Markaziy bank pul kredit siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	620.7KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

22 Sotish

Markaziy bank pul kredit siyosati

Sotib olish

KATTAQO‘RG‘ON – 2024
Samarqand davlat universiteti Kattaqo‘rg‘on filiali Aniq va tabiiy fanlar fakulteti,
“Bank ishi va audit” ta’lim yo‘nalishi _______ - guruh talabasi _______________
_______________________________ning “Bank ishi” fanidan_______________
__________________________________________________________________
________________________________________________________mavzusidagi
KURS ISHIGA
TAQRIZ
Ushbu kurs ishining kirish qismida_________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Asosiy adabiyotlar sharhida_______________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Eksperimental qismda___________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Xulosalar keltirilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va internet
ma’lumotlardan foydalanilgan.
Kurs ishini himoyaga tavsiya etaman.
Taqrizchi: _________________________________
_________________________________
1

MUNDARIJA:
Kirish …………………………………………………………………………….3
I bob. Pul-kredit siyosatining nazariy-huquqiy asosolari
1.1 Pul-kredit siyosati tushunchasi va nazariy asoslari ………………………….5
1.2 Pul kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari ……. …………………………..12
II bob. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati
tahlili
2.1 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati…………16
2.2 Pul-kredit sharoitlari va inflyatsiya………………………………………….21
2.3 O’zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish yo’llari ……………..27
Xulosa …………... ……………………………………………………………..35
Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………..36
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda sodir bo’layotgan iqtisodiy
o’zgarishlar va bozor iqtisodiyotining tobora rivojlanib borayotgani, albatta,
davlat iqtisodiyotida inflatsiya darajalarini boshqarishda, pul massalarini
nazoratda ushlash, bundan tashqari narx turg’unligi, iqtisodiy o’sish va to’liq ish
bilan taminlash kabi makroiqtisodiy maqsadlarni amalga uchun iqtisodiyotda
pul-redit siyosatini qo’llashni talab etadi. Pul-kredit siyosati deganda mamlakat
Markaziy banki tomonidan iqtisodiyotda pul massasi, foiz stavkalari va kredit
mavjudligini tartibga solish bo'yicha amalga oshirilgan harakatlar tushuniladi.
Ushbu siyosat narxlar barqarorligini ta'minlash, iqtisodiy o’sishni boshqarish,
moliyaviy barqarorlikni saqlash va valyuta kursini boshqarish orqali mamlakat
iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin. Bularning barchasi har qanday
hukumat uchun sog’lom va farovon iqtisodiyotni yaratish uchun erishishi kerak
bo’lgan muhim maqsadlardir.
Hozirgi vaqtga kelib davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini amalga
oshirishda davlat moliyasining ahamiyati yanada yuksaldi. Takror ishlab
chiqarish jarayonlarini ta’minlash, xalqning moddiy va ma’naviy jihatdan
farovon turmush tarziga ega bo’lishi uchun zarur shart-sharoitlar barpo qilish,
davlat organlarini mablag’ tomonlama ta’minotini qoplash, davlatni idora qilish
singari sohalarda yetakchi vosita sifatida o’rin egalladi.
«Shu bilan birga global moliya-iqtisodiy tizimidagi murakkab va tez
o’zgaruvchan, shuningdek, valyuta munosabatlarini tartibga solishni
liberallashtirish sharoitida makroiqtisodiy barqarorlik va aholining turmush
darajasini oshirishni ta’minlashga qaratilgan monetar siyosatning amaldagi
instrumentlarini tubdan qayta ko’rib chiqish talab etilmoqda.» 1
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Bank tizimini takomillashtirish,
banklarning mustaqilligini va pul muomalasidagi ahvol uchun javobgarligini
oshirish, pul-kredit munosabatlarini tartibga solish, so’mning barqarorligi va
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son
3

yuksak nufuzini ta’minlash sahasidagi muammolarni o’rganish, shuningdek,
tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va tavsiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti va predmeti . Pul-kredit siyosati” unda pul-kredit
siyosatini amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari, rivojlangan mamlakatlarda pul-
kredit siyosati, O’zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish yo’llari
to’g’risida va boshqalar .
Kurs ishining tuzilishi. Kursh ishi kirish qism, 2 ta bob, 5 reja, xulosa ,
Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati va 37 betdan iborat
I bob. Pul-kredit siyosatining nazariy-huquqiy asosolari
4

1.1 Pul-kredit siyosati tushunchasi va nazariy asoslari
Pul-kredit siyosati - bu markaziy bank tomonidan pul massasini tartibga
solish va narx barqarorligi, to'liq bandlik va iqtisodiy o'sish kabi makroiqtisodiy
maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladigan harakatlarni anglatadi. Turli
vositalar va strategiyalar orqali markaziy banklar foiz stavkalariga ta'sir o'tkazish,
inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiyotning umumiy sog'lig'ini boshqarishga
intiladi. Pul-kredit siyosati bo'yicha qarorlar biznes, iste'molchilar va moliya
bozorlari uchun keng qamrovli ta'sirga ega bo'lib, ularni iqtisodiy tahlil va
munozaralarning markaziga aylantiradi. Markaziy banklar pul-kredit siyosatini
amalga oshirish uchun turli vositalardan foydalanadilar, ularning har biri iqtisodiy
sharoitlarga ta'sir qilishda ma'lum maqsadga xizmat qiladi. Bu vositalarga
quyidagilar kiradi:
1. Foiz stavkalarini maqsadli belgilash: Markaziy banklar qarz olish va
kreditlash faoliyatiga ta'sir qilish uchun qisqa muddatli foiz stavkalarini
moslashtiradi va shu bilan xarajatlar va investitsiya qarorlariga ta'sir qiladi.
2. Ochiq bozor operatsiyalari: Markaziy banklar pul massasini nazorat
qilish va foiz stavkalariga ta'sir qilish uchun ochiq bozorda davlat qimmatli
qog'ozlarini sotib oladi yoki sotadi.
3. Majburiy zaxiralar: Markaziy banklar banklar ushlab turishi kerak
bo'lgan zaxiralar miqdorini belgilab beradi, bu esa ularning qarz berish va pul
yaratish qobiliyatiga ta'sir qiladi.
4. Miqdoriy yumshatish: Iqtisodiy inqiroz davrida markaziy banklar
moliyaviy tizimga likvidlikni kiritish uchun uzoq muddatli qimmatli qog'ozlarni
sotib olib, miqdoriy yumshatish bilan shug'ullanishi mumkin.
Markaziy banklar o'zlarining pul-kredit siyosati maqsadlariga erishish uchun
turli strategiyalardan foydalanadilar, yondashuvlar iqtisodiy sharoit va siyosat
maqsadlariga qarab o'zgaradi. Ba'zi umumiy strategiyalar quyidagilarni o'z ichiga
oladi:
5

Inflyatsiyani maqsadli belgilash: Ko'pgina markaziy banklar inflyatsiyani
maqsadli belgilashni asosiy siyosat maqsadi sifatida qabul qiladilar, inflyatsiya
uchun aniq maqsadlarni belgilaydilar va ushbu maqsadlarga erishish uchun pul-
kredit siyosatini moslashtiradilar.
Oldinga yo'l-yo'riq: Markaziy banklar moliyaviy bozorlar va jamoatchilikka
o'zlarining kelajakdagi siyosat niyatlari, kutishlarga ta'sir qilish va iqtisodiy xatti-
harakatlarga rahbarlik qilish bo'yicha oldindan yo'l-yo'riq beradi.
Teylor qoidasi: Teylor qoidasi - bu markaziy banklarga inflyatsiya va ishlab
chiqarish bo'shliqlari asosida foiz stavkalarini belgilashda yo'l-yo'riq ko'rsatadigan
matematik formula bo'lib, pul-kredit siyosati qarorlari uchun qoidalarga asoslangan
asosni ta'minlaydi. Valyuta kursini maqsadli belgilash: Ba'zi hollarda markaziy
banklar raqobatbardoshlikni saqlash yoki inflyatsiyani barqarorlashtirish kabi aniq
iqtisodiy maqsadlarga erishish uchun valyuta kurslarini nishonga olishlari mumkin.
Pul-kredit siyosati iqtisodiyotni boshqarishning kuchli quroli bo’lsa-da,
uning
qiyinchiliklari va cheklovlari yo„q emas. Markaziy banklar inflyatsiya va
ishsizlikni muvozanatlash kabi qarama-qarshi siyosat maqsadlari o'rtasidagi o'zaro
kelishuvni yo'lga qo'yishlari kerak. Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining
samaradorligiga global iqtisodiy sharoit, moliya bozori dinamikasi, iqtisodiyotdagi
tarkibiy o'zgarishlar kabi omillar ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri — bu
hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb
Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi
tushuniladi. Amaliyotda, davlatlar hisob stavkasi siyosatini ochiq bozordagi
operatsiyalar siyosati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat
qiladilar. Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan yana biri — bu, majburiy bank
zaxira me'yorini o'zgartirish siyosatidir. Majburiy zaxiralar — bu, kredit
maqsadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Ular mijozlar
tomonidan o'z omonatlarini talab qilib olganda zarur bo'ladi. Zaxira normasi ikki
asosiy funktsiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit
6

yaratadi emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklari Markaziy bankda
ushlab turishga majbur bo'lgan zaxiralarning eng quyi normasini o'rnatadi va shu
vosita yordamida ular kreditlash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta'sir etadi. Bu me'yor
qanchalik yuqori bo'lsa, ortiqcha zaxiralar shunchalik kam va tijorat banklarining
kredit berish yo'li bilan «pullarni barpo etish» qobiliyati past bo'ladi. Pul kredit
siyosati vositalari albatta alohida-aloxida ishlatilishi shart emas. Aksincha
ko'pincha bir necha vosita birdaniga qo'llanilishi, ya'ni kompleks siyosat o'tkazish
amaliyotda tez-tez uchrab turadi.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati YaIM, bandlik va
baholar darajasiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Faraz qilamizki, iqtisodiyotda ishlab
chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda davlat
Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida ko'rib chiqqan vositalar yordamida
oshirishga harakat qiladi. Natijada pul taklifi o'sadi, foiz stavkasi esa kamayadi. Bu
esa investitsiyalarga bo'lgan talabni oshiradi va o'z navbatida, YaIM miqdorining
ko'payishiga olib keladi. Bu bilan davlat ma'lum davrda o'z maqsadiga erishadi,
ishlab chiqarishning orqaga ketishi to'xtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning
daromadlari esa oshadi.
Pul-kredit siyosatining oqibati to'g'risida gapirganda, bu siyosatning qisqa
muddatli va uzoq muddatli oqibatlarini farqlash kerak. Agarda qisqa muddatli
davrda davlat pul taklifini oshirgan va buning natijasida YaIM miqdori o'sishini
rag'batlantirgan hamda ma'lum darajada samaradorlikka erishgan bo'lsa, uzoq
muddatli davrda esa bu choralarning samaradorligi pasayishi mumkin. Pul-kredit
siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta'sir etishi jarayonlarini
o'rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil yondashuvchi
iqtisodchilar o'rtasida ko'p yillardan beri tortishuvlar bo'lib kelmoqda. Bularga
neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori nazariyasi tarafdorlarini
kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal YaIM ga
ta'sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta'sirning ahamiyatiga xar xil baxo beradilar.
Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga
asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim.
7

Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb
xisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar. Iqtisodiyotni
samarali rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlardan biri, Markaziy bankning
biznes faoliyatini barqarorlashtirish,tijorat banklarining faoliyatini nazorat qilishga,
pul muomalasini barqarorlashtirishga imkon beradigan pul siyosatining aniq
mexanizmini shakllantirishdir.
Pul-kredit siyosati - bu mamlakat iqtisodiyotiga ko'pchilik, biznes tizimining
subyektsiyasini buzmaydigan darajada ta'sir ko'rsatishi uchun juda samarali
vositadir. Garchi ularning iqtisodiy erkinliklari doirasini cheklash (bu holda
iqtisodiy faoliyatning har qanday tartibga solish imkonsiz, ammo ushbu fanlar
tomonidan qabul qilingan asosiy qarorlar faqat bilvosita ta'sir qiladi. Pul-kredit
siyosati deganda, to'liq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni ishlab
chiqarishga inflyatsiyaning ta'sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida
muomaladagi pul miqdorini o'zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar
tushuniladi.Pul kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank
amalga oshiradi.Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlasvazifasini hayotga tadbiq etadi.
Pul-kredit siyosati bevosita va bilvosita vositalar orqali amalga oshiriladi:
1) Bevosita vositalar — moliyaviy institutlardagi moliyaviy aktivlar narxlari
(foiz stavkalari)ni yoki ular hajmini to'g'ridan to'g'ri boshqarish orqali olib boriladi.
Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridagi mavjud deposit ko'rinishidagi
pullarni hamda ular tomonidan beriladigan kreditlar narxlari va hajmini ham
nazoratda tutadi.
2) Bilvosita vositalar — Markaziy bank tomonidan moliyaviy institutlar
resurslarita bozor mexanizmlari (majburiy zahira talablari, ochiq bozordagi
operatsiyalar, tijorat banklarini qayta moliyalash va Markaziy bankning hisob
stavkasi, tijorat banklaridan depozitlarni qabul qilish va boshqalar) orqali
iqtisodiyotdagi pul massasiga ta'sir etadi. Bulardan tashqari, Markaziy bank
foydalanadigan vositalarning har biri foiz stavkalarining o'sishiga, kreditlash va
qarz olish hajmini kamaytirishga, lozim bo'lganda foiz stavkalarini oshirishga yoki
8

aksincha, tushirishga xizmat qiladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar, majburiy eng
kam zahiralarning bo'lishi, hisobga olish siyosati, valyuta siyosati pul-krediti
siyosatining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Pul-kredit siyosati haqida
gapirganda, albatta uning ob'yektlari va sub'yektlarini qatordan tushirib qolmaslik
lozim. Negaki, pul-kredit siyosatining ob'yekt va sub'yektlari qaysidir ma'noda
uning «tana a'zolari» hisoblanadi.
Bugungi kunda jamiyatning iqtisodiy jihatdan yuksalib borayotganligi
valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvaffaqiyatli amalga
oshirilishi ko'pgina jihatdan pul-kredit siyosatini yuksaltirish, tijorat banklari
faoliyatini yanada mustahkam qilish va albatta, bank tizimini ham rivojlantirish
sohasidagi choralarning naqadar samaradorli ekanligiga chambarchas bog'liqdir.
Monetarizm pullik nazariyasining asoschisi AQShning Chikago universiteti
professori, Nobel mukofoti laureati M.Fridmandir. M.Fridman iqtisodiy
adabiyotlarda birinchi bo lib pul ta minotining yillik o sishini qat iy indikatorʻ ʼ ʻ ʼ
sifatida belgilash va unga erishish jarayonini Markaziy bank tomonidan nazorat
ob ekti qilib qo yish zarurligini ilmiy asoslab berdi. Uning xulosasiga ko ra, pul
ʼ ʻ ʻ
ta minotining o sishi yakuniy mahsulot narxining uzoq muddat davomida barqaror
ʼ ʻ
o sishiga asoslanishi kerak .
ʻ
J.Keynsning fikricha, foiz stavkasi pul tushunchasida muhim rol o ynaydi va
ʻ
foiz stavkalariga ta sir ko rsatish orqali ishsizlik va iqtisodiy o sishga bevosita
ʼ ʻ ʻ
ta sir ko rsatishi mumkin. J.Keyns taklif etgan pul muomalasining translyatsiya
ʼ ʻ
mexanizmi uch bosqichdan iborat:
 birinchi bosqich: pul ta minoti-foiz stavkasi;
ʼ
 ikkinchi bosqich: pul ta minoti -foiz stavkasi - investitsiya;
ʼ
 uchinchi bosqich: pul ta minoti - foiz stavkasi - investitsiya – milliy
ʼ
daromad.
J.Keynsning translyatsiya mexanizmiga ko ra, firmalar va firmalar foiz
ʻ
stavkalari tushishi bilan rejadagi investitsiyalarini ko paytiradilar, bu esa
ʻ
inventarlarning kutilmagan iste mol qilinishiga olib keladi, rejadagi xarajatlarning
ʼ
9

umumiy miqdori bilan bir qatorda, firmalar va kompaniyalar ishlab chiqarishni
shunday sharoitlarda ko paytiradilar, natijada milliy daromad ko payadi. ʻ ʻ
F.Mishkinning so zlariga ko ra, Markaziy bankning ochiq bozordagi
ʻ ʻ
operatsiyalari quyidagi afzalliklarga ega:
- ochiq bozor operatsiyalari FZT tashabbusi bilan amalga oshiriladi va uning
hajmi FZT tomonidan boshqariladi, diskont operatsiyalarini amalga oshirishda
bunday nazorat yo q;
ʻ
- ochiq bozor operatsiyalarining yuqori darajada moslashuvchanligi,
ularning hajmi istalgan vaqtda o zgartirilishi mumkin;
ʻ
-ochiq bozor operatsiyalari oson o zgaruvchanlik mazmuniga ega, agar FZT
ʻ
ushbu operatsiyalarni amalga oshirishda xatoga yo l qo ygan bo lsa, u tezda
ʻ ʻ ʻ
operatsiyani bekor qilishi mumkin.
T.Bobakulovning pul agregati M2 ning o sish sur ati Respublika Markaziy
ʻ ʼ
bankining pul-kredit siyosati ko rsatkichi sifatida tanlanishi lozim degan xulosasi
ʻ
quyidagi faktlarga asoslanadi:
- Pul-kredit siyosatining ko rsatkichi sifatida pul ta minoti o sishidan
ʻ ʼ ʻ
foydalanishning huquqiy bazasi mavjudligi
- Markaziy bankning pul ta minotiga pul bazasi orqali bevosita ta sir
ʼ ʼ
o tkazish imkoniyati;
ʻ
- Inflyatsiyaning strukturadagi еtakchi omili pulsiz omillarning og irligi
ʻ
asosiy inflyatsiya darajasining inflyatsiyani targetlash jarayonida ishlatilmasligi .
O zbekiston Respublikasining "Markaziy bank to g risida"gi yangi
ʻ ʻ ʻ
Qonuniga muvofiq, Markaziy bankning pul-kredit siyosatining strategik
maqsadlari inflyatsiyaga qarshi kurashish, mamlakat bank tizimi va to lov
ʻ
tizimlarining barqarorligini ta minlash bo lsa, inflyatsion maqsadlar va pul
ʼ ʻ
ta minotining o sish sur atlari pul-kredit siyosatining taktik maqsadlari
ʼ ʻ ʼ
hisoblanadi.
Yuqorida ta'kidlanganlardan kelib chiqib, muhtaram Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev bir necha qaror va farmonga buyruq berdilar. Xususan, «Valyuta
bozorini liberallashtirish bo'yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to'g'risida»gi
10

Farmonlarining e'lon qilinganiga u qadar ko'p vaqt bo'lmay, davlatimiz rahbarining
«Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi qarorlari
qavul qilindi. Hamda pul-kredit siyosatini 2017-2021-yillar davomida rivojlantirish
va inflatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o'tish bo'yicha ham chora-
tadbirlar Kompleksi o'z tasdig'iga ega bo'ldi.
11

1.2 Pul kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari
Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat
obligatsiyalarini (qimmatli qog ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish vaʻ
ularga sotish bo yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki
ʻ
aholidan bu qimmatli qog ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxiralarini sotib
ʻ
olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko paytiradi. Bu zaxiralar pul bazasiga
ʻ
kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo lganligi uchun pul taklifi multiplikativ
ʻ
ko payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan
ʻ
zaxiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu
holda pul taklifi qisqaradi.
Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq
bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog ozlarini taklif qilish usulidan
ʻ
keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta
banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz.
Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga harakat qiladi.
Buning uchun, o zida mavjud bo lgan o zining qimmatli qog ozlarini u ochiq
ʻ ʻ ʻ ʻ
bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila boshlaydilar. Davlat
qimmatli qog ozlarini (sotish yoki xarid qilish yo li bilan) taklifi oshib borgan sari,
ʻ ʻ
unga bo lgan baho pasayadi, o z navbatida, unga bo lgan foiz (ya’ni, qimmatli
ʻ ʻ ʻ
qog ozlarni sotib olganlarga foiz shaklida to lanadigan haq) oshadi, bu esa unga
ʻ ʻ
bo lgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qog ozlarni ko proq xarid qila
ʻ ʻ ʻ
boshlaydi, pirovard natijada banklarning zaxiralari qisqaradi, o z navbatida, bu hol
ʻ
pul taklifining bank multiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek, bank
zaxirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi. O zbekiston Respublikasi Markaziy
ʻ
Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni
maqsad qilib olgan.
12

Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu,
hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb
Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi
tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko zda tutilmagan zaruratʻ
tug ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo lgan hollardagina oladilar. Hisob
ʻ ʻ
stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo shimcha
ʻ
zaxiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O z navbatida, bu tijorat banklarining
ʻ
zaxiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini ko paytiradi. Yana shunday
ʻ
hollar mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini ko tara borib, tijorat banklari
ʻ
tomonidan qo shimcha zaxiralarni olish yo lidagi to siqlarni biroz ko targanday
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladi va kreditlar berish bo yicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yo l bilan
ʻ ʻ ʻ
pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo lsa, unda tijorat banklari ko proq
ʻ ʻ
kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zaxiralari ortib
boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi.
Agarda hisob stavkasi miqdori yuqori bo lsa, unda banklar kamroq kredit olishga,
ʻ
olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank
zaxiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi.
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi
jarayonlarini o rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil
ʻ
yondashuvchi iqtisodchilar o rtasida ko p yillardan beri tortishuvlar bo lib
ʻ ʻ ʻ
kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonaviy pul miqdori nazariyasi
tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal
YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga har xil baho
beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga
asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim.
Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb
hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar.
Monetaristlar pul miqdorining o zgarishi bilan YaIM o zgarishi o rtasida
ʻ ʻ ʻ
yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining o zgarishi bevosita YaIM
ʻ
13

o zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasiʻ
tenglamasi bilan izohlaydilar.
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb
hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar.
Hozirda mavjud bo lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki
ʻ
yondashuvni sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo shib,
ʻ
o zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish
ʻ
uchun monetaristik yondashuv ko proq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli
ʻ
davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi.
Markaziy Bank bir vaqtning o zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini
ʻ
o zgartirmasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab o sgan holatlarda maqsad foiz
ʻ ʻ
stavkasining barqarorligini ta’minlash bo lsa Markaziy Bank pul taklifini
ʻ
oshirishga majbur bo ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul
ʻ
massasining ko payib ketishiga yo l qo ymaslik uchun pul taklifini cheklash
ʻ ʻ ʻ
siyosatini qo llash foiz stavkasining ko tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq
ʻ ʻ
pul kredit siyosati deb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyatsiya ta sirida ko paysa, qattiq pul kredit siyosatini
ʼ ʻ
qo llash maqsadga muvofiq bo ladi. Mabodo pulga talab ishlab chiqarish va
ʻ ʻ
daromadlarning o sishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qo llash
ʻ ʻ
o rinlidir.
ʻ
Pul kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta’siri birinchi paragrafda
ta’kidlanganidek pul taklifi o zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi
ʻ
o zgarishida esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga
ʻ
ham) va yalpi xarajatlar o zgarishining ishlab chiqarish ya’ni yalpi taklif hajmiga
ʻ
ta’siri ko rinishida bosqichma-bosqich ro y beradi. Foiz stavkasining pul taklifi
ʻ ʻ
o zgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi
ʻ
o zgarishiga ta sirchanligi past bo lishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda
ʻ ʼ ʻ
muammolarni keltirib chiqaradi.
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog liq.
ʻ
Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib
14

qo ysa mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo lmay qoladi. Chunkiʻ ʻ
almashinuv kursini ta’minlab turish uchun valyuta zaxiralarini ko paytirib yoki
ʻ
kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir ko rsatadi. Pul-kredit va
ʻ
fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bog liq qiyinchiliklar ham mavjud.
ʻ
Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali
qo llabquvvatlashni amalga oshirmoqchi bo lsa, uning muvaffaqiyatli amalga
ʻ ʻ
oshishi ko proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bog liq. Chunki, bu
ʻ ʻ
mo ljallanayotgan xarajatlar qimmatli qog ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish
ʻ ʻ
evaziga amalga oshsa, pulga bo lgan talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari
ʻ
ko tariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki
ʻ
Markaziy bank hukumatning yuqoridagi siyosatini qo llab-quvvatlash uchun pul
ʻ
taklifini ma’lum miqdorda ko paytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin.
ʻ
Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan
fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi.
15

II bob. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit
siyosati tahlili
2.1 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit
siyosati
Sh.Z. Abdullayevaning “Bank ishi” darsligida Markaziy bankning pul-
kredit siyosati va vositalari to’g’risida quyidagi ma’lumotlar berilgan:
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy
yo’nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va
oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o’sishi sur’atlarining maqsadli
ko’rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo’nalishlarini
o’z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, pul-kredit
siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar, pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy hajmi
va mehnat resurslarining bandligi, to’lov balansi bilan chambarchas bog’langan.
Pul muomalasini boshqarib fiskal vositalarini quyidagi rasmdan ko’rish mumkin.
2.1-rasm. Pul-kredit siyosati vositalar 2
.
Undan tashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash va boshqa
usullardan foydalanib pul massasini boshqarib borishi mumkin.
Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini muvofiqlashtirish
va inflyatsiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank tijorat banklari
2
Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim
vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017.
16

uchun majburiy zaxiralar me’yorini o’rnatib berish siyosatini amalga oshiradi.
Minimal zaxiralar tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda majburiy
saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy zaxira miqdori tijorat bankining
yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zaxira bevosita banklarning
kreditlash imkoniyatini chegaralasa-da, ularning minimal likvidligini ta’minlash
omili bo’lishi mumkin. Majburiy zaxira me’yori hozirgi kunda resurslarning
tashkil topish manbayiga qarab 10,5 foizdan 15 foizgachani tashkil etadi. Markaziy
bank tomonidan zaxira miqdori ba’zi bir omillarni hisobga olgan holda
o’zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning
boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi.
Banklar Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibiga rioya
qilinishi uchun javobgardir. Markaziy bank o’zi belgilagan eng kam miqdorda
rezervlar saqlash to’g’risida banklarga ko’rsatma beradi. Markaziy bankda
depozitga o’tkaziladigan majburiy rezervlarning eng kam miqdori Markaziy
bankning pul-kredit hujjatlari bilan belgilanib, u omonatlarning hajmi, turi,
muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Majburiy
rezervlarning miqdorlari jalb etilgan mablag’lar va omonatlarning har bir toifasi
bo’yicha barcha banklar uchun bir xildir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda
naqd pul yoki omonatlar ko’rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda
depozitga o’tkaziladi.
Majburiy rezerv talablarining normativlari yoki tarkibi belgilangani yoki
o’zgartirilgani to’g’risidagi ko’rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko’rsatiladi,
rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi normativlarni banklar ana shu
muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy zaxiralar bo’yicha
foizlarni to’lash to’g’risida qaror qabul qiladi. Zaxira talablarini hisob-kitob
qilishda chet el valyutasidagi mablag ’ lar, jismoniy shaxslar depozitlari, pul-kredit
va jamg ’ arma sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo ’ li bilan jalb etilgan
mablag ’ lar hisobga olinmaydi. Majburiy zaxiralarni deponentlash bank vakillik
hisob varag ’ idan pul mablag ’ larini o ’ tkazish yo ’ li bilan amalga oshiriladi.
Majburiy zaxiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat
17

etilmaydi. Bank majburiy zaxira talablarining eng kam miqdorini saqlab turish
to ’ g ’ risidagi 28-modda qoidalarini bajarmagan taqdirda Markaziy bank qat’iy
tartibda bu bankdan yetishmayotgan mablag’ summasini, shuningdek, qayta
moliyaviy ta’minlashning ikki barobar foizidan oshmaydigan miqdorda jarima
undirib oladi. Markaziy bankning hisob (diskont) siyosatining mohiyati shundaki,
u tijorat banklaridan veksellarni sotib oladi. Markaziy bank qiymati to’lanishini
banklar kafolatlagan qisqa muddatli xazina veksellari, shuningdek, tijorat
veksellari hisobini yuritishi mumkin. Hisob operatsiyalarini o’tkazish shartlarini,
shu jumladan hisob stavkasi miqdorlarini Markaziy bank belgilaydi.
Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat banklari o’rnatadigan hisob
stavkasining eng past chegarasi hisoblanadi. Odatda, tijorat banklarining hisob
stavkasi Markaziy bankning hisob stavkasidan yuqori bo’ladi. Markaziy bank o’z
operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalarini mustaqil belgilaydi.
Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati
to’g’ridan-to’g’ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatli qog’ozlarni
garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o’tkazish yo’li bilan
amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta
moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
- tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo’li bilan
kreditlash;
- tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan
kreditlar berish. Bunday kreditlar pul-kredit kreditlar deyiladi;
- to’g’ridan-to’g’ri kredit berish usuli.
Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo’lgan hollarda ular
Markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va Markaziy bank kreditidan
foydalanishi mumkin. Qayta moliyalashtirishning asosiy maqsadi, pul muomalasi
va kredit munosabatlarining holatiga ta’sir ko’rsatishdan iborat 3
.
3
Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim
vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017.
18

Professor T. T. Jurayevning «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida esa Markaziy
bankning pul-kredit siyosati haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan:
Markaziy bank davlat pul-krediti siyosatini amalga oshiradi. Bunda u: pul
muomalasini tartibga pul-kredit va kredit hajmi, foiz stavkalari darajasini
belgilaydi.
Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishda quyidagi
usullardan foydalaniladi.
• Ochiq bozordagi operatsiyalar;
• Zaxira (ehtiyot) me’yorini o’zgartirish;
• Hisob stavkalarini o zgartirish.ʻ
Ularning har birining o zgarishi pul massasining o zgarishiga olib keladi,
ʻ ʻ
ya’ni mazkur usullar pul taklifi ustidan nazoratning eng moslashuvchan vositasidir.
Agar Markaziy bankka muomaladagi pul massasini ko’paytirishi zarur bo’lsa, u
qimmatli qog’ozlar bozorida davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib
olishni boshlaydi. Ma’lum vaqt o’tgach, obligatsiyalar sotishdan olingan pullar
tijorat banklariga cheklar yoki depozitlar shaklida kelib tushadi. Bu mablag’lardan
bir qismi ehtiyotga qo’yilib, qolganlari bank krediti sifatida ishlatiladi.
Agar Markaziy bank inflatsiya sharoitida pul massasini ko’paytirishning
oldini olishga harakat qilsa, u davlat qarz majburiyatlarini sotishni boshlaydi.
Tijorat banklari o zlariga foydali tarzda davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini
ʻ
sotib oladi va ma’lum vaqt o’tgach, to lov uchun taqdim etadi.
ʻ
Ehtiyot normalari pasayganda banklarning ssuda berish mumkin bo lgan
ʻ
ortiqcha mablag’lari ko’payadi. Aksincha bu norma yuqori bo’lsa, muomaladagi
pul taklifi kamayishiga ta’sir ko rsatadi.
ʻ
Hisob stavkasi orqali Markaziy bank kredit resurslari hajmiga ta’sir
ko’rsatadi. Hisob stavkasi kamayishi bilan tijorat banklari tomonidan Markaziy
bank kreditga talab o sadi, aks holda talab kamayadi. Hisob stavkasini pasaytirish
ʻ
bilan iqtisodiy faollik kuchayadi. Sababi pul taklifi o’sib, qarz olish imkoniyati
ortadi.
19

Markaziy bank iqtisodiy vaziyatga qarab «arzon» yoki «qimmat» pul kredit
siyosatini yuritadi.
Agar iqtisodiyotda foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari, ishsizlik
mavjud bo lsa, Markaziy bank «arzon» pul siyosatini yuritadi va kredit olishniʻ
osonlashtiradi.
Buning uchun davlat ochiq bozorda davlat qimmatli qog’ozlarni banklar va
aholidan sotib oladi, ehtiyot normasini kamaytiradi va hisob stavkasini pasaytiradi.
Natijada pul taklifi ko’payadi, foiz stavkasi pasayadi. Bu investitsiyalarning o’sishi
va iqtisodiy faollikning kuchayishiga olib keladi. Agarda mamlakatda inflatsiya
yuz berayotgan bo’lsa, «qimmat» pul siyosati yuritilishiga to’g’ri keladi. Bu
siyosat kreditni «qimmat» qilib, uni olishni qiyinlashtiradi. Markaziy bank pul
taklifini qisqartirish uchun ochiq bozorda qimmatli qog’ozlarini sotadi, ehtiyot
normasini oshiradi va hisob stavkasini ko’taradi.
Pul taklifi qisqarishi natijasida foiz stavkasi ko’tariladi. Bu o’z navbatida
investitsiyalarning qisqarishiga, inflatsiyani cheklashga olib keladi. Shunday qilib,
Markaziy bank mamlakat kredit-moliya tizimi orqali butun iqtisodiyotga o’z
ta’sirini ko’rsatadi.
Hozirgi davrda O zbekistonda Markaziy bankning «…pul- kredit siyosatini
ʻ
yanada takomillashtirish, milliy valutaning va ichki bozordagi narxlarning
barqarorligini ta’minlash; erkin konvertatsiyani ta’minlovchi valutaga oid
munosabatlarni tartibga solish, milliy valuta kursini shakllantirishda zamonaviy
bozor mexanizmlarini joriy etish» ga qaratiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki birinchidan eksport tovarlari ishlab
chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun chet el valutasida kreditlar beradi.
Davlat zayomlari va kreditlaridan samarali foydalanishga qaratilgan xizmatlar
ko rsatadi. Ikkinchidan, xalqaro valuta-kredit bozorlari operatsiyalarida ishtirok
ʻ
etadi. Uchinchidan, hukumatlararo bitimlarning to’lov shartlarini ishlab chiqishda
qatnashadi va boshqa shu kabi vazifalarni bajaradi 4
.
4
Jo’rayev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: “Fan va texnologyalar”, 2018, 512 bet
20

2.2. Pul-kredit sharoitlari va inflyatsiya
2023-yil IV choragida davomida nisbatan qat iy pul-kredit sharoitlariʼ
saqlanib qolindi va iscal omillar mo tadillashuvi kuzatildi. Natijada, inflyatsiyaga
ʻ
ta’sir etuvchi omillar ta siri kamayib, bazaviy inflyatsiya pasayishi davom etdi.
ʼ
Biroq, tartibga solinadigan narxlar oshishi va meva-sabzavotlar narxlarining
mavsumiy o zgarishi hisobiga yillik umumiy inflyatsiya darajasida sezilarli
ʻ
o zgarish kuzatilmadi.
ʻ
2023-yil dekabr oyida yillik umumiy inflyatsiya darajasi 8,8 foizga teng
bo lib, yil boshiga nisbatan 3,5 foiz bandga pasaydi (2.2.1-rasm).
ʻ
Bunda, nooziq-ovqat tovarlari narxlari barqarorlashishi keng qamrovli
xususiyatni kasb etishda davom etib, umumiy inflyatsiyaga pasaytiruvchi ta sir
ʼ
ko rsatdi (2.2.2-rasm). Oziq-ovqat narxlari inflyatsiyasida pasayish tendensiyasi
ʻ
davom etishiga qaramasdan umumiy inflyatsiyadan yuqoriligicha qolayotganligi
xizmatlar inflyatsiyasi tezlashishi va o suvchi trendi bilan izohlanadi.
ʻ
Oziq-ovqat tovarlari va xizmatlar guruhlari tarkibiga kiruvchi narxlarning
o zgarishi darajasi tarqoq holatda shakllanmoqda (2.2.2-rasm). Bu o z navbatida,
ʻ ʻ
iqtisodiyotda iste mol talabni rag batlantirayotgan omillarning ta siri yuqoriligi va
ʼ ʻ ʼ
xizmatlar narxlariga oshiruvchi bosimlar saqlanib qolayotganligini ko rsatadi.
ʻ
21

Ushbu davrda inflyatsion jarayonlar, ayrim tartibga solinadigan narxlarning
to g rilanishi, mavsumiy omillar, byudjet xarajatlarining o zgarishi, ish haqiʻ ʻ ʻ
miqdorining oshirilishi va chakana kreditlarning yuqori o sishi ta sirida shakllandi.
ʻ ʼ
Umuman olganda, iqtisodiyotda inflyatsion jarayonlarni yuzaga kelishi va
saqlanib qolayotganligi, yuqori talab sharoitlariga ayrim taklif komponentlarining
to liq moslasha olmayotganligi bilan izohlanadi.
ʻ
Xususan, 2023-yilda iste mol tovarlarini ishlab chiqarish va xizmat
ʼ
ko rsatish hajmi o sish sur atlarida 2022-yilgi ko rsatkichlarga nisbatan
ʻ ʻ ʼ ʻ
sekinlashish kuzatildi. Ushbu nomutanosiblikning joriy yilda ham saqlanib qolishi
narxlarga oshiruvchi ta sir ko rsatishi bo yicha xavotirlar mavjud.
ʼ ʻ ʻ
2023-yil davomida jahon bozorlarida oziq-ovqat tovarlari narxlarining
pasayib borishi ichki narxlarga muvozanatlashtiruvchi ta sir ko rsatgan bo lsa, ish
ʼ ʻ ʻ
haqi va nafaqalarning oshirilishi hamda xorijdan pul o tkazmalari kelishi
ʻ
barqarorligining aholi daromadlariga ijobiy ta siri yalpi talab o sishini
ʼ ʻ
rag batlantirishda davom etdi. Shuningdek, jismoniy shaxslarga ajratilgan kredit
ʻ
qo yilmalarining yuqori o sishi iste mol talabini qo llab-quvvatlovchi
ʻ ʻ ʼ ʻ
drayverlardan bo lmoqda.
ʻ
Ushbu davrda iqtisodiyotda monetar omillar ta siri kamayishi natijasida
ʼ
bazaviy inflyatsiya ko rsatkichi pasayishda davom etdi va yil yakunida 8,5 foizga
ʻ
22

teng bo ldi (yil boshiga nisbatan 5,3 foiz bandga kamaygan) (2.2.4-rasm). Biroq,ʻ
tartibga solinadigan narxlarning bosqichma-bosqich oshirilishi va ikkilamchi
ta sirlari natijasida joriy yilda bazaviy inflyatsiyaning barqaror pasayuvchi
ʼ
tendensiyasi kuzatilmasligi mumkin.
Bazaviy inflyatsiya darajasi pasayayotgan vaqtda umumiy inflyatsiya
ko rsatkichining o zgarishsiz qolishi ushbu davrda tartibga solinadigan narxlar va
ʻ ʻ
meva-sabzavotlar inflyatsiyasining oshishi bilan izohlanadi.
Xususan, tadbirkorlik subyektlari uchun energiya resurslari narxi
oshirilishining birlamchi ta sirlari iste mol narxlarida nisbatan sekinroq aks etgan
ʼ ʼ
bo lsa-da, kelgusi oylarda ikkilamchi ta sirining narxlarga bosimi saqlanib qoladi.
ʻ ʼ
Umuman olganda, 2023-yil IV chorak davomida tartibga solinadigan
xizmatlar, energiya resurslari narxlarining qimmatlashishi inflyatsiya o sishining
ʻ
asosiy omillaridan bo ldi. Xizmatlar inflyatsiyasi oshishini oldingi choraklarda
ʻ
oziq-ovqat tovarlari narxida kuzatilgan yuqori o sish sur atining “o tuvchi ta siri”
ʻ ʼ ʻ ʼ
bilan ham izohlash mumkin.
Iqtisodiyotda inflyatsion jarayonlarning sekinlashib borishiga qaramasdan,
ushbu tendensiya davomiyligi bo yicha noaniqliklar va mavjud xatarlar saqlanib
ʻ
qolgan. Ushbu holatda iqtisodiyotda nisbatan qat iy pulkredit sharoitlarini davom
ʼ
23

ettirish maqsadida Markaziy bankning asosiy stavkasi chorak davomida
o zgartirilmadi. ʻ
Natijada, kelgusi davr uchun (6 oydan keyingi) inflyatsiya prognozi asosida
hisoblaganda, Markaziy bank asosiy stavkasining real darajasi dekabr oyida 4,5
foizni tashkil etib, nisbatan qat iy pul-kredit sharoitlarini ta minlashga xizmat qildi
ʼ ʼ
(2.2.5-rasm).
Bank tizimi umumiy likvidligining yil boshidan pasayib borishi hisobiga pul
bozorining UZONIA stavkasining asosiy stavkadan manfiy tafovuti yopilib bordi
va so nggi chorakda asosiy iscal darajasida shakllandi (6-rasm). Bu esa, pul-kredit
ʻ
siyosati bo yicha qarorlarning pul bozoriga samarali transmissiyasining
ʻ
ta minlanishiga xizmat qiladi.
ʼ
Banklararo pul bozoridagi foiz stavkalarining nisbatan qat iy darajada
ʼ
shakllanishiga qaramasdan, ushbu sharoitlarning depozit va kreditlar bozorlariga
transmissiyasi nisbatan pastroq bo ldi. Bunda, milliy valyutadagi muddatli
ʻ
depozitlar bo yicha foiz stavkalarining o suvchi dinamikasi chakana kreditlar
ʻ ʻ
segmentidagi yuqori talab bilan ifodalanadi.
Bu o z navbatida, ushbu kreditlar bo yicha foiz stavkalarining shakllanishiga
ʻ ʻ
oshiruvchi ta sir ko rsatdi. Xususan, milliy valyutadagi aholi kreditlari bo yicha
ʼ ʻ ʻ
24

o rtacha tortilgan foiz stavkalari dekabrda 25,2 foizgacha, yuridik shaxslarʻ
kreditlari bo yicha 23,1 foizgacha ko tarildi (2.2.7-rasm).
ʻ ʻ
O tgan 2023-yilda iqtisodiyotga kredit qo yilmalari qoldig i 23,3 foizga
ʻ ʻ ʻ
ko paygan bo lsa, shundan, aholiga ajratilgan kreditlar hajmi 47 foizga oshib
ʻ ʻ
asosiy drayverlardan bo ldi (2.2.8-rasm).
ʻ
Aholi kreditlaring o sishi, asosan, aholining ipoteka, mikroqarz va
ʻ
avtokreditlarga bo lgan yuqori talabi bilan izohlanadi. Xususan, 2023-yilda aholiga
ʻ
ajratilgan jami 100 trln. So mlik kreditlarning 36,5 foizini avtokreditlar, 28,4
ʻ
foizini mikroqarzlar va 16,8 foizini ipoteka kreditlari tashkil etdi.
Kreditlarga bo lgan talabning yuqori shakllanishi va tashqi moliyaviy
ʻ
sharoitlarning qat iyligi fonida ichki moliyaviy resurslarga bo lgan talabning
ʼ ʻ
ortishi muddatli depozitlar foizining o sishiga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Xususan, jismoniy shaxslar muddatli depozitlari bo yicha o rtacha tortilgan
ʻ ʻ
nominal foiz stavkasi dekabr oyida 21,5 foizni tashkil etgan bo lsa, aholining
ʻ
inflyatsion kutilmalarini inobatga olgan holda hisoblangan real foiz stavkasi 7 foiz
doirasida shakllandi (2.2.9-rasm).
Muddatli depozitlar bo yicha shakllangan yuqori nominal va real foiz
ʻ
stavkalari depozitlar hajmining yuqori o sishiga xizmat qildi. Xususan, 2023-yilda
ʻ
aholi muddatli depozitlari 43,7 foizga, shu jumladan, milliy valyutadagi qismi 1,5
barobarga o sdi (2.2.10-rasm).
ʻ
25

2024-yilda inflyatsiyaning nisbatan barqaror shakllanishi kutilayotgan
bo lib, tashqi inflyatsion bosimlar, tartibga solinadigan narxlarning ehtimoliyʻ
oshirilishi, soliq va boj to lovlaridagi o zgarishlar asosiy omillardan bo lishi
ʻ ʻ ʻ
mumkin. Bunday vaziyatda, Markaziy bank inflyatsiyani 2025-yilda 5 foizlik
target darajasigacha pasaytirish maqsadida joriy nisbatan qat iy pul-kredit
ʼ
sharoitlarini saqlab qoladi.
Natijada, ijobiy real foiz stavkalari depozitlarda yuqori o sish sur atlarini
ʻ ʼ
ta minlasa, chakana kreditlar bo yicha yuqori talabning saqlanib qolishi hisobiga
ʼ ʻ
kreditlar o sishining yillik 18-20 foiz atrofida bo lishi kutilmoqda
ʻ ʻ
26

2.3 O’zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish
yo’llari
Bugungi kunda pul-kredit siyosatini amalga oshirishda asosiy e tibor –ʼ
iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta minlash va inflyatsiya darajasining 5 foizlik
ʼ
o rta muddatli targetiga erishishga qaratilmoqda.
ʼ
Markaziy bank boshqaruvi 2024 yil 25 yanvardagi yig ilishida
ʼ
iqtisodiyotdagi yuqori talab dinamikasi ta sirida shakllanayotgan kutilmalarni
ʼ
inobatga olib asosiy stavkani yillik 14 foiz darajasida o zgarishsiz qoldirdi.
ʼ
Prognozlarga ko ra, inflyatsiya yil yakunida 8-9 foizni tashkil etishi kutilmoqda.
ʼ 5

Shakllantirilayotgan pul-kredit sharoitlari inflyatsiyani 5 foizlik target
darajasigacha barqaror pasayish traektoriyasini ta minlashga qaratilgan.
ʼ
Umumiy inflyatsiya so nggi oylarda 8,8 foiz darajasida saqlanib qoldi.
ʼ
Iste mol savatidagi tovarlar guruhida inflyatsiyaning pasayishiga qaramasdan,
ʼ
xizmatlar inflyatsiyasi oxirgi chorakda biroz tezlashdi. Bu esa, kelgusida talab
5
https://nrm.uz/contentf?doc=366941_ozbekiston_respublikasi_markaziy_banki_qayta_moliyalash_stavk
asi&products=1_vse_zakonodatelstvo_uzbekistana
27

tomonidan umumiy inflyatsiyaga oshiruvchi bosimlarning kuchayishi ehtimoli
mavjudligini ko rsatadi. ʼ
Iqtisodiyotda inflyatsion jarayonlarning yuzaga kelishi va saqlanib
qolayotganligi yuqori talab sharoitlariga ayrim taklif komponentlarining to liq
ʼ
moslasha olmayotganligi bilan izohlanadi.
Bundan tashqari, so nggi so rovlar natijalariga ko ra, sezilgan inflyatsiya va
ʼ ʼ ʼ
inflyatsion kutilmalar yuqori darajalarda saqlanib qolmoqda.
2023 yilda iqtisodiy o sishning 6 foizgacha tezlashishiga asosiy kapitalga
ʼ
investitsiyalar hajmining yuqori sur atda o sishi muhim ahamiyat kasb etdi.
ʼ ʼ
Iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarning ijobiy dinamikasi, kredit
rag batlantirishlarning yuqori bo lganligi va pul o tkazmalari iqtisodiy o sish
ʼ ʼ ʼ ʼ
sur atlarini qo llab-quvvatlovchi omillardan bo ldi.
ʼ ʼ ʼ
Jahon iqtisodiyotidagi qat iy moliyaviy sharoitlar, mehnat bozorlarining
ʼ
muvozanatlashishi va xomashyo tovarlari narxlarining pasayuvchi dinamikasi
ta sirida global inflyatsiyaning joriy yilda ham sekinlashishda davom etishi
ʼ
kutilmoqda.
Savdo hamkorlardagi joriy iqtisodiy tendentsiyalar va kutilmalarni inobatga
olib, kelgusi oylarda so mning real almashuv kursiga nisbatan yuqori bosimlar
ʼ
kuzatilmasligi taxmin qilinmoqda.
Bank tizimida likvidlikdagi tarkibiy profitsitning qisqarib borishi bilan bir
qatorda, pul bozorida operatsiyalarning faollashuvi kuzatilmoqda. Pul bozoridagi
qisqa muddatli foiz stavkalarining joriy yil davomida ham operatsiyalarni faol
qo llagan holda foiz koridori doirasida shakllanishi uchun sharoit yaratib boriladi.
ʼ
Milliy valyutadagi depozitlar bo yicha yuqori ijobiy real foiz stavkalari
ʼ
sharoitida bank depozitlari hajmining o suvchi dinamikasi saqlanib qolishi
ʼ
kutilmoqda.
Joriy yilda makroiqtisodiy rivojlanishning qanday stsenariy shartlari asosida
kechishi tashqi iqtisodiy omillar bilan birga makroiqtisodiy barqarorlikni
ta minlashning ichki omillari, ya ni tarkibiy islohotlar sur atlari, intizom va pul-
ʼ ʼ ʼ
kredit siyosati ta sirchanligiga bog liq bo ladi.
ʼ ʼ ʼ
28

А yni paytda, ayrim tartibga solinadigan narxlarda kutilayotgan o zgarishlar,ʼ
aktsiz va qo shilgan qiymat solig i bo yicha kiritilgan so nggi o zgartirishlar
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
hisobiga oylarda ichki narxlarga bir martalik ta sir ehtimollarini pasaytirish
ʼ
choralari ko rilmoqda.
ʼ
А sosiy tashqi xatarlar, global fragmentatsiyaning kuchayishi va yuqori
global inflyatsion jarayonlarning uzoqroq muddat saqlanib qolishi bilan bog liq
ʼ
bo ladi.
ʼ
Yalpi ichki mahsulotning real o sishi 5,5-6 foiz atrofida bo lishi prognoz
ʼ ʼ
qilinmoqda. Iqtisodiy o sishning asosiy omillari bir tomondan, iste mol talabi
ʼ ʼ
bo lsa, ikkinchi tomondan, tarkibiy islohotlar ta sirida to g ridan-to g ri xorijiy va
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
mahalliy investitsiyalar hajmining oshishi bo ladi.
ʼ
Markaziy bank asosiy Stavka bo yicha kelgusi qarorlarini umumiy
ʼ
inflyatsiyaning yangilangan prognozlaridan kelib chiqib qabul qiladi va
inflyatsiyaning 5 foizlik target ko rsatkichiga erishish uchun zarur pul-kredit
ʼ
sharoitlarini ta minlab boradi.
ʼ
2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari
rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli
istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab berdi.
Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv
kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali
ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy
qadamlar bo’ldi.
Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi,
o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar
barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini
beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini
29

takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini
rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini
liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar
to’g’risida”gi 6
Farmoni e’lon qilinishidan ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 7
Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda
rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha
chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi.
Bu boradagi fiskal muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi
bo’ldi.
Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy
bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va
institutsional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan.
Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta
ko’rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi
o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to’g’ri qabul qilinishi
va qo’llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda
pulkredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi
kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion
targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda
ishlab chiqilgan.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o’tishning
konseptual asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish bo‘yicha birinchi
navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5177sonli farmoni, 2017, www.lex.uz
7
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-3272 sonli qarori, 2017, www.lex.uz
30

muvaffaqiyatli joriy etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo’yicha o’rta muddatli
rejalarni keng jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan
Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning xalqaro tajribasi
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng
qo’llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, valyuta kursini targetlash va
nominal yakorsiz rejimlarni o’z ichiga oladi.
Inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat
markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan
uslublar asosan tezkor va oraliq mo’ljallarga qarab farqlanadi.
Monetar targetlash rejimi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu
usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar
va pul massasi hajmlari o’zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi.
Ushbu strategiyaning samarali qo’llanilishi inflyatsiya ko’rsatkichlari va pul
agregatlari o’rtasidagi mustahkam doimiy bog’liqlik bo’lishini talab etadi. Bunda
inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada
ushlab turish vositasida erishiladi.
Shu bilan birga, so’nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi
moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan
talabning nobarqaror darajada bo’lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga
olib keldi. Natijada markaziy banklar pul massasidagi o’zgarishlarga samaralari
ta’sir ko’rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini ta’minlash
imkoniyati cheklanishi kuzatildi.
Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o’rtasidagi bog’liqlikning
kuchsizlanishi tufayli ko’pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini
targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy
qilinishiga sabab bo’ldi.
Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining o’zgarishlari kuzatilgan
rivojlanayotgan va o’tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning
dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko’llanilgan. Bunda inflyatsiya
31

bo’yicha tegishli ko’rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish
maqsadlaridan kelib chiqilgan.
Pul massasi o’zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o’sishi turli
davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash
hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko’rsatmoqda.
O’z navbatida, Davlat byudjetining muvozanatli ijrosi va hukumat
hisobraqamlarida mablag’lar yig’ilishi, shuningdek O’zbekiston Respublikasi
tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi hisobraqamlarida mablag’larning jamlanib
borilishi pul massasi o’sishini maqbullashtiruvchi omillardan bo’lgan.
Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning asosiy manbalari markazlashgan
mablag’lar, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot
jamg’armasi hisobidan moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablag’lar asosan
ishlab chiqarish texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish
maqsadida foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi o’sishiga va mos
ravishda inflyatsiya darajasiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatmagan.
Umuman olganda, ushbu omillar ta’sirida pul massasi tez sur’atlarda
oshishining oldi olingan 8
.
2.3.1-rasm. Inflatsiya va pul aggregatlari o’zgarishi dinamikasi
(oldingi yilning mos choragiga nisbatan, foizda) 9
8
https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/
9
https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_1uzc
32

Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi,
YaIM deflyatori va pul massasi o’zgarishi o’rtasida aniq va barqaror o’zaro
bog’liqliklar aniqlanmadi.
Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori ko’rsatkichlari o’zgarishi ham
ushbu ko’rsatkichlar dinamikasining o’zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-
kredit ko’rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga
olib kelishi mumkinligini ko’rsatadi.
2.3.2-rasm. Pul multiplakatori dinamikasi 10
.
Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan
mo’tadil darajada o’sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini
olishga xizmat qildi. Shu bilan birga, ushbu ko’rsatkichlar o’rtasida aniq
bog’liqlikning mavjud emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini
hisoblash imkoniyatini bermaydi.
10
https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_2uzc
33

2.3.3-rasm. Pul multiplakatori va pul aylanish tezligi dinamikasi 11
.
Pul-kredit siyosatining transmission (o’tkazish) mexanizmi. Iqtisodiyotda
narxlar barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati choralarining yalpi talab va
inflyatsiya darajasiga samarali ta’sir mexanizmining mavjudligi xal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi.
Inflyatsion targetlash rejimida Markaziy bank inflyatsiya bo’yicha qo’yilgan
maqsaddan kelib chiqib, foiz stavkalarini o’zgartiradi va o’rnatadi.
Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an’anaviy tarzda
foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat’iylashtiradi.
Ushbu choralarning iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir qilish darajasi va
muddatlari pul-kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan
belgilanadi.Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o’zida Markaziy bank
foiz stavkalari o’zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya
darajasiga ta’sir o’tkazish jarayonini aks ettiradi 12
.
11
https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_3uzc
12
https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/
34

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, ushbu kurs ishi iqtisodiy barqarorlik va o’sishga
erishishda pul-kredit siyosatining roli va samaradorligini o’rganib chiqdi. Biz
markaziy banklar uchun mavjud bo’lgan vositalar va mexanizmlarni o’rganib
chiqdik. Bizning tahlillarimiz shuni ko’rsatdiki, pul-kredit siyosatining
samaradorligi iqtisodiyotning holati va boshqa tashqi omillarga qarab o’zgarishi
mumkin. Masalan, pul-kredit siyosati iqtisodiy tanazzul davrida, foiz stavkalari
past va kreditga talab zaif bo’lgan davrda samaraliroq bo’lishi mumkin. Aksincha,
pul-kredit siyosati iqtisodiy kengayish davrida, foiz stavkalari allaqachon yuqori
bo’lgan va kreditga talab kuchli bo’lgan davrda kamroq samarali bo’lishi mumkin.
Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining muvaffaqiyati moliya bozorining
integratsiyalashuvi darajasiga, uy xo’jaliklari va firmalarning xatti-harakatlariga
bog’liq. Masalan, agar uy xo’jaliklari va firmalar foiz stavkalari va aktivlar
narxining o’zgarishiga juda sezgir bo’lsa, pul-kredit siyosati ularning xarajatlari va
investitsiya qarorlariga ta’sir qilishda samaraliroq bo’lishi mumkin.
Boshqa tomondan, agar Markaziy bank pul-kredit siyosatiga kamroq urg’u
bersa, iqtisodiy barqarorlik va o ’֥ sishga erishish uchun boshqa omillar, masalan,
35

byudjet siyosati yoki tarkibiy islohotlar zarur bo’lishi mumkin. Pul-kredit siyosati
iqtisodiyotni barqarorlashtirishda muhim rol o’ynashi mumkin bo’lsa-da, u barcha
iqtisodiy kamchiliklar uchun yechim bo’la olmaydi. Bundan tashqari, pul-kredit
siyosatining samaradorligi foiz stavkalarining nol past chegarasi bilan cheklanishi
mumkin, bu foiz stavkalari nolga yaqin bo’lganda yuzaga keladi va bundan keyin
ham pasaytirish mumkin emas. Shu bois siyosatchilar barqaror iqtisodiy o’sish va
barqarorlikni ta’minlash uchun kompleks yondashuvdan foydalanishlari harakat
qilishadi. Ushbu yondashuv nafaqat pul-kredit siyosatini, balki iscal siyosatni,
tartibga solish nazoratini va tarkibiy islohotlarni ham o’z ichiga oladi. Ushbu
siyosatlarni muvofiqlashtirish orqali siyosatchilar iqtisodiy beqarorlikning asosiy
sabablarini bartaraf etishlari va uzoq muddatli o’sish va farovonlikka yordam
beradigan muhitni yaratishlari mumkin.
FOYDANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, 13.09.2017 yildagi PQ-
3272-son
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish
bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5177sonli farmoni,
2017, www.lex.uz
3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272 sonli qarori, 2017,
www.lex.uz
4. https://nrm.uz/contentf?
doc=366941_ozbekiston_respublikasi_markaziy_banki_qayta_moliyalash_stavk
asi&products=1_vse_zakonodatelstvo_uzbekistana
5. https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/
6. https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_1uzc
7. https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_2uzc
8. https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_3uzc
36

9. https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/
II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
1. Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va
o'rta maxsus ta‘lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017.
2. Jo’rayev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: “Fan va texnologyalar”, 2018, 512
bet
3. Abdullayeva.A.J, Qayimova.Z.A, Boltayev.Sh.Sh,Narzieva.D.M, “Pul va
banklar” O’quv qo’llanma,-B.: Durdona nashriyoti, 2021.
4. Mamadiyatov.M, Maxmudova.M, Kurbonbekova.M, “Bank ishi”,
Darslik,T.: Toshkent nashriyoti, 2019.
5. Niyozov.Z.D, “Pul kredit va banklar”, O’quv qo’llanma:-S.: SamDU, 2018.
III. I nternet saytlar i
1. https://lex.uz/docs
2. https://cbu.uz/uz/monetary - policy/concept
3. https://president.uz (O’zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy
vebsayti)
4. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi).
5. https://cbu.uz ( O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki )
6. https://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi)
7. www.stat.uz ( O’zbekiston Respublikasi Statistika sayti)
37

Sotib olish