi siyosati haqida batafsil ma’lumot
beruvchi dastlabki manbalar - bu diplomatik hujjatlardir. Diplomatik hujjatlar turli
davlatlar o‘rtasidagi shartnomalar, hukmdorlar va davlat arboblarining bir-biriga
yo‘llagan xat va maktublari, xorijdagi elchilarga yo‘llangan ko‘rsatmalar,
elchilarning o‘z hukumatlariga yuborgan hisobot va ma’lumotlaridan iboratdir.
Diplomatik hujjatlar davlatlarning vujudga kelishi va ular o‘rtasidagi
aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi bilan bir vaqtda paydo bo‘ldi. Afsuski, son-sanoqsiz
jangu jadallar va tabiiy ofatlar tufayli diplomatik hujjatlarning aksariyati bizgacha
yetib kelmadi. Bizgacha yetib kelgan va hozirgi kunda arxivlarda saqlanayotgan
diplomatik hujjatlar O‘zbekistonning oldingi zamonlarda ham dunyo mamlakatlari
bilan bevosita muloqotda bo‘lganligidan dalolat beradi. Diplomatik hujjatlar
7
Алимов Ш. Изучение национальной политики в исторической литературе Узбекистана (20-30-е годы). -
Автореф. дис. …канд.ист.наук. – Т., 1994.
18

O‘zbekiston hududida mavjud bo‘lgan davlatlarning xorij bilan siyosiy, iqtisodiy
va madaniy aloqalarini o‘rganishda g‘oyat muhim ahamiyatga egadir. 8
8
Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторической науки в Узбекистане. – Т.: Фан, 1970.
19

II.BOB. O‘RTA OSIYO TARIXIGA OID QADIMGI VA ILK O‘RTA ASR
YOZMA MANBALARI
II.1. O‘rta Osiyoda yashagan eng qadimgi xalqlar haqidagi manbalar
O‘rta Osiyoda yashagan eng qadimgi xalqlar haqida ma’lumot beruvchi ilk
yozma manbalar qatoriga qadimgi eron epigrafik yodgorliklari kiradi. Epigrafik
manbalar deganda toshga, qoyalarga, sopol va yog‘ochga o‘yib yozilgan matnlar
tushuniladi. Eng qadimgi ajdodlarimiz to‘g‘risida ma’lumot beruvchi dastlabki
epigrafik yodgorlik Behustun yozuvi hisoblanadi. Behustun yozuvi Eronda,
Kirmonshoh shahridan 30 km masofada Zagros tog‘idagi tik qoyaga o‘yib
yozilgan. Uning uzunligi 22 m, balandligi esa 7,8 metrni tashkil etadi. Yozuv
qadimgi fors, elam va bobil tillarida bitilgan. Behustun yozuvi boshqa axborotlar
bilan bir qatorda O‘rta Osiyo xalqlari tarixi, ularning ozodlik kurashi to‘g‘risida
ma’lumotlar beradi. Yozuv Doro I hukmronligi davrida O‘rta Osiyo aholisi
Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi va ajnabiy bosqinchilarga qarshi
qo‘zg‘olonlar ko‘targanligi haqida axborot beradi. “Men Bobilda bo‘lganimda –
deyiladi Behustun yozuvida Doro I nomidan, - mening davlatimdan Parfiya,
Marg‘iyona, Skifiya mamlakatlari ajralib chiqdilar. Marg‘iyonada bu yerlik Frada
ismli kishi hukmdor deb e’lon qilindi. Men o‘zimning Baqtriyadagi satrapim fors
Dadarshishga buyurdim: “Borgin va meni tan olmayotgan qo‘shinni tor-mor qilgin.
Dadarshish qo‘shinlar bilan bordi” marg‘iyonaliklar bilan jang qildi. Axuramazda
meni qo‘lladi. Axuramazdaning irodasi bilan mening lashkarlarim isyonchilarni
mag‘lub etdi. Bu jang assidiya oyining 23 kuni (ya’ni mil. avv. 521- yil 10-
dekabr) da sodir bo‘ldi. Shundan so‘ng bu mamlakat menga bo‘ysundi”.
Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olon shafqatsizlik bilan bostirildi. Behustun yozuvida
aytilishicha, 55 ming isyonchi qatl etildi. Bu raqam bir muncha oshirilgan bo‘lishi
mumkin. Lekin bundan qat’iy nazar, bu fakt Marg‘iyonadagi ko‘zg‘olonning
ko‘lami keng bo‘lganidan dalolat beradi.
Behustun yozuvida Doro I ning Orol bo‘ylarida yashagan sak (massaget)lar
diyoriga qilgan yurishi haqida ham ma’lumotlar keltiriladi. Doro I maqtanib,
saklarni tor-mor etganligini va ularning boshlig‘i Skunxani asir etib, uning o‘rniga
20

boshqa odamni ularga boshliq etib tayinlaganligini ta’kidlaydi.. Doro I saklarning
mardonavor qarshiligi oqibatida ularning rahbarini almashtirib, o‘z yurtiga qaytib
ketganligi ehtimoldan xoli emas.
Epigrafik manbalarning yana bir guruhi - bu sopolga o‘yib yozilgan yozma
yodgorliklardir. Qadimgi Eronning poytaxt shaharlaridan biri bo‘lgan Persepoldan
topilgan sopoldagi yozuv o‘z mazmuni jihatidan Behustun yozuviga yaqindir.
Unda Doro I o‘zi bosib olgan mamlakatlarni sanab o‘tadi. Mazkur katibada
Parfiya, Ariya, So‘g‘diyona, Xorazm va saklar mamlakati unga o‘lpon to‘laganligi
qayd etiladi.
Persepoldan topilgan boshqa bir yodgorlik mil. avv 486-480 yillarga mansub
bo‘lib, Doro I nomidan undan keyin hukmronlik qilgan Kserks buyrug‘i bilan
bitilgan. Bu sopol yozuvda ham yuqorida sanab o‘tilgan O‘rta Osiyo viloyatlari
Eronga bo‘ysunganligi qayd etiladi. Mazkur katibaning ahamiyati shundaki,
Kserks davrida amalga oshirilgan diniy islohot unda o‘z aksini topgan. Kserks
o‘ziga bo‘ysungan ayrim mamlakatlarda odamlar devlarga sig‘inganligini
ta’kidlaydi. “Men, - deb yozadi u, - devlar makonlarini buzib tashladim va aytdim:
“Devlarga sig‘inmanglar!”. Shundan so‘ng Eron davlatining barcha viloyatlarida
Axuramazdaga sig‘inish joriy etildi.
Doro I ning Suza shahri xarobalaridan topilgan yana bir mixxat yozuvi bu
yerda uning farmoni bilan bunyod etilgan saroy qurilishi haqida ma’lumot beradi.
Bu saroyni bezash uchun Baqtriyadan oltin, So‘g‘diyonadan tovlanib turuvchi
toshlar (samotsvetk), qizil va qizg‘ish rangdagi toshlar (lazurit, serdolik),
Xorazmdan esa to‘q ko‘k tovlanuvchi toshlar (feruza, biryuza) olib keltirilganligi
ta’kidlanadi. Demak, o‘sha davrda O‘rta Osiyoda ko‘rsatib o‘tilgan qimmatbaho
toshlar va oltin konlari mavjud ekan, eronlik bosqinchilar esa bu konlardan
foydalanganlar.
Diqqatga sazovor bo‘lgan yana bir epigrafik yodgorlik boshqa tarixiy davr,
ya’ni Sosoniylar hukmronligi davriga oiddir. Shopur I ning buyrug‘i bilan
“Zardusht Ka’basi” deb atalgan joyda qoyaga o‘yib yozilgan bu yodgorlikda o‘sha
paytda Eronga bo‘ysundirilgan mamlakatlar sanab o‘tiladi. Ular qatorida Kash
21

(Kesh), Turon, So‘g‘d kabi viloyatlar tilga olinadi. Shopur davlati chegaralari
Shoshgacha cho‘zilganligi qayd etiladi. Demak, Shosh Sosoniylarga
bo‘ysunmagan va o‘z mustaqilligini saqlab qolgan.
Shu tariqa, Eron epigrafik yodgorliklari Vatanimizning eng qadimgi tarixiga
oid oz bo‘lsa-da, nihoyatda qimmatli ma’lumotlar beradi. Bu katibalarda Eron
shohlarining takabburligi sezilib tursada, lekin ularda keltirilgan ma’lumotlarning
to‘g‘riligi va ishonarliligi shubhasizdir. 9
Eng qadimgi tariximizga doir muhim manbalardan yana bittasi
zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto”dir. Bu kitobda O‘rta Osiyoning
qadimgi eroniyzabon xalqlarining turmushi, ijtimoiy tuzumi va ma’naviy dunyosi
haqida turfa ma’lumotlar olish mumkin.
“Avesto”ning vujudga kelishi davri haqida ilmiy adabiyotlarda turli nuqtai
nazarlar bayon qilingan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar bu kitob mil. avv, VII asrdan
milodiy III asrgacha bo‘lgan davr ichida tadrijan yaratilganligini ta’kidlaydilar.
“Avesto”ning qaerda yaratilganligi hanuzgacha jahon eronshunoslari
o‘rtasida tortishuvlarga asos bo‘lib kelmoqda. Uzoq vaqtlar bu dinning
payg‘ambari Zardusht Ozarbayjonda tug‘ilgan, demak, “Avesto” ham shu yerda
dunyoga kelgan, degan qarashlar mavjud edi. Beruniy ham “Osor ul-boqiya”
asarida Zardusht hozirgi Ozarbayjonda yashagan Safid Tuman degan kishining
farzandidir, deydi. Biroq keyingi jiddiy tadqiqotlar bu xususda boshqacha
xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. Zardusht yaratgan madhiyalarning
mazmuni va tili hisobga olinadigan bo‘lsa, bu asar O‘rta Osiyo dashtlarida
yaratilgan, degan fikr tug‘iladi. Bunga “Avesto”ning o‘zidan ham dalillar topish
mumkin. Masalan, “Avesto”da Zardusht tug‘ilgan va o‘z faoliyatini boshlagan
diyorning tasviri beriladi. “Bu shunday diyorki, - deyiladi “Avesto”da, - u yerda
o‘tloqlar va suvga serob baland tog‘lar chorvachilik uchun zarur barcha narsani
yetkazib turadi, u yerda chuqur ko‘llar bor, u yerda kemalar qatnaydigan keng
daryolar o‘z to‘lqinli suvlarini shiddat bilan Ishkat va Porut, Mour, Hareva,
So‘g‘dning Gav viloyati va Kayrizem mamlakatiga eltadi”. Yuqorida keltirilgan
9
Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. – Т., 1997.
22

parchani tahlil etib, “kemalar qatnaydigan daryolar” Amudaryo va Sirdaryo, Mour
- Marv, Xareva - Ariya, ya’ni Hirot, Kayrizem hozirgi Xorazm, deb taxmin qilish
mumkin.
“Avesto” so‘zining etimologik mazmuni xususida ham turlicha nuqtai
nazarlar mavjud. Ko‘pchilik olimlar bu so‘z qadimgi fors tilidan olingan bo‘lib,
lug‘aviy ma’nosi “asos”, “poydevor” ekanligini tasdiqlaydilar.
“Avesto” bilan bir qatorda “Zand-Avesto” kitobi ham mavjud. “Zand”
tushunchasi “sharh” degan ma’noni bildiradi. Shunday qilib “Zand-Avesto” - bu
“Avesto”ning sharhi, unga yozilgan tafsirdir.
“Avesto” to‘liq saqlanmagan. “Avesto” Kayoniy hukmdorlaridan Gishtasp
(Vishtasp) zamonida kitob xoliga keltirilgan. Lekin keyingi jangu jadallar
jarayonida uning nusxalari yo‘q bo‘lib ketgan. Asarning qolgan qismlarini kitob
xoliga keltirish Sosoniylar davrida davom ettirildi. Shopur II (IV asr) davrida
“Avesto” to‘la tartibga keltirildi, sharh va izohlar bilan boyitildi (“Zand-Avesto”)
va paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Lekin arablar istilosi davrida “Avesto» va “Zand-
Avesto”ning ko‘p qismlari yana yo‘qotildi. Hozirgi kunda “Avesto” bizga qisman
yetib kelgan, xolos.
“Avesto” asosan to‘rt qismdan iborat: Yasna, Yasht, Visperad va Vendidad.
Bu muqaddas kitob O‘rta Osiyo xalqlarining ma’naviy dunyosi, ulardagi ijtimoiy
munosabatlar, xo‘jalik hayoti, turmush tarzi to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar
beradi. “Avesto” jahondagi ko‘pgina tillarga, shu jumladan o‘zbek tiliga tarjima
qilingan. 10
Ko‘hna tariximizni o‘rganishda antik, ya’ni yunon va rim manbalari muhim
va nodir hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, antik mualliflarning birontasi
O‘rta Osiyo tarixiga oid alohida, maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o‘sha
zamonda “O‘rta Osiyo” degan jug‘rofiy tushunchaning o‘zi ham yo‘q edi. Ammo
yunon va rim tarixchilari o‘zlarining boshqa mavzularga bag‘ishlangan asarlarida
yo‘l-yo‘lakay qadimgi O‘rta Osiyoga doir jug‘rofiy, tarixiy va etnografik
ma’lumotlar yozib qoldirganlar.
10
Гарипов Р. Историографический ракурс некоторых аспектов политической и социально-экономической
обстановки в Туркестане в начале XX века //O’zbekiston tarixi, 2001. - № 1. – С. 44-50.
23

Yunon va rim mualliflari ma’lumotlarining to‘g‘rilik darajasi turlichadir. Bu
ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o‘tgandan
keyin yozilgan manbalardan olingan. Shu sababdan antik davr mualliflari
axborotlarida ko‘p noaniqliklar, shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud.
Ayrim xollarda biron-bir voqea turli variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar
asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jug‘rofiy atamalar - daryolar, tog‘lar, shahar
va qishloqlarning qaerga joylashganligini aniqlash (lokalizatsiya qilish) ma’lum
qiyinchiliklar tug‘diradi. Ularning ayrimlari turli tortishuvlarga sabab bo‘lib,
hozirgacha aniqlanmagan. Antik mualliflar asarlarida real voqyeliklar ba’zan
afsonaviy yoki yarim afsonaviy to‘qimalar bilan qorishib ketadi. Yunon va rim
tarixchilarining O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzuq-yuluq bo‘lib, ko‘p
hollarda bu ma’lumotlar o‘zaro bog‘lanmagan. Shu sababdan ular asosida qadimgi
zamonlarda O‘rta Osiyoda yashagan xalqlar tarixining to‘la va yaxlit manzarasini
tasavvur qilish amri maxoldir. Shunday bo‘lsa-da, antik mualliflar bergan
ma’lumotlarni tanqidiy tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb
etish asosida qadimgi tariximizni mumkin qadar teranroq o‘rganishimiz kerak.
Qadimgi yunon va rim tarixchilarining Sharqqa qiziqishi asosan 2 ta voqea
bilan, aniqrog‘i, yunon-fors urushlari va Iskandar Zulqarnaynning Ahamoniylar
davlatiga qarshi yurishi bilan bog‘liqdir.
Vatanimiz tarixini yoritgan ilk tarixiy asar - bu Gerodotning “Tarix” asaridir.
Bu asar yunon-fors urushlari tarixiga bag‘ishlangan. Lekin muallif mazkur
urushlargacha bo‘lgan davrdagi Yunoniston, Lidiya, Midiya va Ahamoniylar
davlati tarixiga oid batafsil ma’lumotlar keltiradi. “Tarix” keng qamrovli, serqirra
va ayni paytda, yaxlit asar ekanligi tufayli uning muallifi Gerodot haqli ravishda
“Tarixning otasi” degan faxrli nomga sazovor bo‘ldi.
Gerodot o‘z asarini yozishda xilma-xil manbalardan foydalanadi, jumladan,
Eron, Skifiya, Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati chog‘ida yig‘gan
ma’lumotlarini keltiradi. U O‘rta Osiyoda bo‘lmagan edi, lekin Kaspiy ortidagi
mamlakat tarixi bilan qiziqadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Gerodot Eronda
bo‘lgan chog‘ida Ahamoniylar davlati zodagonlari bilan suhbatlar qurib, O‘rta
24

Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlarni yozib olgan. Natijada uning
ajdodlarimiz o‘tmishi haqidagi ma’lumotlari to‘liq bo‘lmay qolgan va ayrim
hollarda o‘zining noaniqligi bilan ajralib turadi. Gerodot Eron shohi Kir II ning
massagetlar diyoriga qilgan yurishi, massagetlar malikasi To‘maris tomonidan tor-
mor etilishi va halok bo‘lishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek,
baqtriyaliklar, xorazmiylar, issedonlar, saklar haqida, ularning turmushi, urf-
odatlari, harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi.
Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng hukuqliligi va baland
maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan kelib chiqib, o‘sha davrda O‘rta Osiyo
xalqlari hayotida matriarxat sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin.
Gerodot bu xalklarda kannibalizm (odamxo‘rlik) hollari uchrashi haqida ma’lumot
beradi, urug‘dagi sog‘lom va nuroniy qari odamni so‘yib, uning go‘shtini
hayvonlar go‘shti bilan qo‘shib pishirishlari va tanovvul qilishlarini qayd etadi.
Gerodot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik bilan
shug‘ullanishlarini ta’kidlaydi. Doro I davrida O‘rta Osiyo xalqlari Eronga tobe
bo‘lganliklari va forslarga o‘lpon to‘lab turganliklarini aytib, Gerodot Behustun
yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi. 11
Qadimgi tariximiz haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri
Ktesiy (mil. avv. V-IV asrlar) hisoblanadi. Ktesiy Eron shahanshohi Artakserks II
ning shaxsiy tabibi bo‘lib, u mashhur olim Gippokratning qarindoshi edi. Afsuski,
Ktesiy asarlarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning asarlaridan olingan
ayrim parchalar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan.
Gerodotdan farqli o‘laroq, Ktesiy faqat o‘zi ko‘rgan yoki eshitgan axborotlarnigina
emas, balki ba’zi uydirma ma’lumotlarni ham o‘z asariga kiritgan. Shu sababdan
uning asarlaridan foydalanishda o‘ta ehtiyotkorlik zarurdir. Ktesiyning Ossuriya
podshosi Ninning O‘rta Osiyoga qilgan harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlari
ishonchli emas. Ktesiy o‘z asarlarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini
tilga oladi. U sehrgar va Baqtriya podshosi bo‘lganligi ta’kidlanadi. Zardusht
podsho bo‘lgan emas, albatta. Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom
11
Дониёров А. Этнографические исследования в Узбекистане в XX веке: основные этапы, проблемы,
перспективы развития. Автореф. дис. …док.ист.наук. – Ташкент, 2003.
25

Baqtriya bilan bog‘langanligi zardushtiylik dini shu mamlakatda, ya’ni Baqtriyada
vujudga kelganligi to‘g‘risidagi taxminlarni quvvatlovchi dalillardan biridir. Ktesiy
baqtriyaliklarning Eron shohi qo‘shini tarkibida Ossuriyani tor-mor etishda
qatnashganligini ma’lum qiladi.
Ktesiy ham sak ayollari jasur va harbiy ishga moyil ekanliklarini ta’kidlaydi.
Shu bilan bog‘liq holda u saklar malikasi Zarineya haqidagi hikoyani keltiradi.
Zarineya o‘zining birinchi eri va akasi Kidrey halok bo‘lganidan so‘ng Parfiya
viloyatining hokimi Mermerga turmushga chiqadi. Forslar bilan jangda Zarineya
yaralanadi va jang maydonini tashlab ketadi. Striangey nomli fors uni ta’qib etadi
va qo‘lga tushiradi, lekin Zarineyaning iltimosiga ko‘ra uni ozod etadi. Keyingi
jangda esa Zarineyaning eri Mermer Striangeyni asirga oladi va Zarineyaning
yalinishiga qaramay uni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. Shunda Zarineya asirlarni ozod etib,
ular bilan birga erini o‘ldiradi va Parfiya viloyatini Eron shohiga berib, u bilan
do‘stona munosabat o‘rnatadi. Ktesiy keltirgan bu ma’lumot naqadar to‘g‘ri
ekanligini bilish qiyin, lekin bu hikoya Gerodotning saklar jamiyatida ayollar roli
yuqori ekanligi haqidagi axborotni tasdiqlaydi.
Ktesiy Eron shohi Kirning halok bo‘lishi to‘g‘risida Gerodotdan ancha farq
qiladigan malumot keltiradi. Uning yozishicha, Kir derbiklar bilan bo‘lgan jangda
yarador bo‘lib, otdan yiqilib tushadi. Uni derbiklar bilan birga jang qilgan
hindlardan biri yarador qiladi, shundan so‘ng Kir vafot etadi. Ktesiyning bu
ma’lumoti to‘g‘ri emas, deb aytish mumkin, chunki boshqa manbalarda bunday
axborot uchramaydi. 12
Gerodot va Ktesiydan boshqa yunon tarixchilari ham o‘z asarlarida O‘rta
Osiyo xalqlari to‘g‘risida ma’lumotlar beradilar. Ulardan biri Ksenofont (mil. avv.
445-355- yy.) o‘zining tarixiy-siyosiy roman janrida yozilgan “Kiropediya” nomli
asarida baqtriyaliklar, saklar va girkaniyaliklarning fors shohi Kir tomonidan
bo‘ysundirilishi va uning qo‘shini tarkibida Ossuriyani zabt etishda
qatnashganliklarini ko‘rsatib o‘tadi.
12
Зияева Д. Национально-освободительное движение в Туркестане в историографии XX века (проблемы
изучения истории восстания 1916 года и движения “истиклолчилик” 1918-1924 гг. ): Автореф. дис. …
док.ист.наук. – Т., 1999.
26

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, antik mualliflarning O‘rta Osiyoga
qiziqishlarining ortishiga sabab bo‘lgan yana bir muhim tarixiy voqea - Iskandar
Zulqarnaynning Sharqqa yurishlaridir. Ko‘p mualliflar Iskandar tarixini yoritish
jarayonida u bosib olgan mamlakatlar haqida, shu jumladan O‘rta Osiyo to‘g‘risida
ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Iskandar hayoti va faoliyati haqidagi tarixiy
asarlarning eng muhimi - bu Arrianniig “Iskandar yurishlari” nomli asaridir. Bu
asar milodiy II asrda, Iskandar davridan 5 asr o‘tgandan ksyin yozilgan. “Iskandar
yurishlari” buyuk sarkarda sha’niga maddohlik ruhida yozilgan asardir. Arrian o‘z
asarini yaratishda juda ko‘p tarixiy manbalardan foydalangan. Jumladan,
Iskandarning kotibasidan, saroy kundaliklaridan, Iskandar yurishlarining guvohi va
ishtirokchisi bo‘lgan sarkardalar Ptolemey Lag va Aristobulning esdaliklaridan
keng foydalangan. Arrian mo‘tabar manbalardan foydalanganligi, ularga tanqidiy
yondashganligi asarning ilmiy ahamiyatini yanada oshiradi. Arrian foydalangan
birinchi darajadagi manbalar keyinchalik yo‘qolib ketganligi hisobga olsak, uning
asari g‘oyat nodir yodgorlik ekanligiga ishonch hosil qilamiz. 13
Rim tarixchisi Kvint Kursiy Ruf “Iskandar Maqduniy tarixi” nomli asar
yozib qoldirgan (mil. avv. I asrning oxiri - milodiy I asrning birinchi yarmi). Asar
lotin tilida yozilgan bo‘lib, 10 kitobdan iborat, lekin uning dastlabki ikki kitobi
bizgacha yetib kelmagan. Mutaxassislar Kvint Kursiy Rufning manbalarga
tanqidiy yondashmasligini, Iskandar hayoti bilan bog‘liq voqealarni
badiiylashtirganligini ta’kidlaydilar. Kursiy ayrim hollarda fantastik syujetlarni
to‘qib chiqaradi, o‘z qahramoni Iskandarning ruhiy holatlarini ochib berishga
intiladi. Muallif tasvirlanayotgan voqealarning aniq sanasini keltirmaydi. Shu bilan
birga u Iskandarning real siymosini yaratishga harakat qiladi. Kvint Kursiy
Rufning talqinida Iskandar taqdir erkatoyi, o‘ziga bino qo‘ygan, bosqinchilik
qonida bo‘lgan, shafqatsiz, qasoskor, mard, tanti va bag‘rikeng shaxs sifatida
gavdalanadi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar, Kursiyning
asari O‘rta Osiyo xalqlarining Iskandar Maqduniy davridagi tarixiga oid boy
ma’lumotlar beradi. Asardagi Baqtriya va So‘g‘diyonaning tabiati va iqlim
13
Масалиева О. История Бухарского, Хивинского и Кокандского ханств в англоамериканской
историографии XX века. Автореф. дис. …канд.ист.наук. – Т., 1999.
27

sharoitlari, Spitamen qo‘zg‘olonining tafsiloti va boshqa ma’lumotlar diqqatga
sazovordir.
Yuqorida nomlari tilga olingan tarixchilardan tashqari boshqa antik davr
mualliflari ham qadimgi ajdodlarimiz hayoti haqida ma’lumotlar yozib
qoldirishgan. Jug‘rofiya fanining “otasi” Strabon o‘zining 17 kitobdan iborat
“Geografiya” asarida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg‘iyonaning tabiiy
sharoitlari, shaharlari, ularga olib boradigan yo‘llar, bu yerdagi daryolar, bu
diyorda yashagan xalqlar, ularning turmush tarzi, urf-odatlari va e’tiqodlari
to‘g‘risida e’tiborga loyiq ma’lumotlar keltiradi.
O‘rta Osisning mil. avv. IV - milodiy IV asrlardagi tarixi, tarixiy jug‘rofiyasi
va etnografiyasiga doir ma’lumotlar Diodor Sitsiliyskiyning “Tarixiy kutubxona”
(mil. avv. I asr), rim tarixchisi Pompey Trogning “Filipp tarixi” va “Ibtido” nomli
asarlarida (mil. avv. I -milodiy I asr), yunon tarixchisi Polibiyning “Umumiy tarix”
(mil. avv. II asr), rim tarixchisi Pliniyning “Tabiiy tarix” (Pliniy mil. avv. 79 yilda
Vezuviy vulqoni portlaganda o‘lgan degan taxminlar bor), rim tarixchisi Tatsitning
“Tarix” va “Yilnomalar”, yunon olimi Klavdiy Ptolomeyning “Jug‘rofiyaga oid
qo‘llanma” (II asr), rim tarixchisi Ammian Marsellining “Axmol” (IV asr) va
boshqa mualliflarning asarlarida uchraydi. Mazkur asarlarda keltirilgan
ma’lumotlar o‘z xarakteriga ko‘ra xilma-xildir. Ularning ayrimlari uydirma
ma’lumotlarga asoslangan bo‘lsa, boshqalari ishonarli manbalarga tayanadi. Shu
sababli ulardan foydalangan paytda keltirilgan ma’lumotlarni chuqur tanqidiy tahlil
etish zarur. 14
II.2. O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalar
Qadimgi xitoy manbalarida ham o‘lkamizning uzoq o‘tmishi haqida uzuq -
yuluq ma’lumotlar mavjud. Ko‘p hollarda bu ma’lumotlar o‘zaro bog‘lanmagan
bo‘lsa-da, mintaqamizda yashagan xalqlarning turmushi, iqtisodiy-ijtimoiy ahvoli
xususida e’tiborga loyiq axborotlar beradi.
14
Зияева Д. Национально-освободительное движение в Туркестане в историографии XX века (проблемы
изучения истории восстания 1916 года и движения “истиклолчилик” 1918-1924 гг. ): Автореф. дис. …
док.ист.наук. – Т., 1999.
28

Xitoy manbalarini asosan 2 guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga O‘rta
Osiyoga tashrif buyurgan sayyoh va elchilarning safarnomalari kiradi. Ikkinchi
guruh esa xitoylik tarixchilar qalamiga mansub asarlardan iborat. Birinchi guruhga
kiradigan manbalar ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Chunki sayyoh va elchilar
o‘zlari ko‘rgan hodisa va voqealarni bayon qiladilar. Xitoy tarixchilari asarlarida
keltirilgan ma’lumotlar ham asosan sayyohlar va elchilarning axborotlariga
tayanadi.
O‘rta Osiyoga kelgan birinchi xitoylik sayyoh Chjan Szyan edi. U Xitoy
hukumatining topshirig‘iga muvofiq, Qang‘ davlati hukmdorini xunnlarga qarshi
urushga da’vat etish maqsadida mil. avv. II asrda bu yerga tashrif buyurgan edi.
Chjan Szyan o‘z hukumatiga yozgan xabarnomalarida Kaspiy dengizigacha
cho‘zilgan hududlarda yashagan xalqlar to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlarni
yetkazadi. Jumladan, mil. avv. 127- yilda yuborgan xabarnomasida u Farg‘ona
vodiysidagi Davan davlati, uning aholisi, xo‘jalik hayoti haqida qiziqarli
ma’lumotlar bergan. Elchining yozishicha, bu yerdagi katta va kichik shaharlarning
soni 70 tani tashkil etadi. Davanliklar o‘troq hayot kechirib, sholi va bug‘doy
ekkanlar, chorvachilik, jumladan yilqichilik bilan shug‘ullanganlar. Xuddi shu
davrda yashagan tarixchi Szyan Xanshu uning bu ma’lumotlarini to‘ldirib,
Farg‘onada 60 ming xonadon borligini qayd etadi. Sima Syan o‘zining “Shitszi” –
“Tarixiy esdaliklar” nomli asarida Farg‘onadan Parfiyagacha bo‘lgan hududda
yashagan aholi turli shevalarda gapirsa-da, lekin bir-birini bemalol tushunadi, deb
yozadi. Demak, mil. avv. II asrda O‘rta Osiyoda til jihatidan bir-biriga yaqin
bo‘lgan eroniyzabon qabila va elatlar yashaganlar. Lekin xuddi shu davrda,
ayniqsa, yuechjilar istilosidan keyin aholi tarkibida turkiy qatlam ko‘paya
boshladi.
O‘rta Osiyo xalqlari haqidagi ma’lumotlar Xitoyda hukmronlik qilgan
sulolalar tarixiga bag‘ishlangan asarlarda ko‘plab uchraydi. Ularning mualliflari
O‘rta Osiyo tarixini maxsus tadqiq etmagan bo‘lsalar-da, lekin o‘lkamiz xususida
qiziqarli ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Yuqorida nomi tilga olingan Sima Syan
(uni “Xitoy tarixchilarining otasi” deb atashadi) o‘zining “Tarixiy esdaliklar”nomli
29

asarining 130-bobida Davan davlati va uning xalqi haqida e’tiborga loyiq
ma’lumotlar keltiriladi. Xitoy manbalarida xitoylik hukmdorlarning Davanga
nisbatan bosqinchilik siyosati, o‘z ozodligi uchun qahramonona kurashi
tasvirlanadi. Miloddan avvalgi II asrda yuechji qabilalarining O‘rta Osiyoga
bostirib kirishi ham Xitoy manbalarida o‘z aksini topgan. Jumladan, elchi Chjan
Szyan axborotlarida bu borada batafsil ma’lumotlar keltiriladi. Mil. avv. II asrda
yashagan tarixchi Ban Gu “Avvalgi Xan sulolasi tarixi” nomli asarida, xususan
uning 95-bobida Kangyuy davlati, yuechji va usunlar to‘g‘risida, Sharqiy
Turkiston o‘lkasining o‘tmishi, bu yerdagi aholi turmushi haqida ma’lumotlar
beradi.
Shunday qilib, “Avesto”, qadimgi eron epigrafik manbalari, antik mualliflar
hamda xitoylik elchi va sayyohlarning asarlarini arxeologik ma’lumotlar bilan
mushtarak tarzda o‘rganish, ulardan tanqidiy ruhda foydalanish eng qadimgi
tariximiz manzarasini yaratish imkoniyatini beradi.
Xitoy manbalari O‘rta Osiyo ilk feodalizm davri tarixi haqida diqqatga
sazovor ma’lumotlar beradi. V asrda hayot kechirgan tarixchi Fan Xua o‘zining
“Keyingi Xan sulolasi tarixi” nomli asarida O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va
Jung‘oriyaning 25-221- yillar orasidagi tarixiga oid qimmatli ma’lumotlar
keltiradi.
Li Yanshou (VII asr) “Shimoliy sulolalar tarixi” nomli asar muallifidir.
Mazkur asarda O‘rta Osiyo, jumladan Xorazm va Sharqiy Turkiston haqida
ma’lumotlar uchraydi. Li Yanshou bilan zamondosh bo‘lgan Vey Chjen o‘zining
kasbdoshlari Yan Shigu va Kxun Indalar bilan hamkorlikda “Suy xonadonining
tarixi” nomli asar yozgan. Asarning 83-bobida Shurqiy Turkiston va O‘rta Osiyo
haqida talay ma’lumotlar bor.
Oldingi zamonlarda bo‘lgani kabi ilk o‘rta asrlarda ham Xitoy sayyohlari
O‘rta Osiyoga tashrif buyurganlar. Ularning safarnoma va esdaliklari muhim
tarixiy manbalar qatoriga kiradi. Ayniqsa, Syuan Szyan va Xoy Chao So‘g‘d
viloyatining VII-VIII asrlardagi ahvoli xususida muhim ma’lumotlar yozib
qoldirganlar.
30

Syuan Szyan 629- yilda So‘g‘dga kelgan edi. Uning yozishicha, So‘g‘d
viloyatining markazi (poytaxti) Samokien, ya’ni Samarqand shahri bo‘lgan.
Viloyatda ko‘p sonli aholi yashaydi. yerlari unumdor va serhosildir. Bu yerda turli
daraxtlar, jumladan, mevali daraxtlar va gullar ko‘pdir. Iqlimi yumshoq va
mo‘tadil. So‘g‘dliklar savdo va hunarmandchilik bobida dong taratganlar. So‘g‘d
“varvarlar” mamlakatining o‘rtasida joylashgan bo‘lib, qo‘shni viloyatlarda
yashaydigan elat va qabilalar ahloq-odob bobida so‘g‘dliklardan o‘rnak oladi. Bu
yerda hukmrolik qilayotgan podshoh mard va jasur kishidir. Qo‘shni viloyatlarning
barchasi so‘g‘d podshosiga bo‘ysunadi. Podshoh ixtiyorida ko‘p sonli lashkar,
jumladan, otliq qo‘shin bor. Syuan Szyan Samokiendan tashqari, Mimoxe
(Maymurg‘), Buxe (Buxoro), Szeshuanna (Kesh) va boshqa mulklar haqida ham
ma’lumotlar beradi, bu yerdagi xalqlarning yashashi va turmushi Samarqand xalqi
bilan deyarli bir xil ekanligini qayd etadi.
Syuan Szyan yozuvlaridan biz VIII asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo,
jumladan So‘g‘d mamlakati kichik-kichik mulklarga bo‘linib ketganligini, lekin
Samarqand hukmdori ustuvor mavqyega ega ekanligini anglab olamiz. Boshqa
tarixiy manbalar, masalan, Afrosiyobda topilgan elchilarni qabul qilish marosimini
aks ettirgan devoriy surat hamda uning ostidagi so‘g‘d yozuvlari mazkur fikrni
to‘la tasdiqlaydi. 15
Arablar davrida So‘g‘ddagi ahvolni bilish uchun Xoy Chao ma’lumotlari
muhimdir. Uning yozishicha, Ang‘ (Buxoro), Kan (Samarqand), Shi (Kesh), Mi
(Maymurg‘) viloyatlarida o‘z hokimlari bo‘lgan, lekin ularning barchasi arablarga
tobe edi. Aholi paxta va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirgan,
chorva mollaridan qo‘y, ot va tuyalar boqilgan. So‘g‘d aholisi paxtadan to‘qilgan
oq matodan kiyim-kechak kiyishni yoqtiradi. Lekin bu yerdagi aholining ayrim
odatlari yomondir: erkaklar duch kelgan ayolni, hatto o‘zining onasi yoki singlisini
ham nikohga olishi mumkin. Bu ma’lumotlardan zardushtiylarda poligamiyaning
ayrim sarqitlari saqlanib qolgan edi, degan xulosaga borish mumkin. Antik
manbalar, Narshaxiy ham bu fikrni tasdiqlaydi. Xoy Chao so‘g‘d aholisi asosan
15
Дониёров А. Этнографические исследования в Узбекистане в XX веке: основные этапы, проблемы,
перспективы развития. Автореф. дис. …док.ист.наук. – Ташкент, 2003.
31

zardushtiylikka e’tiqod qilishini ta’kidlab, Samarqand shahrida buddaviylik
ibodatxonasi borligini ham qayd etadi.
X-XI asr xitoy tarixchilari Ouyan Syu va Sun Sising “Tan sulolasining yangi
tarixi” nomli asarni yozib qoldirganlar. Mazkur asarda Samarqand shahri tarixi,
hozirgi Janubiy O‘zbekiston, Eron, Afg‘oniston va Sharqiy Turkiston tarixiga oid
e’tiborga loyiq ma’lumotlar keltiradi.
Shu tariqa, Xitoy manbalaridagi ma’lumotlar ko‘p hollarda yurtimizga
tashrif buyurgan shaxslarning yodnomalariga asoslanganligi sababli ishonchli
manbalardan hisoblanadi. Bu manbalarda keltirilgan ma’lumotlarning to‘g‘riligini
so‘g‘d manbalari, arxeologik va numizmatik manbalar ham tasdiqlab turibdi.
O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar davri tarixiga oid ma’lumotlar Vizantiya va
arman voqeanavislarining asarlarida ham uchraydi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki,
Vizantiya va arman mualliflari O‘rta Osiyoga kelib, bu yerdagi ahvol bilan
bevosita tanishmaganlar. Ular keltirgan ma’lumotlarning asosiy qismi eron va
boshqa manbalarga, shuningdek, og‘zaki xabarlarga asoslanadi. Lekin ular orasida
original ma’lumotlar ham mavjud. Masalan, vizantiyalik tarixchi Prokopiy
Kesariyskiyning asarlarida (VI asr) eftaliylar va turklar, ularning kelib chiqishi,
turmush tarzi va davlat boshqaruvi xususida qiziqarli ma’lumotlar beriladi. Arman
tarixchilaridan Movses Xorenatsi (V asr), Lozar Parbetsi, Ananiy Shirakatsi (VII
asr) va boshqalarning asarlarida O‘rta Osiyo xalqlari haqida ayrim ma’lumotlar
berilgan.So‘g‘d yozuvi mil.avv. III-II asrlarda shakllangan. Bu yozuv
Movarounnahr madaniyati tarixida muhim rol o‘ynadi. So‘g‘d yozuvi ijtimoiy va
madaniy hayotda keng qo‘llanilgan. Bu yozuv orqali bizgacha milodiy I-IV
asrlarga mansub ko‘plab noyob yodgorliklar yetib kelgan. Ular orasida numizmatik
materiallar, metall, sopol, yog‘och, charm, qog‘oz va boshqa buyumlarga bitilgan
matnlar, shaxsiy maktublar, diniy va falsafiy matnlarning parchalari, xo‘jalik,
huquqiy va diplomatik hujjatlar bor. E’tiborga loyiq so‘g‘d xujjatlaridan biri
Afrosiyobda topilgan devoriy rasm ostidagi yozuv matnining parchasidir. Mazkur
matnning mazmuni quyidagicha: “Podsho Avaxruman (elchiga yaqinlashganda u
so‘zladi: “Men Chag‘oniyon dabirpati (bosh munshiysi) Bunarzola bo‘laman. Men
32

Chag‘oniyon hukmdori Turontoga nomidan bu yerga, Samarqandga keldim va shu
onda senga o‘z hurmatimni izhor etib turmoqdaman. Sen men haqimda hyech
qanday shubhali fikrlarga bormagin. Men Samarqand xudolari, shuningdek
Samarqand yozuvi xususida yetarli ma’lumotga egaman va (Samarqand)
podshosiga xech qanday xusumatim yo‘qdir”. Podsho Avaxruman unga ruxsat
berdi. Shundan so‘ng Choch dabirpati so‘zlay boshladi” (shu yerda matn tugaydi).
Mazkur parchadan shunday xulosa chiqarish mumkinki, arab istilosi arafasida
O‘rta Osiyo alohida-alohida mayda davlatlardan iborat bo‘lib, ular o‘zaro
diplomatik aloqalar o‘rnatgan edi.
So‘g‘d yozma yodgorliklari namunalari nafaqat O‘rta Osiyo, balki Sharqiy
Turkiston, yettisuv, Mo‘g‘uliston, Janubiy Sibir, Xitoy va Hindistonda ham
topilgan. Bu hol so‘g‘d yozuvi keng tarqalganligidan, shuningdek sanab o‘tilgan
mamlakatlarda ko‘p sonli so‘g‘d diasporasi mavjudligidan dalolat beradi.
So‘g‘d yozma yodgorliklarining katta guruhi Panjikent shahri yaqinidagi
Mug‘ tog‘ida joylashgan qadimgi qasr xarobasidan topilgan. Mug‘ tog‘idan
topilgan so‘g‘d arxivi deb ataluvchi bu majmua VII asr oxiri va VIII asr boshlariga
oid 80 ga yaqin noyob hujjatni o‘z ichiga oladi. Bu hujjatlar so‘g‘d podsholigiga
tobe bo‘lgan Panj hokimligi saroyiga tegishli edi. Panjikent xokimi Divashtich
722- yilda arab istilochilari bilan jangdan so‘ng Mug‘ tog‘idagi qasrga chekingan
va saroy hujjatlarini shu yerga keltirgan. Arablar mazkur qasrni shturm bilan
olgach, uni vayron qilganlar. Hujjatlar qasr xarobalari ichida qolib ketgan. Ular
1932-1933- yillarda topilgan. Hujjatlar jami 79 dona bo‘lib, 74 tasi so‘g‘d, 1
donasi arab, 3 donasi xitoy va 1 tasi turk tilidadir. Ular har xil materialga:
charmga, taxtaga va qog‘ozga yozilgan. Mazkur hujjatlar so‘g‘dning VIII asrning
birinchi choragidagi iqtisodiy-siyosiy va madaniy hayotini o‘rganishda muhim
manba bo‘lib xizmat qiladi.
Mug‘ tog‘idan topilgan hujjatlar A. A. Freyman, A. V. Vasilev, I. Yu.
Krachkovskiy, M. N. Bogolgobov, V. A. Livshits hamda O. I. Smirnovlar tarafidan
chuqur o‘rganilgan. O‘zbek olimlaridan so‘g‘d hujjatlarini o‘rganish va ularni
targ‘ib qilishda tarix fanlari doktori, professor M. Isxoqovning xizmatlari kattadir.
33

Mug‘ tog‘idan topilgan hujjatlarni klassifikatsiya qilish, ya’ni guruhlarga
bo‘lish chog‘ida ularning quyidagi guruhlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: yuridik
hujjatlar, xo‘jalik hujjatlari, diplomatik yozishmalar va hokazo. Yuridik hujjatlar
orasida naus uchun yer xarid qilish to‘g‘risidagi hujjat, Divashtichga tegishli
bo‘lgan 3 ta suv tegirmonini ijaraga berish to‘g‘risidagi hujjat hamda so‘g‘d ayoli
Dug‘dg‘uncha bilan turk yigiti Uttakin o‘rtasidagi nikoh shartnomasi diqqatga
sazovordir. Xo‘jalik hujjatlari ichida turli hisobotlar, ko‘rsatmalar, tilxatlarni
ko‘rsatib o‘tish mumkin. Diplomatik yozishmalar namunasi sifatida elchi
Fatufarning hukmdor Divashtichga yuborgan maktubi hamda arab amirlaridan biri
Abdurahmon ibn Subhning Divashtichga yuborgan xatini eslatib o‘tish kerak.
So‘g‘d tilidagi manbalarning ko‘pchiligi rasmiy hujjatlar bo‘lgani bois
ma’lumotlarning o‘ta aniqligi va ishonarliligi bilan ajralib turadi. Ulardan keng
ravishda foydalanish ilk o‘rta asrlar tarixini o‘rganishda g‘oyat muhimdir. 16
16
Гарипов Р. Историографический ракурс некоторых аспектов политической и социально-экономической
обстановки в Туркестане в начале XX века //O’zbekiston tarixi, 2001. - № 1. – С. 44-50.
34

XULOSA
Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi taraqqiyotlar tarixiy va ilmiy
tadqiqotlarning yanada mukammallashishiga, ko‘proq chuqurlikka ega bo‘lishiga
imkon yaratgan. Har bir davr o‘zining ilmiy va falsafiy yondoshuvlari bilan yangi
uslublarni ishlab chiqqan va ularni manbalarni tahlil qilishda qo‘llashni boshlagan.
Ushbu jarayonlar tarixiy manbalarni to‘g‘ri tushunish, ularga yondashuvni
kengaytirish va ilmiy tadqiqotlarda ishonchli va aniq natijalar olishda asosiy
ahamiyatga ega.
Manbalarni tahlil qilishning dastlabki bosqichlari ko‘proq qo‘lyozmalar,
tarixiy hujjatlar va dastlabki arxivlar orqali amalga oshirilgan. Bu davrda tahlil
qilish uslublari asosan an’anaviy va intuitiv bo‘lib, manbalarni to‘g‘ri tushunishga
va tarixiy faktlarni aniqlashga qaratilgan edi. Tarixchilar va ilmiy ishchilar
ko‘pincha manbalarni o‘zlarining o‘ziga xos qarashlari orqali tahlil qilishgan, bu
esa ba’zan sub’ektiv xatoliklarga olib kelgan. Ammo, bu davrda ham manbalarga
oid tahlil qilishda bir qator tizimli yondoshuvlar shakllanib borgan.
Renessans davrida, ilmiy fikrning taraqqiyoti bilan manbalarni tahlil qilishda
yangi metodologiyalar paydo bo‘ldi. Bu davrda tarixshunoslar ko‘proq analitik
yondashuvlarga e’tibor qaratdilar. Yangi ilmiy metodlar manbalarni tanqidiy tahlil
qilishni o‘z ichiga oldi, ya’ni ularning ishonchliligini, yozilish shart-sharoitlarini
va tarixiy kontekstini hisobga olish kerakligi tushunildi. Bu davrda, masalan,
tarixiy voqealarni qayta tiklashda faktlarni tekshirish va ularni boshqa manbalar
bilan taqqoslash zarurati o‘sdi.
XX asrda manbalarni tahlil qilishda postmodernizmning ta’siri kuchli bo‘ldi.
Postmodernizm tarixiy va ilmiy tahlilni ko‘proq sub’ektiv va ko‘p qatlamli nuqtai
nazardan yondashishga chaqirdi. Bu yondashuvlar manbalarni faqat faktlar sifatida
emas, balki ular o‘zlari bilan bog‘liq bo‘lgan ideologik, madaniy va siyosiy
kontekstni hisobga olish zaruratini keltirib chiqardi. Manbalar endi turli tafsirlar, til
va diskurs orqali tahlil qilinadi, bu esa ilmiy ishlarda yanada ko‘proq
perspektivlarni kiritadi.
35

Shuningdek, postmodernizmda manbalar orasida ijtimoiy rollar, kuch
munosabatlari va sub’ektiv tajribalarga e’tibor qaratildi. Shu bilan birga,
tarixshunoslikda, masalan, "yashirin tarixlar" yoki "unutilgan voqealar"ni qayta
tiklashga bo‘lgan ehtiyoj yuzaga keldi.
Zamonaviy davrda texnologiyalarning rivojlanishi manbalarni tahlil qilishda
yangi yondoshuvlar va uslublarni yaratdi. Kompyuter texnologiyalari, raqamli
tahlil, sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar (Big Data) yordamida manbalarni tez
va samarali tarzda tahlil qilish mumkin bo‘ldi. Yangi metodlar yordamida insonlar
tomonidan yaratilgan turli xil ma’lumotlar, masalan, matnlar, video va
audiomanbalar, birlashtirilgan va tahlil qilingan.
Raqamli arxivlar va elektron manbalar zamonaviy tarixshunoslar va
tadqiqotchilar uchun katta imkoniyatlarni taqdim etadi. Avvalgi uslublarda oddiy
matnli manbalarni tahlil qilishda qiyinchiliklar mavjud bo‘lsa, endi kompyuter
yordamida katta miqdordagi ma’lumotlar tezda qayta ishlanishi mumkin. Matn
tahlili, semantik tahlil va lingvistik usullar yordamida tahlil jarayoni yanada
mukammallashdi.
Zamonaviy tadqiqotlarda manbalarni tahlil qilish ko‘proq interdisipliner
yondashuvlarga asoslanmoqda. Tarix, sotsiologiya, antropologiya va boshqa fanlar
manbalarni tahlil qilishda birgalikda ishlaydi, bu esa tahlilni yanada boy va
kompleks qiladi. Masalan, antropologlar va sotsiologlar manbalarni tahlil qilishda
ijtimoiy strukturalarni va madaniy holatlarni hisobga olishadi, bu esa
tarixshunoslarga yangi kontekstual tahlil imkoniyatlarini beradi.
Manbalarni tahlil qilish uslublaridagi taraqqiyotlar ilmiy va tarixiy
tadqiqotlarning aniq va mukammal bo‘lishini ta’minladi. Dastlabki soddalashgan
uslublardan tortib, postmodernizm va zamonaviy texnologiyalarga asoslangan
murakkab metodlarigacha, manbalarni tahlil qilishda o‘zgarishlar ilm-fan va
tarixshunoslik sohalarida yangi qarashlarni, kengroq tushuncha va multidissipliner
yondashuvlarni yaratdi. Zamonaviy texnologiyalar va metodologiyalar,
shuningdek, manbalarni yanada ishonchli va chuqurroq tahlil qilish imkoniyatini
taqdim etdi. Bu taraqqiyotlar, shuningdek, tarixiy va ilmiy tadqiqotlarda yangi
36

bilimlarni olish va voqealarni to‘liqroq va ko‘p nuqtai nazardan tushunishga
xizmat qiladi.
37

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I O zbekiston Respublikasi prezidentining asarlariʻ
1. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан
бирга қурамиз . – Т .: Ўзбекистон , 2017.
2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис
палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ. – Т.: Ўзбекистон, 2016.
3. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш –
юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон
Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 24 йиллигига
бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016 йил 7 декабрь. – Т.:
Ўзбекистон, 2017.
II Asosiy adabiyotlar
4. Madraimov A., Fuzailova G. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.:
Fan, 2010
5. Аҳмедов Б . Ўзбекистон тарихи манбалари ( қадимги замон ва ўрта асрлар ).
Т ., 2001.
6. Абиджанова Д. Маверауннахр эпохи правления Амира Темура в
англоязычной историографии 60-90-х годов XX в. Автореф. дис.…
канд.ист.наук. – Ташкент, 2001.
7. Алимова Д.А. История как история, история как наука. Т.1. История и
историческое сознание. – Т.: Узбекистан, 2008.
8. Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Средней Азии. История и
историография колониальной политики царизма в Туркестане (1867-1917).
– Т.: Фан, 1995.
9. Алимова Д. Женский вопрос в советской историографии Средней Азии
(20-80-ые годы): Автореф. дис. …док.ист.наук. – Ташкент: ИИ АН РУз,
1991.
10. Алимов Ш. Изучение национальной политики в исторической литературе
Узбекистана (20-30-е годы). - Автореф. дис. …канд.ист.наук. – Т., 1994.
38

11. Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторической науки в Узбекистане. –
Т.: Фан, 1970.
12. Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. – Т.,
1997.
13. Гарипов Р. Историографический ракурс некоторых аспектов
политической и социально-экономической обстановки в Туркестане в
начале XX века //O‘zbekiston tarixi, 2001. - № 1. – С. 44-50.
14. Дониёров А. Этнографические исследования в Узбекистане в XX веке:
основные этапы, проблемы, перспективы развития. Автореф. дис. …
док.ист.наук. – Ташкент, 2003.
15. Зияева Д. Национально-освободительное движение в Туркестане в
историографии XX века (проблемы изучения истории восстания 1916 года
и движения “истиклолчилик” 1918-1924 гг. ): Автореф. дис. …
док.ист.наук. – Т., 1999.
16. Масалиева О. История Бухарского, Хивинского и Кокандского ханств в
англоамериканской историографии XX века. Автореф. дис. …
канд.ист.наук. – Т., 1999.
39

MANBALARNI TAHLIL QILISH USLUBLARIDAGI TARAQQIYOTLAR

Sotib olish