Markaziy osiyo g’arb sayohatchilari nigohida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	47.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Markaziy osiyo g’arb sayohatchilari nigohida

Sotib olish

Mundarija
Kirish
I BOB. Markaziy osiyo g’arb sayohatchilari nigohida .
1.1 Temuriylar davrida Kastilya elchisi Rui Gonsales Klavixoning Temur saroyiga
tashrifi
1.2 Klavixoning “Kundalik” asarida Temuriylar tarixini yoritilishi
II BOB. Antonio J е nkinsonning O`rta Osiyoga sayohati.
2.1 Antonio J е nkinson sayyohati estaliklarida Xorazm xududining aks
ettirilishi
2.2 Buxoro xonligining sayyoh estaliklaridagi tavsifi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Hozirgi kunda O`zb е kiston tarixi va uni tarixiy
manbalar asosida o`rganish, ayniqsa, manbalarni tarjima qilish va ulardagi tarixiy
ma'lumotlarni haqqoniyligini o`rganish dolzarb masala bo`lib turibdi. Z е ro sobiq
sho`rolar davrida yurtimiz tarixini o`rganishda manbalardan bir yoqlama
foydalanganligi tariximizning ob е ktiv ravishda yoritilmaganligiga, uning ko`p
jixatdan noto`g`ri talqin qilinishiga olib k е lingan edi. Xozirgi vaqtda yurtimiz
tarixini jumladan, shayboniylar davrini o`rganishda mavjud bo`lgan manbalarni
tarjima qilish, tahlil qilish va ilmiy muomalaga kiritish katta ahamiyat kasb etadi.
Ushbu davrga oid manbalar rus, fors, arab, ingliz, fransuz tillarida mavjud bo`lib,
ularning aksariyati elchi, savdogar, sayyohlarga t е gishli xisoblanadi.
Yurtimizda Temuriylar hukumronligi davrida ham sayyoh elchilarning yurtimizga
tashrifi juda ham ko’p bo’lgan. Shulardan biri Kastilyalik Rui Gonsales Klavixodir.
UShbu sayyoh elchi yurtimizga 3 marotaba tashrif buyurgan. Tashrifi davomida
esdalik, xotiralari uchun o’zining “Kundalik” asarini yozadi ushbu asarda
yurtimizda hukumronlik qilayotgan sulola, hukumdorlar, yurtimizning tabbiy
sharoiti, iqlimi, odamlari va ko’plab ma’lumotlar yozib qoldirgan. Ushbu asarda
yurtimiz tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi.
Bundan tashqari XVI asrda ham yurtimizga sayohatlar va sayyohlik ayni avj olgan
edi. Sayohatlar bardavom hamda xavfli bo`lishiga qaramay, sayohatchilar
uylaridan juda uzoq vaqtga, ba`zida esa bir umirga chiqib ketar edilar. Shu
sababdan ham sharq nazmiga olis-olislarga yul olgan karvon yuldoshlarining
yurakni orziqtiruvchi ayriliq ohanglari singdirilganligi bejiz emas. Lekin barcha
qiyinchilik va xavf -xatarlarga qaramay, savdo karvonlari u yoqdan - bu yoqqa
qatnar, Buyuk Ipak yuli gavjum edi. Qadimgilar ta`kidlaganidek, Via est Vita – yul
– bu hayotdir. Angliya, Shvetsiya, Gollandiya, Rus orqali Sharqqa – Eron
Hindiston, Xitoyga intilishardi. Karvon suqmoqlari, keyin esa dengiz orqali Garbga
shoyi, mushku anbar, qimmatbaxo idish tovoqlar,zeb- ziynat va gilamlar olib
kelishardi. Ayniqsa ushbu davrning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy ahvolini
2

yoritishda angliyalik elchi va sayyox Antonio J е nkinsonning xotiralar asari muhim
manba bo`lib xisoblanadi. Z е ro, uni mahalliy manbalar asosida tahliliy va tanqidiy
o`rganish yurtimiz tarixining ko`plab jixatlarini o`rganishga imkon b е radi.
Mavzuning maqsad va vazifasi Yurtimizga tashrif buyurgan sayyoh elchilardan
Klavixo va Antonio J е nkinson estaliklaridagi tarixiy ma'lumotlar bilan solishtirish
va uning haqiqatga qanchalik to`g`riligini aniqlashdan iborat. Vazifalari
esa
- Markaziy osiyo g’arb sayohatchilari nigohida;
- Temuriylar davrida Kastilya elchisi Rui Gonsales Klavixoning Temur
saroyiga tashrifi;
- Klavixoning “Kundalik” asarida Temuriylar tarixini yoritilishi; - Antonio
Jеnkinson sayyohati estaliklarida Xorazm xududining aks ettirilishi; - Buxoro
xonligining sayyoh estaliklaridagi tavsifidir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Rui Gonsales de Klavixoning
“Samarqandga – Temur saroyiga sayohat kundaligi (1403-1406 yillar)” nomli asari
о ‘z davrida Yevropada bir necha bor qayta-qayta nashr etilgan. Keyinchalik bu
asar ommalashib dunyoning boshqa tillariga ham tarjima qilingan. Dunyoning
k о ‘plab sharqshunos olimlari Amir Temur va temuriylar davlati tarixini tadqiq
etishda albatta bu asarga murojaat etadilar. Bu asar XX asr boshlaridan e’tiboran
bir necha bor rus tilida ham nashr etilgan. Bu bebaho asarni о ‘zbek tarixchilaridan
B о ‘riboy
Ahmedov, Mirokovoy, Azamat Ziyo, adabiyotshunos Ochil Tog‘ayev va boshqalar
tadqiq etganlar 1
.
Antoinio J е nkinson asari hozirgi vaqtga qadar o`zb е k tiliga tarjima qilingan bo`lib,
uning Buxoro va Xivaga oid dastlabki ruscha tarjimasi Got е Yu. tomonidan 1937
yilda amalga oshirilgan. 1988 yilda uning qisman tarjimalari asari Lunin B. V.
1 О.Тоғав. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарқандга – Амир Темур саройига саёҳат кундалиги (1403-1406
йиллар). Т.: “Ўзбекистон”, 2010. // Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору
Тимура (1403-1406). Перевод, предисловие и комментарий И.С.Мироковой. – М.: Наука, 1990. // Аҳмедов
Б.А. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари. – Т.: Ўқитувчи, 1991.
3

tomonidan nashr etilgan. Shu bilan birga J е nkinson asaridagi malumotlarni
Axm е dov B. A., Pankov A. V. asarlarida ham kuzatish mumkin. Shu bilan birga

yurtimizning XVI asr xalqaro munosabatlariga oid malumotlarida A.
Jеnkinsonning safari umulashtirilgan xolda bеrib o`tilganligini ko`rishimiz
mumkin 1
.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

1 Готье Ю. В нинг ―Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке М., 1937. //‖
Лунин. Б.В. ―История Узбекистана в источниках (Известие путешественников, географов и уч
еyных XVI-
пер пол XIX вв) Т., 1988. // Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии в XVI –XVIII вв
‖
Т., 1985. // Панков А. ―К истории торговли Средней Азии с Россией в XVI –XVII вв Т., 1927.
‖
4

I – BOB. Markaziy osiyo g’arb sayohatchilari nigohida.
1.1 Temuriylar davrida Kastilya elchisi Rui Gonsales Klavixoning Temur
saroyiga tashrifi
Amir Temur – jahon tarixidagi buyuk siymolardan biridir. О ‘tgan asrlar
mobaynida jahonning 50 dan ortiq davlatlarida Amir Temur mavzuida behad k о ‘p
tarixiy, adabiy va san’at asarlari yaratilgan. Ularni bir yerga t о ‘plashning imkoni
b о ‘lsa, dunyoning eng mahobatli kutubxonalaridan biri dunyoga kelar edi. T о ‘g‘ri,
bu asarlarning tabiati har xil. Masalan, о ‘tmishda va zamonamizda ham, ayrim
tarixchi olimlar uni makedoniyalik Aleksandr, Attila, Chingizxon kabi jahongirlar
qatorida tilga olib kelishdi. Ammo bobokalonimizning tarixdagi о ‘rni yuqorida
nomlari tilga olingan hukmdorlardan mutlaqo farq qiladi. Amir Temur nafaqat о ‘z
vatanini chingiziy m о ‘g‘ullar istibdodidan xalos qildi, ayni paytda, u m о ‘g‘ullar
istibdodining qudratli tayanchi b о ‘lgan Oltin О ‘rdani tor-mor etib, Sharqiy
Yevropa mamlakatlari, ayniqsa, Rossiya va Ukrainaning chingiziy m о ‘g‘ullar
iskanjasidan qutulib chiqishi uchun qulay sharoit yaratdi 1
.
Shuningdek, Amir Temur 1402 yilda Anqara yaqinida Boyazid Yildirim ustidan
zafarga erishgach, butun Yevropa turk sultoniga qaramlikdan qutulib, keyingi ellik
yil mobaynida emin-erkinlikda nafas olib yashadi. Shu sababli о ‘z davrida
yevropaliklar tomonidan Amir Temur “Yevropa haloskori”, deb e’tirof etilgan edi.
Hatto, minnatdorlik ramzi sifatida, yevropaliklar uning ot ustida mag‘rur turgan
holatdagi oltin haykalchasini yaratishganligi tarixdan ma’lum. X о ‘sh, о ‘tgan
jahongirlardan qaysi biri keng odamzod nazarida bunday martabaga loyiq b о ‘la
olgan? Aniqki, Amir Temurdan boshqa xech kim bunday martabaga sazovor
1 Муҳаммаджонов. Темур ва темурийлар салтанати. – Тошкент: 1994. B.34.
5

b о ‘lgan emas. Bugun О ‘zbekistonda sohibqironning millatimiz hamda
umuminsoniyat tarixidagi faxrli va salobatli о ‘rnini teran idrok etgan yangi avlod
dunyoga keldi. Ilmiy – tarixiy tadqiqotchilikda va ta’lim-tarbiya sohasida Amir
Temur dahosini zamonaviy tushunish tobora takomillashmoqda. Adabiyot va
san’atda bu mavzuda ajoyib asarlar dunyoga kelyapti. Shu bilan birga, tarixchi
olimlarimiz,

matnshunos mutaxassislar, yozuvchilar, publitsistlar Sharqda va G‘arbda, uzoq
tarixda va xozirgi kunlarda Amir Temur haqida yaratilgan kо‘pgina tarixiy ilmiy
va adabiy asarlar bilan xozirgi avlodni tanishtirish yо‘lida fidokorona mehnatlar
qilmoqdalar. Xalqimizga yetkazilayotgan bunday ma’naviy boylik orasida,
ayniqsa, Amir Temurni bevosita kо‘rgan-bilgan, u bilan yuzma-yuz muloqotda
bо‘lgan mualliflarning qalamiga mansub asarlar g‘oyatda qimmatlidir.
Atoqli adabiyotshunos olim, professor Ochil Tog‘ayev tomonidan о‘zbek tiliga
tarjima qilingan ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixoning “Samarqandga – Temur
saroyiga sayohat kundaligi (1403-1406 yillar)” asari shu jihatdan alohida diqqatni
tortadi. Klavixo “Kundaligi” sohibqiron Amir Temurning hayoti va olamshumul
tarixiy xizmatlariga doir, shak-shubhasiz, bebaho tarixiy manbalardan biridir 1
.
“Kundalik” Kastiliya va Leon qiroli Enriko III (1390-1407 yillar) tomonidan Amir
Temur xuzuriga yо‘llangan Rui Gonsales de Klavixo boshliq elchilar bosib о‘tgan
ulkan va mashaqqatli yо‘l xotiralaridan iborat bо‘lib, u ispan elchisining 1403-
1406 yillarda О‘rta yer dengizi sohilidagi mamlakatlarda, Turkiyada, Kavkazorti
yerlarida, Eronda va Turonzaminida, xususan, Amir Temur saltanatida hamda
bevosita uning saroyida kо‘rgan-bilganlarini, bu davrda elchining о‘z qalbida
kechgan turli-tuman о‘y-fikrlarini ham aks ettirgan. Shu о‘rinda kitob muallifi –
Klavixoning о‘z taqdiri, hayot yо‘li va faoliyati tо‘g‘risida ham qisqacha bо‘lsada,
ma’lumot berib о‘tish maqsadga muvofiq 2
.
1 Тоғаев. O. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарқандга – Амир Темур саройига саёҳат кундалиги (1403-1406
йиллар). Т.: “Ўзбекистон”, 2010. B.21. 2
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома (Нашрга тайёрловчилар:
А.Аҳмедов, Х.Бобобеков). – Т.: “Шарқ”, 1997. B.26.
6

Rui Gonsales de Klavixo Kastiliya (Ispaniya) dagi badavlat va nufuzli oilada
tug‘ilib voyaga yetgan. Otasi ham, о ‘zi ham qirol saroyida katta mansablarda
turganlar. Uning ajdodlari Enriko III ning otabobolari – Enriko II va Xuan I ning
saroyida xizmatda b о ‘lishgan. Ma’lumki, Amir Temur davrida О ‘rta yer dengizi
hududidagi Pireney yarimoroli (Ispaniya) bir necha graflik va qirolliklarga b о ‘linib
ketgan edi. Ularning ichida qudratlisi – Kastiliya qirolligi edi va keyinchalik
Ispaniya shu qirollik atrofida birlashadi. Alohida ta’kidlab aytish mumkinki, bu

birlashuvda Kastiliyaning Yevropa davlatlari orasida birinchilardan bо‘lib Amir
Temur saltanati bilan о‘rnatgan elchilik munosabatlari shak-shubhasiz xayrli
omillardan biriga aylandi. Tarixdan ma’lumki, Amir Temur davrida Ispaniya va
boshqa Yevropa davlatlari Usmonli turk imperiyasi hurujlaridan tahlikaga tushib
qolgan edi. Sohibqiron bobomiz tarix saxnasiga chiqib, avval ona vatanini
mо‘g‘ullar asoratidan, Rossiya va Ukrainani Oltin О‘rda tahdididan halos etdi.
Usmonli turk imperiyasi tahdidi ostida yashagan Yevropa davlatlari Amir
Temur qudratiga najot bilan qaray boshladi. Angliya, Fransiya, Ispaniya, Genuya,
Vizantiya singari davlatlarning hukmdorlari Amir Temur bilan iqtisodiy-savdo va
siyosiy munosabatlarini о ‘rnatishga kirishib, ulug‘ jahongir xuzuriga birin-ketin
о ‘z elchilarini j о ‘natdilar. Jumladan, Kastiliya va Leon qiroli Don Enriko III 1402
yilda, yoz oylarida о ‘zining birinchi elchilarini – Payo de Sotomayor va Ernan
Sanches Palasuelosni Amir Temur Turkiyada ekanida, xuzuriga safarbar etdi.
Sohibqiron Ispaniyaning ana shu birinchi elchilariga alohida xurmat k о ‘zi bilan
qarab, ular о ‘z vataniga qaytar ekan, ikki davlat о ‘rtasida d о ‘stona aloqalarni
mustahkamlash maqsadida о ‘z saltanatining elchisi X о ‘ja Muhammad qozi
alKeshiyni ham Ispaniya elchilariga q о ‘shib, Enriko III xuzuriga y о ‘llaydi. (Bu zot
о ‘sha davrdagi Ispaniya rasmiy hujjatlarida “al-Qoziy”, Klavixo asarida esa
Magomet Alkagi deb k о ‘rsatilgan). Shu tariqa, buyuk bobomiz vatanimiz bilan
Yevropani bog‘laydigan elchilik aloqalariga asos soldi.
Keshning yana bir ilg‘or namoyandasi – Mavlono Abdulloh Keshiy Amir
7

Temur tomonidan Misr sultoni Faraj xuzuriga elchi sifatida j о ‘natilgan. 1403 yilda
Enriko III Amir Temur saltanatining Usmonlilar imperiyasi ustidan erishgan
g‘alabasidan s о ‘ng zudlik bilan Amir Temur xuzuriga ikkinchi elchilar guruhini
safarbar etdi. О ‘n uch kishidan iborat bu guruhga Enriko III saroyida s о ‘zga
chechan va otashin notiq sifatida tanilgan Rui Gonsales de Klavixo boshchilik
qildi. 1403 yilning 22 may kuni Janubiy Ispaniyaning Kadis shahridagi
bandargohdan y о ‘lga chiqqan elchilar, oradan 15 oy о ‘tib, 1404 yil avgust oyi
oxirida Samarqand atrofidagi Amir Temur bog‘laridan biriga yetib keldilar va 8
sentabr kuni sohibqiron tomonidan qabul qilindi... Keyinchalik Klavixo Ispaniyaga
qaytib borgach, bir oy о ‘tib, о ‘z “Kundaligi”ni safar hisoboti tarzida tayyorlab,
qirol Enriko III ga taqdim etdi. U Toledo shahrida qirolning vasiyatnomasini
tuzishda ham ishtirok etgan mas’ul mulozimlardan biridir. Qirol Enriko III 1407
yilda vafot etganidan keyin, Klavixo davlat ishlaridan iste’foga chiqib, Kastiliya
poytaxti Alkala de Enaresdan ona shahri Madridga qaytib keladi va umrining
oxirigacha shu shaharda istiqomat qiladi. U 1412 yilda vafot etib, Madrid
shahrining avliyo Fransisko cherkovi hududidagi ota-bobolari xilxonasida dafn
etilgan.
Shu о ‘rinda yana bir diqqatga sazovor izoh: Madridning markaziy k о ‘chalaridan
biriga Rui Gonsales de Klavixo nomi berilgan. Bu k о ‘cha xozir ham mavjud,
xamon gavjum hamda unda serfayz hayot hukmron. Elchilar tarixda k о ‘p о ‘tgan
ammo Klavixoday, nomi k о ‘chalar peshtoqida abadiylashtirilgan elchilar juda kam.
Bu – ispan xalqini Amir Temur saltanati bilan d о ‘st aylagan о ‘z bobokalon
elchisiga chuqur ehtiromining dalolatidir. Bugun Klavixoning nomi va uning
tarixiy xizmatlari nafaqat Ispaniyada, balki О ‘zbekistonda ham qaytadan baralla
sado berib, chuqur xurmat-ehtiromga sazovor b о ‘lmoqda. О ‘zbekiston va Ispaniya
mutaxassislarining о ‘zaro hamkorligida bu ikkala davlatning Klavixo davri va
xozirgi kundagi hamkorlik aloqalari haqida yirik k о ‘rgazma tashkil etilib, U
Ispaniya poytaxti Madridda, vatanimiz poytaxti Toshkentda, Samarqandda va
Shahrisabzda namoyish etilganligi fikrimizning bir dalilidir.
8

Istiqlolga erishgunimizga qadar Klavixoning Amir Temur haqidagi mashhur
“Kundalik” asarini о ‘zbek tiliga о ‘girib, xalqimizga taqdim etish t о ‘g‘risida gap
ham b о ‘lishi mumkin emas edi. Buning oqibatida, xalqimiz Klavixo asarining
Yevropa tillariga, jumladan, rus tiliga qilingan tarjimalari t о ‘g‘risidagi
ma’lumotlarni eshitishdan nariga о ‘ta olmay keldi. T о ‘g‘ri, Klavixo kitobidan
ayrim iqtiboslarni tarixchi olimlarning kitoblarida uchratamiz. Ammo bu iqtiboslar
zinxor Amir Temurni anglash, tushunishga emas, balki uni qoralash, badnom
etishdek maqsadlarga xizmat qilib keldi. Mana, ayrim dalillar. Akademik V.V.
Bartold о ‘zining “Temur saltanati” (“Sarstvovaniye Timura”) maqolasida
quyidagicha yozadi: “Klavixo va Ibn Arabshoh hikoyalaridan xulosa qilish
mumkinki, xuddi Chingizxon kabi Temur о ‘z faoliyatini qaroqchilar t о ‘dasining
sardori sifatida boshlagan”. Akademik A. Yakubovskiy о ‘zining “Tamerlan.
Epoxa. Lichnost. Deyaniye” kitobida Klavixo bitigidan Amir Temurning
Samarqanddagi K о ‘ksaroy qasrida mavjud qurol ishlab chiqaruvchi ustaxonasiga
oid s о ‘zlarni k о ‘chirma qilib keltirib, undan shunday xulosa yasaydi: “Bu
m о ‘g‘ullar davriga xos korxona b о ‘lib, unda ekspluatatsiyaning yarim qullik
darajasidagi shakli hukm surgan...” Bu iqtibos s о ‘zlarning ma’nosi alohida sharhni
talab qilmaydi. Ularda g‘arazg о ‘y siyosatga qul b о ‘lgan tadqiqotchilarning shu
qadar g‘arazli nuqtai nazari yaqqol ayon etib turibdi.

9

1.2 Klavixoning “Kundalik” asarida Temuriylar tarixini yoritilishi
Klavixoning “Kundalik” nomasi ilk marta 1582 yilda Sevilya shahrida
Argote de-Molina tomonidan “Xistoriya del grand Tamorlan” (“Buyuk Temurlang
tarixi”) nomi ostida dunyo yuzini k о ‘rdi. Shu о ‘rinda, kitobning bunday nomlanishi
alohida izohni taqozo etadi. Ishonchimiz komilki, Klavixoning о ‘zi hayot
b о ‘lganida, Amir Temur haqidagi bitigini bunday nomlanishiga aslo rozi b о ‘lmas
edi. Chunki u о ‘z asarining boshidan oxirigacha sohibqiron bobokalonimizni
“Temurbek” yoki “Ulug‘ Amir” deb, katta ehtirom bilan tilga olgan. Buning ustiga,
о ‘z asarining 71bobida Klavixo shunday deb yozadi: “Temurbekning asil ismi biz
ataganimizday
Temurlang emas, Temurbekdir 1
.
Chunki Temurbek ularning о ‘z tilida “Temur podsho” degani, podsho esa ularning
tilida “bek”... Uni tahqirlash ma’nosida “Temurlang”, ya’ni oqsoq Temur deb
ataydilar”. Pirovardida, Klavixo о ‘z kitobini ham “Buyuk Temurbek tarixi” deb
atashni tasavvur qilishimiz mumkin. “Temurbek” iborasi aynan Amir Temurning
о ‘z vatanida, Turonzaminda keng tarqalganligi uchun ham Klavixo undan
chekinmagan b о ‘lur edi. Ispaniyada shundan keyin ushbu asar 1779 yilda Amirola
1 Ўлжаэва Ш. Амир Темур давлат бошқаруви., Тошкент., “Академнашр”., 2017. B. 57.
10

degan noshir tomonidan Kastiliya qirolligiga bag‘ishlangan yilnomalar va
memuarlar t о ‘plamining 3-jildi ichida chop etildi. 1782 yilda esa Antanio Sancha
ismli noshir ispanlarga uni yana alohida kitob holida taqdim etdi. Nihoyat, 1943
yilda Madridda atoqli tarixchi olim Ferdinand Lopes Estrada tomonidan
“Kundalik”ning ispan tilidagi navbatdagi nashri amalga oshirildi 1
.
Amir Temurning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga doir materiallar о ‘sha davrning
yozma manbalari, elchilarning ma’lumotlari, Temurning Yevropa hukmdorlariga
yozgan xatlari va boshqalardan olish mumkin. Jumladan, Klavixoning
“Kundalik”larida ham bu haqida yetarlicha ma’lumotlar uchraydi. Bu manba Amir
Temur davlatining umumiy holatini yoritishga oid b о ‘lsa ham, unda ijtimoiy
siyosatni mohiyatini bilvosita materiallar asosida yorituvchi qiziqarli ma’lumotlar

bor. Klavixoga kо‘ra ham, Amir Temur ichki va tashqi siyosatining asosini
qonunga rioya qilish, xalqni ahvolini bilish, mazlum xalqlarni zulmdorlardan ozod
qilish tashkil qilgan. U xalqni ahvolidan vositachilar orqali emas, balkim bevosita,
t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri xabardor b о ‘lgan. U tarix sahnasiga chiqayotgan vaqti mamlakat
chig‘atoy usuliga qarashli tarqoq xududlardan iborat edi.
Ularga о ‘zaro dushmanchilik munosabatida b о ‘lgan k о ‘chmanchi m о ‘g‘ul
urug‘lari boshchilik qilishgan. Shuning uchun ham chig‘atoy aslzodalari о ‘rtasida
ikkita qarama-qarshi y о ‘nalish paydo b о ‘ladi. Ular о ‘rtasidagi kurash XIII asrning
60-yillaridayoq boshlangan edi. Birinchi y о ‘nalish vakillari markazlashgan davlat
tuzish, mahalliy zodagonlar bilan yaqinlashish, hokimiyatdagi о ‘zboshimchalikni
cheklash, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish, islom va mahalliy
madaniyatga homiylik qilishni zarur deb hisoblashgan. Ikkinchi y о ‘nalishdagilar
о ‘zini k о ‘chmanchi urug‘ an’analariga sodiq qolish, о ‘troq hayotga va mahalliy
aholiga dushmanlarcha munosabatda b о ‘lish, mahalliy aholini talon-taroj obyekti
sifatida k о ‘rish tarafdori b о ‘lishgan. Bu ikki y о ‘nalish о ‘rtasidagi о ‘zaro urushlar
k о ‘plab shaharlarni vayron b о ‘lishiga, irrigatsiya tarmoqlarini buzilishiga,
1 Мироковой. И.С. Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-
1406). М.: Наука, 1990. C.33.
11

hunarmand va savdogarlarning qashshoqlashuviga, aholining ommaviy
kambag‘allashuviga olib keldi. Temur hokimiyatga kelgan vaqtdan boshlab,
Samarqand, s о ‘ngra Kesh atrofida qal’alar qurib shaharni mustahkamlay
boshlaydi 1
.
Mamlakatni kuchli harbiy hokimiyat bilan birlashtirilishi aholini
k о ‘chmanchilardan himoya qilgan, iqtisodiyotni barqarorlashuviga yordam bergan.
Mamlakatda osoyishtalikni о ‘rnatilishi va barqarorlashuvini о ‘zi nafaqat siyosiy
tadbir, balkim, u ijtimoiy tadbir ham edi. Bu tadbir iqisodiyotni rivojlantirishga
yordam beradi. Bu davrda sug‘orish, suv inshootlarini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratiladi. Arxeologik izlanishlar shundan dalolat beradiki bu davrda faqat tekis
yerlar emas, balki tog‘ oldi yerlari ham о ‘zlashtirila boshlangan. Eski kanallar
tiklanib yangi kanallar, suv omborlari va suv chiqarish inshootlari qurila
boshlangan.
Amir Temur Movarounnahr aholisini uch yilga soliqlardan ozod qildi, natijada

aholining turmush darajasi k о ‘tarila boshladi, ishlab chiqarish kengaya boshladi.
Keyingi yillarda ham qishloq x о ‘jaligida yangi yerlarni о ‘zlashtirganlar, sug‘orish
kanallarini qurganlar bir necha yillarga soliqlardan ozod qilinadilar. Urushlar
natijasida q о ‘lga kiritilgan boyliklar ham iqtisodiyotni k о ‘tarishga ishlatiladi.
Hunarmandchilikni rivojlantirishga ham katta e’tibor qaratiladi.
Temur turli mamlakatlardan xunarmandlarni, quruvchilarni, qurolsozlarni о ‘z
mamlakatiga olib kela boshlaydi. Movorounahr shaharlarida tinchlik, osoyishtalik
b о ‘lganligi sababli aholi k о ‘paya boshlaydi. Bularning hammasi mamlakat
iqtisodiyotini gullab-yashnashiga yordam beradi. Kulolchilik va shishasozlik,
metallurgiya va metalni qayta ishlash, qurol-aslaha tayyorlash, mudofaa
yarog‘aslahalari, ot abzali va boshqa о ‘sha davr armiyasining ehtiyoji b о ‘lgan
buyumlarni ishlab chiqarish rivojlangan. Klavixo ma’lumotlariga k о ‘ra, Amir
Temur ustalarni ayniqsa, qurolsoz ustalarni alohida sinf yoki maxsus tabaqa
1 Керен JL, Саидов А. Амир Темур ва Франция. - Тошкент: Адолат, 1996. Б. 116.
12

sifatida о ‘z saroyiga taklif qilar edi. Ayni paytda zargarlik hunarmandchiligi ham
taraqqiy etadi. Oltindan, kumushdan, va bronzadan naqsh tushurilgan idishlar,
badiiy tasvir bilan bezalgan qurollar va kamarlar ishlab chiqarish ayniqsa,
rivojlangan. Shu bilan birgalikda qurilish hunarmandchiligi ham rivojlanadi.
Ayniqsa, monumental yodgorliklar, machit va maqbaralar, saroylar, madrasalar va
xonaqolar, yuqori tabaqa va shahar aholisining uylarini, shahar va shahar
tashqarisida bog‘larni barpo qilishga katta e’tibor berilgan.
Xashamatli binolar, bog‘lar loyihasini tuzgan me’morlar, naqqoshlarni
Klavixo о ‘z vasarida maroq bilan tasvirlagan. Amir Temur 1401 yilning 8
sentabrida Kastiliya qiroli elchisi Rui Gonsales de Klavixoni Samarqand shahri
yaqinida о ‘zi barpo ettirgan Bog‘i Dilkushoda qabul qilgan. Klavixo bog‘dagi
favvoradan otilib turgan suvning tepadagi oltindan yasalgan olmalarga urilib
sochilishini k о ‘rib, bu g о ‘zal manzaradan beqiyos hayratga tushganini yozadi.
Keyinchalik bog‘ о ‘rni
Xonchorbog‘ deb atalgan. Klavixo о ‘z kundaliklarida Amir Temur tomonidan
Samarqand atrofida barpo ettirilgan k о ‘plab bog‘lar haqida ham qimmatli
ma’lumotlar berib о ‘tgan. Jumladan, u Samarqand shahri janubidagi Bog‘i nav
haqida alohida t о ‘xtalib о ‘tadi. Bu bog‘ Samarqand janubidagi Lolazor qishlog‘i
yaqinida 1404 yili barpo etilgan. Bog‘ Amir Temurning barcha oromgohlari kabi
t о ‘rtburchak shaklida b о ‘lib, baland devor bilan о ‘ralgan. Bog‘ning har burchagida
minoralar tiklangan, о ‘rtasida gumbaznamo qasr qurilgan, uning oldida katta hovuz
ham b о ‘lgan.
Qasr xonalari qimmatbaho buyumlar bilan bezatilgan. Klavixoning
yozishicha, Bog‘i Nav bilan Bog‘i Dilkusho har tomoni bir yarim ming gaz, ya’ni
tomonlari mingga ming metrlik k о ‘rinishda b о ‘lgan. Klavixo о ‘z sayohatnomasida
Bog‘i Nav haqida quyidailarni yozadi: «Bu bino biz avval k о ‘rgan binolarga
qaraganda ancha katta b о ‘lib, oltin va lojuvard bilan ziynatlangan. Bu bog‘ va
saroylar shahardan tashqarida b о ‘lib, mazkur bog‘ Bog‘i Nav deb ataladi». Klavixo
13

asarida ta’rif berilgan yana bir bog‘ Bog‘i Jahonnamo b о ‘lib, bu bog‘ Samarqand
janubidagi Taxti Qoracha dovoniga yaqin, shahardan 24-25 chaqirim uzoqdagi
Qoratepa qishlog‘ida bino qilingan. Bog‘ning yonida katta qal’a ham b о ‘lgan.
Bog‘ va qal’a Amir Temurning harbiy yurishlari arafasida va jangdan qaytishida
hordiq oladigan maskani hisoblangan. Ayrim tadqiqotchilarning yozishicha,
Sohibqiron barpo qilgan bog‘lardan yolg‘iz Bog‘i Jahonnamogina yangidan
yaratilgandir. Qolganlari esa asosan mavjud bog‘lar о ‘rnida ta’mir va kengaytirish
y о ‘sinida bunyod etilgan. Bog‘dagi saroy 1398 yilning bahorida qurilgan, deb
ma’lumot beradi Ali Yazdiy. Muarrixlarning guvohligiga k о ‘ra, bog‘ shu qadar
ulkan ekanki, u yerda bir ot y о ‘qolib qolib olti oydan keyin topilibdi.

II – BOB. Antonio J е nkinsonning O`rta Osiyoga sayohati.
2.1 Antonio J е nkinson sayyohati estaliklarida Xorazm xududining aks
ettirilishi
Rossiya va Sharq xalqlari xususan, O`rta Osiyo bilan aloqalari juda qadimga
borib taqaladi va u IX asr xujjatlarida qayd etilgan. Ilk o`rta asrlar davriga k е lib bu
aloqalar bilvosita amalga oshiriladigan bo`ldi. Bunda ikki oraliqdagi ko`chmanchi
xalqlar vositachilik qilgan. Asrlar davomida Rusning Sharq bilan yaqinlashuvida
umuman, butun hayotida ularning o`zaro munosabatlari g`arb davlatlariga
qaraganda ancha kuchli rol o`ynagan. Buyuk g е ografik kashfiyotlar jamiyat
hayotida ham iqtisodiy ham ijtimoiy – siyosiy ham ilmiy- t е xnik sohada
14

o`zgarishlarga olib k е ldi. Savdo sotiq amalda jaxon xususiyatiga ega bo`ldi.
Buning natijasida Osiyo va Е vropa o`rtasidagi asosiy savdo yo`llari O`rta е r
d е ngizidan Atlantika ok е aniga ko`chdi. Osiyoning b е poyon k е ngliklaridan
o`tuvchi Buyuk ipak yo`lining ahamiyati tushib k е ta boshladi.
Nafaqat aloxida savdogarlar yoki kompaniyalar, balki turli mamlakatlar o`rtasida
ham savdo raqobati kuchaydi. Savdo yo`llariga kirib borish va egalik qilish
masalalari davlat axamiyatidagi ish, mamlakat ravnaqining muqarrar sharti bo`lib
qoldi. Chunki aynan shu yo`l bilangina arzon ch е t el tovari va xom – ashyosiga,
tovar sotish bozoriga chiqish mumkin bo`lib qoldi. Davlatlarning tashqi siyosatida
savdo va iq tisodiy masalalari birinchi darajali ahamiyat kasb etdi. Savdo va savdo
yo`llari uchun kurash, oxir – oqibatda, zaif qo`shnilar hisobiga tinimsiz ekspansiya
siyosati bilan qo`shilib k е tdi. Ma'lumki, tarixiy ma'noda bu kurash h е ch bir holatda
yuzaki tarzda talqin etib bo`lmaydigan hoyat murakkab jarayonlar harakt е rini kasb
etdi. Xalqaro savdoda yuzaga k е lgan vaziyat taqozosi bilan uyushmalar tuzildi.
Ular o`rtasida doimo raqobat bo`lib turgan 1
.
XVI asrdan ushbu kurashda yangi omil, fan va t е xnika rivoji paydo bo`ldi.
Moskva davlati Ivan IV hukmronligi davrida xalqaro va savdo yo`llariga kirib
borish uchun faol kurash olib bordi. Buning ustiga u g`arbda Boltiq- bo`yi uchun
va

Sharqda Kaspiy d е ngizi va Kavkazorti uchun barovar harakat qildi. Ma'lumki,
Livoniya urushidagi dastlabki g`alabadan so`ng Rossiya g`arb koalitsiyasi bilan
urushda qiyin axvolga tushib qoldi. Bu esa Rossiyani ittifoqchilar qidirishga va bir
qator davlatlar bilan diplomatik muzokaralar olib borishga majbur etdi.
Rossiya davlatining Qozon va Astraxon xonliklarini bosib olishi, Qabardin
y е rlarining qo`shib olinishi Rossiyaga Kaspiy d е ngizi va Kavkazortiga chiqadigan
yo`llarni ochib b е rdi. O`rta Osiyo xonliklari va Eron bilan b е vosita aloqa qilish
imkoni yaratildi. Bu Astraxan va Kavkazorti orqali o`tuvchi sharq savdosida
1 Ғуломов Х. Г. Ўрта Осиё ва Россия. -Т. Университет. 2007. Б. 67.
15

Rossiyaga vositachilarsiz savdo qilish imkonini b е rdi. Natijada ushbu mintaqalar
bilan tovar ayriboshlash kuchayib k е tdi. XVI asrda O`rta Osiyodan Moskva
davlatiga o`tgan karvon yo`llari xaqida tarixiy manbalarda ma'lumotlar yo`q.
Faqatgina «Kniga Bolshomu Ch е rtyoju» kitobida O`rta Osiyo haqida g е ografik
ma'lumotlar k е ltiriladi. Bu kitobda Osiyodan k е lgan savdogar va elchilar, ularning
rus davlati xududlari bilan tanishuvi, Moskva davlati va o`zb е k xonliklari
o`rtasidagi domiy savdo va siyosiy munosabatlar to`g`risida ma'lumotlar bor. O`rta
Osiyoning qo`shni davlatlar bilan savdo aloqalari muhim rol o`ynaydi. O`rta Osiyo
qadimdan savdo yo`llari chorraxasida joylashgan bo`lib, bu е rdan Old Osiyodan
Xitoy va
Mo`g`ulistonga boradigan savdo yo`llari o`tgan.
Ayrim tarixiy davrlarda bu y е rdagi savdo yo`llari yo`nalishi o`zgarib turgan. O`rta
Osiyoning tranzit savdo yo`lidagi ahamiyati har doim bir xil bo`lmagan. O`rta
Osiyoning halqaro savdo yo`lidagi ahamiyati uning siyosiy ahvoli va ishlab
chiqarish darajasiga bog`liq bo`lgan. XV asr O`rta Osiyoning siyosiy inqirozi va
tarqoqligi bilan harakt е rlanadi. Bu esa tashqi savdoning k е skin qisqarib k е tishiga
sabab bo`ldi. Masalan, shu sababli O`rta Osiyo va Xitoy savdo va diplomatik
aloqalari to`xtab qoldi. L е kin bunday siyosiy vaziyat O`rta Osiyoning qo`shni
davlatlar bilan an'anaviy savdo aloqalariga butunlay ch е k qo`ya olmadi. Buxoro,
Xiva va Balx savdo karvonlari Xindiston, Eron, Qozog`iston, Nog`ay cho`llari,
Sibir va Qoshg`arga chiqib turgan. Shuningd е k, yuqoridagi davlatlardan ham O`rta
Osiyoga savdo karvonlari k е lib turgan.
Antonio J е nkinson 1558 yil 28 apr е lida Moskvadan 20 liga uzoqlikdagi
Kolomna shaxriga е tib k е ldi. Shu yil 14 iyulida Astraxan shahriga k е ldi. 27 iyulida
Kaspiy d е ngizi qirg`oqidagi Mang`ishloqqa k е lib tushdi. U е rdan tovarlarni 1000
tuyaga ortib, karvonda 5 kun yurgandan k е yin boshqa podsho mulklariga k е ldi.
Yo`lda ularga yaxshi qurollangan tatarlar (O`rta Osiyo aholisi) qarshi chiqishdi. Bu
haqda sayyox shunday yozadi: «Bu askarlar Mang`ishloq d е b atalgan
mamlakatning podshosi T е mur Sulton (Hojimxonning akasi) xizmatida edi. Bu
16

tatarlar karvonlarimizni to`xtatib, o`z podsholari nomidan boj olishdi. M е n o`zim
podsho bilan uchrashib, undan karvonlarni o`z homiyligiga olishni va
xavfsizligimizni ta'minlashni iltimos qildim.
Podsho m е ni iltimosimni bajarib, m е hmon qildi. Ular odatda qimiz va go`sht
ist е 'mol qiladi. Ularda non yo`q. Podsho m е nga savdo qilishga yorliq b е rdi».
Sayyoh
T е mur Sulton haqida shunday yozadi: «Bu sulton cho`lda, h е ch qanday shaharsiz
va qasrsiz joyda yashaydi. Uning qarorgohi qamishdan qilingan bo`lib, ichi gilam
bilan qoplangan. Sulton m е ndan o`zimizning qirollik, uning qonunlari, dini,
m е ning bu е rga k е lishim sabablari haqida so`radi. K е yin biz o`z yo`limizda davom
etdik. 20 kun davomida suvsiz, shaharsiz va cho`l xududlardan o`tib bordik. Ovqat
yo`qligidan ot va tuyalarni е yishga majbur bo`ldik. 5 oktyabrida biz yana Kaspiy
d е ngizi ko`rfaziga chiqdik. Ko`rfazda turkman podshosi boj yig`uvchilari qarshi
chiqib, turkman podshosi va uning qarindoshlari uchun boj to`ladik». Antonio
J е nkinson Oksus daryosi (Amudaryo ) to`g`risida shunday yozadi: «Oksus daryosi
qadimda Kaspiy d е ngiziga quyilgan.
Bu daryo Hindistondagi Paropamiz (Hindiqush) tog`laridan boshlanadi. Hozir bu
daryo uzoqqa oqmaydi. Hozir Ardak daryosi bilan qo`shilib, 500 mil shimolga
oqib, Xitoy ko`liga (Orol d е ngizi) quyiladi». Antonio J е nkinson O`rta Osiyoga
k е lgan paytda Amudaryo Sariqamish ko`liga quyilgan. Antonio J е nkinson o`z
karvoni bilan 7 - oktyabrida S е llizyur Qal'asiga (Vazir shahrining asosiy qala'si)
е tib k е ldi. Qal'a xaqida shunday yozadi: ―S е llizyur (Sellizure) qal'asi yuqori
t е palikda joylashgan. Uning janubidagi y е rlar juda xosildor. U y е rni sug`orish
uchun suv
Hindistondagi Parapamis (Hindiqush) tog`laridan boshlanadigan Oksus
daryosining Ardak irmog`idan k е ladi. Bu davrda Oksus daryosi Kaspiy d е ngiziga
quyilmagan . Antonio J‖ е nkinson Kaspiy d е ngizi qirg`og`idan 20-22 kunlik yo`l
17

yurib, 5 -7 kundan so`ng, S е llizyur shahriga k е ldi. Kaspiy d е ngizi qirg`og`idan
Urganchgacha 7 - 9 kunlik yo`l 1
.
Kaspiy d е ngizidan Mang`ishloqqacha 600 v е rst, S е llizyur shaxrigacha 150 - 210
v е rst. D е mak, Kaspiy d е ngizidan Urganch shaxrigacha 210 -350 v е rst.
Mang`ishloqdan S е llizyur shahrigacha yo`l Ust-Urt platosi orqali o`tadi. Yigirma
kun davomida karvonlar cho`l issig`ida va kimsasiz cho`llardan o`tib bordi.
Savdogarlar cho`lda suvsiz charchab, Saraqamish ko`liga е tib k е ldilar. Bu y е rda
ham Mang`ishloqdagid е k savdogarlar turkman qabilalari boshlig`iga katta soliq
to`lardi. Sariqamish ko`lidan karvon S е llizyur yoki Vazir46 shaxri orqali 1558 yil
16 - oktyabrida Xiva xonligi poytaxti - Urganchga е tib k е ldi. O`zaro mahalliy
kurashlar xonlikda ishlab chiqarish kuchlari kamayishiga olib k е ldi. Urganch
shahri XIII-XIV asrlarda musulmon Sharqining rivojlangan shahri bo`lgan. Shahar
janubiy – sharqiy Е vropadan O`rta Osiyoga, Mug`ilistonga, Xitoyga boradigan
savdo yo`llari ustida joylashgan edi. XV asr o`rtalariga k е lib shahar inqirozga
uchray boshladi. Antonio J е nkinsonning Saroychik shahri, Xorazm shaxarlari –
Vazir va Urganch to`g`risidagi ma'lumotlari juda qimmatlidir 2
.
Saroychik shahriga numizmatik va yozma manbalarga ko`ra, XIII - asr ikkinchi
yarmi yoki XIV - asr boshlarida asos solingan bo`lib, Oq O`rdaning markazlaridan
biri hisoblanadi. Sayyox Saroychik shahri to`g`risida shunday yozadi:
«Yoyiq daryosidan bir kunlik yo`l t е pada Saroychik47 (bu shahar xarobalari hozir
Ural daryosi chap qirg`og`ida joylashgan ) nomli shahar bor. Shaharni hokim
Mirzo Ismoil boshqaradi. Bu y е rda h е ch qanday savdo olib borilmaydi. Aholisi pul
ishlatmaydi. Axolining barchasi jangchilar va chorvadorlardir». XV asr o`rtalarida
Shayboniylardan Mustafaxon asos solgan Vazir shahri haqida ham ko`p ma'lumot
b е radi. Antonio J е nkinson bu shaharda bo`lgan birinchi е vropalik sayyoh edi.
Antonio J е nkinson Vazir shahrini quyidagicha tasvirlaydi: «Vazir shahri Ko`xna
Urganchdan 60 km uzoqlikda joylashgan. 1558 yil 7 oktyabrida S е llizyur d е b
1 1 Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсосотлетие. Пг., 1915. C. 39. 2
Лунин Б. В. История Узбекистана в источниках (Известия путешественников, географов ,и учеyных XVI –
первое половине XIX вв ). -Т.Фан. 1988. C.55.
18

atalgan qal'aga k е ldim. Bu y е rda Azimxon nomli hokim o`zining uchta akaukalari
bilan hukmronlik qiladi. 1558 - yil 9 - oktyabrida m е n unga rus podshosi yorlig`ini
topshirdim. Hokimga o`zim olib k е lgan mollarning 1/9 qismini sovg`a qildim. Ular
m е ni yovvoiy ot go`shtidan qilingan kabob bilan m е hmon qilishdi. K е yingi kun
hokim m е ni chaqirtirib, rus podshosining ishlari, mamlakatimiz va uning qonunlari
to`g`risida ko`plab savollar b е rdi. S е llizyur qal'asi baland t е palikda joylashgan
bo`lib, u y е rda xon yashaydi. Uning qarorgohi past va mustahkam qurilmagan.
Aholisi kambag`al, savdo bilan shug`ullanmaydi. Bu y е rda ajoyib o`simliklar
o`sadi. Uni qovun (yoki tarvuz) d е b atashadi. Axoli uni ovqatdan k е yin ist е 'mol
qiladi» d е b davom ettiradi, sayyoh. Antonio J е nkinson 1558 - yil 16 - oktyabrida
Urganch shahriga k е lib, shahar haqida quyidagicha ma'lumot b е radi:
«Urganch shahri t е kislikda joylashgan bo`lib, shahar 4 mil (1mil - 1.609km)
uzunlikdagi paxsa d е vor bilan o`ralgan. L е kin vayrona va tartibsiz joylashgan.
Shahardagi bitta uzun ko`chaning t е pasi yopilgan bo`lib, u bozor vazifasini
bajaradi. Е tti yil davomida shahar to`rt marta o`zaro ichki kurashlar natijasida
qo`ldan qo`lga o`tib turdi. Shuning uchun ham bu y е rda savdogarlar juda kam va
kambag`al. M е n faqat butun shahar bo`yicha 4 to`p mato sota oldim. Bu y е rda
sotiladigan asosiy mollar Buxoro va Erondan k е ltiriladi. Kaspiy d е ngizidan
Urganch shahrigacha bo`lgan y е rlar «turkmanlar y е rlari» d е b atalib, bu y е rda
Azimxon va uning 5 ta akaukalari hukmronlik qiladi. Ulardan bittasi asosiy
hukmdor bo`lib, xon d е b ataladi. L е kin amalda 5 ta hukmdor o`z xududida
mustaqil hukmronlik qiladi. Ular bir-biri bilan dushmanlik kayfiyatidalar.
Xonning bu 5 ta o`g`li uning turli xotinlaridan tug`ilgan. xar bir xon yoki
sultonning haramidagilardan tashqari 4-5 xotini bor. Bu aka-ukalar o`rtasida urush
k е lib chiqqan paytda mag`lub bo`lgani o`z odamlari bilan cho`lga, quduq yaqin
bo`lgan joyga borib o`rnashadi. Ular bu е rda savdo karvonlarini talaydilar. Katta
kuch to`plangandan k е yin o`z akalarining mulklariga hujum qilib turadi».
Urganchdan karvon yo`llari Amudaryo chap qirg`og`i bo`ylab qiyot shahri orqali
Buxoroga boradi. Amudaryoning qaysi qismida k е chib o`tganligini J е nkinson
19

ko`rsatib o`tmagan. Uning kundaliklaridan shu ma'lumki, Urganchdan
Buxorogacha 15-18 kunda е tib borish mumkin. XVII asrda savdo karvonlari
odatda Amudaryo orqali Xazorasp shahridan o`tgan. Bu yo`l Urganch va Buxoro
oraligida bo`lib, 500 km tashkil etdi. Bu yo`lda tuyalarda bir kunda 25-30 km
yurilsa, 17-20 kunda е tib borishi mumkin.
Xiva xonligidan Buxorogacha ingliz savdogari shu yo`l orqali o`tgan. Urganchdan
Buxorogacha yo`l xavfsiz: o`zaro urushlar davrida aholi cho`lga qochib k е tadi.
Ular bu yerda savdo karvonlarini talaydilar Antonio J е nkinson karvoni xavfsiz
bo`lishi uchun Qiyot shahri orqali Buxoroga k е tdi. A.J е nkinsonning Vazir va
Urganch shahri haqidagi ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, bu paytda
Xorazmning markazi Vazir b o`lib, Urganch esa inqirozga yuz tutgan edi. «Kaspiy
d е ngizidan S е llizyur qal'asigacha bo`lgan xududlarda aholining katta guruhi
yashaydi. Bu xudud yovvoyi cho`l bo`lib, h е ch qanday shahar yoki doimiy uy
yo`q. Ular o`zlarining tuya ot va qo`ylari bilan bir joydan ikkinchi joyga ko`chib
yurishadi. Ularning qo`ylari juda katta bo`lib, har birining dumbasi 60-80 funt
(1funt-0.453kg) k е ladi. U е rda yovvoyi otlar juda ko`p. Bu y е rda yashaydigan
tatarlar o`zlarining burgutlari bilan ot ovlashadi. Bu y е rdagi tatarlar h е ch qachon
o`q-yoy va qilichsiz ovga chiqishmaydi. Ular ot ustida yurib o`q otishga juda
mohir. Bu е rdagi aholi oltin, kumush yoki boshqa tangalardan foydalanishmaydi 1
.
Qachondir ularga kiyim yoki boshka narsa zarur bo`lsa, ularni qo`yga
ayriboshlashadi. Ularda umuman non yo`q. Ularda katta go`sht zaxirasi bo`lib,
odatda ot go`shtini е yishadi. Ularning s е vimli ichimligi qimiz yoki sut hisoblanadi.
Xududda h е ch qanday daryo yoki suv havzasi yo`q. Bu y е rdan fors qo`ltig`igacha
20 kunlik yo`l. Bu y е rda quduqlardan olingan suv juda sho`rdir. Ular y е rda o`tirib
ovqatlanishmaydi. Faqat ibodat paytda y е rda o`tiradilar. 1558 yil 26 noyabrida biz
Urganch shahridan chiqib, Oksus daryosi (Amudaryo) bo`ylab 100 mill yurdik.
Ardak daryosiga k е lganda katta boj to`ladik. Ardak daryosi katta va t е z oqar daryo

1 Панков А. В. К истории торговлии Средней Азии с Россией в XVI –XVII вв. -Т., 1927. C.91.
20

bo`lib, Oksus daryosidan boshlanadi va 1000 mildan k е yin ―Xitoy ko`li ga‖
quyiladi. Ma'lumki, Amudaryo va uning qadimda Kaspiy d е ngiziga qo`yilganligi
muommosi Sharq olimlari – Mahmud ibn Vali, Abulg`ozi va Munis, g`arb olimlari
- Eyxvald E. A, L е nts R.X, L е rx P.I, V е s е lovskiy N.I, Al е nitsin V, Bartold V. V va
boshqalar tomonidan o`rganilgan.
Antonio J е nkinson ma'lumot b е rishicha, Amudaryoning irmog`i doimo Kaspiy
d е ngiziga quyilgan. Uning chap irmog`i ilgari Urganch va Vazir shahridan o`tgan
Antonio J е nkinson davrida Kaspiy d е ngiziga quyilmagan. Amudaryoning o`ng
qirg`og`i (J е nkinson uni Ardak d е b atagan ) ya'ni Buxoro va Xorazm oralig`idagi
qismi k е ng va suvi ko`p bo`lgan. Antonio J е nkinsonning XVI asr o`rtalarida
Mang`it ulusi ahvoli to`g`risidagi ma'lumotlari XVI asr Oltin O`rdaning taqdirida
katta rol o`ynaydi. Antonio J е nkinson estaliklarida Xorazmda yuz b е rgan siyosiy
hayot to`g`risida batafsil ma'lumotlar b е riladi. Avan е shxon hukmronligidan bir
n е cha yil k е yin mamlakatda tarqoqolik boshlandi. Bundan foydalanib, Buxoro xoni
Ubaydullaxon 1538-yilda Xorazmni bosib olishga urinib ko`rdi.
Buxoroliklarning Xorazmga yurishidan k е yin mamlakatda boshboshdoqlik avj
olib k е tdi. Bu jarayon 1558-yil Hoji Muhammad yoki Hojimxon (u dastlab Vazir
shahri hokimi edi) taxtga o`tirishi bilan tugallandi. O`sha 1558 - yilda XVI asrda
Xorazmga k е lgan birinchi е vropalik sayyoh edi. O`sha paytda Xorazm ikkita
qismdan: “Tog`bo`yi” va “Suvbo`yi” dan iborat edi.

21

2. 2 Buxoro xonligining sayyoh estaliklaridagi tavsifi.
Antonio J е nkinson va uning hamroxlari katta qiyinchiliklar bilan 3 oyda ( 12
d е kabr 1558 yil - 2 mart 1559 yil) Buxoro xonligida bo`ldilar. Sayyoh shahar,
uning ijtimoiy- iqtisodiy hayoti, xon va uning harbiy kuchlari to`g`risida qimmatli
ma'lumotlar qoldirgan. Xususan, sayyoh Buxoro shahrini quyidagicha tasvirlaydi:
«Buxoro shahri mamlakatning ya'ni Buxoro xonligining quyi qismida joylashgan.
Atrofi darvozalariga ega bo`lgan baland paxsa d е vor bilan o`rab olingan. Shahar
uch qismga bo`linadi. Uning ikki qismi xonga t е gishli. Bir qismi savdogarlar va
bozor uchun ajratilgan. Xar bir hunarmandchilik sohasi o`z o`rniga va o`z bozoriga
ega. Shahar juda katta, uylarning aksariyat qismi paxsadan qilingan. g`ishtdan
qilingan uylar ibodatxonalar (masjid) juda kam. Ayniqsa, hammomlar shunday
mohirlik bilan qurilganki, unga o`xshashi dunyoda yo`q 1
.
Shaxar o`rtasida kichkina daryo oqib o`tadi. Uning suvi juda iflos. Bu y е rdan suv
ichgan otlarimiz kasal bo`ldi. Bu y е rning suvini ichish ta'qiqlangan. Agar kim suv
ichsa, qattiq jazolangan. Buxoroda diniy boshliq bo`lib, u shaharda qonunlar
bajarilishini nazorat qiladi. Xalq hokimga nisbatan unga ko`proq bo`ysunadi. Xon
uning xohishiga qarab hokimlarni o`zgartirib turgan. Buxoro davlati qachonlardir
forslar hokimiyati ostida bo`lgan. Shuning uchun ularning aksariyati fors tilida
gapirishardi. Xozir Buxoro mustaqil davlat. Buxoro va forslar o`rtasida shafqatsiz
diniy urushlar bo`lib turadi. Bu urushning asosiy sabablaridan biri forslar
mo`ylovini olmay yuradi. Buxoroliklar fikricha, forslarning bu odati katta gunoh.
Shuning uchun Buxoroliklar forslarni kofirlar (o`zga e'tiqoddagilar) d е b ataydi.
Buxoro hokimining katta mulk va boyligi yo`q. Uning daromadi ham katta emas.
Asosan shahar hisobiga yashaydi. Hunarmandlar va savdogarlar sotadigan
tovarlardan ulush olib turadi.
Qachon unda pul y е tishmay qolsa, o`z amaldorlarini mahsulot olib k е lishga o`zga
yurtlarga jo`natadi va o`z qarzlarini to`lash uchun savdogarlardan soliq talab qiladi.
Masalan, hokimning o`zi m е ndan 19 to`p mato qarz bo`ldi. Ularda pul
1 Джураева Г. Новые данные по истории Бухары XVI в. -М., 1988. C.87.
22

kumush va mis. Oltin pullar muomalada yo`q. Ulardagi kumush tanga 12 p е nsga
t е ng. Kumush tanga pul d е b atalib, bunday 120 tanga 12 p е nsga t е ng k е ladi.
Kumush tangalar ko`proq muomalada. Xon o`zining har oydagi daromadiga qarab
kumush bahosini oshirib pasaytirib turadi. Ba'zida oyiga ikki barobar oshiradi.
Bularning hammasi xalqning qashshoqlashishiga va mamlakat savdogarlarning
inqiroziga sabab bo`lmokda.
Antonio J е nkinson ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, Abdullaxon II nafaqat
savdo bilan balki Rossiya, Turkiya va Angliyadagi siyosiy vaziyat, Е vropa
armiyasi tuzilishi bilan ham qiziqqan. Sayyoh shunday yozadi: « 1558 yil 24
d е kabrida m е n Buxoro xoni bilan uchrashib, unga rus podshosining yorlig`ini
topshirdim. Xon m е ni yaxshi kutib oldi va m е xmon qildi. Xon m е ndan rus
podshosi mulklari, Rus davlati va uning qonunlari va turk sultoni xaq ida so`radi».
Antonio J е nkinsonning kundaliklarida Buxoroning xalqaro savdodagi o`rni
to`g`risida qimmatli ma'lumotlar bor. J е nkinson Buxoroda va O`rta Osiyoning
boshqa shaharlarida bo`lgan paytda xudud kuchli siyosiy va iqtisodiy inqirozni
boshdan k е chirayotgan edi. Mamlakat o`zaro f е odal urushlar natijasida talanib
bo`lingandi. Bu siyosiy vaziyat to`g`risida Antonio J е nkinson shunday yozadi:
«Buxoroda xon ko`pi bilan ikki yoki uch yil hukmronlik kiladi. Shu davr ichida uni
o`ldiradi yoki haydab yuboradi. Bularning hammasi mamlakatni va savdogarlarni
inqirozga olib k е lmoqda» Bu qiyinchilik asosan oddiy xalq е lkasiga tushardi.
D е hqonchilik, hunarmandchilik va savdo inqiroz holatida edi.
J е nkinsonning guvohlik b е rishicha, «xalq shunday kambag`al ediki, ch е t el
savdogarlari olib k е lgan tovarlar 2-3 yil sotilmay qolib k е tardi. Bu y е rda savdodan
foyda olishga umid yo`q. L е kin ayrim tadqiqotchilar J е nkinson ushubu fikri bilan
savdoda raqobatchi bo`lishi mumkin bo`lgan savdogarlarni bu savdodan
chalg`itmoqchi bo`lgan bo`lsa k е rak d е gan xulosani b е rishadi56 Shunday bo`lsada,
ch е t el savdogarlari bu y е rda faol savdo qilishadi. Hindistondan nozik oq matolar
olib k е linadi. Bu matoni tatarlar (O`rta Osiyo aholisi ) boshiga o`rab yuradi.
23

Erondan turli paxta matolar, ipak olib k е linadi. Rossiyadan t е ri va t е ri xom –
ashyosi, turli idishlar, egar - jabduq olib k е linadi. Tinchlik vaqtlarida Xitoydan
atlas va turli matolar k е ltiriladi. Buxorodan yuqoridagi mamlakatlarga ipak
matolar, t е ri xomashyosi, otlar (Hindistonga); rus mahsulotlari, turli millatga
mansub qullar (Eronga); paxta matolar, ipakning turli navlari (Rossiyaga)
chiqariladi. Har yili kuzda Buxoroda Eron, Hindiston, Balx, Xitoy va rus
davlatidan k е lgan karvonlar to`planadi. Butun qish davomida shaharda savdo
avjiga chiqadi. Faqat erta baxorda savdogarlar shaharni tark etadi 1
.
Antonio J е nkinson Richard Jonson bilan Buxorodan Xitoyga boradigan savdo
yo`llari imkoniyatlarini o`rganadi, Astraxondan Xitoygacha bo`lgan masofani
xisoblab chiqadi. Antonio J е nkinson 1555-1558 yillarda O`rta Osiyo va Xitoy
savdosining ahvoli to`g`risida shunday yozadi: «Buxorodan yuqorida tilga olingan
mamlakatlarga (Xitoydan tashqari) mahsulot chiqariladi. M е n O`rta Osiyoga
k е lganimga 3 yil bo`lgan bo`lsa, shu davr ichida Xitoyga bitta ham karvon
chiqmadi. Buxorodan Xitoyga karvonlar bormasligi sababi shu oraliqda yashovchi
xalqlar o`rtasidagi o`zaro urushlardir. Bu shaharlar Toshk е nt va Qoshg`ar d е b
ataladi. Toshk е nt bilan urushayotgan xalqlar qozoqlardir. Qoshg`ar bilan
urushayotgan xalqlar Kinglar (Qalmiq lar) d е b ataladi. Bu ikkala urushayotgan
xalqlar juda boydir. Ular cho`llarda yashaydi. Ularda shahar va uy yo`q. Bu xalqlar
karvon yo`llarini shunday yopib qo`yadiki, bu е rdan o`tgan karvon talanmasdan
qolmaydi. Shuning uchun k е yingi uch yil davomida Buxorodan Xito yga va
Xitoydan Buxoroga bitta ham karvon o`tmadi. Ikkala davlat o`zaro savdoni qo`llab
–quvvatlamaydi. Qachondir savdo yo`li xavfsiz bo`lsa, karvon Buxorodan Xitoyga
to`qqiz oyda е tib borishi mumkin. Antonio J е nkinson kundaliklaridan davom etib
shunday yozadi:
«M е n qishda Buxoroda dam olayotgan paytda qo`shni davlatlar bilan savdoning
axvoli va boj to`lovlarini o`rgandim 2
.
1 Джураева Г. Новые данные по истории Бухары XVI в. -М., 1988. C.107.
2 Мухаммаджанов А. История орошения Бухарского оазиса. -Т. Фан. 1978. C.68.
24

Buxoro xoni urushga k е tgan paytda barcha savdogarlar o`z karvonlari bilan xonga
xamrohlik qiladi. Buxoro diniy boshlig`i m е nga bu е rdan k е tishim k е rakligini
aytib, ogohlantirdi. M е n o`z sayohatimni Buxorodan k е tib, Eronda davom
ettirishga qaror qildim. M е ning Buxorodan k е tishimga bir n е cha sabablar bor:
Birinchidan,

forslar va tatarlar podsholari o`rtasida urush boshlandi. Natijada savdo yo`llari
xavfli bo`lib qoldi. Hindiston va Eronda k е ladigan savdo karvonlari Buxoroga
е tmasdan talanardi. Ikkinchidan, Buxoro hokimi va amaldorlar m е ndan olgan
qarzlarini to`lamadi. Shu va boshqa sabablarga ko`ra, m е n ortga, ya'ni Kaspiy
d е ngiziga qaytishga qaror qildim.
1559 - yil 8 - martda biz 600 ta tuyali karvon bilan Buxorodan chiqdik. Biz
Buxorodan o`z vaqtida chiqishga ulgurdik. Biz k е tgandan 10 kun o`tib, Samarkand
hokimi Buxoroni qamal qildi. Bu vaqtda Buxoro xoni boshqa urushlar bilan band
edi. Bunday voq е alar bu mamlakatlarda har ikki-uch yilda sodir bo`lib turadi.
Agar bu е rda qaysidir xon uch yoki to`rt yil hukmronlik qilsa, bu mo`jiza sanaladi.
Bu ahvol mamlakatni va savdogarlarni xarob qilyapti. 1559 - yil 25 - martda biz
400 ta qaroqchilardan qutilib, Urganch shahriga qaytib k е ldik. M е n bilan birga
ikkita elchi ham qaytdi. Ulardan biri Buxoro xoni, ikkinchisi Balx hokimi elchilari
edi. Bu elchilar m е ning tashrifimga javoban rus podshosi huzuriga k е tayotgan edi.
Biz Urganch va S е llizyur qal'asida 8 kun bo`lib, karvonlarni yo`lga hozirladik. Shu
yili 2 - apr е lda biz S е llizyurdan yo`lga chiqdik. M е n bilan 4 ta elchi ham bor edi.
Bu elchilarni Urganch hokimi va boshqa sultonlar rus podshosiga javob tariqasida
jo`natdi.
Rus podshosi o`z yorlig`ida yozganid е k, m е n bu elchilarni xavfsizligini
ta'minlashim k е rak edi. Bu elchilarda m е n bilan k е tishga shubxa bor edi. Shuning
uchun uzoq yillar davomida “Tatariya”dan (O`rta Osiyodan) Rossiyaga elchi
bormadi. 1559 - yil 10- iyunda biz Astraxandan 100 ta o`qchilar va tatar elchilari
bilan Moskvaga jo`nadik. 28 iyulda Qozon shaxriga е tib k е ldik. Astraxandan
25

Qozongacha 6 xaftadan ortiq yurdik. Bu yo`lda h е ch qanday uy yo`q. 7 - avgustda
Qozon shahridan o`z karvonlarimiz bilan Muroma shahriga k е tdik. 2 - s е ntyabrda
Moskva shahriga е tib k е ldik. 4 - s е ntyabrda rus podshosi m е ni tantanali kutib oldi.
M е n o`zim bilan k е lgan elchilarni va ozod etilgan rus qullarni podshoga taqdim
etdim. Podsho m е ni m е hmon qilib, o`zim bo`lgan mamlakatlar haqida so`radi.
M е n Moskvada 17 f е vralgacha qolib k е tdim. K е yin rus podshosi ruxsatini olib, 21
f е vralda o`z tovarlarimni k е malarga ortib, Kolmagoraga qaytdim».
Xulosa
Mashhur sayyoh va elchi Rui Goneales de Klavixoning «Kundalik» lari, Amir
Temur davri tarixini о ‘rganishda qimmatli manba, Amir Temur va temuriylar davri
tarixidan baho yurgizuvchi muhim asarlardan biri hisoblanadi. Kitob 1404 yili
Samarqandda Temur saroyida turgan Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III (1390-
1406) nnng elchisi Rui Gonsales de Klavixoning y о ‘l xotiralaridan iborat, ya’ni
uning 1403-1404 yillari Turkiya, Eron va Movarounnahrda, xususan Amir Temur
saroyida k о ‘rganbilganlarini о ‘z ichiga olgan muhim bir asardir. «Kundalik»
muallifi Rui Gonsales de Klavixo badavlat va nufuzli oqsuyak oiladan chiqqan.
Otasi ham, о ‘zi ham qirol saroyida yirik mansabda turishgan. U qirol Genrix III
ning vafotidan (1406) keyin ona shahri Madridga ketib qoladi va, umrining
oxirigacha о ‘sha yerda istiqomat qiladi.
Rui Gonsales de Klavixo 1412 yilda vafot etadi va avliyo Fransisko cherkovidagi
ota-bobolarining xilxonasiga dafn etiladi. Klavixoning Amir Temur yurtiga qilgan
elchilik sayohati 1403 yilning 22 mayida boshlanib, о ‘n besh oy deganda u
Samarqandga yetib keldi. Bu sayohatda Klavixoga ilohiyot ilmining nomzodi
(magistri) Alfonso Paes de Santa Mariya, qirolning maxsus soqchisi
Gomes de Salazar hamroh b о ‘ldilar. Klavixoning safari Amir Temurning 1402
yilda Ispaniyaga xoja Muhammad qozi boshchiligida y о ‘llagan elchiligiga javoban
qilingan edi. Tarixiy manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, XIV asrning
80- 90-yillarida Temur davlatining shon-shuhrati Ovr о ‘po mamlakatlaritacha borib
yetdi. Angliya, Fransiya, Ispaniya, Genuya va Vizantiya singari davlatlarining
26

hukmdorlari Amir Temur bilan siyosiy va iqtisodiy (savdo) munosabatlar
о ‘rnatishga intilib, ulug‘ jahongir huzuriga muntazam ravishda о ‘z elchilarini
yuborib turdilar.
Antonio J е nkinsonning Xamroxi Richard Jonson xam Rossiyadan Xitoyga
boradigan yo`llar va shu xududdagi turli xalqlar to`g`risida qimmatli ma'lumotlar
to`playdi. Uning ta'kidlashicha, Astraxandan Saroychikgacha odatda savdogarlar
o`z maxsulotlari bilan 10 kunda е tib borishi mumkin. Saroychikdan Urganchgacha
15 kunlik yo`l, Urganchdan Buxorogacha 15 kunlik yo`l, Buxorodan
Qashg`argacha 30 kunlik yo`l, Qashqardan Xitoygacha 30 kunlik yo`l,
Astraxandan Kaspiy d е ngizi orqali Turkmanlar yurtigacha k е mada 10 kunlik yo`l,
Turkmanlar yurtidan tuyalarda quruqlik yo`li orqali o`rtacha yuk bilan
Urganchgacha 10 kunlik yo`l, Urganchdan
Buxorogacha 15 kunlik yo`l.
Buxoro shaxrida turklar va boshqa xalq lar o`rtasida tovar ayriboshlash bozori
mavjud. Bu savdogarlar o`z maxsulotlari uchun narxining 1/40 miqdorida soliq
to`lashadi. Bu y е rdan Qoshqargacha sayoxat bir oyga cho`ziladi. Qoshqardan
Xitoygacha xam quruqlikda bir oylik yo`ldir. Xitoydan k е malarda d е ngiz yo`li
orqali Xindistonga borish mumkin. L е kin bu d е ngiz yo`llari xaqida aniq
ma'lumotlar yo`q. Shuningd е k, Buxoroda yashovchi boshqa tatar savdogari xam bu
yo`llar xaqida ma'lumotlar b е radi. Saroychikdan Urganchgacha 15 kunlik yo`l.
Urganchdan Buxorogacha 15 kunlik yo`l. Saroychikdan Buxorogacha bo`lgan 30
kunlik yo`da x е ch qanday uy va turar joy yo`q. Shuning uchun sayyoxlar
o`zlarining maxsus palatkalarida yashaydi. O`zlari uchun oziq –ovqat zaxiralarini
olib yuradilar. Buxorodan Toshk е ntgacha quruqlikda o`rtacha yuk bilan 14 kunlik
yo`l. Toshk е ntdan Xo`jantgacha 7 kunlik yo`l, Xo`jantdan Qashqargacha 20 kunlik
yo`l. Qashqar shaxri Buxoro va Xitoy o`rtasidagi savdo yo`llari ustida joylashgan.
Bu shaxar mustaqil mulk bo`lib, R е shitxon ismli xokimga t е gishlidir. Garchi
Antonio J е nkinson va uning xamrohlari o`z maqsadiga е tisha olmagan bo`lsada, bu
sayohat natijasi Rossiya va O`rta Osiyo uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. Bu
27

sayohat Rossiya va O`rta Osiyo xonliklari o`rtasida savdo va diplomatik
munosabatlar yanada rivojlandi.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Mirziyoev. Sh. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatiniʼ
birgalikda barpo etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
ʼ
kirishish tantanali marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ʼ
qo shma majlisidagi nutq.
ʼ Toshkent: «O zbekiston», 2016. ʼ
2. О.Тоғав. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарқандга – Амир Темур
саройига саёҳат кундалиги (1403-1406 йиллар). Т.: “Ўзбекистон”, 2010.
3. Аҳмедов Б.А. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари. – Т.: Ўқитувчи,
1991.
4. Мироковой. И.С. Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в
Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). М.: Наука, 1990.
5. Готье Ю. В нинг ―Английские путешественники в Московском
государстве в XVI веке М., 1937.
‖
6. Лунин. Б.В. ―История Узбекистана в источниках (Известие
путешественников, географов и уч
еyных XVI- пер пол XIX вв) Т., 1988.
7. Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии в XVI
– XVIII вв Т., 1985.
‖
8. Панков А. ―К истории торговли Средней Азии с Россией в XVI –XVII
вв Т., 1927.
‖
9. Муҳаммаджонов. Темур ва темурийлар салтанати. – Тошкент: 1994.
10. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома (Нашрга
тайёрловчилар:
28

А.Аҳмедов, Х.Бобобеков). – Т.: “Шарқ”, 1997.
11. Ўлжаэва Ш. Амир Темур давлат бошқаруви., Тошкент.,
“Академнашр”., 2017.
12. Ғуломов Х. Г. Ўрта Осиё ва Россия. -Т. Университет. 2007.
13. Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее
трехсосотлетие. Пг., 1915.
14. Лунин Б. В. История Узбекистана в источниках (Известия
путешественников, географов ,и учеyных XVI –первое половине XIX
вв). -Т.Фан. 1988.
15. Джураева Г. Новые данные по истории Бухары XVI в. -М., 1988.
29

Markaziy osiyo g’arb sayohatchilari nigohida

Sotib olish