Mao Szedun davrida XXR (Xitoy Xalq Respublikasi) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	60.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Mao Szedun davrida XXR (Xitoy Xalq Respublikasi)

Sotib olish

Mao Szedun davrida XXR (Xitoy Xalq
Respublikasi)
MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. MAO SZEDUN HAYOTI. XXRNING TASHKIL TOPISHI
II BOB. MAO SZEDUN DAVRIDA XXRNING ICHKI SIYOSATI. MADANIY
INQILOB
III BOB. MAO SZEDUNNING TASHQI SIYOSATI
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ

2

KIRISH
O zbekiston mustaqillikka erishgach, o zbek davlatchiligi tarixiga kattaʻ ʻ
e’tibor qaratila boshlandi. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-
ʻ
yil 27-iyuldagi “O zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
ʻ
faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi qarori o zbek davlatchiligi tarixida
ʻ ʻ ʻ
muhim iz qoldirdi. O zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.Karimovning
ʻ
bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida bildirgan fikrlari
o zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining yaratilishiga g oyaviy
ʻ ʻ
asos bo lib xizmat qildi.
ʻ Unda “ilmiy nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini
yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan. O zbekiston Respublikasining birinchi
ʻ
Prezidenti I.Karimov “o zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab
ʻ
bo lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko tarilishi zarur. Tarixni
ʻ ʻ
yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga yo l qo ymaslik zarur, faqat bahs,
ʻ ʻ
munozara, tahlil m е vasi bo lgan xulosalargina bizga to g ri yo l ko rsatadi”
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 1
- deb
ta’kidlaydi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov Respublikamiz
ʻ
mustaqil taraqqiyot yo lining ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi
ʻ
ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil yetib, bu yo nalishda tarixchi olimlar oldiga qator
ʻ
vazifalarni qo ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh
ʻ
qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi
asosida yangicha fikrlaydigan yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy
istiqlol, Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g oyalarini yanada chuqurroq singdirish
ʻ va
teran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy
va rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
sivilizatsiyasi o choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi
ʻ
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo lib o tgan.
ʻ ʻ
Siyosat san’ati, masalan, rassomlik yoki balet bilan bir xil san’atdir. Hatto
Aristotel ham shunday yozgan edi: “Inson siyosiy hayvondir”. Shu sababli,
siyosatchilar-diktatorlarning ulushi tarixda katta. Bu hodisa butunlay mantiqiy
tushuntirishga ega. Gap shundaki, bugungi kunda ham dunyo aholisining faqat
1
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. B . 56.
3

mutlaq ozchilik qismi - oltin milliardlar vakillari demokratik davlatda yashaydi.
Qolgan xalqlar diktatura yoki ozmi-ko pmi avtoritar boshqaruv sharoitida mavjud.ʻ
Ushbu kurs ishimizda biz Xitoy xalqining yetakchisi - Mao Szedunga
to xtalamiz
ʻ . Uning ismining yana bir versiyasi - Junchi (1893-1976) - Xitoy inqilobi
me’mori va Xitoy Xalq Respublikasining asoschisi. U dehqonlarning inqilobiy
salohiyatiga jiddiy qaragan va qishloqda qurolli partizan harakatlari orqali
hokimiyatni qo lga kiritgan marksizmning birinchi vakili edi.
ʻ
Mavzuning dolzarbligi. Ushbu mavzuning dolzarbligi quyidagi omillardir:
Birinchidan, jahon tarixidagi eng ziddiyatli shaxslardan biri Mao Szedun og ir
ʻ
siyosiy va iqtisodiy sharoitda hokimiyat tepasiga keldi. Faylasuf, Konfutsiyning
biluvchisi, she’rlari o zining nafisligi bilan hayratga soladigan shoir - va shu bilan
ʻ
birga, injiq monarxning osonligi bilan butun xalqlar taqdirini boshqargan odam.
Gedonist, nozik ziyoli va siyosatchi, uning vijdoni “madaniy inqilob” dahshatli tusda
Mao Szedun hanuzgacha ulug vor daho va yovuz odam, otashin inqilobchi va inert
ʻ
dogmatist hisoblanadi.
Bularning barchasi biz ko rib chiqayotgan mamlakatlarning iqtisodiyoti, siyosati
ʻ
va mafkurasini ularning rivojlanishi va o sishini har tomonlama o rganishni emas,
ʻ ʻ
balki ularning munosabatlaridagi tarixiy taraqqiyotni qiyosiy tahlil qilishni ham
taqozo etadi.
Mavzuning rivojlanish darajasi. Ishni bajarishda tarixiylik, xolislik va ilmiy
xarakter tamoyillaridan foydalanilgan.
Mao Szedun yuritgan siyosat va uning hukmronligi davrida sodir bo lgan
ʻ
voqealarni bevosita o rganishga bag ishlangan fundamental asarlar haligacha mavjud
ʻ ʻ
emas.
Nazariy asos sifatida rus va xorijiy mualliflarning asarlaridan foydalanilgan.
Kurs ishning maqsadi. Ushbu ishning maqsadi Mao Szedun olib borayotgan
tashqi va ichki siyosatni har tomonlama tahlil qilishdir.
Ushbu tadqiqot maqsadiga asoslanib, biz bir qator vazifalarni aniqladik,
xususan: Mao Szedun boshchiligidagi mamlakatning yo lini, siyosiy hayotdagi
ʻ
4

o zgarishlarni ko rsatish, bu hodisaning sabablarini ochib berishda bir qatorʻ ʻ
vazifalarni belgilash.
Kurs ishning vazifasi. Kurs ishining maqsadiga muvofiq quyidagi vazifalar
belgilandi:
- Xitoyning bo lajak hukmdori shaxsi va dunyoqarashining shakllanishini
ʻ
ko rsatish;
ʻ
- imperatorning siyosiy qarashlarini tahlil qilish;
- Mao Szedun hukmronligi haqida xulosa chiqarish;
- Mao Szedun siyosiy faoliyatining boshida Xitoy siyosiy hayotidagi
muammolarni ochib berish;
- Xitoyning Mao Szedun davridagi ichki va tashqi siyosatining asosiy
xususiyatlarini tahlil qilishdan iboratdir.
Mavzuni o rganganlik darajasi.
ʻ Manba bazasi asosan rus, mahalliy va xorijiy
mualliflarning asarlari edi.
Turli davrlarga mansub, mazmuni, yozuv ko rinishi jihatidan har xil sanab
ʻ
o tilgan manbalar go yo o sha davrning tirik guvohlaridir.
ʻ ʻ ʻ
Ularga har tomonlama yondashish, tanqidiy tahlil qilish, qiyoslash va qiyosiy
tahlil qilish Mao Szedun hukmronligi davriga yangicha nuqtai nazardan, xolisona,
haqqoniy ravishda, imperator siyosatining xalqlar tarixidagi haqiqiy tarixiy rolini
ochib berishga imkon beradi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Mao Szedunning siyosiy portretini o rganish
ʻ
mavzusiga qiziqqan mutaxassislar, xalqaro munosabatlar, tarix fakultetlari talabalari,
xususan, fakultet talabalari tomonidan foydalanish nuqtai nazaridan dolzarbdir.
Kurs ishining tuzilishi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro yxatidan iborat.
ʻ
5

I BOB. MAO SZEDUN HAYOTI. XXRNING TASHKIL TOPISHI
Bolalik va yoshlik
1893-yil 26-dekabrda Hunan provinsiyasining Shaoshan qishlog ida tug ilgan.ʻ ʻ
Szedunning otasi Mao Zhenshen kichik yer egalariga tegishli edi va uning oilasi juda
farovon edi. Konfutsiy otaning qat’iy munosabati uning o g li bilan nizolarga olib
ʻ ʻ
keldi va shu bilan birga, bolaning yumshoq so zli buddist onasi Ven Qimei bilan
ʻ
bog lanishiga olib keldi.
ʻ
Bolaligida u dastlab xususiy maktabda o qidi, 1910-yil kuzda Syansyan
ʻ
okrugidagi Dongshan boshlang ich maktabiga, so ngra keyingi yilning bahorida
ʻ ʻ
Xunan provinsiyasining poytaxti Chansha shahridagi o rta maktabiga o qishga kirdi.
ʻ ʻ
Feodal monarxiyani ag dargan inqilobdan so ng u qo zg olonchilarning Yangi
ʻ ʻ ʻ ʻ
armiyasida yarim-yil xizmat qildi. 1913-yilda Mao Szedun Hunan to rtinchi
ʻ
provinsiya normal maktabida imtihondan o tdi (u keyingi yili Xunan birinchi oddiy
ʻ
maktabi bilan birlashdi) va uni 1918-yilda Yoshligida Mao Szedun o sha paytda “eski
ʻ
bilim” deb nomlangan Xitoy feodal madaniyati va G arbiy burjua demokratiyasi
ʻ
madaniyati - “yangi bilim” qadriyatlarini o rgandi. Konfutsiy, Kay Yuvey, Lyan
ʻ
Qichao, Sun Yat-sen, Tolstoy va Kropotkin, shuningdek, neokantchi va neo-gegelchi
faylasuflarning asarlari unga u yoki bu darajada ta’sir ko rsatdi va dunyoqarashining
ʻ
shakllanishiga hissa qo shdi
ʻ 2
. O z vatanini sevgan holda, u inqilobiy haqiqatlarni ʻ
bilish uchun tinimsiz kurashdi. 1918-yil aprel Cha Hesen va boshqalar bilan
birgalikda u Xitoyni o zgartirishning yangi yo llari va usullarini topish maqsadida
ʻ ʻ
Changsha shahrida “Yangi odamlar” jamiyatiga asos soldi. Jamiyat tashkil
etilganidan ko p o tmay, Mao Szedun ilg or g oyalar va inqilobiy tajribani o rganish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun “ish va o qish” dasturi
ʻ 3
doirasida Fransiyaga sayohat qilish uchun bir guruh
a’zolar va boshqa ilg or yoshlarni tashkil qildi.
ʻ

Siyosiy faoliyatning boshlanishi
2
Дж. Гренвиль "История ХХ века. Люди. События. Информация. М.: «Аквариум», 1999, 478 лет.
3
К. Розовский. «Мао Цзэдун», СПб: «Нева» М.: Алма-Пресс, 2000. 76с.
6

“Yoshligimda men: “Insonning umri ikki yuz-yil davom etadi va u ko targanʻ
to lqinlar uch ming yil davomida to lqinlanishi kerak”, dedim. Ko rib turganingizdek,
ʻ ʻ ʻ
mag rurlik yetarlicha, lekin shu bilan birga men o zimga ishonchim komil emas,
ʻ ʻ
tog larda yo lbars bo lmasa, maymun podshoh bo ladi, degan tuyg u bor. Shunday
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qilib, men shunday shoh bo ldim, lekin bu eklektizmning namoyon bo lishi emas,
ʻ ʻ
menda ham yo lbarsning ruhi bor, bu asosiy narsa, maymunning ruhi ham bor, bu
ʻ
ikkinchi darajali”. (Mao Szedun)
Taxminan 1919-yil 4-may harakati davrida Mao Szedun birinchi marta
marksizm bilan tanishdi va bu ta’limot tarafdori bo ldi. 1919-yil iyul oyida u Xunan
ʻ
shahrida “Xiangjiang Review” jurnalini nashr eta boshladi va keyingi-yili inqilobiy
g oyalarni tarqatish uchun Madaniy kitobxonlik jamiyatini tashkil qildi. 1920-yil
ʻ
kuzda u Changshada kommunistik guruhlarni yaratdi. Mao Szedun Xitoy
Kommunistik partiyasining asoschisi sifatida 1-partiya qurultoyida qatnashdi,
kommunistlarga qarshi repressiyalar uyushtirdi, bu siyosiy qarashlar Xitoy inqilobini
tanqidiy bir paytda saqlab qolishga qaratilgan edi. Bu yig ilishda Mao Szedun siyosiy
ʻ
hokimiyatni inqilobiy qurolli kuchlar yordamida qo lga kiritish kerakligi haqidagi
ʻ
tezisni ilgari surdi. Bu Xitoy kommunistlari orasida Xitoy inqilobining xarakterli
xususiyatlari va rivojlanish yo nalishini to g ri tushunishni rivojlantirish uchun katta
ʻ ʻ ʻ
ahamiyatga ega edi.
Favqulodda yig ilishda Siyosiy byuro a’zoligiga nomzod etib saylangan Mao
ʻ
Szedun Markaziy Qo mita tomonidan Xunanga yuborildi. 9-sentabr kuni u Xunan va
ʻ
Szyansi chegarasida joylashgan hududda “kuzgi o rim-yig im qo zg oloni”ga
ʻ ʻ ʻ ʻ
rahbarlik qildi. Ko p o tmay, u qo zg olonchilarni tog larga, Jinggangshanga olib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bordi va u yerda agrar inqilobni amalga oshirib, qishloqda Xitoyning birinchi
inqilobiy bazasini yaratdi.
Yaponiya agressiyasi paytida KMT va XKP sulh tuzdilar (1937-1946), ammo
Ikkinchi Jahon urushi tugagandan so ng va Yaponiyaning Kvantun armiyasi Sovet
ʻ
Armiyasi tomonidan mag lubiyatga uchraganidan so ng, Sovet qo mondonlari o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuchlarini topshirishni boshladilar. Xitoy kommunistlari rahbari Mao Szedunga
7

harbiy-siyosiy tajriba va qo lga kiritilgan qurollar qisqa vaqt ichida XKP bayrog iʻ ʻ
ostida qudratli armiya to plashga muvaffaq bo ldi, Gomindan esa Yaponiyaning
ʻ ʻ
taslim bo lishi, iqtisodiyotni o rnatish bilan shug ullangan va markaziy Xitoyda
ʻ ʻ ʻ
partizanlarga qarshi kurash. Ushbu voqealar zanjiri natijasida 1949-yilga kelib XKP
qurolli kuchlari butun Xitoyni Gomindandan ozod qildi va KMT qoldiqlari Tayvanda
boshpana olib, u erda o zlarining de-fakto mustaqil davlatlarini yaratdilar, ammo ular
ʻ
tomonidan rasman tan olinmagan. jahon hamjamiyati.
1949-yil 1 oktyabrda Pekinda Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) e’lon qilindi.
O sha paytdan boshlab, XKPning qattiq qo li boshchiligidagi mamlakat “xitoy
ʻ ʻ
xususiyatlariga ega sotsializm” siyosiy tizimining asoslarini yaratdi, bu o zining
ʻ
asosiy xususiyatlarida hozirgi kungacha o zgarmagan. Yangi sotsialistik Xitoy
ʻ
tarixida ikkita davr aniq ajralib turadi: bu 1976-yilda vafotigacha davom etgan Mao
Szedun davri va Xitoyning siyosiy va iqtisodiy tuzilishini nisbatan erkinlashtirish va
ratsionalizatsiya qilish davri. Ichki siyosatdagi “rais Mao” davri Xitoy iqtisodiyoti va
madaniyati uchun ajoyib, ammo buzg unchi kampaniyalar bilan esda qoladi. Ular
ʻ
orasida, masalan, “Yuz gul ochsin, yuzta maktab musobaqalashsin” (1957)
tashabbusini qayd etish maqsadga muvofiqdir.
Ushbu shior ostida Xitoy rahbari reklama va tanqidni kuchaytirish bo yicha
ʻ
keng qamrovli kampaniyani e’lon qildi, ammo bu shior aholi tomonidan juda tom
ma'noda qabul qilinganligi sababli tezda barbod bo ldi. 1958-1960-yillardagi sanoat
ʻ
bazasini mustahkamlash va mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishga qaratilgan “Buyuk
sakrash siyosati”, “kichik metallurgiya”ni rivojlantirish, qishloq xo jaligiga “zich
ʻ
urug chilik”ni joriy etish kabi nomaqbul usullarga asoslangan edi. zararkunandalarga
ʻ
qarshi kurash. Ko p sonli aholining past sifatli po latni mahalliy eritishga
ʻ ʻ
yo naltirilishi, chumchuqlarga qarshi kurashdan keyin ekologik muvozanatning
ʻ
buzilishi va 1958-1960-yillardagi mahalliy iqlim o zgarishlari natijasida bu hodisalar,
ʻ
turli mutaxassislarning fikriga ko ra, 20 milliondan 40 milliongacha bo lgan
ʻ ʻ
ekinlarning etishmasligi, ommaviy ochlik va o limga olib keldi. 1965-1976-yillardagi
ʻ
“Madaniy inqilob” davrida omma orasida inqilobiy ruhni saqlab qolish uchun keng
8

kampaniya olib borildi. Uning dolzarb vazifalari maoizmni yagona davlat mafkurasi
sifatida o rnatish va siyosiy muxolifatni yo q qilish edi. Va u, boshqa narsalar qatori,ʻ ʻ
yangi g oyalarni himoya qilish uchun ommaviy ravishda safarbar qilingan “Qizil
ʻ
gvardiya deb nomlangan inqilobiy faol yoshlarning haddan tashqari tajovuzkorligi
bilan esda qoldi. 1976-yilda Mao Szedun vafotidan so ng mamlakatda hokimiyatni
ʻ
Den Syaopin boshchiligidagi islohotchilar qo lga oldi, buning natijasida Xitoy xalqi
ʻ
inqirozdan chiqishi uchun mamlakatda, birinchi navbatda, iqtisodiyot sohasida tub
sifat o zgarishlari amalga oshirildi.
ʻ
II BOB. MAO SZEDUN DAVRIDA XXRNING ICHKI SIYOSATI.
MADANIY INQILOB
9

1928-yil aprelda Mao Szedun qo zg olonchilari Chju De otryadiga qo shildi,ʻ ʻ ʻ
natijada Xitoy ishchi va dehqon qizil armiyasining 4-korpusi tuzildi, unda Mao
Szedun XKP vakili va komissari, Chju De esa qo mondon bo lgan.
ʻ ʻ
1929-yil yanvar oyida Mao Szedun va Chju De 4-korpusning asosiy kuchlari
bilan Szinganshandan janubiy Szyansi va g arbiy Futszyanga o tishdi, bu yerda yangi
ʻ ʻ
inqilobiy bazalar barpo etildi (keyinchalik ular Markaziy inqilob bazasini tashkil
qildilar). Mao Szedun boshchiligidagi xitoylik kommunistlar Xitoy haqiqatidan kelib
chiqdilar. Reaksion hukumat kuchlari kuchsizroq bo lgan qishloqlarda qurolli kurash
ʻ
olib borgan kommunistlar mamlakatda siyosiy hokimiyatni g alaba bilan qo lga
ʻ ʻ
kiritishgacha bo lgan xitoylik xususiyatga ega inqilobiy yo lni tutdilar, shaharlarni
ʻ ʻ
qishloqlar bilan o rab oldilar, so ngra shaharlarni egallab oldilar. Bu munosabatlar
ʻ ʻ
Mao Szedun tomonidan “Xitoyda nima uchun qizil kuch bo lishi mumkin?” kabi
ʻ
asarlarida nazariy asoslab berilgan.
1929-yil dekabr oyida Qizil Armiyaning 4-korpusi Gutyan shahrida (Shanxay
okrugi, Futszyan viloyati) partiya vakillarining 9-konferensiyasini chaqirdi, unda
Mao Szedun tomonidan tayyorlangan rezolyutsiya qabul qilindi. “Mao Szedunning
tanlangan asarlari”da chop etilgan “Partiyadagi noto g ri qarashlarni yo q qilish
ʻ ʻ ʻ
to g risida” asarga qisman kiritilgan ushbu rezolyutsiyada qat’iy tartib-intizomga ega
ʻ ʻ
bo lgan yangi turdagi proletar xalq armiyasi qanday shakllanganligi va xalq bilan
ʻ
yaqin aloqada bo lganligi ko rsatilgan.
ʻ ʻ
1930-yil avgust oyida Qizil Armiyaning 1-jabhasi tuzildi, Mao Szedun ham
KKP front qo mitasining kotibi, ham siyosiy komissar edi. 1931-yil noyabr oyida
ʻ
Ruyjin shahrida (janubiy-sharqiy Szyansi) Xitoy Sovet Respublikasining Markaziy
Muvaqqat hukumati tuzildi va uning raisi etib Mao Tsedun saylandi. 1933-yilda U
KKP Markaziy Qo mitasi Siyosiy byurosi a’zosi etib saylandi.
ʻ
1930-yil oxirida Qizil Armiyaning 1-sonli fronti Mao Szedun va Chju Dening
birgalikdagi rahbarligida Gomindan qo shinlari tomonidan Markaziy inqilob bazasiga
ʻ
qarshi olib borilgan bir nechta jazo kampaniyalarini mag lub etdi. Agrar inqilobdan
ʻ
keyin Mao Szedun qishloq xo jaligi ishlab chiqarishini, hunarmandchilikni, savdo-
ʻ
10

sotiqni, kooperatsiyani, madaniyat va maorifni rivojlantirish, shuningdek, dushman
blokadasini yo q qilish, Qizil Armiyani oziq-ovqat bilan ta’minlash va boshqalargaʻ
rahbarlik qildi. uzoq davom etgan inqilobiy urushni olib borishga imkon yaratgan
xalq turmush darajasini yaxshilash. Biroq, “chap” avanturizmning keng tarqalganligi
sababli Mao Szedun ham armiya, ham partiyaning markaziy rahbariyatidan
chetlatildi. Ular, shuningdek, KKP kuchlarining mag lubiyati bilan yakunlangan
ʻ
Gomindanning beshinchi jazolash kampaniyasiga qarshi kurashish uchun noto g ri
ʻ ʻ
strategiya va munosabatlarni qabul qildilar.
1934-yil oktabr oyida Xitoy Kommunistik partiyasi Markaziy Qo mitasi va
ʻ
Qizil Armiyaning 1-sonli fronti uzoq yurishni boshladi. 1935-yil yanvar oyida
Chunyi shahrida (Guychjou provinsiyasi) KKP MK Siyosiy byurosining
kengaytirilgan yig ilishi bo lib o tdi, unda Markaziy Qo mitadagi chap qanot
ʻ ʻ ʻ ʻ
avanturist rahbariyatiga chek qo yildi va Mao Szedun boshchiligida yangi markaziy
ʻ
rahbariyat tuzildi. Bu partiya va Qizil Armiyani halokatli xavfdan qutqardi va XKP
tarixida muhim burilish nuqtasi bo ldi.
ʻ
Tog lar va daryolar bo ylab 25 ming li masofani bosib o tib, katta qiyinchilik va
ʻ ʻ ʻ
xavf-xatarlarni boshdan kechirgan XKP Markaziy Qo mitasi va Qizil Armiyaning 1-
ʻ
sonli fronti dushman qamalini yorib o tib, Shensi shimoliga 1935-yil oktabr oyida
ʻ
yo l oldi.
ʻ
Yaponiyaning Xitoyga qarshi kuchayib borayotgan tajovuzi natijasida mamlakat
nihoyatda og ir milliy inqirozga uchradi. 1935-yil dekabr oyida o tkazgan Veyaobao
ʻ ʻ
(Shimoliy Shansi) yig ilishida KKP Markaziy Qo mitasining Siyosiy byurosi
ʻ ʻ
Yaponiyaga qarshi yagona milliy frontni yaratishga intilishda partiya amal qilishi
kerak bo lgan siyosiy ko rsatmalar va taktikalar to g risida qaror qabul qildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Uchrashuvdan so ng, Mao Szedun partiya faollari yig ilishida “Yaponiya
ʻ ʻ
imperializmiga qarshi kurash taktikasi to g risida” ma’ruza qildi, unda u birlashgan
ʻ ʻ
milliy antiyapon frontining nazariyasi va taktikasini muntazam ravishda bayon qildi 4
.
1936-yil oktabr oyida Chjan Guotao va Syu Syantsyan boshchiligidagi Qizil
Armiyaning 4-sonli fronti, shuningdek, Xe Lupa va Ren Bishi boshchiligidagi Qizil
4
Китайская история. Учебник, изд. АВ Меликсетов. М.: изд-во. МГУ, 1998. 532 с.
11

Armiyaning 2-sonli fronti uzoq yurishlardan so ng Gansu shahriga yetib keldi va 1-ʻ
jabhaga qo shildi. Qizil Armiya. Shunday qilib, Qizil Armiyaning uchta asosiy fronti
ʻ
tarixda misli ko rilmagan ajoyib strategik o tishni yakunladi. 1935-yil dekabr oyida
ʻ ʻ
Mao Szedun raisligida Markaziy Inqilobiy Harbiy Komitet tashkil etildi.
1936-yil dekabr oyida Sian voqealari bo lib o tdi: vatanparvar gomindan
ʻ ʻ
generallari Chjan Syuelyan va Yang Hucheng Chan Kay Shini yapon agressiyasiga
qarshilik ko rsatmagani, XKP qo shinlariga hujum qilgani va fuqarolar urushini
ʻ ʻ
kengaytirish siyosatini olib borgani uchun Sian shahrida hibsga oldi. Mao Szedun va
Chjou Enlay katta hissa qo shgan Sian voqeasining tinch yo l bilan hal qilinishi
ʻ ʻ
Gomindan va KKP o rtasidagi hamkorlikning yangi bosqichiga erishishda va
ʻ
Yaponiyaning qarshilik ko rsatishi uchun milliy birlikni o rnatishda muhim tarixiy
ʻ ʻ
rol o ynadi.
ʻ
1936-1937-yillarda Mao Szedun Xitoy inqilobi tajribasini marksizm-leninizm
asosida umumlashtirdi. 1936-yil dekabr oyida u “Xitoyda inqilobiy urush strategiyasi
masalalari” asarini yozdi, unda u Xitoydagi inqilobiy urushning xarakterli
xususiyatlari, naqshlari, strategiyasi va taktikasini muntazam ravishda belgilab berdi
va harbiy sohadagi “chap” avanturizmni tanqid qildi.
1937-yil yozda uning qalamidan “Amal haqida” va “Qarama-qarshilik
to g risida” kabi mashhur falsafiy asarlar kelib chiqqan bo lib, u Xitoy inqilobining
ʻ ʻ ʻ
asosiy tajribasini falsafiy nuqtai nazardan umumlashtirgan, bilim va dialektikaning
marksistik nazariyasini fosh qilish va tanqid qilish uchun qo llagan. XKPdagi
ʻ
sub’ektivizm va ayniqsa doktrinizm.
1937-yil avgust oyida Yaponiya qarshilik urushi boshlanganidan so ng, KPK
ʻ
Markaziy Qo mitasi Siyosiy byurosi Lochuan shahrida (Shensi shimolida)
ʻ
kengaytirilgan yig ilish o tkazdi. Unda Mao Szedun muhim nutq so zladi, unda u
ʻ ʻ ʻ
qarshilik urushi davridagi XKPning yo nalishini, dasturini va siyosiy
ʻ
yo riqnomalarini ishlab chiqdi, urushning uzoq davom etganligini va mustaqillik va
ʻ
tashabbusni saqlab qolishning shoshilinch zarurligini asosladi. Shuningdek, u tog li
ʻ
hududlarda partizan operatsiyalariga xalq ommasini keng safarbar etish va dushman
12

chizig i ortida yaponlarga qarshi bazalar yaratish kabi boshqa muhim masalalargaʻ
ham to xtalib o tdi. Bu yig ilishda Yaponiyaga qarshilik ko rsatish va vatanni
ʻ ʻ ʻ ʻ
qutqarish dasturi qabul qilindi.
1938-yilda u “Yapon bosqinchilariga qarshi partizanlar urushi strategiyasining
savollari”, “Uzoq davom etgan urush to g risida” va harbiy masalalarga
ʻ ʻ
bag ishlangan boshqa asarlarni yozib, unda uzoq davom etgan urush davridagi partiya
ʻ
siyosatining barcha jihatlarini tizimli ravishda belgilab bergan va “milliy urush”
haqidagi noto g ri nazariyalarni tanqid qilgan. Partizanlar urushini strategik maqsad
ʻ ʻ
sifatida ilgari surish orqali Mao Szedun KKP ichida va undan tashqarida partizanlar
faoliyatini past baholab borish tendensiyasiga qarshi chiqdi. “Xitoyda inqilobiy urush
strategiyasi masalalari” bilan birgalikda yuqorida qayd etilgan asarlar Mao Szedun
g oyalarining nazariy asosini tashkil etadi.
ʻ
VI Markaziy Qo mitasining kengaytirilgan 6-plenumidagi (1938-yil sentabr-
ʻ
noyabr) o z ma’ruzasi va yakuniy nutqida mustaqillikni saqlab qolish bo yicha
ʻ ʻ
siyosiy yo nalishni va KKP tashabbusini birlashgan frontda yana bir bor tasdiqladi.
ʻ
XKPning barcha a’zolari oldiga marksizm va leninizm nazariyasini o rganish
ʻ
vazifasini qo ygan holda, u nafaqat mavhum dogmalarni o rganishni emas, balki
ʻ ʻ
Xitoy sharoitiga mos ravishda nazariyani amaliyot bilan uyg unlashtirish zarurligini
ʻ
ta’kidladi.
1939-1940-yillarda Mao Szedun o zining “Gonchandanzhen (Kommunistik)
ʻ
jurnalining birinchi sonining chiqishi to g risida”, “Xitoy inqilobi va Xitoy
ʻ ʻ
Kommunistik partiyasi”, “Yangi demokratiya to g risida” kabi mashhur asarlarini
ʻ ʻ
nashr etdi, unda u asosiy tamoyillarni har tomonlama ko rsatib berdi. Yangi
ʻ
demokratiya konsepsiyalarini yaratdi va demokratik inqilobda proletariat
rahbariyatining marksistik-leninistik nazariyasini ishlab chiqdi 5
. Yangi demokratik
inqilobning maqsadi, vazifalari, harakatlantiruvchi kuchlari, tabiati va istiqbollarini
belgilab, Mao Szedun o zining siyosiy, iqtisodiy va madaniy dasturini tuzdi va Xitoy
ʻ
inqilobining uchta asosiy qurolini, ya’ni: birlashgan front, qurolli kurash va partiya
qurilishini nomladi.
5
К. Розовский. «Мао Цзэдун», СПб: «Нева» М.: Алма-Пресс, 2000. 85с.
13

Yaponiyaga qarshi urush boshlangandan so ng, Mao Szedu boshchiligidagiʻ
XKP Markaziy Qo mitasi birlashgan front doirasida mustaqillik va tashabbuskorlik
ʻ
tamoyiliga amal qilib, xalqni dushman chizig i ortidagi partizan kurashiga safarbar
ʻ
etish va Yaponiyaga qarshi qator yirik bazalarni yaratish uchun sa’y-harakatlarni
davom ettirdi. Bu bazalarning aksariyati tog li hududlarda, nisbatan kichik qismi esa
ʻ
tekisliklarda joylashgan edi. 1938-yil oktabr oyidan keyin yaponlar Vuxanni bosib
oldi, urush kuchlar muvozanati davrini boshladi. Yapon imperialistik armiyasi sekin-
asta asosiy hujumlarini XKP nazoratidagi antiyapon bazalariga qarata boshlagan
bo lsa, Gomindandagi o ta o ng kuchlar ham bu bazalarni iqtisodiy qamal qilishni
ʻ ʻ ʻ
kuchaytirdilar. Natijada 1941-yilda og ir iqtisodiy qiyinchiliklarni boshdan
ʻ
kechirdilar. Ularga qarshi kurashish uchun Mao Szedun va Markaziy Qo mita armiya
ʻ
va bazalar aholisini o zlarini zarur oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan mustaqil
ʻ
ravishda ta’minlashga chaqirib, ishlab chiqarishni ko paytirish uchun bu muhim
ʻ
harakatga rahbarlik qildi. Shu tariqa iqtisodiyot antiyapon bazalarida rivojlandi,
ularning ta’minoti ta’minlandi, jiddiy iqtisodiy va moliyaviy qiyinchiliklar bartaraf
etildi.
Fuqarolar urushidagi XKPning g alabasi
ʻ
1943-yil mart oyida Mao Szedun XKP MK Siyosiy byurosi raisi etib saylandi.
1945-yil aprel-iyun oylarida u XKPning 7-Kongressiga raislik qildi va unda
“Koalitsion hukumat to g risida” ma’ruza qildi, shuningdek, bir qator boshqa
ʻ ʻ
ma’ruzalarni qildi, unda u Yaponiyaga qarshi urush tajribasini umumlashtirdi va keng
safarbarlik uchun siyosiy yo nalishni ishlab chiqdi. xalq ommasi, xalq kuchlarini
ʻ
barpo etish, KKP boshchiligida yapon agressorlarini mag lub etish, butun mamlakat
ʻ
xalqini ozod qilish va yangi demokratik Xitoyni qurish. Shundan so ng u XKP
ʻ
siyosatining asosiy tamoyillarini va partiya ish uslubining uchta muhim tarkibiy
qismini: nazariya va amaliyotni uyg unlashtirish, omma bilan yaqin aloqada bo lish,
ʻ ʻ
o z-o zini tanqid qilishni ko rsatib berdi. Qurultoyda Mao Szedunning marksizm-
ʻ ʻ ʻ
leninizmning asosiy tamoyillari bilan Xitoy inqilobining haqiqiy voqeligini
uyg unlashtirgan g oyalari XKPning yetakchi mafkurasi deb e’lon qilindi. 7-chaqiriq
ʻ ʻ
14

KKP Markaziy Qo mitasining 1-plenumida Mao Szedun XKP Markaziyʻ
Qo mitasining raisi etib saylandi, u bu lavozimga 1976-yilda keyingi barcha partiya
ʻ
qurultoylarida vafotigacha qayta saylandi.
Fuqarolik urushini boshlashga urinishlari bilan tinchlik muzokaralarida Chan
Kay Shining firibgarligiga qarshi kurashda “tit-for-tat” tamoyilini ilgari surdi. 1945-
yil avgust oyida Chjou Enlay va boshqa CPC rahbarlari bilan birga Mao Szedun
mamlakatga tinchlik o rnatish umidida Chan Kay Shi bilan muzokaralar olib borish
ʻ
uchun Chonqipga uchib ketdi. 10-oktabrda XKP va Gomindan o rtasida tinchlik va
ʻ
milliy tiklanish to g risidagi shartnoma imzolandi. Biroq, 1946-yil yozda Chan Kay
ʻ ʻ
Shi buni buzdi va u uzoq vaqtdan beri tayyorlagan fuqarolar urushini boshladi. Bunga
javoban Mao Szedun Gomindan hujumini yengish uchun o zini-o zi mudofaa
ʻ ʻ
urushiga chaqirdi va dushmanni qismlarga va boshqa harbiy inshootlarga yo q qilish
ʻ
uchun yuqori kuchlarni to plash tamoyilini ishlab chiqdi. 1946-yil avgust oyida u
ʻ
amerikalik jurnalist Anna Luiza Strongga bergan intervyusida “barcha reaksionerlar
bu-qog oz yo lbarslar” degan mashhur bayonotini aytdi
ʻ ʻ 6
.
Mart oyida Yangan, Mao Szedun, Chjou Enlay va Ren Bishi bilan birga,
shuningdek, Xitoy Xalq Ozodlik Armiyasi (XXQ) Markaziy Qo mitasi va Markaziy
ʻ
Qo mondonligining ba’zi a’zolari Shensi shimoliga ko chib o tdilar va u yerdan
ʻ ʻ ʻ
rahbarlikni davom ettirdilar. Bu davrda PLA, Pen Dexuay va boshqa harbiy rahbarlar
qo mondonligi ostida, shimoli-g arbiy operatsiyalar teatrida bir qator yirik
ʻ ʻ
g alabalarni qo lga kiritdi va asta-sekin mudofaadan hujumga o tdi. Bir yillik
ʻ ʻ ʻ
shiddatli janglardan so ng PLA Gomindan qo shinlarining strategik hujumini
ʻ ʻ
to xtatdi va o zining strategik hujumini boshladi.
ʻ ʻ
1947-yil dekabr oyida Mao Szedun Yanjiagou qishlog ida (Shensi shimolidagi
ʻ
Michji okrugi) Markaziy Qo mita yig ilishiga raislik qildi va “Hozirgi vaziyat va
ʻ ʻ
bizning vazifalarimiz” nomli ma’ruzasini taqdim etdi. Ma’ruzada Xitoy xalqining
inqilobiy urushi hal qiluvchi bosqichga kirganligi, partiyaning siyosiy, iqtisodiy va
harbiy sohadagi vazifalari ilgari surilgani, Mao Szedunning mashhur o nta harbiy
ʻ
printsipi shakllantirilgani qayd etilgan.
6
К. Розовский. «Мао Цзэдун», СПб: «Нева» М.: Алма-Пресс, 2000. 89с.
15

Xalq ozodlik urushining yakuniy strategik janglarida Mao bir qator yirik
kampaniyalarni o tkazish tamoyilini belgilab berdi. Chjou Enlay va Chju De bilanʻ
birgalikda u PLAning turli dala qo shinlariga qo mondonlik qildi, strategik qamalni
ʻ ʻ
dushman qo shinlarini parcha-parcha, keng ko lamli pozitsion operatsiyalarni keng
ʻ ʻ
partizan operatsiyalari bilan yengish uchun janglar bilan birlashtirib, yirik va o rta
ʻ
shaharlarni egallab, dushmanning yirik kuchlarini, harbiy kuchlarini mag lub etdi.
ʻ
1948-yil sentabr - 1949-yil yanvarda PLA uchta yirik jangda g alaba qozondi:
ʻ
Liaoksi-Shenyan, Xuayxay va Peyping-Tyanjin, Gomindanning asosiy kuchlarini tor-
mor etdi. 1949-yil aprel PLA g alaba bilan Yanszi daryosini kesib o tdi va reaktsion
ʻ ʻ
Gomindan rejimini qulash yoqasiga olib keldi. Xalq ozodlik urushiga rahbarlik qilgan
Mao Szedun Lyu Shaoqi, Ren Bishi va boshqa kommunistlar bilan birgalikda ozod
qilingan hududlarda yer islohoti va iqtisodiy qurilishni amalga oshirish ishlariga
rahbarlik qildi, shu tariqa davom etayotgan jangovar harakatlarni ishchi kuchi va
resurslar bilan ta’minladi.
Gomindan rejimining qulashi arafasida Mao Szedun 7-KPK Markaziy
Komitetining II Plenumiga raislik qildi. Unda qilgan muhim ma’ruzasida Mao
Szedun umumxitoy miqyosida inqilobning g alabasini tezlashtirgan va bu g alabani
ʻ ʻ
tayyorlagan siyosiy yo nalishlarni ilgari surdi, partiya ishining og irlik markazini
ʻ ʻ
qishloqdan qishloqqa ko chirish to g risidagi qarorni shakllantirdi.
ʻ ʻ ʻ
1949-yil sentabr oyida Mao Szedun raisligida Xitoy Xalq Siyosiy Maslahat
Kengashining 1-sessiyasi bo lib o tdi. Mao Szedun uning ochilishidagi nutqida va
ʻ ʻ
sessiyaga tayyorlangan bayonotida Xitoy xalqi ko tarilganini e’lon qildi. Shuningdek,
ʻ
Xitoy Xalq Respublikasi Markaziy Xalq Hukumati keng ko lamli iqtisodiy va
ʻ
madaniy qurilish ishlarini olib borish, qadimgi Xitoydan meros qashshoqlik va
jaholatga barham berish, uni doimiy takomillashtirish orqali o z mamlakati xalqini
ʻ
qiyinchiliklarni yengib o tishga olib borishini ta’kidladi. xalqning moddiy va
ʻ
madaniy hayoti. KXDR Bosh dasturini qabul qilgan sessiyada Mao Szedun Markaziy
xalq hukumati raisi etib saylandi.
16

1949-yil 1-oktabr Mao Szedun Tyananmin maydonida Xitoy Xalq Respublikasi
tashkil topganini tantanali ravishda e’lon qildi. Xitoy Xalq Respublikasi tashkil
topgandan keyin Mao Szedun Lyu Shaoqi, Chjou Enlay, Chju De, Chen Yun, Den
Syaopin va boshqalar bilan birgalikda Xitoy xalqiga sotsialistik inqilob va yangi
Xitoy qurilishiga rahbarlik qildi va ulkan yutuqlarga erishdi 7
.
XXR mavjudligining dastlabki uch yilida Mao Szedun boshchiligidagi XXR
Markaziy Qo mitasi va Markaziy Xalq Hukumati agrar islohot va boshqa demokratikʻ
islohotlar bo yicha katta ishlarni amalga oshirdi va uni muvaffaqiyatli yakunladi,
ʻ
AQSH agressiyasi va yordamiga qarshilik ko rsatishni tashkil etdi. Koreyaga olib
ʻ
bordi va vayronaga aylangan mamlakat iqtisodiyotini tezda tikladi.
1949-yil dekabr oyida Mao Szedun SSSRga tashrif buyurdi. Bosh vazir Chjou
Enlay bilan birgalikda u Stalin bilan muzokaralar olib bordi va 1950-yil fevral oyida
Xitoyga qaytishdan oldin “Do stlik, ittifoq va o zaro yordam to g risidagi Xitoy-
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sovet shartnomasi”ni imzoladi.
Mao Szedunning taklifiga binoan 1953-yil KPK Markaziy Qo mitasi o tish
ʻ ʻ
davri uchun umumiy yo nalishni ilgari surdi, shu bilan mamlakatni sotsialistik
ʻ
sanoatlashtirish va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni sotsialistik
tarzda o zgartirishni boshladi.
ʻ
1954-yil sentabr oyida Butunxitoy xalq vakillari kongressi birinchi marta
chaqirildi. U Xitoy Xalq Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qildi va Mao Szedunni
Xitoy Xalq Respublikasining birinchi Prezidenti etib sayladi. U 1959-yilga qadar bu
lavozimda ishlagan 8
.
7
Эд. Тихвинский «Новая история Китая». М.: «Наука», 1972, 142 с.
8
К. Розовский. «Мао Цзэдун», СПб: «Нева» М.: Алма-Пресс, 2000. 117 с.
17

Hokimiyatda 1953-yilda Xitoy keng ko lamli xo jalik qurilishini amalga oshiraʻ ʻ
boshlaganidan so ng, Mao Szedun iqtisodiy nazariya, iqtisodiy siyosat va iqtisodiy
ʻ
vaziyatni o rganishga ko proq e tibor bera boshladi va bir qancha qimmatli xulosalar
ʻ ʻ ʼ
chiqardi. U barcha partiya kadrlarini, ayniqsa, yuqori bo g inlarni iqtisod va texnika
ʻ ʻ
muammolarini chuqur o rganishga, iqtisodiy qurilish ehtiyojlariga mos ravishda
ʻ
siyosat va iqtisodning mutaxassisi bo lish uchun bor kuch-g ayratini ishga solishga
ʻ ʻ
chaqirdi.
1955-yil aprel KKP Markaziy Qo mitasi Siyosiy byurosining kengaytirilgan
ʻ
yig ilishida Mao Szedun “Eng muhim o nta munosabatlar to g risida” nutq so zladi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 9
.
Unda Xitoyda sotsializm qurishning birinchi tajribasi umumlashtirildi va Xitoy
sharoitiga mos keladigan sotsialistik qurilish yo lini izlab topildi. 1955-yil
ʻ
sentabrgacha ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni sotsialistik tarzda
o zgartirish asosan yakunlandi. XKP VIII qurultoyida Xitoy xalqi oldida turgan
ʻ
asosiy vazifa barcha sa’y-harakatlarni ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlarini
rivojlantirishga jamlash ekanligi qayd etildi. (Ammo bu tamoyil vijdonan to liq
ʻ
amalga oshirilmagan va rahbariyatning qator xatolariga olib kelgan).
1957-yil fevral Mao Szedun “Xalq ichidagi qarama-qarshiliklarni to g ri hal
ʻ ʻ
qilish to g risida” nutq so zladi. Ishlab chiqarish vositalariga egalik huquqini
ʻ ʻ ʻ
sotsialistik tarzda o zgartirish tugagandan so ng sotsialistik jamiyatda mavjud
ʻ ʻ
bo lgan qarama-qarshiliklarni chuqur tahlil qilib, Mao Szedun o z nutqida tabiatan
ʻ ʻ
bir-biridan farq qiladigan ikki turdagi qarama-qarshiliklarni to g ri aniqlash va hal
ʻ ʻ
qilish nazariyasini ilgari surdi. U siyosiy sohada XKP uzoq vaqt davomida boshqa
demokratik partiyalar bilan yonma-yon mavjud bo lishini va yangi jamiyat
ʻ
ehtiyojlariga mos ravishda o zaro nazorat yo lidan borishini ko rsatdi, fan va san’at
ʻ ʻ ʻ
sohasida partiya san’at va fanda taraqqiyotga erishish, boy sotsialistik madaniyatni
gullab-yashnashi uchun “barcha gul ochsin, hamma maktablar musobaqalashsin”
siyosatini olib boradi. Keyinchalik Mao Szedun sotsialistik inqilob va sotsialistik
inqilobga foyda keltiradigan markazchilik va demokratiya, intizom va erkinlik,
ma’naviy va moddiy sohada ommaviy irodaning birligi va shaxsiy erkinlik bilan
9
Эд. Тихвинский «Новая история Китая». М.: «Наука», 1972, 153 с.
18

ajralib turadigan siyosiy muhitni yaratish tarafdori bo ldi. qurilish. Ammo, afsuski,ʻ
ikki xil qarama-qarshilik nazariyasi Mao Szedun tomonidan hech qachon amalda
qo llanilmagan, buni uning keyingi harakatlaridan ham ko rish mumkin.
ʻ ʻ
1957-yil yozda bir hovuch burjua o ng qanot elementlari yangi sotsialistik
ʻ
tuzumga va XKPga qarshi g azablangan hujumga o tib, uning etakchi rolini yo q
ʻ ʻ ʻ
qilishga urindilar. Mavjud vaziyatga o ta keskin munosabatda bo lgan XKP asossiz
ʻ ʻ
ravishda keng ko lamli “o ngga qarshi kurash” kampaniyasini boshladi, proletariat va
ʻ ʻ
burjuaziya o rtasidagi, sotsialistik va kapitalistik yo llar o rtasidagi qarama-
ʻ ʻ ʻ
qarshiliklar asosiy qarama-qarshiliklar ekanligini qayta-qayta takrorladi va ta’kidladi.
bu Xitoy jamiyatida mavjud edi.
1957-yil noyabr oyida Mao Szedun Xitoy delegatsiyasini Sovet Ittifoqiga olib
bordi, u yerda Oktabr inqilobining 40-yilligiga bag ishlangan yig ilishda va
ʻ ʻ
kommunistik va ishchi partiyalar vakillarining uchrashuvida ishtirok etdi, unda qabul
qilingan hujjatlarni imzoladi.
1958-yil boshida u partiya va hukumat ishidagi og irlik markazini texnik inqilob
ʻ
va sotsialistik qurilishga o tkazishni taklif qildi. Keyinchalik, o sha-yilning yozi va
ʻ ʻ
kuzida u o ylamay turib, “Buyuk sakrash” va “Qishloq xalq kommunalari” harakatini
ʻ
boshlab, ko plab so l xatolarga yo l qo ydi. Ko p o tmay, ularni anglab, Mao
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Szedunning o zi bu xatolarni tuzatish ishlariga rahbarlik qildi. Mao Szedun
ʻ
dehqonlarni o z mulkiga egalik qilish huquqidan mahrum qilmaslik va qiymat
ʻ
qonunining amal qilishini hisobga olish kerakligini ta’kidladi. O sha davrda keng
ʻ
tarqalgan tovar ishlab chiqarishni yo q qilish tarafdorlarining noto g ri qarashlariga
ʻ ʻ ʻ
e’tiroz bildirgan holda, sotsialistik jamiyat tovar ishlab chiqarishni rivojlantirishga
intilishi kerakligini ko rsatdi.
ʻ
1959-yilda Mao Szedun noto g ri Peng Dexuayni tanqid qila boshladi, so ngra
ʻ ʻ ʻ
partiyada “o ng og ish” ga qarshi keng ko lamli kurash uning va KPK Markaziy
ʻ ʻ ʻ
Qo mitasining chap xatolarni tuzatishga qaratilgan sa’y-harakatlarini behuda keltirib,
ʻ
keyingi nazoratsiz chap harakatlarga olib keldi. va sotsialistik qurilishni sezilarli
darajada buzdi.
19

1960-yil qishdan 1965-yilgacha KKP Markaziy Qo mitasi va Mao Szedunʻ
“Buyuk sakrash” va xalq kommuna harakatining xatolarini yanada to g rilash
ʻ ʻ
choralarini ko rdi, mamlakat iqtisodiyotini tiklanish va progressiv rivojlanish yo liga
ʻ ʻ
tushdi. Biroq, bundan ko p o tmay, Mao Szedun o z e’tiborini sinfiy kurashga
ʻ ʻ ʻ
qaytardi, bunda u mamlakatdagi ichki ziddiyatning asosiy ko rinishini ko rdi.
ʻ ʻ
Mao Szedun boshchiligida yangi Xitoy tashkil topgandan so ng PLA katta
ʻ
muvaffaqiyatlarga erishdi, inqilobiy, modernizatsiya qilingan armiyaga aylandi,
mamlakat mudofaasini mustahkamladi va ilm-fanning eng ilg or sohalarini
ʻ
rivojlantirishga yordam berdi.
Mao Szedun tashqi siyosat sohasida uning asoslarini shakllantirish va muayyan
masalalar bo yicha munosabatlarni rivojlantirishga ulkan hissa qo shdi. Chjou Enlay
ʻ ʻ
va boshqa rahbarlar bilan birgalikda u chet el aralashuvi va gegemonizmga qarshi
kurashishga qaratilgan mustaqillik va o ziga ishonish tashqi siyosatini ishlab chiqdi
ʻ 10
.
U vatanparvarlikni baynalmilalizm bilan uyg unlashtirish, milliy istiqlol va ozodlik,
ʻ
tinchlik uchun va imperializmga, shuningdek, eski va yangi mustamlakachilikka
qarshi adolatli kurashning boshqa shakllari uchun harakatni qo llab-quvvatlash
ʻ
tamoyilini ilgari surdi, xalqlar bilan do stona aloqa va hamkorlikni mustahkamlashga
ʻ
intildi. boshqa mamlakatlar, insoniyat taraqqiyoti.
50-yillarning oxiridan Mao Szedun XKPning KPSS rahbarlariga qarshi hal
qiluvchi kurashiga boshchilik qildi, ular, uning fikricha, buyuk davlat shovinizmi
pozitsiyasida turib, Xitoyning ichki ishlariga aralashishga va uning harakatlarini
nazorat qilishga urindilar. Uning ta’kidlashicha, Xitoy xalqaro maydonda buyuk
davlat shovinizmining har qanday ko rinishlariga va gegemonizmning barcha
ʻ
ko rinishlariga qarshi kurashishi kerak. 1970-yillarda u “uch dunyo” strategik
ʻ
g oyasini ilgari surdi va AQSh va Yaponiya bilan munosabatlarini normallashtirish
ʻ
orqali Xitoyning tashqi siyosati uchun yangi ufqlarni ochdi va shu bilan Xitoyni
modernizatsiya qilish uchun qulay xalqaro muhitni yaratdi.
1966-yil ichki va xalqaro vaziyatni noto g ri baholaganligi sababli, Mao Szedun
ʻ ʻ
“madaniy inqilob” ni boshladi, bu uning kutganidan farqli o laroq, siyosiy
ʻ
10
Эд. Тихвинский «Новая история Китая». М.: «Наука», 1972, 171с.
20

tartibsizliklarga aylandi va ikkita aksilinqilobiy to da - Lin Byao va boshqaʻ
guruhlarning manipulyatsiyasi tufayli nazoratdan chiqdi. “Madaniy inqilob” o n yil
ʻ
davom etdi va Xitoyga jiddiy zarar yetkazdi. Madaniy inqilob davrida Mao Szedun
aksilinqilobiy Lin Byao guruhini mag lub etish uchun kurashga rahbarlik qildi,
ʻ
shuningdek, uning a’zolarining partiya va davlatdagi oliy hokimiyatni egallashiga
yo l qo ymaslikka intilib, "To rtlik to dasi" ning haqiqiy qiyofasini fosh qildi. Uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
xatti-harakatlari keyinchalik bu aksilinqilobiy guruhni tugatish uchun muhim
poydevor yaratdi.
Mao Szedun 1976-yil 9 sentabr kuni vafot etdi. U umrining so nggi yillarida
ʻ
katta xatolarga yo l qo ydi, lekin u Xitoy xalqining qalbi va xotirasida yashaydi va
ʻ ʻ
Xitoy inqilobiga qo shgan o chmas, ajoyib hissasi uchun ular tomonidan hurmat
ʻ ʻ
qilinadi.
KKP Markaziy Qo mitasi 1981-yil iyun oyida Mao Szedunning tarixiy roli va
ʻ
Mao Szedun g oyalariga har tomonlama baho berilgan “Xitoy Xalq Respublikasi
ʻ
tashkil topganidan beri XKP tarixining ayrim masalalari to g risidagi qarori”da
ʻ ʻ
buyuk inqilobiy va Proletariat ishiga sodiq marksist Mao Szedun ham strateg va
nazariyotchi edi. XKPning jamoaviy donoligini aks ettiruvchi Mao Szedun g oyalari
ʻ
Xitoyda qo llanilgan va rivojlangan marksizm-leninizmni ifodalaydi. Mao Szedun
ʻ
g oyalari mazmunan xilma-xil bo lib, quyidagi yo nalishlarda marksizm-leninizmga
ʻ ʻ ʻ
qo shgan o ziga xos hissadir: yangi demokratik inqilob va sotsialistik qurilish,
ʻ ʻ
inqilobiy armiya va harbiy strategiya yaratish, siyosat va taktika, mafkuraviy, siyosiy
va madaniy ish, partiya. bino. Mao Zedun g oyalari bugungi kunda Xitoy xalqi uchun
ʻ
qimmatli qo llanma bo lib, kelajakda Xitoyda inqilob va qurilish uchun xuddi
ʻ ʻ
shunday rol o ynaydi.
ʻ
Mao Szedunning asosiy asarlari Mao Szedunning tanlangan asarlarida chop
etilgan. Uning boshqa asarlari “Mao Szedunning saylangan hikmatlari”, “Tanlangan
harbiy yozuvlar”, “Mao Szedunning “Qishloqdagi ahvol” haqidagi yozuvlari”, “Mao
Szedunning jurnalistik ish haqidagi tanlangan yozuvlari”, “Mao Szedunning
tanlangan yozishmalari”, “Mao Szedunning she’rlari”ga kiritilgan.
21

Mao Szedun uch marta uylangan: birinchi marta Yang Kayxuyga (u 1930-yilda
gomindan tomonidan o ldirilgan), ikkinchi marta Xe Sijenga, uchinchi marta Szyanʻ
Singa. Ikki o g il va ikki qizi bor edi.
ʻ ʻ
“Buyuk sakrash ”
Mao Szedun tashkilotni boshlaganda ko zlagan maqsad:
ʻ
“Buyuk sakrash” ishlab chiqarishning misli ko rilmagan iqtisodiy
ʻ
samaradorligiga erishadigan ijtimoiy tashkilot shakllarini o rnatish asosida eng qisqa
ʻ
vaqt ichida kommunizmga o tishdan iborat edi, kommunistik utopiyaning asosiy
ʻ
tamoyillarini amalga oshirish kuchayishga yordam beradi”.
Bo lajak “Buyuk sakrash” ning ba’zi konturlari Mao Szedunning 8-chaqiriqning
ʻ
111-plenumida (1957-yil kuzida) qilgan nutqlarida paydo bo ldi. Bunda u iqtisodiy
ʻ
va ijtimoiy o zgarishlar sur'atini tezlashtirish zarurligi haqidagi g oyani printsipial
ʻ ʻ
jihatdan ma’qullashga muvaffaq bo ldi. Uning aniq takliflari qishloq xo jaligida
ʻ ʻ
hosildorlik va ishlab chiqarish samaradorligini keskin oshirishni, aholining ulkan
massasini irrigatsiya qurilishiga jalb qilishni talab qilishdan iborat edi, bu esa qishloq
xo jaligidagi vaziyatni tubdan o zgartirishni ta minlashi kerak edi. U yirik ishlab
ʻ ʻ ʼ
chiqarishni rivojlantirish bilan bir qatorda o rta va kichik sanoatni yaratishni taklif
ʻ
qildi. Xususan, po lat ishlab chiqarishni keskin oshirish maqsadida kichik po lat
ʻ ʻ
zavodlarini yaratishni kengaytirish taklifini ilgari surdi. Mao Szedun tomonidan
“Buyuk sakrash” davrida bildirilgan ba’zi g oyalar amalga oshirildi. U butun
ʻ
mamlakat bo ylab “yovvoyi zararkunandalar”ni: kalamushlar, chumchuqlar,
ʻ
chivinlarni yo q qilishga katta ahamiyat berdi.
ʻ
1958-yil boshidan Mao Szedun XKP rahbariyatining yig ilishlarida taklif qilgan
ʻ
chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun g ayrat bilan bosdi.
ʻ XKP rahbariyatining
katta qismi Mao Szedunning murojaatlarini jozibador deb topgan bo lishi mumkin. U
ʻ
“uch yillik mehnat”da mamlakatni rivojlantirishning 10 yillik rejasini amalga
oshirishni taklif qildi. Besh yillik rejani muddatidan oldin bajarib bo lgach, u
ʻ
Angliyaga 15 yil, AQShga 20 yil, qishloq xo jaligini 3 yil ichida rivojlantirish
ʻ
bo yicha Yaponiyaga yetib borishga chaqirdi
ʻ 11
. Mao Szedunning mahalliy iqtisodiy
11
Китайская история. По мануалу. изд. АВ Меликсетов. М.: изд-во. МГУ, 1996 г.
22

rivojlanish rejalarini oshirish to g risidagi talablariga javoban, sanoat birlashmalari vaʻ ʻ
mahalliy hokimiyatlar qiyin majburiyatlarni o z zimmalariga ola boshladilar. O sha-
ʻ ʻ
yilning bahorining oxiriga kelib, mamlakatning rivojlanish sur'atlarini keskin
tezlashtirishga urinish uchun tayyorgarlik yakunlandi.
Bu g oyalarni amaliy amalga oshirishni boshlash uchun oliy partiya
ʻ
organlarining ruxsati zarur edi. Bunga Mao Szedun 1958-yil may oyida bo lib o tgan
ʻ ʻ
XKP VIII qurultoyining ikkinchi sessiyasida erishdi. Sessiyada iqtisodiy rivojlanish
sur'atlarini, ayniqsa, Mao Szedun iqtisodiy rivojlanish darajasining asosiy
ko rsatkichi deb hisoblagan temir va po lat ishlab chiqarishni keskin oshirish, qishloq
ʻ ʻ
xo jaligi mahsulotlarini keskin oshirishga erishish belgilandi.
ʻ
1958-yilning yozida “Uch yillik mehnat - 10 ming yillik baxt” shiori ostida
12
butun Xitoy “oldinga sakrash”da qatnashish uchun safarbar qilindi.
1958-yil avgust oyida Beydayxe kurort shahrida yig ilish bo lib o tdi. Anjuman
ʻ ʻ ʻ
nafaqat “Buyuk sakrash”ni amalga oshirish siyosatini tasdiqladi, balki
“kommunizatsiya” siyosatini ham belgilab berdi. "Xalq kommunasi" atamasi 1958-
yil iyul oyi boshida Xitoy matbuotida paydo bo ldi va yoz oxirida Mao Szedun
ʻ
o zining Xitoy kommunizm shaklini o rnatishga umidlarini xalq kommunalarining
ʻ ʻ
yaratilishi bilan bog ladi. Mao Szedunning yig ilishda ilgari surgan qoidasiga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
kommuna Xitoy kommunistik jamiyatida ijtimoiy tashkilotning universal shakli
sifatida ishlab chiqilgan. Uni qishloqqa ham, shaharlarga ham kengaytirish
rejalashtirilgan edi. Xalq kommunalari asoslanishi kerak bo lgan asosiy tamoyil
ʻ
ularning a’zolarining butun hayotini to liq ijtimoiylashtirish edi.
ʻ
Mao Szedun xalq kommunalarini kommunizmga o tishning universal shakli va
ʻ
Xitoyda kelajakdagi kommunistik jamiyatning asosi deb hisoblagan.
1958-yilda yangi dastur tuzildi, u “Uch qizil bayroq kursi” deb nomlandi. 1959-
yil yoziga kelib, “Uch qizil bayroq” siyosatining mamlakat uchun halokatli oqibatlari
aniq bo ldi.
ʻ
12
Учебник истории Китая изд. А.В. Меликсетова М.: Изд-во МГУ 1998 г. 588 стр.
23

Kommunizatsiya siyosati mamlakatdagi vaziyatga eng salbiy ta’sir ko rsatdi.ʻ
“Uch bayroq” va xalq kommunasi siyosati xom ashyo va oziq-ovqat yetishmasligiga
olib keldi. XKP rahbarlari Mao Szedun siyosatini tanqid qildilar.
1960-yillarning o rtalariga kelib, pragmatistlarning sa’y-harakatlari tufayli
ʻ
iqtisodiyotdagi katta sakrash oqibatlari asosan bartaraf etildi. Xitoy ham qishloq
xo jaligi, ham sanoat ishlab chiqarishi bo yicha 1957-yil darajasiga yaqinlashdi.
ʻ ʻ
Boshqaruvning eski usullariga umumiy qaytish Mao Szedun o z rejalaridan voz
ʻ
kechganini anglatmaydi. 1965-yil davomida Mao Szedun o z raqiblari bilan ochiq
ʻ
kurashni boshlash uchun yashirin tayyorgarlik ko rdi. 1960-yil 18 aprelda "Madaniy
ʻ
inqilob" bo ldi. Umuman olganda, madaniy inqilobning faol bazasida mamlakat
ʻ
hayotiga ta’siri Buyuk sakrashdan kam emas edi.
III BOB. MAO SZEDUNNING TASHQI SIYOSATI
1956-1965-yillarda XXR tashqi siyosatida
24

Xitoy yetakchi rol o ynaydigan “uchinchi” jahon lagerini yaratishga umid qilib,ʻ
milliy ozodlik harakatidan foydalanishga asosiy pul tikdi.
Milliy ozodlik harakatlarida gegemonlikka erishish vositalaridan biri sifatida -
qurolli mojarolarni yaratish va ulardan foydalanish taktikasi , rivojlanayotgan
mintaqalarda keskinlik o choqlari tanlandi.
ʻ Hisob-kitoblarga ko ra, bunday ʻ
to qnashuvlarning rivojlanishi mantig i ularda ishtirok etgan ozodlik harakati
ʻ ʻ
kuchlarini rahbariyati o zini qurolli kurashning “qat’iy tarafdori” deb e’lon qilgan
ʻ
Xitoydan yordam so rashga majbur qiladi. Bunday keskinlik o choqlari ko rib
ʻ ʻ ʻ
chiqildi. Shu bilan birga, imperialistik mamlakatlarni jahon siyosatidagi global omil
sifatida Xitoy bilan hisoblashishga majburlash maqsadida ularga bosim o tkazish
ʻ
vositasi sifatida va nihoyat, sotsialistik mamlakatlar tomonidan qo llab-
ʻ
quvvatlanadigan milliy ozodlik harakati otryadlarining imperializm bilan qurolli
to qnashuvlari ikki lagerning to qnashuviga, SSSR va AQSh o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
to qnashuvga aylanishi mumkinligi haqida ham hisob-kitoblar mavjud edi. Ozodlik
ʻ
harakati kuchlarini mafkuraviy singdirish uchun “jahon qishlog i” ning jahon
ʻ
inqilobiy jarayonida hal qiluvchi roli, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining
istisnosiz barcha mamlakatlarida mavjudligi to g risidagi tezislar qo yildi. “Xalq
ʻ ʻ ʻ
urushi nazariyasi” ning konsenrlangan shaklida - “jahon qishlog i” ning “jahon
ʻ
shahri” ga qarshi qurolli kurashi kabi g oyalar 1965-yil sentabr oyida taqdim etilgan.
ʻ
Mudofaa vaziri Lin Baoning “Yashasin xalq urushi g alabasi!” maqolasida: Xitoy va
ʻ
“uchinchi dunyo” davlatlarining “umumiy taqdiri”, “oq” va “ranglilar”, “boylar” va
“manfaatlar farqi” to g risida bayonotlar ishlatilgan.
ʻ ʻ
AQSh va SSSR o rtasidagi qurolli to qnashuvga olib keladigan keskinlik
ʻ ʻ
o chog ini yaratishni kutgan Mao Szedun 1962-yil kuzda Karib denizi inqirozi
ʻ ʻ
paytida uning tinch yo l bilan kechiktirishga harakat va
ʻ ziddiyatni kuchaytirish, shu
bilan birga, Lotin Amerikasida u umid bilan bo linadigan guruhlar va partiyalarni
ʻ
yaratish yo lini oldi.
ʻ Ulardan mintaqadagi kommunistik partiyalarga bosim o tkazish ʻ
vositasi sifatida foydalanish maqsadida edi. Lotin Amerikasi Kommunistik
partiyalarining Gavana konferensiyasi (1964-yil noyabr) bu bo linish faoliyatini
ʻ
25

keskin qoraladi. Kun oxirida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi xalqlari
birdamligining Gavana konferensiyasi arafasida Pekin Kubaga bosim o tkazishgaʻ
urindi.
Afrikada Pekin siyosiy mustaqillikka erishgan mamlakatlarni ham kapitalistik,
ham sotsialistik davlatlar bilan munosabatlarni qisqartirishga undadi. Arab
dunyosida, birinchi navbatda, Yaqin Sharq inqirozini kuchaytirish uchun payt
poyladi.
Rivojlanayotgan dunyoda gegemonlikni qo lga kiritish rejalarida Pekin
ʻ
shafeligida Uzoq Sharq va Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari blokini yaratish alohida
o rin tutdi, uning asosi Pekin-Jakarta o qi bo lishi kerak edi. Indoneziyaning o sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
paytdagi Prezidenti Sukarnoga “Uchinchi dunyo” yetakchisi rolini, harbiy va siyosiy
yordam ko rsatishni va’da qilib, unga Indoneziya Kommunistik partiyasi
ʻ
rahbariyatidagi so l guruh orqali ta’sir ko rsatishni va’da qildi va Pekin Sukarnoni
ʻ ʻ
siyosatdan voz kechishga undadi. Yana Indoneziyaning BMTga a’zo bo lishini va
ʻ
Sukarnoning BMTga muxolif bo lgan “kurashayotgan xalqlar tashkiloti”ni yaratish
ʻ
haqidagi chaqiriqlarini qo llab-quvvatladi. Indoneziyaning siyosiy yo nalishiga o z
ʻ ʻ ʻ
ta’sirini kuchaytirishga intilib, Pekin Sukarno va u bilan bog liq kuchlarni yuqori
ʻ
to ntarishga ham undadi. Bu avantyuristik taktika Indoneziyadagi 1965-yil 30-
ʻ
sentabrdagi to ntarishga olib keldi
ʻ , natijada Indoneziya Kommunistik partiyasi og ir ʻ
mag lubiyatga uchradi va mamlakat demokratik kuchlari keskin zaiflashdi.
ʻ
Qo shilmaslik harakatining eng yirik davlatlari bo lgan Hindistonning
ʻ ʻ
yo nalishini o zgartirishni kutgan
ʻ ʻ Mao Szedun va uning tarafdorlari u bilan
chegaradagi kelishmovchiliklarni qurolli mojaroga aylantirdilar. Kashmirga egalik
masalasida Hindiston-Pokiston munosabatlarini kuchaytirish uchun Hindistonni
zaiflashtirishning yana bir vositasi tanlandi. 1965 - yil sentabr oyida Pokiston va
Hindiston o rtasida qurolli to qnashuv yuzaga kelganida
ʻ ʻ , Xitoy matbuoti Hindistonni
tajovuzkor deb e’lon qildi va jahon hamjamiyatining chaqiriqlariga va Sovet
Ittifoqining tinchlik tashabbusiga zid ravishda, uni kengaytirish tarafdori edi.
26

Mao Szedun va uning tarafdorlari siyosatining mohiyati ularning AQSHning
Vyetnamga qarshi tajovuzi natijasida yuzaga kelgan keskinlik o chog idanʻ ʻ
foydalanishga urinishlarida ham yaqqol namoyon bo ldi. Amerika Qo shma
ʻ ʻ
Shtatlariga bosim o tkazish va shu asosda savdolashish uchun Vetnamdagi urushni
ʻ
uzaytirishni kutgan holda , ular KPSSning Vetnam xalqiga yordam berish uchun
barcha antiimperialistik kuchlarning harakatlari birligi to g risidagi kursiga qarshi
ʻ ʻ
chiqdilar. Shu bilan birga, Vashingtonning Pekinning Vyetnam Demokratik
Respublikasi hududini Amerika samolyotlari tomonidan bombardimon qilinishiga
mumkin bo lgan munosabati haqidagi ovozalariga javoban, Pekin Xitoy o z
ʻ ʻ
chegaralaridan tashqarida urushga bormasligini ochiq aytdi.
Mao Szedun rejalarida Yaponiya bilan yaqinlashish muhim o rin egalladi: uning
ʻ
sanoat salohiyati Xitoy taraqqiyotini tezlashtirish dastagi sifatida qaraldi. 1964-yil
iyul oyida u Xitoy va Yaponiyaning SSSRga hududiy da’volarini e’lon qildi va shu
bilan Yaponiya hukmron doiralariga antisovet asosda Pekin bilan blokada qilishni
taklif qildi. Germaniya bilan yaqinlashishga yo l ochishga intilib, 1964-yilda Mao
ʻ
Szedunning o zining eng reaktsion doiralari bilan hamjihatlikda Yevropaning
ʻ
urushdan keyingi chegaralarini “noqonuniy” deb e’lon qildi.
KKP Markaziy Komitetining 10-plenumidan keyin maochilar KPSS va SSSR,
sotsialistik hamjamiyatning boshqa mamlakatlari bilan munosabatlarning keskin
yomonlashishiga olib keldilar, xalqaro kommunistik harakatda bo linish faoliyatini
ʻ
kuchaytirdilar.
1962-yil oxiri va boshida XKP rahbariyatining matbuotda ko plab chiqishlari
ʻ
1963-yil sotsialistik davlatlar va rivojlangan kapitalistik mamlakatlar kommunistik
partiyalarining siyosiy yo nalishiga keskin hujumlar bilan
ʻ “polemiya” qo zg atish va ʻ ʻ
kommunistik harakatni parchalashga qaratilgan. 1963-yil yozda Mao guruhi “Xalqaro
kommunistik harakatning umumiy yo nalishi bo yicha taklif” ni (“25 band”) nashr
ʻ ʻ
etdi, uning o tkir tomoni KPSSga qarshi qaratilgan bo lib, uning hokimiyatida va
ʻ ʻ
boshqa marksistik-leninistik partiyalar bilan yaqin aloqada bo lishi uchun asosiy
ʻ
to siqni ko rdi. 1963-yilda kuzdan boshlab XXR matbuotida SSSR va boshqa
ʻ ʻ
27

sotsialistik mamlakatlarda sotsializm qurish nazariyasi va amaliyoti tuhmat bilan
–“revizionist” sifatida taqdim etilgan va “burjua degeneratsiyasi” ga olib keladigan
maqolalar chiqa boshladi. 1964-yil iyun oyida Maochilar Sovet Ittifoqi va boshqa
sotsialistik mamlakatlarda "kapitalizmning tiklanishi" allaqachon sodir bo lganliginiʻ
e’lon qilishdi, Sovet Ittifoqiga qarshi kampaniya matbuotda Xitoy-Sovet chegarasida
provokatsiyalar bilan birga bo ldi
ʻ 13
.
KPSS va Sovet hukumati xalqaro kommunistik harakatning birligini
mustahkamlash manfaatlaridan kelib chiqib, XXR bilan munosabatlarni
normallashtirish choralarini ko rdi. Xitoy tomoniga mafkuraviy kelishmovchiliklarni
ʻ
davlatlararo munosabatlarga o tkazmaslik, ochiq polemikalarni to xtatish bir necha
ʻ ʻ
bor so ralgan. Biroq, bu Mao Szedunning maqsadlariga javob bermadi.
ʻ
Mao Szedunning avanturistik siyosatining tabiiy natijasi Indoneziyada,
Hindiston-Pokiston mojarosi munosabati bilan, Afrikada, 1965-yil oxirida bir qator
mamlakatlar boshlarida bo lgan qator yirik tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar
ʻ
bo ldi. Xitoy bilan munosabatlarni uzdi. Ayrim mamlakatlarda tashkil etilgan
ʻ
bo linuvchi guruhlar va partiyalar soni jihatidan oz bo lib qoldi va ommadan uzilib
ʻ ʻ
qoldi.
13
Эд. Тихвинский «Новая история Китая». М.: «Наука», 1972, 183 с.
28

XULOSA
Mao Szedun butun umri davomida xalq baxti uchun kurashgan, qoloq va och
Xitoyni o z vorislariga qoldirgan, deb hisoblardi. U o zining xizmatlarini butunʻ ʻ
dunyo tan olishni xohladi va o z kunlarini mamlakatni butun dunyodan samarali
ʻ
ravishda ajratib qo yish bilan yakunladi. O zining kamayib borayotgan-yillarida,
ʻ ʻ
ehtimol, u “buyuk yurish” vaqtini eslaganida, uni eski do stlar emas, balki madaniy
ʻ
inqilob davrida ilgarilab ketgan yarim tanish odamlar o rab olishdi. Bu Mao
ʻ
Szedunning shaxsiy fojiasi. Ammo uning hukmronligi davri Xitoy uchun bir vaqtning
o zida fojia bo ldi. Bu bir vaqtning o zida mamlakatning yangi kommunistik
ʻ ʻ ʻ
rahbariyatini tan olishga majbur bo ldi
ʻ .
O limidan so ng, Mao o z mamlakatini o z vorislari uchun chuqur, hamma
ʻ ʻ ʻ ʻ
narsani qamrab olgan inqirozda tark etdi. “Buyuk sakrash” va “Madaniy inqilob”dan
so ng mamlakat iqtisodiyoti past darajada turg un bo ldi, madaniy hayot va ilm-fan
ʻ ʻ ʻ
so l radikallar tomonidan vayron qilindi, siyosiy madaniyat umuman yo q edi. Butun
ʻ ʻ
Xitoy bo ylab ma’nosiz va shafqatsiz kampaniyalardan aziyat chekkan o n millionlab
ʻ ʻ
odamlarning majruh taqdiri, ayniqsa, Mao rejimining og riqli merosi deb hisoblanishi
ʻ
kerak. Faqatgina madaniy inqilob davrida, ba’zi manbalarga ko ra, 20 milliongacha
ʻ
odam halok bo ldi, yana 100 million kishi u yoki bu tarzda azob chekdi.
ʻ
Boshqa tomondan, Mao anarxiya, korrupsiya va umumiy vayronaga botgan
rivojlanmagan agrar mamlakat qisqa vaqt ichida uni ancha qudratli, atom quroliga
ega mustaqil davlatga aylantirdi. Uning hukmronligi davrida savodsizlik darajasi 80
foizdan 7 foizga qisqardi, o rtacha umr ko rish ikki barobar, aholi soni ikki
ʻ ʻ
barobardan ziyod, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 10 barobardan ko proq
ʻ
o sdi. U, shuningdek, bir necha o n yilliklar ichida birinchi marta Xitoyni
ʻ ʻ
birlashtirishga muvaffaq bo ldi va uni imperiya davrida bo lgani kabi deyarli bir xil
ʻ ʻ
chegaralarga qaytardi, afyun urushlari davridan beri Xitoy azob chekayotgan xorijiy
davlatlarning xo rlovchi diktaturasidan xalos bo ldi . Bundan tashqari, hatto Maoning
ʻ ʻ
tanqidchilari ham uni Xitoy fuqarolar urushi va Koreya urushi davrida o zini
ʻ
namoyon qilgan ajoyib strateg va taktika sifatida tan olishadi.
29

Maoizm mafkurasi dunyoning ko pgina mamlakatlaridagi kommunistikʻ
harakatlarning - Kambodjadagi “Qizil kxmerlar” , Perudagi “ Yorqin yo l” ,
ʻ
Nepaldagi “Inqilobiy harakat”, AQSh va Yevropadagi kommunistik harakatlarning
rivojlanishiga ham katta ta sir ko rsatdi
ʼ ʻ . Shu bilan birga, Xitoyning o zi, Mao ʻ
vafotidan so ng, o z siyosatida Mao Szedun g oyalari va umuman kommunistik
ʻ ʻ ʻ
mafkuradan juda uzoqlashdi. Den Syaopin tomonidan 1979-yilda boshlangan
islohotlar va uning izdoshlari tomonidan davom ettirilib, Xitoy iqtisodiyotini de-fakto
kapitalistik qilib , ichki va tashqi siyosat uchun tegishli oqibatlarga olib keldi.
Xitoyning o zida Mao shaxsi juda noaniq. Bir tomondan, aholining aksariyati unda
ʻ
fuqarolar urushi qahramoni, kuchli hukmdor, xarizmatik shaxsni ko radi. Ba’zi keksa
ʻ
xitoyliklar Mao davrida mavjud bo lgan ishonch, tenglik va korrupsiya yo qligi
ʻ ʻ
uchun yaxshilashadi. Boshqa tomondan, ko p odamlar Maoni uning katta
ʻ
kampaniyalari, xususan, “Madaniy inqilob”ning shafqatsizligi va xatolari uchun
kechira olmaydi. Bugungi kunda Xitoyda Maoning mamlakatning zamonaviy
tarixidagi o rni haqida juda erkin muhokama qilinmoqda, “Buyuk uchuvchi” siyosati
ʻ
keskin tanqid qilingan asarlar nashr etilmoqda.
Biroq, Mao Szedun figurasi nafaqat xitoyliklar, balki jahon tarixi uchun ham
ulkan ahamiyatga ega ekanligiga shubha yo q.
ʻ
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ

1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008.
B. 56.
2. История Китая учебник под ред. А.В.Меликсетова. М.: изд-во МГУ, 1998,
736 с.
3. Новейшая история стра н Азии и Африки: ХХ век. Под ред.
А.М.Годригесса. М.: Гуманист. изд. центр. Владом» 2001 г. 320 с.
4. Дж. Грен вилл «История ХХ в. Люди. События. Факты. М.: «Аквариум»
1999.
5. К. Розовский. «Мао Цзэдун», Санкт-Петербург: «Нева» М.: Лома-Пресс»
2000. 192 с.
6. Всемирная история XIII М.: «Мысль» 1983 г. под ред. Тихвинского, С.И.
Висков, Р.Ф. Иванова.
7. Всемирная история т. 22, А.Н.Бадак, И.Е.Войнич, Н.М.Волчек и др.
8. МН «Литература» 1997 г., 528 с.
9. История Китая учебник под ред. А.В.Меликсетова. М.: изд-во МГУ, 1998,
736 с.
10. Новейшая история стран Азии и Африки: ХХ век. Под ред.
А.М.Годригесса. М.: Гуманист. изд. центр. Владом» 2001 г. 320 с.
11. Дж. Грен вилл «История ХХ в. Люди. События. Факты. М.: «Аквариум»
1999.
12. К. Розовский. «Мао Цзэдун», Санкт-Петербург: «Нева» М.: Лома-Пресс»
2000. 192 с.
13. Всемирная история XIII М.: «Мысль» 1983 г. под ред. Тихвинского, С.И.
Висков, Р.Ф. Иванова.
14. Всемирная история т. 22, А.Н.Бадак, И.Е.Войнич, Н.М.Волчек и др.
15. МН «Литература» 1997 г., 528 с.
16. Под ред. Тихвинского «Новая история Китая» М.: «Наука» 1972 г.
31

17. Сапожников Б.Г. «Китай после II Мировой войны М.: «Наука» 1972г.
18. Мао, Цзэ-Дун. Избранные произведения в четырех томах. Издательство
иностранной литературы, Москва, 1952 .
19. Мао, Цзэ-Дун. Восемнадцать стихотворений. Издательство иностранной
литературы, Москва, 1957.
20. Мао, Цзэдун. Сборник высказываний "Мао Цзедун". Нева, Лома-Пресс,
Санкт-Петербург, 2000.
21. Шорт, Филип. Мао Цзедун. АСТ, Москва, 2001г.
22. Бурлацкий, Ф.М. Мао Цзэдун. 2003.
23. Галенович, Ю.М. Пен Дохай и Мао Цзэдун. Политические лидеры Китая
XX века. Огни, 2005.
24. Snow, Edgar. Red Star over China. Hesperides Press, 2006. (Последнее
издание)
25. Spence, Jonathan D. Mao Zedong. New York, Viking, 1999 .
32

Mao Szedun davrida XXR (Xitoy Xalq Respublikasi)

Sotib olish