Markaziy Amerika mamlakatlariga iqtisodiy geografik tavsif + - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	79.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Markaziy Amerika mamlakatlariga iqtisodiy geografik tavsif +

Sotib olish

Mundarija:
Kirish
I BOB. Markaziy Amerika tabiiy geografik o’rni demakratik salohiyati
va resurslari.
1.1 Markaziy Amerika tabiiy geografik o’rni
1.2 Aholisi va mehnat resurslari
II BOB. Markaziy Amerika Davlatlariga iqtisodiy geografik o’rni
2.1 Markaziy Amerika mamlakatlarining yirik iqtisodiy tarmoqlari.
2.2 Sanoati va qishloq xo’jaligi
2.3 Transporti tashqi iqsodiy aloqalari va iqtisodiy rayonlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Rasmiy nomi — Amerika Qo‘shma Shtatlari. Poytaxti — Vashington. Hududi
– 9372,6 ming km.kv. Aholisi–314 mln.dan ortiq kishi (2012). Rasmiy tili —
ingliz, (ispan, fransuz, nernis, italyan, polyak, portugal, arman, arab, hind tillari
ham keng tarqalgan). Dini — protestantlar (53%), katoliklar (26%), yahudiylar
(2% ga yaqin), pravo slavlar (2% g а yaqin), musulmon diniga e’tiqod etuvchilar
(2% g а yaqin). Pul birligi — AQSH dollari.
Geografik joylashuvi va tabiati. Shimoliy Amerikadagi davlat. Shimolda
Kanada (chegara uzunli gi — 8893 km, Shimoliy Amerikaning shimoli g‘arbida
joylashgan Alyaska shtatining Kanada bilan chegara uzunligi — 2477 km),
janubda Meksika (3326 km) bilan chegaradosh. Mamlakat g’arbda Tinch okean,
sharqda Atlantika okeani, janubda Meksika ko‘rfazi bilan tutashib ketgan. Undan
tashqari, AQSHga Gavay orollari, Guam oroli, Sharqiy Samoa, Virgin orollari
hamda Kuba orolidagi Guantanamo harbiy bazasi qarashlidir. Chegaralaming
Umumiy uzunligi — 12248 km. Qirg‘oq bo‘ylab chegara uzunligi — 19924 km.
AQSH maydon jihatdan dunyoda Rossiya, Kanada va Xitoydan keyin to‘rtinchi
o‘rinda turadi. AQSH tog`lar va bepoyon tekisliklar mamlakati. Mamlakat
relyefining g‘arbiy qismi tog‘li, sharqiy qismi esa tekisliklardan iborat. Mamlakat
hududining yarmiga yaqinini tog‘ tizmalari, tog‘ tekisliklari va Kordilyera yassi
tog`lari egallagan. Kordilyer togiarining yuqori cho‘qqisi balandligi 4000 m
bo‘lgan Uit (4419 m) hisoblanadi. Sharqda Appalachi togiari joylashgan. Ularning
baland nuqtasi — Mittchel (2037 m). Mamlakat va Shimoliy Amerikaning yuqori
nuqtasi Mak-Kinli tog‘i (6199 m) Alyaskada joylashgan. Qit’aning eng past joyi
Kalifomiyadagi O`lim vodiysi (dengiz sathidan — 86 m pastda) hisoblanadi.
Kordilyer va Appalachi tog‘lari orasida Markaziy va Ulug’ keng ichki vodiylari
hamda Meksika pasttekisliklari yastanib yotibdi. Asosiy daryolari Missisipi,
Missuri, Ogayo, Kolorado, Kolumbiya va Yukon (irmoqlari bilan birga).
Mamlakatning shimoli sharqida Yuqori Michigan, Guron, Eri, Ontario koilaridan
iborat Buyuk ko`llar tizimi mavjud. Mamlakatda ko‘p sonli muzliklar davri koilari
bor. Yuta shtatida joylashgan Katta Sho‘r ko`l ham muzliklar davrida vujudga
2

kelgan. AQSH quyidagi foydali qazilmalar zaxiralariga ega: ko‘mir, tabiiy gaz,
neft, oltin, uran, mis, qo‘rg‘oshin, temir, aluminiy rudalari, fosforitlar hamda
yog‘och. Haydaladigan yerlar butun hududning 20%, o‘rmonlar va dashtliklar
29%, o‘tloq va yaylovlar 26% ini tashkil qiladi.
Iqlimi — keskin kontinental. O`simlik dunyosi juda boy. Bu yerda iqlim
zonalarining o‘zgarishiga qarab flora ham o‘zgarib boradi. AQSHda mox va
lishayniklardan tortib palma va sekvoyya daraxtlarigacha mavjud. Hayvonot olami
ham turfa, u ham flora kabi iqlim zonalarining o’zgarishiga qarab o’zgarib boradi.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi — federativ respublika.
Mamlakat tarkibiga 50 ta shtat (Aydaxo, Ayova, Alabama, Alyaska, Arizona,
Arkanzas, Virjiniya, Vashington, G‘arbiy Virjiniya, Viskonsin, Vayoming,
Vermont, Gavayya, Delaver, Joijiya, Illinoys, Indiana, Kaliforniya, Kolorado,
Konnektikut, Kanzas, Kentukki, Luiziana, Men, Merilend, Massachusets,
Michigan, Minnesota, Missisipi, Missuri, Montana, Nebraska, Nevada, Nyu-
Hempshir, Nyu-Jersi, Nyu-Meksika, Nyu-York, Ohayo, Oklaxoma, Oregon,
Pensilvaniya, Rod-Aylend, Shimoliy Karolina, Shimoliy Dakota, Tennessi, Texas,
Florida, Janubiy Karolina, Janubiy Dakota, Yuta va Kolumbiya okrugi kiradi.
AQSHga qaram hududlar: Beyker oroli, Xoulend oroli, Kingem-Rif, Sharqiy
Samoa, Guam, Jarvis, Jonston attoli, Miduey, Navassa orollari, Palmira attoli,
Puerto-Rika, Virginiya orollari, Ueyn orollari. AQSH 1776-yil 4-iyulda
mustaqillikka erishdi (ilgari Angliya mustamlakasi). Milliy bayramlari: 4-iyul -
Mustaqillik kuni, 22-fevral — Jorj Vashington tug’ilgan kun, 11-noyabr — Urush
qahramonlari kuni. Qonunchiligi ingliz umumiy huquqiga asoslangan. Davlat va
hukumat boshlig‘i Prezident. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Senat va Vakillar
palatasidan tashkil topgan ikki palatali parlament amalga oshiradi. AQSHda asosiy
ikkita yirik partiya mavjud: Respublikachilar va Demokratlar.
3

I BOB. Markaziy Amerika tabiiy geografik o’rni demakratik salohiyati
va resurslari.
1.1 Markaziy Amerika tabiiy geografik o’rni
Geografik o‘rni. Shimoliy Amerika G‘arbiy va Shimoliy yarimsharlarda
joylashgan. U boshqa materiklarga nisbatan qutb tomon uzoq cho‘zilgan.
Materikning shakli Janubiy Amerika singari uchburchakni eslatadi. Kattaligi
jihatidan uchinchi o‘rinda turadi.
Materik qirg‘oqlarini 3 ta okean suvlari yuvib turadi. Janubda Panama bo‘yni
orqali (eng tor joyi 48 km) Janubiy Amerika bilan tutashgan. Yevrosiyodan Bering
bo‘g‘izi (kengligi 85 km) orqali ajralib turadi.
O‘rganish tarixi. X asrning oxirida norman Erik Rauda (Malla)
Grenlandiyani, materikning shimoli-sharqiy qismini o‘rgandi. Jon Kabot
Nyufaundlend orolini va Labrador yarimoroli qirg‘oqlarini kashf etdi. XVII asrda
G.Gudzon, A.Makkenzi va boshqalar materikning sharqiy va shimoliy qismlarini
o‘rganishdi. XX asr boshida R. Amundsen birinchi bo‘lib materikning shimoliy
qirg‘oqlari bo‘ylab suzib o‘tdi va Shimoliy magnit qutbining geografik o‘rnini
aniqladi. 1732-yilda rus sayyohlaridan I.Fyodorov va M. Gvozdev materikning
shimoli-g‘arbiy sohillarini o‘rgandi. Aleut orollari va Alyaska sohillarini o‘rganish
va xaritaga tushirish ishlarini V.Bering, A.Chirikovlar bajarishdi (1741-y.). Savdo-
sotiq ishlarini yo‘lga qo‘yishda G.Shelexovning xizmatlari katta bo‘ldi. O‘sha
paytda Shimoli-g‘arbiy Amerikani Alyaska deb atashgan. U 1798-yilda ruslar
tomonidan monopoliyaga aylantirilgan va „Rus Amerikasi" nomi bilan atala
boshlangan. 1867-yilda Alyaska AQSHga sotib yuborilgan.
Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. Shimoliy Amerika bilan
Yevrosiyo qadimgi Lavraziya quruqligining tarkibiy qismi bo‘lgan. Mezozoy
erasining boshlarida Shimoliy Amerika Yevrosiyodan ajralgan. So‘nggi 1 mln yil
davomida Yevrosiyo bilan Shimoliy Amerika bir-biridan 40 km masofaga
uzoqlashgan. Materikning tekislik qismi qadimgi platformaga mos keladi.
Tog‘lar (Kordilyera, Qoyali tog‘lar, Appalachi) kaledon, gersin, mezozoy tog‘
burmalanishlarida ko‘tarilgan. Lekin alp burmalanishida yoshargan. Tekisliklarda,
4

asosan, cho‘kindi tog‘ jinslari uchrasa, tog‘li o‘lkalarda magmatik va metamorfik
tog‘ jinslari tarkib topgan. G‘arbiy tog‘li mintaqada halokatli zilzilalar bo‘lib,
vulqonlar otilib turadi.
Shimoliy Amerika foydali qazilmalarga boy. Magmatik va metamorfik
jinslardan tuzilgan tog‘ va yassi tog‘liklarda temir, uran, mis, nikel, oltin, kumush
konlari bor. Ayniqsa, Appalachi tog‘lari rudali qazilmalarga boy. Cho‘kindi tog‘
jinsi qatlamlarida neft, gaz, ko‘mir, tuz kabi qazilmalar tarkib topgan.
Relyefi. Shimoliy Amerikani relyef tuzilishiga ko‘ra ikkita yirik qismga:
tekislik va tog‘li qismlarga bo‘lish mumkin. Tog‘li qismidagi Kordilyera, uning
sharqidagi Qoyali tog‘lar asosiy tog‘ tizimlaridir. Materikning eng baland nuqtasi
Denali (2015-yilgacha Mak-Kinli) cho‘qqisi (6194 m), eng past nuqtasi Ajal
vodiysi (–86 m) ham tog‘ mintaqasida joylashgan. Katta Havzaning janubi-
sharqida Kolorado platosini Kolorado daryosi kesib o‘tadi. U dunyodagi eng
chuqur (2 km ga yaqin) va tor dara — Katta Kanyonni hosil qiladi. Materikning
tog‘li qismi Tinch okean „olovli halqasi" mintaqasiga to‘g‘ri keladi. Bu ulkan tizim
Alyaska Kordilyerasi, Kanada Kordilyerasi, AQSH Kordilyerasi va Meksika
Kordilyerasiga bo‘linadi. Tekisliklar materikning sharqiy qismini egallaydi.
Materikning shimoliy qismida qirlar va adirsimon balandliklar uchraydi. Bu
hududlarda Lavrentiy qirlari, Markaziy tekislik, Missisi р i pasttekisligi va Buyuk
tekisliklar asosiy relyef shakllaridir.
Materikning sharqiy qismida Appalachi tog‘i joylashgan. Bu past tog‘ bo‘lib,
Ural tog‘i singari keksa. Uning eng baland cho‘qqisi Mitchell tog‘idir (2 037 m).
Uning janubi-g‘arbiy yonbag‘rida dunyodagi eng uzun (500 km) Flint-Mamont
g‘ori bor.
Markaziy Amerika tabiiy geografik o‘rnini yanada kengroq tushunish uchun
uning joylashuvi, tabiiy xususiyatlari, iqlimi, geologik o‘ziga xosliklari va tabiat
resurslarini batafsil ko‘rib chiqish lozim.
Markaziy Amerika joylashuvi va chegaralari
Markaziy Amerika Shimoliy Amerikaning janubiy qismida joylashgan
mintaqa bo‘lib, geografik jihatdan ikkita qit’ani, ya'ni Shimoliy va Janubiy
5

Amerikani bog‘laydi. Bu hududning eng muhim geografik xususiyati, u orqali
Panama kanali o‘tadi, bu kanal esa ikki okeanni (Tinch okeani va Atlantika okeani)
bog‘laydi.
Shimoliy chegarasi : Meksika bilan chegaralashadi.
Janubiy chegarasi : Markaziy Amerika Janubiy Amerika bilan Panama qit’asi
orqali bog‘lanadi.
Sharqiy chegarasi : Karib dengizi va Utsmi ko‘rfazi.
G‘arbiy chegarasi : Tinch okeani.
Markaziy Amerika tabiiy landshaftlari
Markaziy Amerika tabiati turli xil geografik birliklardan tashkil topgan. Bu
mintaqa tog‘li va tekisliklardan iborat bo‘lib, quyidagi landshaftlarni o‘z ichiga
oladi:
Tog‘li hududlar : Markaziy Amerika hududining ko‘p qismi Kordilera tog‘
tizmasining janubiy qismida joylashgan. Bu tog‘lar vulqonlar va yer silkinishlari
bilan mashhur. Eng baland nuqtalari, masalan, El Salvador va Nikaraguadagi faol
vulqonlar mavjud.
Pasttekisliklar : Markaziy Amerika hududining pasttekisliklari, ayniqsa
Meksika ko‘rfazi va Karib dengizi bo‘yi, qurg‘oqchil va tropik o‘rmonlar bilan
qoplangan. Bu hududlar shuningdek, o‘rmon va o‘simliklar boyligini o‘z ichiga
oladi.
Dengiz va orollar : Karib dengiziga qaratilgan qismida ko‘plab orollar
mavjud. Bu orollar o‘zining tropik o‘simliklar va hayvonot dunyosi bilan mashhur.
Kuba, Hispaniola, Puerto-Riko kabi orollar Markaziy Amerika tarkibiga kiradi.
Iqlimi
Markaziy Amerika iqlimi asosan tropik va subtropik xususiyatlarga ega
bo‘lib, bu yerda quyidagi iqlim turlari uchraydi:
Tropik iqlim : Mintaqaning janubiy va markaziy qismlarida tropik o‘rmonlar
va nam iqlim mavjud. Yozda yuqori harorat va katta miqdorda yomg‘ir yog‘adi.
Subtropik iqlim : Meksika va uning shimoliy qismlarida subtropik iqlim
hukm suradi, ya'ni sovuq qishlar va iliq yozlar mavjud.
6

Qurg‘oqchil iqlim : Meksika va Karib dengizining ba'zi qismlarida
qurg‘oqchil va yarim cho‘l iqlimi mavjud.
Tog‘ iqlimi : Kordilera tog‘larining balandliklarida tog‘ iqlimi hukm suradi,
ya'ni sovuq va yomg‘irli.
Geologik xususiyatlar va tabiiy resurslar
Markaziy Amerika geologik jihatdan faollik ko‘rsatuvchi hudud bo‘lib, bu
yerda ko‘plab vulqonlar va zilzilalar ro‘y beradi. Bu holat mintaqada joylashgan
Tinch okeani olovli halqiga bog‘liq. Mintaqada vulqonlar va zilzilalar ko‘p
bo‘lishi tufayli tabiiy resurslar, shu jumladan, minerallar, geotermal energiya va
boshqa yerosti boyliklar mavjud.
Vulqonlar : Markaziy Amerikada ko‘plab faol vulqonlar mavjud. Nikaragua,
El Salvador, Gvatemala kabi mamlakatlarda vulqon faolligi yuqori.
Yer osti resurslari : Mintaqa yirik kumush, oltin, mis, va boshqa minerallar
bilan boy. Shuningdek, neft va gaz resurslari ham mavjud.
Tabiat va biologik xilma-xillik
Markaziy Amerika o‘zining boy biologik xilma-xilligi bilan ham ajralib
turadi. Bu mintaqada o‘simlik va hayvonot dunyosi juda rang-barang bo‘lib, tropik
o‘rmonlar, cho‘llar, tog‘li hududlar kabi turli muhitlar mavjud.
Tropik o‘rmonlar : Markaziy Amerikaning janubiy qismida, ayniqsa Panama,
Kosta-Rika, Nikaragua va Hondurasda tropik o‘rmonlar joylashgan. Bu
o‘rmonlarda ko‘plab noyob o‘simlik va hayvon turlari yashaydi.
O‘simliklar va hayvonot dunyosi : Mintaqada ko‘plab endemik turlar,
jumladan, qushlar, amfibiyalar va sudraluvchilar mavjud. Masalan, jaguarlar,
ko‘plab qushlar, iguanalar va boshqa noyob hayvonlar Markaziy Amerika
o‘rmonlarida yashaydi.
Tsunami va zilzilalar
Markaziy Amerika yer yuzasidagi faol tektonik zonalarda joylashganligi
sababli zilzilalar va tsunami kabi tabiiy ofatlar ham tez-tez sodir bo‘ladi. Shu
sababli, mintaqada yer silkinishlariga qarshi oldini olish va tayyorgarlik ko‘rish
juda muhim.
7

Markaziy Amerika tabiiy-geografik o‘rnida tog‘lar, tekisliklar, vulqonlar,
o‘rmonlar va o‘simliklarning boy xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Iqlimi tropik va
subtropik, geologik faollik yuqori bo‘lib, tabiiy resurslar bilan boydir. Bu
mintaqadagi tabiiy sharoitlar uning iqtisodiy va ekologik ahamiyatini yanada
oshiradi.
1.2 Aholisi va mehnat resurslari
Markaziy Amerika Aholisi va Mehnat Resurslari
Markaziy Amerika — juda rang-barang va madaniy xilma-xillikka ega hudud
bo‘lib, uning aholisi turli etnik guruhlar, madaniyatlar va tilda ifodalanadigan
jamoalardan iborat. Aholi soni va mehnat resurslarining shakllanishi, ularning
iqtisodiy faoliyatlari, qishloq xo‘jaligi va sanoatga bo‘lgan munosabati ushbu
hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega.
Markaziy Amerika Aholisi
Markaziy Amerika mintaqasida bir necha mamlakatlar joylashgan bo‘lib,
ularning har biri o‘ziga xos aholi tarkibiga ega. Mintaqaning umumiy aholisi
taxminan 50 milliondan ortiqni tashkil qiladi. Aholi soni har yili o‘sib boradi, lekin
har bir mamlakatda aholi zichligi, urbanizatsiya darajasi va demografik holatlar
farq qiladi.
Aholi soni va tarkibi
Markaziy Amerika mamlakatlarining aholisi va uning tarkibi turlicha.
Quyidagi mamlakatlar Markaziy Amerika hududiga kiradi:
 Guatemala — taxminan 19 million aholi.
 Honduras — taxminan 10 million aholi.
 Nikaragua — taxminan 6 million aholi.
 El Salvador — taxminan 7 million aholi.
 Kosta-Rika — taxminan 5 million aholi.
 Panama — taxminan 4 million aholi.
 Beliz — taxminan 450 ming aholi.
Aholi tarkibi asosan ispan tilida so‘zlashuvchi va katolik diniga e'tiqod
qiluvchi xalqlardan tashkil topgan. Biroq, Markaziy Amerika hududida turli etnik
8

guruhlar, shu jumladan, mayya, afrikalik va evropalik kelib chiqishi bo‘lgan aholi
ham mavjud.
 Mestizo (evropalik va mahalliy amerikaliklar aralashmasi) eng keng
tarqalgan etnik guruhdir. Boshqa etnik guruhlar orasida mayya, afrikaliklar,
amerikaliklar va evropaliklar mavjud.
 Mayya xalqlari, ayniqsa Gvatemalada, nikaraguada va Hondurasta kuchli
ta’sirga ega.
 Afroamerikaliklar va indigenous (mahalliy) xalqlar Karib dengiziga yaqin
hududlarda yashaydi.
Urbanizatsiya va qishloq aholi zichligi
Markaziy Amerika mamlakatlarining aksariyatida urbanizatsiya darajasi o‘sib
bormoqda, ammo hali ham ko‘plab hududlarda qishloq aholisi ham ko‘p.
Ommaviy shaharlashuvning boshlanishi bilan, shaharlarda aholi zichligi oshgan.
Biroq, qishloq hududlarida dehqonchilik va qishloq xo‘jaligi faoliyati ham juda
rivojlangan.
 Qishloq aholisining ijtimoiy- iqtisodiy holati : Markaziy Amerika
mamlakatlarining ko‘plab qishloq hududlarida, qishloq aholisining aksariyati
kambag‘allikda yashaydi. Odatda, ular dehqonchilik va kichik miqyosdagi qishloq
xo‘jaligi faoliyatlari bilan shug‘ullanadi.
Markaziy Amerika Mehnat Resurslari
Markaziy Amerika mintaqasida mehnat resurslari asosan qishloq xo‘jaligi,
sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalariga bo‘lingan. Mehnat resurslari tarkibi, aholi
ta’lim darajasi, kasb-hunar ko‘nikmalariga ko‘ra o‘zgaradi. Ushbu hududning
iqtisodiy faoliyatida yuqori darajada ixtisoslashgan ishchi kuchi talab qilinadi,
ayniqsa sanoat va qishloq xo‘jaligi sohalarida.
Qishloq xo‘jaligi va agrar sektorda ishchi kuchi
Markaziy Amerika qishloq xo‘jaligi mamlakatlarida mehnat resurslari keng
tarqalgan va iqtisodiyotda katta rol o‘ynaydi. Bu hududda asosan quyidagi qishloq
xo‘jaligi faoliyatlari rivojlangan:
9

 Kahva : Markaziy Amerika — kahva ishlab chiqarishda yetakchi
hududlardan biridir. Kosta-Rika, Gvatemala va Hondurasta kahva ishlab chiqarish
muhim iqtisodiy faoliyat hisoblanadi.
 Bananas va shakarqamish : Kosta-Rika, Honduras va Panama bananas
ishlab chiqarishning eng yirik ishlab chiqaruvchilari bo‘lib, bu mahsulotlar
eksportda muhim o‘rin tutadi.
 Yorma va makkajo‘xori : Mintaqaning qishloq hududlarida bu mahsulotlar
keng tarqalgan bo‘lib, ko‘plab aholi shu sohada ishlaydi.
Dehqonlar va qishloq aholisi qishloq xo‘jaligida ishlashda davom etadi,
ammo bu ishchilar ko‘pincha past maoshlar bilan ishlaydi va mehnat sharoitlari
o‘ta og‘ir.
Sanoat va ishlab chiqarish
Markaziy Amerika mamlakatlarining iqtisodiyotida sanoat sektori ham
rivojlanmoqda. Ammo sanoat sektoridagi ishchilar soni qishloq xo‘jaligidan
pastroq. Asosan, tekstilda ishlov berish , yengil sanoat (elektronika, asbob-
uskunalar ishlab chiqarish), neftni qayta ishlash kabi sohalar Markaziy Amerika
iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa qo‘shmoqda.
 Kostalrikaning elektronika sanoati : Kosta-Rika sanoatining bir qismi
sifatida elektronika ishlab chiqarish rivojlanmoqda. Bu yerda ko‘plab xalqaro
kompaniyalar ishlab chiqarish va montaj jarayonlarini amalga oshiradi.
Xizmat ko‘rsatish sektori
Markaziy Amerika mintaqasida xizmat ko‘rsatish sektori ham o‘sib
bormoqda. Bu sektorda ishlovchilar soni ham ortib bormoqda. Xizmatlar sektori
iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi, ayniqsa turizm, transport, moliya va sog‘liqni
saqlash kabi sohalarda.
 Turizm : Panama, Kosta-Rika va Beliz kabi mamlakatlar turizmga katta
e'tibor qaratmoqda. Turizm sanoatida ishlovchilar soni ortib bormoqda, chunki bu
hududning tabiat manzaralari, tarixiy joylari va dengiz bo‘ylaridagi kurortlar
jahonga mashhur.
Ishchi Kuchining Ijtimoiy Masalalari
10

Markaziy Amerika davlatlarida mehnat resurslarining asosiy muammolaridan
biri — kambag‘allik va ishsizlik . Ijtimoiy tarmoqlarda ishlovchi insonlar
ko‘pincha to‘liq ishga joylashmagan va mehnat sharoitlari yaxshi emas. Ijtimoiy
xavfsizlik va ishchilar huquqlarini himoya qilishda ham muammolar mavjud.
 Ishsizlik va mehnat migratsiyasi : Markaziy Amerikada ish o‘rinlarining
kamligi va iqtisodiy notinchlik sababli, ko‘plab yoshlar AQShga migratsiya
qilishni afzal ko‘rishadi. Bu migratsiya, asosan, iqtisodiy sabablarga asoslangan.
Markaziy Amerika aholisi, etnik tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari
jihatidan turli xil bo‘lib, mintaqadagi mehnat resurslari ham shu xilma-xillikni aks
ettiradi. Aholining katta qismi qishloq xo‘jaligida ishlaydi, ammo sanoat va xizmat
ko‘rsatish sektori ham muhim ahamiyatga ega. Ishchi kuchining ta’lim darajasi va
kasb-hunar ko‘nikmalari o‘sishda davom etmoqda, ammo mehnat bozori va
ijtimoiy muammolar hal qilinishi lozim.
11

II BOB. Markaziy Amerika Davlatlariga iqtisodiy geografik o’rni
2.1 Markaziy Amerika mamlakatlarining yirik iqtisodiy tarmoqlari.
Sir emaski, zamonaviy jahon iqtisodiyoti ko'p jihatdan Amerika biznesining
holatiga bog'liq. Buning ajablanarli joyi yo'q, chunki AQSh kompaniyalari va
firmalarining asosiy ulushi milliardlab dollarlarni bosib o'tadi va ko'plab sohalarda
o'yin qoidalarini o'rnatadi (va hatto ba'zida shafqatsizlarcha aytib beradi va
majburlaydi). Shuning uchun maqolada nafaqat shtatlarning biznes maydoniga,
balki sayyoramizning boshqa ko'plab shtatlariga ham bevosita ta'sir ko'rsatadigan
eng jiddiy Amerika kompaniyalari ko'rib chiqiladi.
Etakchi korporatsiyalarni o'rganishni boshlashdan oldin shuni aytish kerakki,
Amerika biznesining titanlari o'n yildan ko'proq vaqt davomida mavjud va ba'zi
asosiy o'yinchilar 19-asrda tashkil etilgan va muvaffaqiyatli faoliyat yuritmoqda.
bu kun o'z moliyaviy kuchini oshirishda davom etmoqda. Buning sababi, o'sha
paytda butun dunyo bo'ylab millionlab odamlar yaxshiroq hayot izlab Amerikaga
ko'chib o'tishgan, bu oxir-oqibat malakali ishchilar uchun ulkan bozorni yaratgan
va Amerika kompaniyalarini yuqori iqtisodiy rivojlanish fonida tez o'sishni
rag'batlantirgan. ishchilar o'rtasidagi raqobat.
Bugungi kunda eng yirik korporatsiyalarning turli xil ro yxatlari mavjud. Har ʻ
biriular turli qoidalar asosida shakllantiriladi, ammo eng hurmatli reyting dunyoga
mashhur Forbes jurnali tomonidan e'lon qilinadi. Shuning uchun, ushbu bosma
nashrga asoslanib, quyida eng nufuzli Amerika kompaniyalari keltirilgan,
jumladan:
 IBM.
 Chevron.
 Wal-Mart do'konlari.
 Jonson va Jonson.
 General Electric.
 Berkshire Hathaway.
 Microsoft.
 Exxon Mobil.
12

 Google.
 Apple.
Ushbu reyting ushbu korporatsiyalarning har birining kapitallashuv darajasiga
asoslanadi. Keling, ular bilan yaqinroq tanishamiz.
Birinchi kompyuter ishlab chiqaruvchisi
Bugungi kunda ko plab muammolardan xalos bo lishga yordam beruvchi IT-ʻ ʻ
yechimlarni yetkazib berish bo yicha haqiqiy yetakchi bo lgan IBM kompaniyasini
ʻ ʻ
bilmagan odam bo lmasa kerak. Shu bilan birga, xizmatlar ko'rsatish darajasi
ʻ
sohada etalon hisoblanadi va doimiy ravishda yuqoriligicha qolmoqda. Xususan,
boshqa ko plab Amerika kompaniyalari kabi IBM ham kadrlar tanlashga katta
ʻ
e tibor beradi, bu esa salkam 238 milliard dollarlik ulkan kapitalni yaratdi.
ʼ
Neft giganti
Chevron neft qazib olish va qayta ishlash sohasida haqiqiy yetakchi
hisoblanadi. Bundan tashqari, kompaniya avtomobillarga yoqilg'i quyish
shoxobchalarining butun tarmog'iga xizmat qiladi va ularni to'liq moliyalashtiradi.
Neft titanining tuzilishi turli xil kimyoviy moddalar ishlab chiqarishni ham
ta'minlaydi. Bundan tashqari, Chevron yetakchi dvigatel ishlab chiqaruvchilari
uchun moylash materiallari va maxsus qo‘shimchalar ishlab chiqaradisayyora.
Korporatsiyaning kapitallashuvi 240,2 milliard dollarni tashkil etadi.
Eng yaxshi savdo o yinchisi
ʻ
Yirik Amerika kompaniyalarini o'rganar ekanmiz, Sem Uoltonning Wal-Mart
do'konlari deb atalgan fikrini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Ushbu chakana savdo
korporatsiyasi 1962 yilda tashkil etilgan.
Kompaniyaning butun dunyo bo ylab 10 000 dan ortiq do konlari mavjud.
ʻ ʻ
Shu bilan birga, savdo nuqtalarining formati shundayki, siz hamma narsani
ignadan tortib katta narsalarga sotib olishingiz mumkin. Ushbu gipermarketlarning
kuchini ko'plab kichik firmalar allaqachon his qilgan, ularning do'konlari Wal-Mart
do'konlari paydo bo'ladigan joyda faoliyatini qisqartirishga majbur.
Aka-uka Jonsonlarning ijodi
13

Johnson & Johnson - butun oila, to'g'rirog'i, ikki aka-uka mehnatining
samarasi bo'lgan kompaniyalardan biri. U 1886 yilda tug'ilgan va o'sha paytdan
beri barqaror rivojlanib, tibbiy asbob-uskunalar, xalq iste'moli mollari va
farmatsevtika mahsulotlarini sotish bo'yicha faoliyatning ustuvor yo'nalishlarini
tanlab oldi. Kompaniyaning kapitallashuv darajasi 258,4 milliard dollarni tashkil
qiladi.
Tomas Edison kompaniyasi
“General Electric” 1878-yilda afsonaviy ixtirochi tomonidan ochilgan va
o zining juda faol ishini barchamizga tanish bo lgan cho g lanma lampalar ishlab ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqarish bilan boshlagan. Bugungi kunda kompaniya shifokorlar uchun uskunalar,
gaz turbinalari, reaktorlar, lokomotivlar va boshqalarni yaratish va sotish bilan
shug'ullanadi. Hammasi bo'lib General Electric oltitani tanladiishning asosiy
yo'nalishlari, xususan:
 Energiya.
 Tibbiyot.
 Transport.
 Aviatsiya.
 Moliya sektori.
 Yoritish texnologiyasi.
Kompaniya boyligi 283,6 milliard AQSh dollarini tashkil etadi.
Faol o'yinchi
Berkshire Hathaway dastlab to'qimachilik ishlab chiqaruvchisi bo'lib, bugungi
kunda Uorren Baffetning qat'iy rahbarligi ostida gigantga aylandi. Uning ta'sir
doirasiga temir yo'l transporti, qandolat korxonalari, zargarlik biznesi va boshqalar
kiradi. 2015 yil natijalariga ko'ra kompaniya kapitallashuvi 292,4 milliard dollarni
tashkil etadi.
Dunyodagi eng boy odamning kompaniyasi
Microsoft haqiqatan ham bolalarga tanish brenddir. Darhaqiqat, uning tufayli
zamonaviy yoshlar turli xil kompyuter o'yinlarini o'ynashadi va umuman
kompyuterlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'lishadi, chunki korporatsiya
14

dasturiy ta'minot va boshqa kompyuter uskunalarini ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan. Bill Geytsni yaratish qiymati 303,5 milliard dollarni tashkil etadi.
Energiya hayvoni
Exon Mobil, hozirgi kapitallashuvi 395,4 milliard dollarni tashkil etgan holda,
Amerikaning kuchli uchligiga ishonch bilan kirgan. Korporatsiya turli neft-kimyo
mahsulotlarini, jumladan, plastmassa va polietilenlarni ishlab chiqarish va sotishga
qaratilgan. Bundan tashqari, kompaniya elektr energiyasini ishlab chiqarish bilan
shug'ullanadigan korxonalarga egalik qiladi yoki ularning katta ulushiga ega. Exon
Mobil shuningdek, yangi neft va gaz konlarini o'zlashtirishda ishtirok
etadidaromad darajasini oshiring.
Mutlaq yetakchi
Eng mashhur Amerika kompaniyalari Apple korporatsiyasi tomonidan
yakkaxon boshchilik qiladi. U o'zi uchun turli xil kompyuter uskunalari, telefonlar,
planshetlar va boshqa shunga o'xshash aksessuarlar ishlab chiqarish bo'yicha
asosiy ish vektorini tanladi, bu zamonaviy odamga ko'plab kundalik vazifalarni hal
qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, kompaniya juda ko'p loyihalarni bron
qildi va juda ko'p patentlarni oldi. "Tishlangan olma" (kompaniya logotipi)
bugungi kunda taxminan 471,85 milliard dollarga teng. Ko'ryapsizmi, bu juda
katta.
Dunyodagi eng qimmat bank
Agar siz hali ham qaysi bank eng qimmat deb hisoblanishini bilmasangiz, bu
bo shliqni yoping. Ushbu moliyaviy institutning nomi JPMorgan Chase. Joriy ʻ
yilning sentyabr oyida ushbu Amerika banki kapitallashuv bo'yicha nafaqat
Amerika Qo'shma Shtatlarida, balki butun dunyoda ishonchli birinchi o'rinni
egallab, ushbu ko'rsatkich bo'yicha teng darajada taniqli Wells Fargo'dan o'zib
ketdi. Umuman olganda, JPMorgan Chase kapitali bo'yicha dunyodagi eng yirik
yigirmata kompaniyadan biridir.
Rossiya Federatsiyasidagi amerikaliklar
Amerika kompaniyalari Rossiyada o zlarini qanday his qilishlarini hisobga
ʻ
olsak, shuni ta kidlash kerakki, ularning umumiy daromadi 2014-yilda tarmoq
ʼ
15

sanksiyalarining kiritilishi va avvallari doimiy ravishda kompaniyalar ro yxatida ʻ
bo lgan General Motors kabi korporatsiyalar tufayli birmuncha pasaygan.
ʻ
Rossiyada ishlayotgan yetakchi xorijiy kompaniyalar reytingdan butunlay tushib
ketdi, chunki u Rossiya Federatsiyasidagi faoliyatini butunlay to xtatdi.
ʻ
Rossiyada faoliyat yuritayotgan korporatsiyalarga kelsak, ular orasida
quyidagi gigantlar bor:
 PepsiCo oziq-ovqat konserni bo'lib, u 1974 yilda Novorossiyskda o'zining
birinchi zavodini ochganida Rossiya bozoriga kirgan.
 Procter & Gamble.
 Mars.
 Apple.
 McDonald's.
 Cargill.
 Mondelez International.
 Ford Motor.
 Jonson va Jonson.
Mana shu Amerika kompaniyalari biznes yuritishdagi ma'lum iqtisodiy va
siyosiy qiyinchiliklarga qaramay, bugungi kunda ham o'z mahsulotlarini Rossiya
bozorida ilgari surishda davom etmoqdalar. Keyinchalik nima bo'lishini vaqt
ko'rsatadi.
16

2.2 Sanoati va qishloq xo ’ jaligi
AQSH ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi, iqtisodiyotining
tarkibi, milliy maxsulotlarning raqobatbardoshligi, ilmiytexnik va intellektual
saloxiyatga egaligi xamda xozirgi vaqtdagi o’ziga xos siyosati bilan xalqaro
munosabatlar va jaxon iqtisodiyoti yo’nalishlarini begilashda yetakchi rolь
o’ynaydi. Iqtisodiy rivojlanishning amerika modeli ko’pgina iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlar uchun andoza rolini o’ynagan bo’lsa, uning modifikatsiyasi, ya’ni
o’zgargan shakllari yangi industrial mamlakatlarning istiqbolli rivojlanishida keng
qo’llanildi. AQSH dunyodagi eng yirik sanoat maxsulotlari ishlab chiqaruvchi va
xizmatlar ko’rsatuvchi mamlakat. Dunyodagi eng yangi texnologiyalar ishlab
chiqarishning 45% to’g’ri keladi va dunyo YaIM 25% beradi. AQSH 400 mln t,
ortiq bug’doy ishlab chiqaradi va uning qariyb yarmini eksportdan qiladi. Tashqi
savdo aylanmasi 1,5 trln doll, dan ortadi va dunyo eksportining 12,6% (shundan
11,5% jaxon sanoat maxsulotlari eksporti, 13,5% mashina va transport jixozlari,
13% kimyo sanoati maxsulotlaridan iborat) to’g’ri keladi. SHuni aloxida ta’kidlash
lozimki, AQSH iqtisodiyotining rivojlanish samaradorligi ilmiy-texnik saloxiyat,
milliy xo’jalikning biqiqligi, yuksak texnologiya va ilmiy-texnik progress
yo’nalishlari, moliya-bank tizimi jixatidan dunyo mamlakatlari orasida XXI asr
birinchi o’n yilligida tengi yo’q mamlakatdir. AQSH iqtisodiyotining bosh
xususiyati—ishlab chiqarish va kapitalning yuqori kontsentratsiyasidir. Bugungi
kunda Amerikadagi yirik korporatsiyalar o’zining faoliyati va muomala ko’lami
jixatidan transmilliy korporatsiyalarga (TMK) aylandi. Dunyodagi 500 eng yirik
TMKdan 100 tasi AQSH ga qarashlidir. Jumladan, «General Motors»
«Epson», «Fogd Motogs», «Microsoft» va boshqalar. AQSH iqtisodiyotidagi
xalqaro ixtisoslashuv elektrotexnika va elektronika sanoati (ayniqsa, super-EXM),
aviakosmik, xarbiy atom sanoati, biotexnologiya va boshqalardir. Iqtisodiyotda
tog’-kon sanoati, qora metallurgiya, to’qimachilik va tikuvchilik xissasi qisqarib,
kimyo, mashinasozlik va metallni qayta ishlash tarmoqlari xissasi tobora ortib
bormoqda. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar o’rtasida ilmiy-tadqiqot va tajriba
konstruktorlik ishlariga bo’lgan xarajat, ilmiy xodimlar va muxandislar soni
17

jixatdan oldinda turadi. Natijada, 90-yillardan boshlab mamlakat iqtisodiyoti
resurslarni tejovchi yuksak texnologik bosqichga kirdi. Ishlab chiqarishning
barqaror rivojlanishi, samarali bandlik, inflyatsiyaning past darajasi va federal
byudjet xolati yaxshilandi. Amerika yuqori darajadagi bizneselitasining islox
etilishi («Boing» korporatsiyasining «Mak-Donnel - Duglas» korporatsiyasi bilan
«Lokxid» ni «Norton Gruten» bilan qo’shilishi va boshq.) aviakosmik va mudofaa
sanoatida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi. A m m o , A Q S H i q t i s o d i y o t i
d a g i e n g k e s k i n m u a m m o - ma m l a k a t ichki qarzining o’sishi va
bandlik darajasi bo’lib qolmoqda. SHunga qaramay, XX asr oxiri XXI asr
boshlarida AQSH xo’jaligi va YaIM tarmoq tarkibidagi o’zgarish moddiy ishlab
chiqarish soxalari ulushining qisqarishi va noishlab chiqarish soxalari (xizmatlar
soxalari) ulushining barqaror ortib borishidir. Sanoat - AQSH iqtisodiyotida
barqaror rivojlanib borayotgan tarmoq. AQSH sanoati 3 ijtimoiy ishlab chiqarish -
ishlov beruvchi sanoat, qazib beruvchi sanoat va elektroenergetikadan iborat.
Sanoat maxsuloti ishlab chiqarishda ishlov beruvchi soxaning ulushi 80,4%,
elektroenergetika ulushi 13%, qazib beruvchi sanoat ulushi esa 6,6% ni tashkil
qiladi. Sanoatda ilm talab soxalar -mikroelektronika, lazer texnikasi, oldindan
berilgan xossalar asosida printsipial yangi materiallar ishlab chiqarish, gen
injenerligi va biotexnologiya, robot va roboto-texnika, biqiq avtomatlashtirilgan
ishlab chiqarish, avtomatlashtirilgan tizimlarni loyixalashtirish, kosmik
priborsozlik va boshqalar jadal rivojlanmoqda. Robotlar ishlab chiqarishning
o’rtacha yillik o’sish sur’atlari 40% dan ortiq. Resurslarni tejash texnologiyasiga
o’tish YaIM birligiga-nisbatan energiya talablilikni 25% va material talablilikni
qariyb 20% qisqartirish imkonini berdi. AQSH yirik yoqilg’i-energetika sanoatiga
ega bo’lib, uning asosini ko’mir, neft ь va tabiiy gaz, uran va gidroresurslar tashkil
qiladi. Ko’mir (yiliga 930 mln, t,) asosan Appalachi, Markaziy xavza va tog’li
shtatlardan qazib olinadi, deyarli IESlarda foydalaniladi va eksportga chiqariladi.
AQSH razvedka qilingan neft ь zaxiralari bo’yicha iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlar o’rtasida birinchi o’rinda turadi. Yiliga 380 mln t ortiq neft ь qazib
chiqarilsada, ichki extiyojni qondira olmaydi va Kanada, Venesuela va Fors
18

ko’rfazi mamlakatlaridan import qiladi. Yiliga 540 mlrd m 3 tabiiy gaz qazib
chiqarishiga qaramay Kanadadan gaz import qiladi. Yirik neft ь monopoliyalari
«Eksson», «Teksako» «Galor Oyl» va boshq. AQSHda yiliga 3712 mlrd kVtG’s
(1997 y.) elektrenergiyasi xosil qilinadi. Mamlakat yoqilg’i-energetika balansida
IES (70%), GES va AES (28%) va alternativ energo manbalar xissasiga 2% (geo
IES, ko’mir va shamol energiyasi) to’g’ri keladi. AESlarda 110 ta energoblok
mavjud. Qora metallurgiya sanoati (yiliga 90 mln t, po’lat eritiladi) garchi, o’zak
tarmoq bo’lganligiga qaramay, bugungi kunda bir qator muammolarga ega. Yirik
qora metallurgiya markazlari Pittsburg, Buyuk ko’llar rayoni, Atlantika qirg’oq
bo’yi (import ruda asosida), Dallas va X ь yustondir. Qora metall eritishni nazorat
qiluvchi yirik kompaniya «Yunayted Steyts Stil korporeyshn» va boshq. AQSH
rangli metallurgiyaning asosiy turlarini ishlab chiqaruvchi mamlakatdir. Mis, rux,
qo’rg’oshin eritish Montana, Yuta, Aydaxo, Arizona shtatlarida, Tinch okean
qirg’oq bo’yining shimoli-g’arbi, Atlantika qirg’oq bo’yi rayonlaridir. Alyuminiy
sanoati (yiliga 3 mln t alyuminiy eritadi va dunyoda 1-o’rinda turadi) rivojlangan.
Mashinasozlik va metallni qayta ishlash AQSHdagi eng yirik sanoat tarmog’i
bo’lib, ishlov beruvchi sanoat maxsuloti qiymati va bandlarning 4% to’g’ri keladi.
Mashinasozlik minglab firma va korxonalardan iborat bo’lishiga qaramay yirik
monopoliyalar: avtomabilsozlikda «Djeneral Motors», «Ford motors» «Kraysler»,
samalyotsozlikda «Boing», «Makdonell Duglas», «Lokxid», elektrotexnika va
elektronikada «Djeneral elektrik», komp ь yuterlar ishlab chiqarish va dasturiy
ta’minot tizimida «Microsoft» kompaniyasi va boshq. roli katta.
Avtomobilsozlikda «katta uchlik» korporatsiyalari mamlakat ichki extiyojining
75%ini, yapon avtomobil ь zavodlari esa 25% ni qondiradi. Detroyt shaxri
«avtomobilsozlik poytaxti»dir va yana 20ta shtatda avtomobilsozlik korxonalari
mavjud. Yiliga 8 mln, dona turli markadagi yengil va yuk avtomobillari ishlab
chiqariladi. Samolyotsozlik AQSH dagi eng yirik tarmoqlardan bo’lib, kuchli
monopollashgan («Boing», «Makdonell Duglas», «Lokxid» va boshq.). Masalan,
«Boing» korporatsiyasi korxonalari yiliga 400 ga yaqin xavo laynerlarini ishlab
chiqardi. Asosiy markazlari Los-Andjeles, San-Diego, Anaxaym, Sietl, Dallas,
19

X ь yuston, Atlanta va boshq. Ayni vaqtda, AQSH dunyo bozoridagi fuqaro
aviatsiyasining 2G’3 qismini nazorat qiladi. Kemasozlik - mashinasozlikning
boshqa tarmoqlariga nisbatan bo’sh rivojlangan bo’lib, boshqa mamlakatlar
(Yaponiya, Janubiy Koreya, Braziliya, Tayvan ь ) raqobatiga chidamaydi.
Kemasozlik verflari Atlantika qirg’oq bo’yi, Meksika ko’rfazi va Buyuk ko’llar
rayonida joylashgan. Elektrotexnika va elektronika sanoati - sanoat va maishiy
maqsadlar uchun xilma-xil maxsulotlar ishlab chiqaradi. Xalqaro EXM bozorini
amerika firmalari («Ay-Bi-EM», «Microsoft» boshchiligida) nazorat qilsada, ichki
va tashqi bozorda chet el firmalari (ayniqsa Yaponiya) raqobati kuchlidir. XX asr
oxiri va XXI asr boshlarida barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ITIning
yangi bosqichi - biqiq avtomatlashgan ishlab chiqarish (BAII) va avtomatlashgan
loyixalar tizimi (ALT), raqamli-programmalashgan boshqarish dastgoxlari (RPBD)
va maxsus transport tizimi ishlab chiqarish boshlandi. AQSH avtomatlashtirilgan
loyixalar, ishlab chiqarishni boshqarish tizimlari xalqaro bozorining 80% nazorat
qilmoqda. Yirik markazlari - CHikago, Los-Andjeles, San-Frantsisko, N ь yu-York,
Boston, Pittsburg va boshq. Sanoat va fanning kooperatsiyasi kuchaydi va o’ziga
xos ilmiy-texnik xududiy majmualar shakllandi. Masalan, AQSHning Kaliforniya
shtatida «Silikon vodiysi» dunyodagi yarim o’tgazgichlar (50% amerika
elektronikasi) ishlab chiqaradigan rayon bo’lib, shunday majmua Boston shaxri
yaqinida xam shakllanmoqda. Kimyo sanoati rivojlanganlik darajasi jixatidan
AQSH dunyoda oltinchi o’rinda turadi. «Dyupon de Nemur», «Dou kemikl»,
«Monsanto» va boshq. Yirik firmalar plastmassa, kimyoviy tola, sintetik kauchuk,
mineral o’g’itlar, farmatsevtika , kosmetika va boshqa maxsulotlarni ishlab
chiqaradi. Asosiy kimyo sanoati rivojlangan rayonlar shimoldagi shtatlardir.
SHuning dek, Meksika ko’rfazidagi (Texas va Luiziana shtatlari), Tennesi daryosi
vodiysida, Tinch okeani soxil bo’yida rivojlangan. Oziq-ovqat sanoati - yirik
tarmoq bo’lib, to’qimachilik, tikuvchlik va poyabzal tarmoqlaridan oldinda turadi
va o’ziga xos «sanoat imperiya»sidir. Bu tarmoq rivojlangan qishloq xo’jaligiga
tayanadi. SHimolda yirik go’sht, konserva, parxez go’sht va tuxum (yirik
parrandachilik fabrikalari), tog’li shtatlarda sut-un-yorma sanoati (KanzasSiti,
20

Oklaxoma-Siti va boshq.), meva-konserva zavodlari (Kaliforniya va Florida) va
boshqa turdagi oziq-ovqat korxonalari tarqalgan. Butun dunyoda mashxur «Koka
Kola», «Pepsi» va boshqa korporatsiyalar TMKlar qatoriga kiradi. SHuningdek,
o’rmon-tsellyuloza, to’qimachilik, tikuvchilik va poyabzal ta r mo ql a ri kuchli
rivo jlang an bo ’lib, yi r ik sanoat ma r ka z larida to’plangan. Bugungi kunda
AQSHda 5 ta ishlov beruvchi sanoat korxonalarining kontsentratsiyasini ajratish
mumkin.
 «Sanoatlashgan mintaqa». SHimoldagi yirik markazlarni (N ь yu-York,
CHikago, Detroyt, Filadel ь fiya) o’z tarkibiga oladi va metallurgiya, mashinasozlik,
kimyo, yengil va oziq-ovqat va boshq. tarmoqlarga ixtisoslashgan.
 Meksika ko’rfazi (Texas va Luiziana shtatlari) neftni qayta ishlash, neft ь -
kimyo, aviaraketa, tikuvchilik, oziq-ovqat sanoati;
 Tennesi daryosi vodiysi - energotalab kimyo, metallurgiya va xarbiy sanoat;
 Tog’li shtatlar - asosan rangli metallurgiya xom ashyolari;
 Tinch okeani shtatlari (Kaliforniya va Vashington shtatlari) aviaraketa,
kosmik va radioelektronika, neftni qayta ishlash va neft ь -kimyo, rangli
metallurgiya, oziq-ovqat, yengil, o’rmon-tsellyuloza sanoati rivojlangan.
Qishloq xo’jaligi. AQSH qishloq xo’jaligida iqtisodiy faol axolining 3%
band bo’lib, YaIMdagi xissasi 2% tashkil qilsada, iqtisodiyotda g’oyat muxim o’rin
tutadi (agrosanoat majmuasining xissasi YaIM 20% dan ortadi). Qishloq xo’jaligi
yirik ko’lami va xilma-xil maxsulotlar ishlab chiqarishi, mexnat unumdorligining
yuqoriligi va texnika bilan qurollanganlik darajasi, yuqori tovar xo’jaliklarining
ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi bilan boshqa mamlakatlardan ajralib turadi.
AQSHda 2,0 mln dan ortiq fermer xo’jaliklari bo’lib, dunyoda yetishtirilayotgan
makkajo’xorining 45% va bo’g’doyning 12%ni yetkazib beradi. Dunyoda
makkajo’xori va bug’doy eksport qilish bo’yicha 1-o’rinda, sholi eksporti bo’yicha
(Tailand) 2-o’rinda turadi. Er fondining katta qismi (xududining 2G’3 qismi)
xususiy yer egaligiga, qolgani davlatga qarashlidir. Xususiy yerlarning 62% fermer
xo’jaliklarga qarashli bo’lib, 60% fermerlar yeri to’la xususiy mulk bo’lsa,
qolganlari qisman egalik qiladi yoki ijarachidir. Fermerlar yerlarining 1G’3
21

qismigina to’la shaxsiy yer egalariga qarashlidir. Qishloq xo’jaligida yirik
xo’jaliklarning roli ortib bormoqda. Bunday yirik xo’jaliklarga fermer
maydonlarining 50% qarashli bo’lib, qishloq xo’jaligidagi daromadning 50%ga
yaqini to’g’ri keladi. AQSH g’arbida esa o’rtacha fermer xo’jaliklari (180 ga)
kengaymoqda. Ammo, yirik xo’jaliklar tomonidan kichik va o’rta xo’jaliklarni
siqib chiqarish jarayoni xam davom etmoqda. Qishloq xo’jaligi tarkibida
chorvachilik (qishloq xo’jaligi maxsuloti qiymatining 52%) ustun rivojlangan.
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning 52% yaylovlardan iborat (239 mln ga) va
dunyoda Avstraliya va Xitoydan so’ng 3-o’rinda turadi. Ziroatchilikda yirik don
xo’jaliklari katta o’rin tutadi. (yalpi xosil bo’yicha Xitoydan so’ng 2-o’rinda
turadi.) Ayova, Illinoys shtatlarida makkajo’xori, Buyuk tekisliklarning g’arbiy
rayonlarida bug’doy yetishtirish yetakchi o’rin tutadi. Ekin va xosilni yig’ishda
qishloq xo’jaligi ekinlari ekish va xosilni yig’ishga ixtisoslashgan maxsus qishloq
xo’jaligi firmalari ishtiroki tobora oshib bormoqda.
AQSHda agroiqlimiy xususiyatlar xamda iste’mol mintaqalari ta’sirida
ixtisoslashgan qishloq xo’jaligi zonalari:
 sut chorvachiligi zonasi - mamlakatning shimoli va shimoli- sharqi, Buyuk
ko’llar rayoni;
 makkajo’xori zonasi - go’sht chorvachiligi bilan uyg’unlashgan xolda
Buyuk ko’llar janubida;
 chorvachilik-donchilik zonasi - asosan makkajo’xori zonasining janubida;
 bug’doykor zona - Preriy, mamlakatning shimoli-g’arbi va Kolumbiya
platosida;
 paxtakor zona - shimolda chorvachilik-donchilik va bug’doykor zonalari
oralig’i, janubda tor polosada Meksika qo’ltig’idan Atlantika okeaniga qadar;
 yaylov chorvachiligi zonasi - g’arb tog’li shtatlarini o’z tarkibiga oladi va
eng katta xududni egallaydi;
 sabzavotchilik zonasi - Atlantika soxil bo’yidagi tor polosa;
22

 nam subtropik zona - Meksika ko’rfazi va Floridani o’z tarkibiga oladi va
tsitrus mevalar, sholi, tamaki, shakar qamish va boshq. qishloq xo’jaligi ekinlari
yetishtiriladi;
 quruq subtropik zona - Tinch okeani qirg’oq bo’yining janubi va Kaliforniya
vodiysini o’z ichiga oladi xamda tsitrus mevalar, uzumchilik va bog’dorchilik,
sabzavot-poliz kartoshkachilik rivojlangan.
Markaziy Amerika mamlakatlari o'zining geografik joylashuvi va iqlimiga
ko'ra, sanoat va qishloq xo'jaligida turli xil o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu
mintaqadagi mamlakatlar asosan qishloq xo'jaligi, turizm va xizmatlar sohasida
rivojlangan, ammo sanoatning o'sish sur'ati ham sezilarli darajada oshmoqda.
Quyida Markaziy Amerika mamlakatlarining sanoati va qishloq xo'jaligiga oid
asosiy jihatlar keltirilgan.
1. Qishloq xo'jaligi:
Markaziy Amerika mamlakatlarining ko'pi uchun qishloq xo'jaligi hal
qiluvchi soha hisoblanadi. Ushbu hududda quyidagi asosiy qishloq xo'jalik
mahsulotlari yetishtiriladi:
 Kofe: Ko'p mamlakatlar (masalan, Gvatemala, Kosta-Rika, Honduras) kofe
yetishtirishda dunyoda yetakchi o'rinlarni egallaydi.
 Shakarqamish va shakar: Markaziy Amerika shakarqamish ishlab
chiqarishda muhim rol o'ynaydi, ayniqsa, Kuba, Gonkong, va boshqa
mamlakatlarda.
 Banan va mevalar: Bananlar, sitrus mevalari va boshqa tropik mevalar
eksport qilinadi, va bu mamlakatlar meva eksportida hamda qishloq xo'jaligi
sohasida katta o'ringa ega.
 Paxta va makkajo'xori: Bu mahsulotlar, ayniqsa, Meksika va boshqa
Markaziy Amerika davlatlarida muhim ahamiyatga ega.
2. Sanoat:
Markaziy Amerika sanoati odatda o'zining rivojlanish darajasiga qarab
turlicha xususiyatlarga ega. Ammo, sanoatning o'sishi va diversifikatsiyasi so'nggi
yillarda sezilarli darajada oshgan.
23

 Yengil sanoat: Oziq-ovqat ishlab chiqarish, to'qimachilik va kiyim-kechak
ishlab chiqarish, ayniqsa Meksika va Gvatemalada rivojlangan.
 Energetika va tabiiy resurslar: Neft va gaz, metallar, minerallar (masalan,
mis, oltin) kabi tabiiy resurslarning qazib olinishi muhim sanoat
tarmoqlaridan biridir. Hondurastan, Panamadan to misol keltirish mumkin.
 Kimyo sanoati: Kimyoviy mahsulotlar va farmatsevtika sanoati, ayniqsa,
Kosta-Rika va Salvador kabi mamlakatlarda o'sib bormoqda.
 Turizm: Markaziy Amerika mintaqasi, ko'plab go'zal plyajlar, qadimiy
Mayya va Azteklarga oid tarixiy joylar, tog'lar va milliy bog'lar bilan
mashhur. Turizm sektori iqtisodiyotda katta ulushni tashkil etadi.
3. Iqtisodiy muammolar va rivojlanish:
Markaziy Amerika mamlakatlari uchun iqtisodiy rivojlanishdagi eng katta
muammo ijtimoiy tengsizlik, kam daromadli aholining ko'pligi va infratuzilma
muammolaridir. Mamlakatlar iqtisodiy o'sish sur'atlarini oshirish va iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlash uchun turli sohalarda investitsiyalarni jalb qilishga harakat
qilmoqda. Shuningdek, savdo bitimlari, masalan, AQSh va Markaziy Amerika
o'rtasidagi erkin savdo kelishuvlari (CAFTA-DR) bu mintaqadagi sanoatni va
qishloq xo'jaligini rivojlantirishga yordam bermoqda.
4. Ekologik muammolar:
Markaziy Amerika mintaqasida ekotizimlarning saqlanishi va tabiat
resurslarining noto'g'ri foydalanilishi ham muhim muammolardandir. Ko'plab
mamlakatlar o'rmonlarni kesish va bioxilma-xillikning yo'qolishiga duch
kelmoqda.
Shu tariqa, Markaziy Amerika mamlakatlarining sanoati va qishloq xo'jaligi
iqtisodiyotda muhim o'rin tutadi, ammo mintaqaning rivojlanishida qator ijtimoiy
va ekologik muammolarni hal qilish zarur.
24

2.3 Transporti tashqi iqsodiy aloqalari va iqtisodiy rayonlari.
Markaziy Amerika mamlakatlari o'zining geosiyosiy joylashuvi, transport
infratuzilmasi va tashqi iqtisodiy aloqalari bilan global savdo va iqtisodiy
faoliyatda muhim o'rin tutadi. Ushbu hududda iqtisodiy va transport tizimlari
o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganish, Markaziy Amerika mamlakatlarining rivojlanishi
va dunyo iqtisodiyotiga qo'shgan hissasini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
1. Markaziy Amerika Mamlakatlarining Transporti
Markaziy Amerika transport infratuzilmasi bir nechta asosiy yo'nalishlardan
iborat bo'lib, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarni kuchaytiradi. Transport
tarmoqlari asosan yo'l, temir yo'l, havo va dengiz transportidan iborat:
a) Yo'l transporti
 Markaziy Amerika mamlakatlarida avtomobil yo'llari tarmog'i juda
rivojlangan bo'lib, mintaqaviy va xalqaro savdoni amalga oshirishda muhim
ahamiyatga ega.
 Pan-Amerika yo'li - bu Markaziy Amerika orqali o'tadigan eng katta
avtomobil yo'li bo'lib, AQShdan Meksika orqali Markaziy Amerikaga o'tib,
Janubiy Amerikaga ham boradi. Bu yo'l butun mintaqada savdo va transportning
asosiy yo'nalishi hisoblanadi.
 Yo'llar orqali yo'l transportida yuk tashish juda keng tarqalgan. Mintaqadagi
ko'plab savdo yuklari va tovarlar avtomobil orqali tashiladi.
b) Temir yo'l transporti
 Markaziy Amerikada temir yo'llar tarmog'i qisman rivojlangan, lekin bu
hududda temir yo'l infratuzilmasi cheklangan. Hududning ko'plab mamlakatlarida
temir yo'llar asosan yuk tashish uchun ishlatiladi, ayniqsa Tog'lar va resurslar bilan
boy hududlarida.
 Biroq, temir yo'l tarmog'i rivojlangan mamlakatlarda, masalan, Panama va
Salvador, tovarlar va xom ashyo tashishning muhim yo'nalishlaridan biridir.
c) Dengiz transporti
25

 Panama kanali - bu dunyo bo'ylab eng muhim dengiz yo'nalishlaridan biri
bo'lib, Markaziy Amerika uchun ayniqsa muhimdir. Panama kanali dunyoning ikki
eng yirik okeanini bog'lab, har yili millionlab tonna yukni o'tkazadi.
 Markaziy Amerika mamlakatlari, xususan, Panama va Honduras, katta
portlar va savdo tarmoqlari bilan dunyo savdosida muhim rol o'ynaydi. Ushbu
portlar orqali AQSh, Yevropa va Osiyo davlatlariga tovarlar yuboriladi.
d) Havo transporti
 Havo transporti Markaziy Amerika mamlakatlari uchun ham muhim
hisoblanadi. Mintaqaviy va xalqaro havo yo'llari mamlakatlar o'rtasida savdo va
turizmni rivojlantiradi. Kosta-Rika, Panama, va Gvatemala kabi mamlakatlar
xalqaro havo tarmoqlariga ega.
2. Tashqi Iqtisodiy Aloqalar
Markaziy Amerika mamlakatlarining tashqi iqtisodiy aloqalari ularning
iqtisodiy o'sishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Ushbu mamlakatlar asosan eksportga
tayanadi, va savdo aloqalarining rivojlanishi orqali iqtisodiy o'sish davom etadi.
a) Asosiy savdo hamkorlari
 AQSh : Markaziy Amerika mamlakatlarining eng yirik savdo hamkori
hisoblanadi. AQSh bilan erkin savdo shartnomalari (masalan, CAFTA-DR -
Markaziy Amerika Erkin Savdo Kelishuvi) orqali mintaqa eksportini va importini
sezilarli darajada o'stirgan.
 Meksika : Meksika bilan savdo ham muhim o'rin tutadi, ayniqsa Markaziy
Amerika mamlakatlarining iqtisodiy integratsiyasi va transport o'zaro
bog'lanishida.
b) Eksport mahsulotlari
 Qishloq xo'jaligi mahsulotlari : Banan, kofe, shakar, mevalar va boshqa
ekinlar Markaziy Amerika eksportining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi.
Misol uchun, Kosta-Rika, Gvatemala va Honduras kabi mamlakatlar kofe va banan
eksporti bilan tanilgan.
26

 Tog'–kon mahsulotlari : Honduraseda kumush, Nikaraguada oltin va
boshqa mineral resurslar ishlab chiqariladi. Ushbu resurslar Markaziy Amerika
iqtisodiyotida muhim o'rin tutadi.
c) Investitsiyalar
 Markaziy Amerika mamlakatlari ko'pincha xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosatlar olib boradi. Xususan, AQSh va Yevropa
mamlakatlaridan sanoat va infratuzilma loyihalariga investitsiyalar tushadi.
 Panama o'zining qulay geosiyosiy joylashuvi va Panama kanali orqali
xalqaro savdoni rivojlantirishga xizmat qiladigan iqtisodiy zonaviy markazga
aylangan.
3. Iqtisodiy Rayonlar
Markaziy Amerika mintaqasi geografik va iqtisodiy jihatdan turli rayonlarga
bo'linadi. Har bir rayon o'ziga xos iqtisodiy faoliyatga ega:
a) Karib dengizi bo'yidagi iqtisodiy rayon
 Bu hududda turizm, baliqchilik, qishloq xo'jaligi va servis sektori
rivojlangan. Kosta-Rika, Panama va Belize kabi mamlakatlar dengiz turizmi va
ekoturizmni rivojlantirgan. Ushbu davlatlar boy tabiiy manbalar va o'ziga xos
ekotizimlarga ega.
b) Tog'–kon va resurslarga boy hududlar
 Markaziy Amerika tog'larining iqtisodiy rayoni tog'–kon sanoati va
resurslarga asoslanadi. Gvatemala, Nikaragua, va Honduras tog'–kon sanoatiga
katta e'tibor qaratadi. Bu mamlakatlarda oltin, kumush, temir va boshqa
minerallarni qazib olish rivojlangan.
c) Qishloq xo'jaligi rayonlari
 Markaziy Amerika mamlakatlarida qishloq xo'jaligi mahsulotlari (boshqalar
bilan birga, banan, kofe, shakar, mevalar) katta eksport hajmiga ega. Honduras va
Gvatemala kabi mamlakatlar banan, kofe va shakar eksporti bo'yicha dunyoda
yirik ishlab chiqaruvchilardan biridir.
d) Industrializatsiya va sanoat zonasidagi rayonlar
27

 Salvador va Kosta-Rika kabi mamlakatlar sanoat va ishlab chiqarish
sohalarini rivojlantirgan. Ushbu mamlakatlar, xususan, eng so'nggi
texnologiyalarni joriy etish orqali sanoatni rivojlantirishni maqsad qilgan.
Markaziy Amerika transport tizimi, tashqi iqtisodiy aloqalari va iqtisodiy
rayonlari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik mintaqaning global iqtisodiyotdagi
ahamiyatini ta'kidlaydi. Ushbu hududda transport tarmoqlarining rivojlanishi va
tashqi savdoning kuchayishi Markaziy Amerika mamlakatlarining iqtisodiy
o'sishiga va integratsiyasiga katta hissa qo'shmoqda.
28

XULOSA.
Markaziy Amerika mintaqasi iqtisodiy geografiya nuqtai nazaridan katta
ahamiyatga ega bo‘lib, o‘zining noyob geografik joylashuvi, tabiiy resurslari,
transport infratuzilmasi va tashqi iqtisodiy aloqalari orqali global iqtisodiyotda
muhim rol o‘ynaydi. Ushbu mintaqaning iqtisodiy faoliyatini tushunishda uning
transport tizimi, tashqi iqtisodiy aloqalari, sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari,
shuningdek, iqtisodiy rayonlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qilish zarur.
Transport tarmog‘i Markaziy Amerika mamlakatlarining global savdoga
integratsiyasi va ichki iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Panama kanali kabi strategik ob'ektlar orqali, mintaqa butun dunyo bilan tijorat
aloqalarini mustahkamlamoqda. Shuningdek, yo‘l va havo transporti tizimlari
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, mintaqaviy va xalqaro savdoni samarali amalga
oshirishga yordam beradi.
Tashqi iqtisodiy aloqalar Markaziy Amerika mamlakatlarini tashqi iqtisodiy
tizimga integratsiyalashgan deb hisoblash mumkin. AQSh, Yevropa, Meksika va
boshqa global iqtisodiy yirik davlatlar bilan savdo va investitsiya aloqalari
mintaqaning iqtisodiy rivojlanishiga turtki bo‘lmokda. Mintaqaning eksporti
asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga (banan, kofe, shakar) va minerallar
(kumush, oltin)ga bog‘liq.
Iqtisodiy rayonlar Markaziy Amerika mamlakatlari o‘rtasida tabiiy resurslar,
sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari asosida farqlanadi. Tog‘-kon sanoati, qishloq
xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi hududning turli qismlarida
iqtisodiy faoliyatni belgilaydi. Misol uchun, Gvatemala va Honduras tog‘-kon
sanoati bilan tanilgan bo‘lsa, Kosta-Rika va Panama esa turizm va xizmatlar
sektoriga tayanadi.
Markaziy Amerika mamlakatlarining iqtisodiy geografik tavsifi shuni
ko‘rsatadiki, mintaqaning iqtisodiy rivojlanishi ko‘plab ichki va tashqi omillarga
bog‘liq. Transport, resurslar va tashqi aloqalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, bu
hududning global iqtisodiyotdagi o‘rnini mustahkamlashga imkon yaratadi.
Shuningdek, Markaziy Amerika mamlakatlari iqtisodiy o‘sishga erishish uchun
integratsiya, innovatsiyalar va mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirishga katta e'tibor
qaratishlari zarur.
Bundan kelib chiqadigan xulosa shundaki, Markaziy Amerika mintaqasining
iqtisodiy geografiyasi kompleks va ko‘p qirralidir. Hududda ishlab chiqarish,
savdo va transport tizimlarining yaxshilanishi bilan birga, tashqi iqtisodiy aloqalar
ham kuchaymoqda. Mintaqa kelajakda yanada rivojlanib, global iqtisodiyotda
o‘zining ahamiyatini oshirishi mumkin.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Jones, Huw. „New York widens lead over London in top finance centres
index“ . www.reuters.com (2022-yil 24-mart). Qaraldi: 2022-yil 29-iyul.
2. „The Global Financial Centres Index 32“ . Long Finance (2022-yil 22-
sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 22-sentyabr.
3. „World Economic Outlook Database, April 2022“ . IMF.org . International
Monetary Fund . Qaraldi: 2022-yil 20-aprel.
4. „World Bank Country and Lending
Groups“ . datahelpdesk.worldbank.org . World Bank . Qaraldi: 2019-yil 29-sentyabr.
5. „U.S. and World Population Clock“ . United States census . Qaraldi: 2023-yil
26-iyun.
6. „Report for Selected Countries and Subjects: April
2023“ . imf.org . International Monetary Fund .
7. „The outlook is uncertain again amid financial sector turmoil, high inflation,
ongoing effects of Russia's invasion of Ukraine, and three years of
COVID“ . International Monetary Fund (2023-yil 11-aprel).
8. „Field Listing: GDP – Composition, by Sector of Origin“ . Central
Intelligence Agency World Factbook . Central Intelligence Agency . Qaraldi: 2018-
yil 3-aprel.
9. „US inflation eases to 4.9% in April as Fed tightening takes
effect“ . Financial Times .
10. „Poverty in the United States: 2021“ . United States Census Bureau (2022-yil
13-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 5-oktyabr.
11. „Income Distribution Measures and Percent Change Using Money Income
and Equivalence-Adjusted Income“ . census.gov . United States Census Bureau.
Qaraldi: 2021-yil 15-yanvar.
12. „The Distribution of Household Income, 2017“ . cbo.gov 31,
32. Congressional Budget Office (2020-yil 2-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 19-
oktyabr.
30

13. „Human Development Index (HDI)“ . hdr.undp.org . HDRO (Human
Development Report Office) United Nations Development Programme .
Qaraldi: 2022-yil 12-noyabr.
14. „Inequality-adjusted HDI (IHDI)“ . hdr.undp.org . UNDP . Qaraldi: 2022-yil
12-noyabr.
31

Markaziy Amerika mamlakatlariga iqtisodiy geografik tavsif +

Sotib olish